Τουριστική Ζήτηση µε Ιδιαίτερη Αναφορά στη Ζήτηση για Τουρισµό Ατόµων Τρίτης Ηλικίας

Transcript

1 Κ EΦΑΛΑΙΟ Α 3 Τουριστική Ζήτηση µε Ιδιαίτερη Αναφορά στη Ζήτηση για Τουρισµό Ατόµων Τρίτης Ηλικίας

2

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Τουριστική Ζήτηση µε Ιδιαίτερη Αναφορά στη Ζήτηση για Τουρισµό Ατόµων Τρίτης Ηλικίας 3.1. Προσδιοριστικοί Παράγοντες της Ζήτησης για το «Τουριστικό Προϊόν». Προτού αναλύσουµε τη ζήτηση για τουριστικό προϊόν των ατόµων της τρίτης ηλικίας, ακολουθούντες δηµογραφική προσέγγιση 58, θα επιχειρήσουµε µια όσο το δυνατόν λεπτοµερή ανάλυση της τουριστικής ζήτησης σε γενικό επίπεδο 59 και τέλος θα προσπαθήσουµε να εντάξουµε τη ζήτηση των ατόµων τρίτης ηλικίας στο γενικό αυτό πλαίσιο. Σε αναλυτικό επίπεδο, ακολουθώντας τον Bull που έχει κάνει µια πολύ αναλυτική παρουσίαση των παραγόντων που προσδιορίζουν την τουριστική ζήτηση, µπορούµε να διακρίνουµε τους παράγοντες αυτούς σε οικονοµικές και άλλες µεταβλητές που διαµορφώνονται 60 : α) Στις χώρες προέλευσης των τουριστών, όπως είναι το επίπεδο του κατά κεφαλή διαθεσίµου εισοδήµατος (και ο βαθµός ισοκατανοµής του), o ελεύθερος χρόνος (leisure time) του εργαζοµένου που µπορεί να διατεθεί για διακοπές, η αξία (ισοτιµία) του νοµίσµατος της χώρας προέλευσης συγκριτικά µε τα νοµίσµατα των χωρών προορισµού, το ύψος των περιορισµών στο διαθέσιµο από τη χώρα τουριστικό συνάλλαγµα ανά άτοµο, η φορολογική πολιτική της χώρας, ο βαθµός αστικοποίησης και, τέλος, το γενικότερο επίπεδο παιδείας του λαού, οι δηµογραφικές µεταβολές (αυξήσεις πληθυσµού) στη χώρα προέλευσης (Bull 1995). β) Στις χώρες προορισµού των τουριστών, όπως είναι οι σχετικές τιµές τόσο ως προς τις χώρες προέλευσης όσο κυρίως ως προς τις ανταγωνίστριες χώρες, η ποιότητα του προσφερόµενου τουριστικού προϊόντος αλλά και ο βαθµός της µονοπωλιακής διάρθρωσης της αγοράς του προϊόντος, οι οικονοµικοί και άλλοι περιορισµοί που αντιµετωπίζει ο τουρίστας στη χώρα προορισµού του, η χρονική και «οικονοµική» 61 απόσταση της χώρας προορισµού από τις χώρες προέλευσης των τουριστών, οι προσπάθειες και δαπάνες προώθησης (διαφηµίσεις, κ.τ.λ.) του τουρισµού που κάνει η χώρα προορισµού στη χώρα προέλευσης των τουριστών, η ασφάλεια τόσο του ταξιδιού όσο και της παραµονής στη χώρα προορισµού, η κατάσταση 58 Πέραν της δηµογραφικής προσέγγισης υπάρχουν και άλλες προσεγγίσεις, όπως είναι η ψυχογραφική, η «συµπεριφεριακή-behaviouristic», η κοινωνικοοικονοµική, η γεωγραφική κ.τ.λ. 59 Μια λεπτοµερής ανάλυση των παραγόντων που επηρεάζουν ή περιορίζουν την τουριστική ζήτηση την οποία ως ένα σηµείο ακολουθούµε και στο προκείµενο, παρέχεται από διάφορους συγγραφείς και κυρίως από τον A. Bull (1995), o οποίος διαχωρίζει τους παράγοντες σε τρεις κατηγορίες: a) Generating Area economic variables; b) Destination economic variables, c) Link variables (Μεταβλητές που διασυνδέουν τις δύο χώρες). 60 A. Bull (1995), ε.α. 61 Ο Bull (1995) γράφει «.Few products demand the expenditure of scarce time as well as scarce cash, and of these tourism may demand the most, p

4 του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος της χώρας προορισµού, οι φυσικές καλλονές παντός είδους και οι τεχνολογικές βελτιώσεις και καινοτοµίες στη χώρα προορισµού (που διευκολύνουν τη συνεννόηση, τις συναλλαγές και την κινητικότητα), η κοινωνική κατάσταση, τα ήθη και τα έθιµα στη χώρα προορισµού που λειτουργούν είτε ως αποτρεπτικοί παράγοντες, είτε ως παράγοντες προσέλκυσης (Bull 1995). Οι παραπάνω παράγοντες είναι γενικής φύσεως. Όµως τα άτοµα παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες ώστε άτοµα µε τα ίδια χαρακτηριστικά να µπορούν να σχηµατίσουν ένα σύνολο, µια ιδιαίτερη τουριστική αγορά η οποία µπορεί να ενδιαφέρει τη χώρα προορισµού. Η ψυχογραφική, για παράδειγµα, προσέγγιση αποκαλύπτει ότι οι τουρίστες 62, µπορούν να ταξινοµηθούν σε οµάδες ανάλογα µε τα βασικά ψυχογραφικά χαρακτηριστικά τους όπως είναι: η προδιάθεσή τους για περιπέτεια, η ροπή τους προς την αναψυχή (είναι κατά τον Bull η «elite» των τουριστών που ζητούν κατά κανόνα, υψηλής ποιότητας τουριστικό προϊόν), οι δογµατικοί (στις ιδέες τους), οι διανοούµενοι, από τους οποίους προκύπτει κυρίως ο «πολιτισµικός τουρισµός» και ο «συνεδριακός τουρισµός», οι ευµετάβολοι χαρακτήρες και, τέλος, οι νοσταλγοί του παρελθόντος (Bull 1995). Η παραπάνω τυπολογία δεν έχει µεγάλη πρακτική σηµασία αν δεν κατανοηθεί ιδιαίτερα από τις τουριστικές επιχειρήσεις και εθνικούς Οργανισµούς που ασχολούνται µε τον τουρισµό. Μια πρακτικότερη τυπολογία παρέχεται από το Westvlaams Ekonomisch Studiebureau (1986). Πρόκειται για τυπολογία που χρησιµοποιήθηκε σε έρευνα 3000 Βέλγων τουριστών µε σκοπό να φανούν τα κίνητρα που τους ωθούν να κάνουν τουρισµό. Σύµφωνα µε αυτήν την τυπολογία, οι συγγραφείς Swarebrooke-Horner διακρίνουν τους τουρίστες 63 σε: Λάτρεις της θάλασσας που είναι δραστήριοι και επιθυµούν να κάνουν τις διακοπές τους στις αµµώδεις ακτές αξιοποιώντας όλες τις δυνατότητες που τους προσφέρει η θάλασσα, οι ακτές και το κλίµα. Άτοµα που τους αρέσει να παρατηρούν τις φυσικές καλλονές της χώρας που επισκέπτονται και ταυτόχρονα να είναι καλοδεχούµενοι από τους ντόπιους κατοίκους. Άτοµα που επιθυµούν να έχουν επαφές µε άλλους ανθρώπους αλλά να είναι και καλοδεχούµενοι από τους ντόπιους. Άτοµα που επιδιώκουν την ξεκούραση (ανάπαυλα) κατά τις διακοπές τους. Πάνω σε αυτή τη βάση αναπτύσσεται σήµερα ο «τουρισµός antistress». 62 Ιδε: Bull, ε.α.,σελ Swarebrooke-Horner (1999, σελ. 88). Τα italics είναι δικά µας. 62

5 Άτοµα που επιθυµούν να κάνουν «πολιτισµικές» διακοπές (έχουν ενδιαφέρον στη µελέτη του πολιτισµού) αλλά ταυτόχρονα επιθυµούν και κάποια περιπέτεια. Λάτρεις του ήλιου και της θάλασσας που επιθυµούν να κάνουν διακοπές µε την οικογένειά τους. Αρέσκονται να κάνουν ό,τι ευχαριστεί τα παιδιά. Άτοµα που επιθυµούν να κρατούν τις παραδόσεις (traditionalists). Επιθυµούν την ασφάλεια γενικώς, αποφεύγουν τις εκπλήξεις και ξαναγυρίζουν στους τόπους που αισθάνονται ασφάλεια και οικειότητα (Swarebrooke-Horner, 1999). Η τυπολογία των τουριστών 64 µπορεί να διαφέρει από χώρα σε χώρα και από τη µια χρονική περίοδο στην άλλη. Οι άνθρωποι έχουν διαφορετικά ήθη, έθιµα και άλλα χαρακτηριστικά (διατροφής, κ.τ.λ.) που δεν επιτρέπουν την εµφάνιση µιας ενιαίας τυπολογίας και όπως παρατηρούν οι Swarebrooke-Horner (1999) «..αγνοείται συνήθως το γεγονός ότι οι άνθρωποι µπορεί να ωριµάσουν ως τουρίστες καθώς αποκτούν περισσότερες εµπειρίες ως ταξιδιώτες».επίσης αγνοείται το γεγονός των ραγδαίων εξελίξεων στην τεχνολογία που επηρεάζει τις δυνατότητες αλλά και τη συµπεριφορά των ατόµων (Poon, 2002) Τουριστική Ζήτηση των Ατόµων της Τρίτης Ηλικίας Οι παραπάνω αναφερόµενοι παράγοντες που προσδιορίζουν την τουριστική ζήτηση ισχύουν και για τα άτοµα της τρίτης ηλικίας. Όµως ορισµένοι από αυτούς έχουν ιδιαίτερη σηµασία για τα παραπάνω άτοµα, όπως για παράδειγµα ο χρόνος του ταξιδιού, η ασφάλεια, η δυνατότητα ιατρικής περίθαλψης (εάν υπάρξει ανάγκη) και η ύπαρξη ειδικής αθλητικής υποδοµής για τους ηλικιωµένους. Ως προς το χρόνο του ταξιδιού παρατηρούµε ότι ακόµη και το πλέον άνετο ταξίδι είναι δυνατόν να δηµιουργήσει προβλήµατα υγείας ή αυξηµένο αίσθηµα δυσφορίας στο ηλικιωµένο άτοµο και ιδιαίτερα σε εκείνα που ξεπερνούν κάποιο όριο ηλικίας. Επιδρά λοιπόν ο χρόνος του ταξιδιού πολύ αρνητικά στην τουριστική ζήτηση των ηλικιωµένων καθώς αυτή η κατηγορία τουριστών είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη σε αυτόν τον παράγοντα Από την παραπάνω τυπολογία χαρακτήρων αλλά κυρίως από τους συνδυασµούς τους προκύπτουν οι διάφορες κατηγορίες τουρισµού, πέραν από τη γενική κατηγορία του «τουρισµού διακοπών» που κάθε άτοµο έχει ανάγκη και όχι απλώς επιθυµία, όπως: Πολιτισµικός τουρισµός, Συνεδριακός τουρισµός, Αθλητικός τουρισµός, Θρησκευτικός τουρισµός, Οικοτουρισµός, Ιαµατικός τουρισµός, κ.τ.λ. 65 ιατυπώνεται από περιβαλλοντολόγους η άποψη ότι υπάρχει ανάγκη για µείωση της ταχύτητας των αεροπλάνων διότι η µεγάλη ταχύτητα σχετίζεται µε την αυξηµένη έκλυση ρύπων. Εάν ληφθούν αποφάσεις για µείωση της ταχύτητας, γεγονός που θα προκαλέσει και αύξηση του χρόνου του ταξιδιού, θα προκύψει ένας ακόµη ανασταλτικός παράγοντας της τουριστικής ζήτησης των ατόµων της τρίτης ηλικίας. 63

6 Ένας επίσης σηµαντικός παράγοντας προώθησης του τουρισµού είναι ο ελεύθερος χρόνος του που διαθέτει ένα άτοµο. Στην περίπτωση των ηλικιωµένων αυτός ο παράγοντας επιδρά πολύ θετικά στην τουριστική ζήτηση των ατόµων αυτών, διότι, συγκριτικά µε τις νεότερες ηλικίες, υπάρχει σε περισσότερη αφθονία. Επίσης το εισόδηµα που αποµένει στα άτοµα της τρίτης ηλικίας όταν δεν έχουν εµφανιστεί σηµαντικά προβλήµατα υγείας, είναι κατά κανόνα µεγαλύτερο από εκείνο των υπολοίπων ηλικιακών κλιµακίων, καθώς πέραν της σύνταξης συµβάλλουν και οι συσσωρευµένες αποταµιεύσεις που αποσκοπούσαν στην υποστήριξη του ατόµου όταν γηράσει. Πέραν των ανωτέρω, οι ανάγκες των ηλικιωµένων τουριστών πρέπει να θεωρηθούν µέσα στο πλαίσια του λεγοµένου «Οικογενειακού Κύκλου» 66, τον οποίο µε πολλή σαφήνεια παρουσιάζoyn οi Swarbrooke-S.Ηorner και τον οποίο παρουσιάζουµε εδώ µε όσες προσθήκες θεωρήσαµε αναγκαίες. Oι συγγραφείς αυτοί επιχειρούν µια οικογενειακής φύσεως τυπολογία της ζωής του ανθρώπου, την οποία διαχωρίζουν σε οκτώ στάδια 67, κατάλληλη για να φανεί η ζήτηση και οι αντίστοιχες απαιτήσεις του ατόµου κατά τη διάρκεια της τουριστικής του δραστηριότητας. Επικεντρώνουν τη µελέτη του στο θέµα κυρίως της ζήτησης για αξιοθέατα. εν επεκτείνονται σε όλη τη γκάµα των αναγκών. Στη συνέχεια προσδιορίζονται οι πιθανές προτιµήσεις και ανάγκες των ατόµων, πέραν από τις βασικές (που είχαν και προ των διακοπών τους) οι οποίες είναι σχετικές µε τα Αξιοθέατα. Ο διαχωρισµός γίνεται ανάλογα µε το στάδιο του οικογενειακού κύκλου στο οποίο τα άτοµα ευρίσκονται. Έτσι: Το παιδί, έχει ανάγκη κατά το στάδιο των διακοπών του να κάνει παρέα µε άλλα παιδιά, να αποκτήσει νέες εµπειρίες, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να ευρίσκεται υπό την άµεση επίβλεψη και φροντίδα των γονιών του. Ο έφηβος, έχει και αυτός ανάγκη από νέες εµπειρίες, κάπως διαφορετικές βέβαια από εκείνες του παιδιού, ζητεί τις δραστηριότητες που τον ενθουσιάζουν ως νέο, θέλει να φαίνεται, να ξεχωρίζει (status), να είναι περισσότερο ανεξάρτητος από τους γονείς, να έχει ελευθερία δράσης. Ζητεί ευκαιρίες για ενεργητική συµµετοχή, και τέλος, θέλει να έχει κοινωνικές σχέσεις µε άλλους εφήβους. Ο νέος ενήλικος, ζητεί και αυτός νέες εµπειρίες που χαρακτηρίζονται από υπευθυνότητα και ελευθερία δράσης. Ζητεί ευκαιρίες για ενεργό 66 Αλλά και οι Boniface-Cooper (2001) αναφέρουν «The propensity to travel, and indeed the type of tourism experience demanded, is closely related to an individual s age, σελ. 18. Όµοια και οι Cooper, Fletcher, Gilbert,Shepherd and Vanhill (1998, σελ ) κάνουν λόγο για τον Οικογενειακό κύκλο ονοµάζοντάς τον «Domestic Age of the individual. 67 Τα οκτώ αυτά στάδια είναι: Παιδί (κάτω των δώδεκα ετών),, Έφηβος., Νέος ενήλικος, Ζευγάρι νέων χωρίς παιδιά, Ζευγάρι νέων µε παιδιά, Αναπτυγµένη οικογένεια, Οικογένεια όπου υπήρχαν παιδιά αλλά έχουν πλέον ανεξαρτητοποιηθεί. Είναι οι αποκαλούµενοι «άδειες φωλιές»., Άτοµο προχωρηµένης ηλικίας (πρεσβύτης). Swarbrooke 1999, σελ. 96) 64

7 συµµετοχή και παρέα µε άλλους νέους της ηλικίας του. Το νέο ζευγάρι (χωρίς παιδιά), ζητεί και αυτό να έχει νέες εµπειρίες και ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για ροµαντισµό. Το νέο ζευγάρι µε παιδί, επιθυµεί να υπάρχουν διευκολύνσεις σχετικές µε το µωρό και οικονοµία στον προϋπολογισµό των διακοπών. Για την οικογένεια µε µεγάλα παιδιά, κατά τους παραπάνω συγγραφείς, βασικό στοιχεία των διακοπών της αποτελεί η οικονοµία και η ζήτηση για «κάτι» κατάλληλο για όλη την οικογένεια. Το ζευγάρι που είναι τώρα ανεξάρτητο από τα παιδιά-empty nesters, όπως τους αποκαλεί, επιθυµεί να γνωρίσει κάτι νέο και χαρακτηρίζεται από µάλλον παθητική συµµετοχή στα δρώµενα κατά τον περισσότερο χρόνο των διακοπών του. Τέλος, οι αρκετά ηλικιωµένοι, ουσιαστικά επιθυµούν κατά τον να βλέπουν (να παρακολουθούν) µάλλον παρά να δρουν, να έχουν παρέα µε άλλους ηλικιωµένους και ευκολίες κατά τις µετακινήσεις τους (Swarbrooke-Horner 1999, σελ.96). Η παραπάνω τυπολογία των Swarbrooke-Horner, αν και προσαρµοσµένη περισσότερο στις απαιτήσεις των τουριστών για αξιοθέατα, αποτελεί µια αξιοσηµείωτη συνεισφορά στην ταξινόµηση των αναγκών και γενικότερων απαιτήσεων των τουριστών ανάλογα µε το στάδιο της ηλικίας τους. Είναι δε χρήσιµη διότι επιχειρεί να προσδιορίσει από, µια άποψη, και τις ανάγκες των ατόµων της τρίτης ηλικίας. Γενικότερα, οι ανάγκες, επιθυµίες και ιδιαιτερότητες των ατόµων της τρίτης ηλικίας ως τουριστών, και όχι µόνο για αξιοθέατα, όπως από εµπειρική έρευνα τις έχει προσδιορίσει ο Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού ( εύτερη ιεθνής Σύνοδος για τον Τουρισµό Ηλικιωµένων (Senior Tourism) 68, αλλά και σύµφωνα µε τις απόψεις και άλλων ερευνητών, εκτείνονται σε ένα µεγαλύτερο ορίζοντα. Έτσι, τα άτοµα της τρίτης ηλικίας: Έχουν αναβληµένη τουριστική ζήτηση, διότι όταν ήταν εξαρτηµένοι από τα παιδιά και την εργασία δεν µπορούσαν να ταξιδέψουν όσο, όπου και όπως θα επιθυµούσαν. Ταξιδεύουν συχνότερα από τις άλλες ηλικίες και κάνουν ταξίδια µικρότερης διάρκειας. Έχουν αυξηµένο ενδιαφέρον για πολιτισµικά θέµατα 68 WTO: Second International Conference on Senior Tourism (που έλαβε χώρα στη Recife/Olinda της Βραζιλίας το Σεπτέµβριο του 1996 υπό την αιγίδα του Βραζιλιανού Επιµελητηρίου Τουρισµού-EMBRATUR), Madrid, May 1997, σελ

8 Επιθυµούν να φροντίζουν άλλοι τα του ταξιδιού τους για λογαριασµό τους. Είναι περισσότερο «ευαίσθητοι» στο κοστολόγιο του ταξιδιού διότι (ως συνταξιούχοι κυρίως) επιθυµούν να (και πρέπει να) προγραµµατίζουν µε µεγαλύτερη ακρίβεια τόσο τα έξοδα του ταξιδιού τους όσο και τις γενικότερες δαπάνες τους. Ταξιδεύουν και εκτός της συνήθους τουριστικής περιόδου. Η πολυπληθέστερη κατηγορία (µεταξύ των 55 και 80 ετών) αισθάνονται τον εαυτό τους να είναι κατάλληλος για δράση (fit) ή επιθυµούν να «αποδείξουν ότι δεν γήρασαν» και η ζωή τους έχει ακόµη πολλά να τους προσφέρει. Επιθυµούν τα άτοµα αυτά να ταξιδεύουν συχνά, πράγµα που φανερώνει ότι ευρίσκουν τα ταξίδια ως µια σοβαρή διέξοδο στη µοναξιά τους και γι αυτό παρατηρείται ότι ταξιδεύουν και εκτός της συνήθους τουριστικής περιόδου. Όπως αναφέρθηκε, αν και επιθυµούν να φροντίζουν άλλοι τα του ταξιδιού τους, επιζητούν παρά ταύτα και κάποια ανεξαρτησία. Θέλουν να έχουν ασφάλεια στο ταξίδι τους και εάν είναι δυνατόν να έχουν οδηγό (guided tours) χωρίς όµως να χάνουν την ανεξαρτησία τους. Θέλουν ευγένεια στις σχέσεις και κατανόηση των αναγκών τους από τις τουριστικές επιχειρήσεις και Οργανισµούς χωρίς να αισθάνονται ότι διαχωρίζονται από τις νεότερες ηλικίες. Ενδιαφέρονται για θέµατα υγείας περισσότερο από ότι οι νεότερες ηλικίες. Απαιτούν την ποιότητα αλλά λόγω εµπειρίας από τη ζωή, έχουν σαφέστερη αντίληψη του τι σηµαίνει ποιότητα. Σχετίζουν την ποιότητα µε τις ανάγκες τους και όχι κατ ανάγκη µε τεχνικές βελτιώσεις. Έτσι, θέλουν να λαµβάνεται υπόψη η ιδιαιτερότητα των αναγκών τους και να παίρνουν αυτό για το οποίο έχουν πληρώσει. Τελικά, ως πλέον ρεαλιστές, εµφανίζονται µετά το ταξίδι περισσότερο ικανοποιηµένοι συγκριτικά µε τις νεότερες ηλικίες. Ως προς την τροφή, επιθυµούν να δοκιµάζουν την ξένη κουζίνα και πολλοί από αυτούς το θεωρούν τµήµα των ταξιδιωτικών τους εµπειριών. Επιθυµούν το καθαρό και αθόρυβο περιβάλλον αλλά ταυτόχρονα θέλουν και να συµµετέχουν στις κόσµιες δραστηριότητες των νεοτέρων. Επειδή τα ηλικιωµένα άτοµα δίνουν ιδιαίτερη σηµασία στα πολιτισµικά θέµατα καθώς και σε θέµατα υγείας, ασφάλειας και ποιότητας θα αναλύσουµε στο παρόν κεφάλαιο, κάπως πιο εκτεταµένα τα θέµατα αυτά. 66

9 Η επιφύλαξή µας στον προσδιορισµό των αναγκών των ατόµων της τρίτης ηλικίας που παρουσιάζουν οι δύο παραπάνω πηγές, είναι ότι: α) Ο Swarbrooke θεωρεί ως ηλικιωµένους µόνο τους πρεσβύτες και επιπλέον τους θεωρεί µόνο ως «καταναλωτές» αξιοθέατων, (άρα δεν αναφέρεται σε όλη τη γκάµα των αναγκών των ηλικιωµένων). β) Ο Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού δεν διαχωρίζει τις ανάγκες των ηλικιωµένων κατά ηλικιακό κλιµάκιο. Θεωρεί ως ενιαίο σύνολο όλους τους ηλικιωµένους από 55 ετών και άνω. Παρέχει πληροφόρηση κατά ηλικιακό κλιµάκιο, µόνο ως προς την τουριστική τους τάση. Κατά την κρίση µας, οι ηλικιωµένοι, όταν µελετάµε τις ανάγκες τους και την τουριστική τους τάση, θα πρέπει να διαχωρίζονται σε δύο ηλικιακές κατηγορίες α) Η µια κατηγορία να περιλαµβάνει τα άτοµα ηλικίας µεταξύ 55 και 79 και να εξετάζεται η ζήτηση για τουρισµό αυτού του ηλικιακού κλιµακίου, διότι αυτά τα άτοµα έχουν µεγαλύτερη κινητικότητα, καλύτερη κατάσταση υγείας και διαφορετική τουριστική τάση και συµπεριφορά ιδιαίτερα όσον αφορά τον αλλοδαπό τουρισµό. β) Η άλλη κατηγορία να περιλαµβάνει τους πρεσβύτες (κυρίως άνω των 80 ετών) διότι οι ανάγκες τους είναι διαφορετικές συγκριτικά µε το προηγούµενο κλιµάκιο, έχουν σηµαντικά µικρότερη τουριστική τάση και συµπεριφορά λόγω δυσκινησίας και πλέον εύθραυστη υγεία. Για το λόγο αυτό κάνουν συνήθως εσωτερικό τουρισµό και δεν αποµακρύνονται πολύ από την «εστία» τους. Παρά τις παραπάνω επιφυλάξεις θα διατηρήσουµε την τυπολογία που µας παρέχει ο Swarbrooke και στη συνέχεια θα ερευνήσουµε κατά ποίον τρόπο τα άτοµα της τρίτης ηλικίας επηρεάζουν τη ζήτηση για διάφορες γνωστές µορφές τουρισµού, όπως είναι: ο πολιτισµικός, ο αθλητικός, ο θρησκευτικός, ο οικολογικός-περιβαλλοντικός, κ.τ.λ Η Ζήτηση για Πολιτισμικό Τουρισμό Ατόμων Τρίτης Ηλικίας. Μια εναργής και σαφής τυπολογία των στοιχείων του πολιτισµικού τουρισµού αναφέρεται από τον Munsters 68. Ο συγγραφέας αυτός διαχωρίζει τα στοιχεία του πολιτισµικού τουρισµού σε δύο βασικές κατηγορίες: α) Σε ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ, όπως είναι τα Μνηµεία (Κάστρα, Παλάτια βασιλέων, Πάρκα, Τείχη, Κτίρια θρησκευτικού περιεχοµένου, ηµόσια Κτίρια, Αρχαιολογικές τοποθεσίες, Κτίρια ιστορικού βιοµηχανικού ενδιαφέροντος, κ.τ.λ.), τα Μουσεία (Τέχνης γενικώς και ιδιαίτερα της Λαϊκής Τέχνης), οι «ρόµοι ή Οδοιπορικά» - (Routes), δηλαδή διαδροµές σηµαντικών γεγονότων του παρελθόντος, π.χ. το Οδοιπορικό του Μεταξιού, το 68 Munsters (στο Richards 1997, σελ. 110). 67

10 Οδοιπορικό της Θείας Οικογένειας στην Αίγυπτο, Οδοιπορικά σχετικά µε τη γαστρονοµία, όπως οι «ρόµοι του Κρασιού-Wine Routes», κ.τ.λ.) και τα Θεµατικά Πάρκα (όπως για παράδειγµα το Mini Europe στις Βρυξέλλες που περιέχει µινιατούρες των χωρών της Ε. Ένωσης µε ανάγλυφα της Ακρόπολης, της Αψίδας του Θριάµβου, κ.τ.λ.). β) Σε ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ (EVENTS), όπως Εκδηλώσεις πολιτισµικού και ιστορικού ενδιαφέροντος (π.χ. προσκύνηµα στους Αγίους Τόπους, στη Μέκκα, Λαϊκοί χοροί και Τραγούδια, Ειδικές Γιορτές, κ.τ.λ.) και Εκδηλώσεις Τέχνης-Art Events (π.χ. Εκθέσεις Έργων Τέχνης, κ.τ.λ.). Τα άτοµα της τρίτης ηλικίας έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για όλα τα παραπάνω αναφερόµενα πολιτισµικά και ιστορικά στοιχεία και λαϊκές Εκδηλώσεις. Επιπλέον έχουν το χρόνο για να τα επισκεφτούν, να τα µελετήσουν, να συµµετέχουν σε διάφορες Εκδηλώσεις, κ.τ.λ. Το ενδιαφέρον είναι αυξηµένο όταν υπάρχει και υπόβαθρο ανάλογης µόρφωσης. Όµως και ακόµη όταν υπάρχει υστέρηση στον τοµέα αυτόν, τα άτοµα κινούµενα από το Κίνητρο Επίδειξης (Demonstration Effect) και µόνο, εκδηλώνουν την ανάλογη ζήτηση για συµµετοχή σε όλα τα προαναφερόµενα. Όταν, τέλος επιστρέφουν στον τόπο τους διηγούνται µε καµάρι τις τουριστικές τους εµπειρίες και παρακινούν και άλλους να πράξουν το ίδιο. Όπως παρατηρεί ο Richards 69, αλλά και µε βάση τις ενδείξεις που παρέχονται από το Ερευνητικό Πολιτισµικό και Τουριστικό Πρόγραµµα ΑΤLAS, «ο πολιτισµικός τουρισµός αναπτύσσεται σταθερά κατά τα τελευταία 20 χρόνια ανταποκρινόµενος σε ένα συνεχώς αυξανόµενο ενδιαφέρον για πολιτισµό που παρατηρείται στην τουριστική κατανάλωση». Επισηµαίνεται, επίσης, ότι «οι προοπτικές για µια πολυποίκιλη (diversified) ευρωπαϊκή πολιτισµική τουριστική αγορά είναι πολύ ευοίωνες παρά το γεγονός ότι ο τοµέας αυτός χαρακτηρίζεται από αυξανόµενο εργατικό κόστος». 70 Οι τουρίστες καταναλωτές «πολιτισµικών προϊόντων» διακρίνονται σε δυο κατηγορίες, σε εκείνους που έχουν ως κύριο σκοπό του ταξιδιού τους τον πολιτισµικό τουρισµό και σε εκείνους πους έχουν ως δευτερεύοντα σκοπό τον πολιτισµό. Με βάση έρευνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκείνοι οι αλλοδαποί τουρίστες που έχουν τον πολιτισµό ως πρωτεύον κίνητρο του ταξιδιού τους στη Ε.Ε., υπολογίζεται ότι ανέρχονται κατ έτος σε 35 εκ., ενώ εάν λάβουµε υπόψη µας και εκείνους που έχουν ως πρόσθετο κίνητρο τον πολιτισµό, τότε ο αριθµός αυτός αυξάνεται σε 60 εκ. άτοµα. Πρόκειται, δηλαδή, για µια σηµαντική αγορά από την οποία η Ελλάδα µπορεί να αντλήσει ένα υπολογίσιµο ποσοστό δεδοµένου ότι σε πολιτισµικά στοιχεία «υψηλής ποιότητας» 71 έρχεται πρώτη 69 Richards G., 1997, σελ Richards, ε.α. σελ Υψηλής ποιότητας πολιτισµικά στοιχεία χαρακτηρίζονται οι κλασικές αρχαιότητες πρωτίστως της Ελλάδας και δευτερευόντως της Ιταλίας. 68

11 µεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών και όχι µόνο. Όµως, έχει παρατηρηθεί ότι η ζήτηση για υψηλής ποιότητας πολιτισµικά στοιχεία βαίνει µεν αυξανόµενη αλλά µε πολύ µικρότερο ρυθµό από ότι η ζήτηση για λαϊκά πολιτισµικά στοιχεία λόγω της χαµηλότερης επαναληψιµότητας (loyalty) που παρατηρείται στα άτοµα που έχουν ως κύριο τουριστικό ενδιαφέρον τα κλασικά πολιτισµικά στοιχεία. Η σηµασία του πολιτισµικού τουρισµού για την Ελλάδα είναι εξαιρετικά µεγάλη διότι λειτουργεί ως ένα συµπληρωµατικό κίνητρο για τουρισµό µαζί µε τις θερινές διακοπές. Σύµφωνα µε τον Ιρλανδικό Οργανισµό Τουρισµού (Irish Tourism Board) 72 η Ελλάδα έχει τη µεγαλύτερη αναλογία αρχαιολογικών χώρων ιστορικής σηµασίας σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι αρχαιολογικοί χώροι της Ελλάδας έγιναν αντικείµενο επίσκεψης από επτά εκατοµµύρια άτοµα το Επίσης περί τα 3,5 εκ. άτοµα επισκέφτηκαν τα αρχαιολογικά Μουσεία. Φυσικά η Ελλάδα έχει και άλλα Μουσεία (λαϊκής τέχνης, κ.τ.λ.) αλλά περίπου το 50% είναι αρχαιολογικού περιεχοµένου 73 Ο αριθµός όµως των επισκεπτών µπορεί να αυξηθεί σηµαντικά κατά την ερχόµενη 10-ετία, αν η Ελλάδα εντείνει τις προσπάθειές της και τις κατευθύνει προς τον τοµέα των ατόµων τρίτης ηλικίας. Σηµειώνουµε εδώ ότι ο πολιτισµικός τουρισµός διαπερνά όλο το φάσµα των τουριστών ασχέτως ηλικίας και εθνικότητας. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια παρατηρείται µεγάλο ενδιαφέρον για τον πολιτισµικό τουρισµό και από νέα άτοµα. Οι τουρίστες που έρχονται στην Ελλάδα για καλοκαιρινές διακοπές δράττονται της ευκαιρίας και επισκέπτονται και τα πολιτισµικά στοιχεία της χώρας. Γενικότερα, όµως, τα πολιτισµικά και ιστορικά στοιχεία και οι διάφορες Εκδηλώσεις µπορούν να χρησιµοποιηθούν από τους Εθνικούς Οργανισµούς Τουρισµού για να διαφοροποιήσουν το τουριστικό προϊόν της χώρας τους. Εδώ όµως, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή διότι η πολύχρονη «τουριστική χρήση» φθείρει τα Μνηµεία.(Theobald, 2001). Σηµειώνουµε επίσης ότι, όπως παρατηρεί ο ίδιος συγγραφέας, ο σεβασµός των πολιτισµικών διαφορών που παρατηρούνται µεταξύ είτε χωρών, είτε ακόµη και τόπων της ίδιας χώρας, συµβάλλουν στην αειφορία 74 (sustainability) του τουριστικού προϊόντος (Theobald 2001) πιθανότατα διότι το τουριστικό προϊόν γίνεται «πολυσυλλεκτικό», εµφανίζει µια ενδιαφέρουσα διαφοροποίηση και εναρµονίζεται µε τις ιδιοµορφίες των τοπικών κοινωνιών. 72 Irish Tourist Board (1988), Inventory of Cultural Tourism Resources in the Member States and Assessment of Methods Used to Promote Them. European Commission D.G. VII, Brussels 73 Ιδε: Kalogeropoulou H., στο Cultural Tourism in Europe, Richards, Ο όρος αειφορία έχει καθιερωθεί ως απόδοση του αγγλικού όρου sustainability. Πρόκειται για µη επιτυχηµένη µετάφραση διότι αποδίδει το αποτέλεσµα, την ενέργεια και όχι την ουσία του στοιχείου. 69

12 Είναι, τέλος, αξιοσηµείωτο το γεγονός ότι τα άτοµα που ενδιαφέρονται για πολιτισµικό τουρισµό, έχουν υψηλό κοινωνικοοικονοµικό κύρος- status, υψηλό επίπεδο µόρφωσης, αρκετό ελεύθερο χρόνο και συνήθως συνδέονται επαγγελµατικά µε τον πολιτισµό. Παρατηρείται επίσης ότι όταν τα άτοµα θέλουν να ανεβάσουν την κοινωνική τους εικόνα σε οποιοδήποτε κοινωνικό στρώµα και αν ανήκουν, στρέφονται στην κατανάλωση πολιτισµικών προϊόντων 75 Καθόσον αφορά τον Ευρωπαϊκό χώρο, που αποτελεί επίκεντρο ενδιαφέροντος για την προσέλευση ατόµων τρίτης ηλικίας για τουρισµό, όπως παρατηρεί και ο Richards,..υπάρχει σήµερα αλλά και συνεχώς δηµιουργείται, µια πολυσυλλεκτική κοινωνία που χαρακτηρίζεται από µεγάλη κινητικότητα και αποτελείται από άτοµα που προέρχονται από διάφορες εθνότητες µε ποικίλα πολιτισµικά στοιχεία και ενδιαφέροντα 76. Είναι αλήθεια ότι όσοι θέλουν να διακριθούν εγκαταλείπουν τα συνηθισµένα, κινούνται «εκτός της πεπατηµένης» και στρέφονται προς νέες µορφές τουρισµού που θα τους κάνουν να διακριθούν. Ποίο ποσοστό ατόµων τρίτης ηλικίας αντιπροσωπεύουν αυτοί οι άνθρωπο, είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, όµως, το Αποτέλεσµα Επίδειξης, λειτουργεί και είναι βέβαιο ότι «αυτό το ποσοστό συνεχώς θα αυξάνεται». Η Ελλάδα, τέλος, θα ωφεληθεί πολύ περισσότερο εάν αξιοποιήσει την αναβληµένη τουριστική ζήτηση για πολιτισµικά στοιχεία από τους ηλικιωµένους πληθυσµούς των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, διότι πολλά από τα άτοµα αυτά δεν είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν τις ελληνικές κλασικές αρχαιότητες. Στο σηµείο αυτό συµφωνεί και ο Richards (ε.α.) λέγοντας ότι «µακροχρόνια θα σηµειωθεί µεγάλη ζήτηση για πολιτισµικό τουρισµό από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης καθώς οι τουρίστες από αυτές τις χώρες, θα ζητήσουν να επισκεφτούν για πρώτη φορά τις τοποθεσίες που χαρακτηρίζονται από κλασικά πολιτισµικά στοιχεία». Ο πολιτισµικός τουρισµός σχετίζεται και µε τον τοµέα των κρουαζιερών. Ιδιαίτερα οι µορφωµένοι ηλικιωµένοι ενδιαφέρονται να γνωρίζουν νέα πολιτισµικά στοιχεία των ξένων χωρών που επισκέπτονται αλλά και γενικότερα, όταν κάνουν διακοπές σε κρουαζιερόπλοια. Θέλουν στα «αγκυροβόλια» να γνωρίσουν και κάτι που έχει πολιτισµικό περιεχόµενο, αλλά και κατά το ταξίδι θέλουν να υπάρχουν προγράµµατα πολιτιστικού περιεχοµένου. Στο Ην. Βασίλειο, η συνηθισµένη «αγορά κρουαζιερών» προσφέρει τροφή και ποτά, γκολφ, αθλοπαιδιές, µουσική, τηλεόραση, κωµωδία, αντίκες και πολλά άλλα στοιχεία για τα οποία οι ηλικιωµένοι τουρίστες δείχνουν αυξηµένο ενδιαφέρον. Αν και η αγορά των κρουαζιερών έχει κυρίως πελάτες τους νέους και τις οικογένειες µε παιδιά(cartwright, 1999), υπάρχουν ενδείξεις ότι και 75 Ίδε και Richards, 1997, ε.α. 76 Ίδε: Richards, 1997, ε.α. 70

13 ηλικιωµένα άτοµα έχουν αρχίσει να προτιµούν τις κρουαζιέρες και µάλιστα όταν οι κρουαζιέρες έχουν και πολιτιστικό περιεχόµενο. Ένας πρόσθετος λόγος είναι ότι θέµατα υγείας του ηλικιωµένου ίσως να µπορούν πιο εύκολα και πιο αποτελεσµατικά να αντιµετωπιστούν στο κρουαζιερόπλοιο. Τουρισµού. Η Έρευνα του Travel Weekly που παρουσιάζουµε παρακάτω, έδειξε γι αυτήν την περίπτωση τουρισµού, πολύ µικρή προτίµηση από τους Ευρωπαίους τουρίστες ασχέτως ηλικίας Χειµερινός Τουρισµός Ατόµων Τρίτης Ηλικίας Τα πλέον ηλικιωµένα άτοµα έχουν µεγαλύτερη τάση για χειµερινό τουρισµό από τα νεότερα όπως φαίνεται από σχετική έρευνα του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης (Ψωινός 1994, σελ. 210). Η συµµετοχή ατόµων νεαρής ηλικίας (16-25 ετών) στο χειµερινό ελληνικό τουρισµό είναι µικρή (17,5%),ενώ των µεγαλυτέρων ηλικιών (41-65 ετών) είναι διπλάσια (36,5%). Η ένδειξη αυτή είναι ενθαρρυντική για την προώθηση του χειµερινού τουρισµού ατόµων τρίτης ηλικίας. Θα ήταν όµως ενδιαφέρον να προσδιόριζε κάποιος την τάση για χειµερινό τουρισµό των ηλικιακών κλιµακίων 55-59, 60-64, 65-69,70-74, 75-79, διότι δεν υπάρχει καµία σχετική πληροφόρηση για το θέµα αυτό. Από τη µελέτη του ΠΟΤ στην οποία έχει ήδη γίνει αναφορά, προκύπτει ότι οι ηλικιωµένοι, ιδιαίτερα εκείνοι που διανύουν το ηλικιακό κλιµάκιο 55-79, ενδιαφέρονται για ενεργό δράση κατά τη διάρκεια των διακοπών τους. Αυτή η επιθυµητή δραστηριοποίηση είναι εφικτότερη κατά το χειµώνα παρά κατά το θέρος αφού η Ελλάδα έχει σχετικά υψηλές θερινές θερµοκρασίες, ενώ ο χειµώνας της χώρας µας χαρακτηρίζεται από «κλιµατική ποικιλία». ύο κατηγορίες τουριστών φαίνεται να κυριαρχούν κατά τη χειµερινή περίοδο. Η µια αναφέρεται στα άτοµα που µετακινούνται για επαγγελµατικούς λόγους και τα άτοµα της τρίτης ηλικίας (Παυλόπουλος, 2001, σελ ). Ο χειµερινός, όµως, τουρισµός των ατόµων της τρίτης ηλικίας φαίνεται να σχετίζεται πιο πολύ µε τον λεγόµενο «τουρισµό πόλεων» που έχει έντονα πολιτισµικά και ιστορικά στοιχεία. Στην Ελλάδα ο χειµερινός τουρισµός δεν αποτελεί ακόµη αξιοσηµείωτη πηγή τουριστικού συναλλάγµατος και η εξήγηση που µπορεί να δοθεί σ αυτό είναι το γεγονός ότι οι µεν Tour Operators προωθούν την Ελλάδα αποκλειστικά σχεδόν ως τόπο θερινών διακοπών, η δε χώρα µας δεν έχει δηµιουργήσει τις κατάλληλες υποδοµές. Τα δύο αυτά θέµατα συσχετίζονται και σχηµατίζουν ένα φαύλο κύκλο, µε την έννοια ότι αφού εµείς δεν έχουµε δηµιουργήσει υποδοµές, οι Tour Operators δεν µας στέλνουν χειµερινούς τουρίστες και αφού οι Tour Operators δεν µας στέλνουν χειµερινούς τουρίστες, εµείς δεν κατασκευάζουµε τις κατάλληλες υποδοµές!. Αλλά φαίνεται ότι και εδώ ισχύει κάτι παραπλήσιο µε το νόµο του Say ο οποίος αναφέρει ότι «η προσφορά δηµιουργεί τη δική της ζήτηση». Εδώ θα λέγαµε ότι η «προσφορά προκαλεί τη ζήτηση-supply driven demand». 71

14 Τουρισμός ηλικιωμένων και αγορές (Ψώνια) Οι τουρίστες των µεγαλυτέρων ηλικιών ενδιαφέρονται πέραν των άλλων να κάνουν και αγορές κατά το ταξίδι τους ή κατά το χρόνο της διαµονής τους στο χώρο προορισµού. Σε Έρευνα του περιοδικού Travel Weekly, που παρουσιάζουµε σε επόµενη παράγραφο, φάνηκε ότι οι αγορές (ψώνια) αποτελούν σοβαρό λόγο για τουρισµό των ευρωπαϊκής προέλευσης τουριστών. Αν αναλογιστούµε ότι η µεγαλύτερη αναλογία των ηλικιωµένων τουριστών είναι γυναίκες (και είναι εκείνες που δείχνουν µεγάλη προτίµηση στα ψώνια), αντιλαµβάνεται κανείς τη σηµασία του να υπάρχουν αγορές καταναλωτικών ειδών στους τόπους τους οποίους επισκέπτονται οι τουρίστες. Έχει τέλος, παρατηρηθεί ότι οι τουρίστες σπάνια επιστρέφουν στον τόπο τους χωρίς να έχουν αγοράσει δώρα,souvenirs και άλλα αντικείµενα για συγγενείς, φίλους και άλλα πρόσωπα. Οι τουρίστες αυτοί (άτοµα τρίτης ηλικίας) έχουν προϋπολογίσει τα σχετικά έξοδα. εν προβαίνουν σε αγορές παρακινούµενοι από διαφηµίσεις. Η ύπαρξη οργανωµένων αγορών για αγαθά που οι τουρίστες προτιµούν να αγοράζουν, αποτελεί πολλές φορές και σηµαντικό λόγο για τον οποίο επιλέχτηκε για τουρισµό η συγκεκριµένη χώρα και τοποθεσία. Υπάρχουν πολλά παραδείγµατα όπου διάφορες τοποθεσίες επιλέχτηκαν για τουρισµό από το λόγο ότι υπάρχει εκεί ένα οργανωµένο «κέντρο αγορών» 82 για συγκεκριµένους τουρίστες (π.χ. Ιάπωνες).Έτσι, φαίνεται να υπάρχουν «συνέργειες» µεταξύ του τουρισµού και των «αγορών» και ότι θα ήταν επωφελής και για τα δύο µέρη, η ύπαρξη µιας έστω και άτυπης συνεργασίας µεταξύ των ξενοδόχων και των καταστηµαταρχών που πωλούν αντικείµενα τουριστικού ενδιαφέροντος. Το συµπέρασµα είναι ότι και στην Ελλάδα θα ήταν δυνατόν να προωθηθούν αυτού του είδους οι συνέργειες και να µην αρκούνται τα ξενοδοχεία µας στο να φιλοξενούν κάποια εσωτερικά καταστήµατα που πωλούν περιορισµένο αριθµό αντικειµένων και όπου ο τουρίστας δεν έχει την ευχέρεια να ελέγξει τιµές και να επιλέξει µέσα από ένα µεγαλύτερο πλήθος αντικειµένων Ζήτηση για οικοτουρισμό από τα άτομα τρίτης ηλικίας Τα κίνητρα για οικοτουρισµό µπορεί να προέρχονται είτε από τις ανάγκες του ιδίου του ατόµου (επαφή και πρώτη γνωριµία µε τη φύση, µελέτη της φύσης, φυγή από το συνηθισµένο περιβάλλον της πόλης, ανάπαυλα, απόκτηση κύρους απέναντι σε άλλα άτοµα που δεν έχουν τις ίδιες φυσικές εµπειρίες, κοινωνικές επαφές µε άλλους που έχουν τα ίδια ενδιαφέροντα, κ.τ.λ.), είτε παρακινούµενο από τους οργανωτές των οικολογικών περιοχών (πάρκων, λιµνών, και άλλων φυσικών περιοχών). Αν και οι δραστηριότητες στη φύση προσιδιάζουν πιο πολύ στα άτοµα των νεαρότερων ηλικιών, λίγοι από τους ηλικιωµένους έχουν κατά κανόνα την 77 Ίδε: Jansen-Verbeke, στο Theobald 1998, σελ

15 τάση να επισκέπτονται τη φύση είτε για λόγους ανάπαυλας, είτε για λόγους επιστηµονικού ενδιαφέροντος (βοτανολογία, φυσιολογία- π.χ. παρατήρηση πτηνών, κ.τ.λ.), είτε για λόγους οµαλής άσκησης στο φυσικό περιβάλλον (π.χ. περίπατος). εν υπάρχουν ακόµη στατιστικά στοιχεία δηµογραφικής ανάλυσης των «οικοτουριστών» ανά τον κόσµο. Όµως, η Έρευνα του Travel Weekly,όπως θα δούµε παρακάτω και όπως εξάλλου θα ανέµενε κανείς, έδειξε ότι οι Ευρωπαίοι τουρίστες, ασχέτως ηλικίας, αν και δείχνουν πολύ µικρή σχετικά προτίµηση για οικοτουρισµό, η σχετική τάση είναι αυξανόµενη Θέματα Υγείας και Ασφάλειας των Ηλικιωμένων Τουριστών Α) Υγεία Οι ηλικιωµένοι δίνουν ιδιαίτερη σηµασία σε θέµατα υγείας κατά την περίοδο των διακοπών τους. Πολλοί από αυτούς έχουν τον προσωπικό τους γιατρό που συµβουλεύονται ή που τους επισκέπτεται στις σοβαρότερες περιπτώσεις. Τούτο σηµαίνει ότι όταν παρουσιαστεί κάποια νόσος που απαιτεί κάτι πολύ περισσότερο από µια συµβουλή η οποία µπορεί να δοθεί και τηλεφωνικώς, τα πράγµατα γίνονται πολύ επικίνδυνα για το ηλικιωµένο πρόσωπο. Ασθένειες που συνήθως παρουσιάζονται στους ηλικιωµένους, (κατά την Annette Viant στα µεγάλα ταξίδια (lοng-haul) είναι 78 : - Θρόμβωση αίματος από το πολύωρο κάθισµα στην ίδια θέση στα αεροπορικά ταξίδια, η οποία παρουσιάζεται απροσδόκητα και συνήθως λίγες µέρες µετά το ταξίδι όταν ο ηλικιωµένος θα κάνει τις διακοπές του. - Τυχαία ατυχήματα που προέρχονται από αστάθεια, σεισµούς, σπρώξιµο κατά π.χ. την έναρξη κάποιας πυρκαγιάς, κ.τ.λ. - Μετάδοση στον ηλικιωμένο τουρίστα ακόμη και φυματίωσης από τον κακό αερισµό του αεροσκάφους, - Νόσο Λεγεωνάριων σε χώρους διαµονής που δεν συντηρείται σωστά το σύστηµα κλιµατισµού. - Μολυσματικές νόσοι. - Εξάντληση λόγω υπερβολικής θερµοκρασίας, κ.τ.λ. (ΠΟΤ, ε.α.). Τα άτοµα τρίτης ηλικίας συνδυάζουν τον τουρισµό και µε κίνητρα βελτίωσης της υγείας, ή επαναδραστηριοποίησης. Σε αυτή την περίπτωση οι ένοικοι του ξενοδοχείου ενδέχεται αν ζητήσουν υγιεινά γεύµατα και την ύπαρξη γυµναστηρίων και πισινών. Στο µέλλον µάλιστα, όπως παρατηρεί και ο 78 A. Viant Travel Health-A Senior Overview, στο: WORLD TOURISM ORGANISATION: Second International Conference on Senior Tourism, Madrid, May 1997, σελ

16 Swarbrooke 79 «ο τουρισµός υγείας θα παρουσιάσει µεγάλη ανάπτυξη λόγω της µεγάλης πίεσης-stress, που παρατηρείται στη ζωή των ανθρώπων αδιακρίτως ηλικίας και θα καλύπτει όχι µόνο τον τοµέα της σωµατικής αλλά και της πνευµατικής-ψυχικής υγείας». Β) Ασφάλεια Το αίσθηµα ασφάλειας της σωµατικής ακεραιότητας, ιδιαίτερα στο ηλικιωµένο άτοµο, είναι κυρίαρχο στις επιλογές του για τη χώρα στην οποία θα κάνει τις διακοπές του. Σηµειώνουµε ότι το αίσθηµα αυτό δηµιουργείται όχι λίγο πριν το ταξίδι αλλά πολύ πριν, ίσως και χρόνια. Το πολιτικό καθεστώς, το επίπεδο οικονοµικής ανάπτυξης, τα ήθη και τα έθιµα του λαού της χώρας την οποία πρόκειται να επισκεφθεί, η πρόσφατη ιστορία της σε γεγονότα βίας και κοινωνικών αναταραχών, είναι παράγοντες που επηρεάζουν το αίσθηµα ασφάλειας του µελλοντικού τουρίστα. Όλα όµως τα θέµατα αυτά µπορούν να διορθωθούν µόνο µε κρατικές παρεµβάσεις και πρέπει να αποτελούν αντικείµενο των επιφορτισµένων µε τα τουριστικά θέµατα φορέων Ποιότητα Τα άτοµα της τρίτης ηλικίας, όπως επισηµάνθηκε, επιθυµούν να «καταναλίσκουν» ποιοτικά αναβαθµισµένο τουριστικό προϊόν. Όπως παρατηρεί και ο Καθηγητής Π. Παυλόπουλος: «τα άτοµα της τρίτης ηλικίας είναι εξαιρετικώς ευαίσθητα στην ποιότητα, στην ολική ποιότητα, του τουριστικού προϊόντος. Ο επισκέπτης πρέπει να µένει ικανοποιηµένος από το σύνολο της τουριστικής εµπειρίας. Μόνο τότε υπάρχει πιθανότητα να επαναλάβει τις επισκέψεις του και να µεταδώσει και το σχετικό µήνυµα και σε άλλους» 80. Κατά γενική οµολογία, ο καταναλωτής ως τουρίστας, επιζητεί καλύτερη ποιότητα, ευελιξία και «να παίρνει αυτό για το οποίο πληρώνει» (value for money) 81. Επισηµαίνεται ότι ο καταναλωτής ωθείται από το σύνθηµα «υψηλή ποιότητα-λογικές τιµές». Η ποιότητα δεν είναι ένα τεχνικό µέγεθος που µετράται µόνο µε τεχνικά standards, αλλά βασίζεται στην ικανοποίηση του πελάτη-τουρίστα και ποτέ δεν στέκει «αφ εαυτής» αλλά συνδυαστικά και µε άλλα χαρακτηριστικά µαζί, όπως είναι η ευελιξία και η σχέση τιµής / ικανοποίησης από την τουριστική εµπειρία. Σήµερα, η ποιότητα αντικαθιστά την ποσότητα και το µαζικό αντικαθίσταται από το διαφοροποιηµένο. Ο µαζικός πελάτης του παρελθόντος δίνει σιγά-σιγά τη θέση του στο νέο και πλέον απαιτητικό τουρίστα. 79 Swarbrooke, 1999, σελ Παυλόπουλος Π. (2001), Χειµερινός Τουρισµός, ΙΤΕΠ,, σελ Poon, ε.α., σελ

17 Ο σηµερινός τουρίστας (ιδιαίτερα το άτοµο της τρίτης ηλικίας) απαιτεί να υπηρετείται από εξειδικευµένο προσωπικό. Έτσι, είναι ανάγκη το προσωπικό να εκπαιδεύεται συνεχώς για να αντιµετωπίσει τις απαιτήσεις των τουριστών αυτών που το θέλουν να είναι πιστό, ευέλικτο, ανεκτικό, φιλικό και υπεύθυνο (Poon, 1992). Σηµειώνουµε όµως ότι και οι νεότερες ηλικίες έχουν σχεδόν παρόµοιες απαιτήσεις από το προσωπικό των τουριστικών επιχειρήσεων και ως εκ τούτου η ανάγκη για συνεχή εκπαίδευση γίνεται πιο επιτακτική. Στην Ελλάδα πρέπει να υπάρξει περισσότερη επιµέλεια της ποιότητας του «εξωξενοδοχειακού» προϊόντος, διότι εδώ η χώρα µας υστερεί σηµαντικά. Επ αυτού θα γίνουν σχετικές προτάσεις πολιτικής στο Κεφάλαιο Προτιµώµενες ραστηριότητες των Ευρωπαίων Τουριστών κατά τη ιάρκεια των ιακοπών τους Είναι σηµαντικό να γνωρίζει κανείς (είτε πρόκειται για τουριστική επιχείρηση, είτε για Εθνικό Οργανισµό Τουρισµού) τη διαβάθµιση των προτιµήσεων των τουριστών διότι και αυτοί θα µείνουν ικανοποιηµένοι και οι ντόπιοι επιχειρηµατίες θα ωφεληθούν και, τέλος, η χώρα που τους φιλοξένησε θα εισπράξει ξένο συνάλλαγµα. Εάν ο τουρίστας µπορέσει και ικανοποιήσει τα ενδιαφέροντά του θα φύγει ευχαριστηµένος και όλοι παραδέχονται ότι δεν υπάρχει καλύτερη διαφήµιση για τη χώρα, από έναν ευχαριστηµένο τουρίστα. Υψηλό ποσοστό των επισκεπτών δηλώνει σε σχετικές έρευνες ότι περί της χώρας πληροφορήθηκε από φίλους και γνωστούς που ήδη την έχουν επισκεφθεί. Το περιοδικό Travel Weekly 82 δηµοσίευσε σχετική έρευνα για τα ενδιαφέροντα των ευρωπαϊκής προέλευσης τουριστών (από όπου η Ελλάδα αντλεί το µεγαλύτερο ποσοστό των τουριστών της) µε τα παρακάτω αποτελέσµατα: Το 86% επιθυµεί να γευµατίσει σε ένα καλό εστιατόριο Το 77% επιθυµεί να κάνει ψώνια. Το 67% επιθυµεί να επισκεφτεί ένα ιστορικό µέρος. Το 54% επιθυµεί να επισκεφτεί µια µικρή πόλη Το 52% επιθυµεί να δει τα αξιοθέατα της πόλης Το 47% επιθυµεί να περιδιαβάζει στην εξοχή (πεζοπορία, κ.τ.λ.). Το 40% επιθυµεί να επισκεφτεί µια γκαλερί τέχνης ή ένα µουσείο. Το 38% επιθυµεί να επισκεφτεί ένα µέρος µε πολιτισµικό ενδιαφέρον. Το 21% επιθυµεί να χορέψει σε ένα nightclub. Το 21% επιθυµεί να κάνει ένα tour µε οδηγό. Το 20% επιθυµεί να παρακολουθήσει ένα κονσέρτο. 82 Πηγή: Travel Weekly, European Travel Commission and Tourism Industries, U.S. Department of Commerce. 75

18 Το 13% επιθυµεί να επισκεφτεί ένα µέρος σχετικό µε εθνική κληρονοµιά. Το 10% επιθυµεί να συµµετέχει σε αθλήµατα νερού. Το 8% επιθυµεί να πάει σε ένα πάρκο διασκέδασης. Το 7% επιθυµεί να επισκεφτεί ένα εθνικό πάρκο. Το 6,4% επιθυµεί να κάνει κρουαζιέρα.. Το 5% επιθυµεί να κάνει Κάµπινγκ, ή Hiking. Το 4,8% επιθυµεί να επισκεφτεί καζίνο. Το 4% επιθυµεί να παρακολουθήσει µια αθλητική Εκδήλωση Το 2,9% επιθυµεί να κάνει σκι. Το 2,5% επιθυµεί να κάνει µια οικολογική εκδροµή. Το 1,4% επιθυµεί να ψαρέψει ή να κυνηγήσει (Travel Weekly). Από τα παραπάνω συνάγεται ότι πολύ µικρά ποσοστά των ευρωπαίων τουριστών αναφέρονται σε επιθυµίες όπως: να επισκεφτεί ένα εθνικό πάρκο, να κάνει κρουαζιέρα, να κάνει κάµπινγκ, να παίξει γκολφ ή τένις, να επισκεφτεί ένα καζίνο, να παρακολουθήσει έναν αθλητικό αγώνα, να κάνει σκι, να κάνει µια οικολογική εκδροµή. Τέλος, ασήµαντο είναι το ποσοστό εκείνων που θέλουν να ψαρέψουν ή να κυνηγήσουν Τα στοιχεία στα οποία οι ηλικιωµένοι τουρίστες δείχνουν προτίµηση αναφέρονται σε γαστρονοµία, ψώνια και ιστορία-πολιτισµό. Σηµειώνουµε ότι αυτά αποτελούν κυρίως στοιχεία του αποκαλούµενου «τουρισµού πόλεων». Αξιοσηµείωτο τυγχάνει το γεγονός ότι πολύ µικρά ποσοστά ευρωπαίων τουριστών προτιµούν δραστηριότητες όπως γκολφ και ψάρεµα,, οι οποίες κατά κανόνα αποτελούν προτιµήσεις ηλικιωµένων τουριστών. Επειδή η ευρωπαϊκή χώρα από την οποία η Ελλάδα δέχεται το συγκριτικά µεγαλύτερο αριθµό τουριστών, είναι η Γερµανία, κρίναµε σκόπιµο να αναφέρουµε, αντλώντας τη σχετική πληροφόρηση από την Poon 83 και τη διαβάθµιση των προτιµήσεων των Γερµανών τουριστών από έρευνα που έγινε το 1990 από το Studienkreis fur Tourismus. Με βάση αυτήν την έρευνα οι Γερµανοί (της πρώην. Γερµανίας) τουρίστες έχουν τις παρακάτω προτιµήσεις: Κίνητρα για τουρισµό Ποσοστό του συνολικού δείγµατος 1. Επαφή µε τη φύση 57% 2. Να απολαύσουν ένα ωραίο φαγητό 55,1% 3. Να βρεθούν µαζί µε την οικογένεια, τους φίλους και τις παρέες τους 54,7% 4. Καινούργιες εµπειρίες που ενθουσιάζουν 47,8% 5. Ήλιος-αποφυγή του άσχηµου καιρού 47,7% 83 Ίδε: Poon, 2002, σελ. 123 καθώς και τη βασική πηγή από όπου η κα Poon άντλησε τα στοιχεία, το Studienkreis fur Tourismus, 1991,b. 76

19 6. Νέες και διαφορετικές εµπειρίες 46,1% 7. Απραξία και Relax 45,1% 8. Απόλαυση, κυνηγητό της ηδονής 43,7% 9. Να κινείται, να οδηγεί συνεχώς 33,5% 10. Μόρφωση, διεύρυνση του πνεύµατος 31,0% 11. Βελτίωση οµορφιάς, µαύρισµα 30,2% 12. Βελτίωση υγείας 27,0% 13. Συνάντηση συγγενών και φίλων 25,9% 14. Εκγύµναση 18,0% 15. Να φλερτάρει 11,0% Αν και το Ερωτηµατολόγιο που τέθηκε εµπρός στους Γερµανούς τουρίστες είναι αρκετά διαφορετικό και πιο συνοπτικό από εκείνο που το Travel Weekly χρησιµοποίησε για όλο τον ευρωπαϊκό χώρο, µπορεί να εξαχθεί το συµπέρασµα ότι οι Γερµανοί τουρίστες έχουν µεγαλύτερο ενδιαφέρον για επαφή µε τη φύση (οικολογικές και λοιπές δραστηριότητες), αλλά µικρότερο για την απόλαυση ενός ωραίοι φαγητού. Η επιθυµία για µόρφωση και διεύρυνση πνεύµατος φαίνεται ότι είναι περίπου η ίδια µε εκείνη των Ευρωπαίων συνολικά. Η Poon 84 επίσης, αντλώντας στοιχεία από το Japan Travel Bureau Inc., µας δίνει και τις προτιµήσεις των Ιαπώνων τουριστών από όπου φαίνεται ότι: Κίνητρο ταξιδιού Ποσοστό θετικών απαντήσεων 1. Να απολαύσει τη φύση και το ωραίο φυσικό περιβάλλον 72% 2. Να επισκεφτεί φηµισµένες Εκδηλώσεις-Attractions 85 56% 3. Να γευθεί ωραία φαγητά και λιχουδιές από τη χώρα 48% 4. Να κάνει ψώνια 43% 5. Να αναπαύεται και να ηρεµεί 38% 6. Να γνωρίσει µια διαφορετική κουλτούρα 36% 7. Να επισκεφτεί µουσεία 31% 8. Να µένει σε φηµισµένα ξενοδοχεία 22% 9. Να κάνει χειµερινά σπορ 10% 11. Να παρακολουθήσει ένα κονσέρτο ή άλλα µουσικά έργα 10% 12. Να παίξει τένις και γκολφ 10% 13. Να επισκεφτεί καζίνα και εκθέσεις 8% Παρατηρούµε ότι ο Ιάπωνας τουρίστας δείχνει µεγάλο ενδιαφέρον για επαφή µε τη φύση και συµµετοχή σε τουριστικές Εκδηλώσεις. Μεγάλη είναι επίσης η επιθυµία του να κάνει ψώνια και να γεύεται ωραία φαγητά και λιχουδιές της χώρας προορισµού. Υπάρχει και η επιθυµία επίσκεψης σε ένα µουσείο αλλά φαίνεται ότι αυτό δεν του είναι τόσο σηµαντικό όσο στον Ευρωπαίο τουρίστα. Κάτι που πρέπει ιδιαίτερα να προσεχθεί στην περίπτωση των Ιαπώνων τουριστών είναι η επιθυµία τους συγκρινόµενοι µε τουρίστες 84 Poon, ε.α., σελ Π.χ. Disneyland. 77

20 άλλων προελεύσεων, να µένουν σε φηµισµένα πολυτελή ξενοδοχεία. Αυτό ίσως να εξηγείται από την ανάγκη τους για ασφάλεια στον Ευρωπαϊκό χώρο που κάνουν τις διακοπές τους ιαγραµµατική Απεικόνιση της Τουριστικής Ζήτησης Η τιμή ως Προσδιοριστικός Παράγοντας της Ζήτησης για Τουριστικό Προϊόν Η ζήτηση για τουριστικό προϊόν µπορεί να απεικονιστεί σε ένα ιάγραµµα δύο διαστάσεων αν θεωρήσουµε ότι µόνο ένας παράγοντας µεταβάλλεται (µια ανεξάρτητη µεταβλητή) και όλοι οι άλλοι µένουν σταθεροί. Γενικώς, αν µε D Τ παραστήσουµε τη ζητούµενη «ποσότητα» τουριστικού προϊόντος και µε x 1, x 2, x... 3 x n, τους παράγοντες που προσδιορίζουν τη ζητούµενη αυτή ποσότητα D Τ, τότε: D Τ = f (x 1, x 2, x... 3, x n ) Εάν µόνο η x 1 µεταβάλλεται και έστω ότι αυτή αντιπροσωπεύει την τιµή του προϊόντος P µπορούµε να παραστήσουµε τη ζητούµενη ποσότητα D Τ όπως τη συνήθη ζήτηση για κάθε προϊόν, δηλαδή µε µια (συνήθως) καµπύλη γραµµή 86. Διάγραμμα 3.1: Καμπύλη Τουριστικής Ζήτησης Tιµή P D Τ 0 Toυριστικό Προϊόν (Ποσότητα) 86 Στο σύστηµα των καρτεσιανών συντεταγµένων η εξαρτηµένη µεταβλητή τίθεται στον κάθετο άξονα. Εµείς για λόγους διευκόλυνσης του αναγνώστη, θα ακολουθήσουµε τη συνήθη τακτική των οικονοµολόγων και θα τοποθετήσουµε στον κάθετο άξονα την ανεξάρτητη µεταβλητή-την Τιµή. Βέβαια πολλές φορές η ποσότητα µπορεί να είναι η ανεξάρτητη µεταβλητή (π.χ. περίπτωση µονοπωλίου ή ολιγοπωλίου τύπου Cournot). 78

21 Καθώς το κύριο συστατικό στοιχείο της τουριστικής ζήτησης είναι η ζήτηση για διακοπές (vacations), στο παρακάτω ιάγραµµα, ακολουθώντας τον EDWARDS (1987) παρουσιάζουµε τη ζήτηση αυτή (D MV) ως συνάρτηση της τιµής (Ρ): Διάγραμμα 3.2 Καμπύλη Τουριστικής Ζήτησης για κύριες Διακοπές D K P Σχετική Tιµή D Κ 0 Ζήτηση για κύριες διακοπές Παρατηρούµε ότι όταν η τιµή αυξάνεται υπερβολικά, η ζητούµενη «ποσότητα» για διακοπές δεν µειώνεται παρά µόνο ελάχιστα. Ο λόγος είναι ότι υπάρχει ανάγκη για διακοπές και αυτές πρέπει να γίνουν στη σύγχρονη αστική κοινωνία που ζούµε διότι αλλιώς θα επηρεαστεί επικίνδυνα η υγεία του ατόµου. Άρα η ζήτηση είναι ανελαστική σε υψηλές σχετικά τιµές του τουριστικού προϊόντος. Στις χαµηλές, τώρα, σχετικές τιµές η ζήτηση εµφανίζεται πάλι ανελαστική για τον απλό λόγο ότι το άτοµα έχει ορισµένο χρόνο διαθέσιµο για διακοπές. Έτσι, όσο και να µειωθεί η τιµή, η ζήτηση δεν αυξάνεται παρά ελάχιστα. Η καµπύλη εµφανίζεται ανελαστική. Σε συνήθη όρια τιµών (όχι πολύ υψηλά, ούτε πολύ χαµηλά) η καµπύλη ζήτησης για διακοπές, παρουσιάζει ελαστικότητα, συνήθως µεγαλύτερη από τη µονάδα. Ο EDWARDS (1987) αναφέρει ότι η ελαστικότητα ως προς την τιµή των διακοπών σε χώρες όπως εκείνες της υτικής Ευρώπης και των ΗΠΑ παρουσιάζει εύρος από 4,0 για µια µικρή µεταβολή κόστους (γύρω στο 2,5%), έως 1,5 για µεγάλη µεταβολή κόστους (γύρω στο 40%) Επ αυτού ίδε και Bull A., (1995, σελ. 39). 79

22 Η ζήτηση όµως των ατόµων της τρίτης ηλικίας σε χαµηλά επίπεδα τιµών εµφανίζει µεγάλη ελαστικότητα ως προς την τιµή διότι τα άτοµα αυτά έχουν πολύ περισσότερο χρόνο διαθέσιµο για διακοπές. Έτσι, τα άτοµα αυτά επωφελούνται από τις πτώσεις της τιµής και κάνουν περισσότερο τουρισµό. Η σχετική καµπύλη ζήτησης εµφανίζεται στο παραπάνω ιάγραµµα µε διακοπτόµενη γραµµή σε χαµηλές σχετικές τιµές. Διάγραμμα 3.3. Καμπύλη Τουριστικής Ζήτησης των Seniors P Σχετική Tιµή Ζήτηση για τουρισµό ηλικιωµένων (Seniors) 0 Toυριστική Ζήτηση Έχει τέλος παρατηρηθεί ότι η ελαστικότητα της ζήτησης ως προς την τιµή, αυξάνεται σηµαντικά όταν υπάρχουν ανταγωνιστικοί προορισµοί. Όταν δηλαδή υπάρχουν δυνατότητες υποκατάστασης. Αντίθετα όπου εµφανίζεται το στοιχείο του εξαναγκασµού (και γενικά του περιορισµού) η ελαστικότητα µικραίνει σηµαντικά (Bull, 1995). Σηµειώνουµε τέλος, ότι η ελαστικότητα της ζήτησης ως προς την τιµή, έχει µεγίστη σηµασία στην ανταγωνιστικότητα του προϊόντος ως προς άλλους προορισµούς που διαθέτουν παρόµοια προϊόντα. 80

23 Το Εισόδημα ως Προσδιοριστικός Παράγοντας της Ζήτησης για Τουριστικό Προϊόν Όλοι οι ερευνητές και συγγραφείς αναφέρουν, όπως εισαγωγικά αναφέρθηκε, το εισόδηµα ως πολύ σηµαντικό παράγοντα της τουριστικής ζήτησης. Η σχέση είναι θετική. Όσο αυξάνεται το εισόδηµα του καταναλωτή τόσο περισσότερο ζητείται το τουριστικό προϊόν σε δεδοµένα επίπεδα τιµών. Διάγραμμα 3.4: Σχέση Εισοδήματος και Τουριστικής Δαπάνης Y Εισόδηµα Τ Τ Seniors α Α 0 Τουριστική απάνη (Τ ) Όµως, λόγω του περιορισµένου χρόνου που έχει διαθέσιµο το άτοµο, από ενός σηµείου και εφεξής, η τουριστική δαπάνη δεν αυξάνει αναλογικά µε το εισόδηµα. Τούτο φαίνεται στο ιάγραµµα 3.4 µε τη µετατροπή της ευθείας γραµµής σε καµπύλη. Έτσι, για τα συνήθη άτοµα που είναι εργαζόµενοι µε θεσµοθετηµένες διακοπές, πέραν του σηµείου Α παύει σχεδόν εντελώς η αύξηση της ζήτησης όσο και αν αυξάνεται το εισόδηµα. Όσον, όµως, αφορά τα άτοµα της τρίτης ηλικίας η τουριστική ζήτηση αυξάνεται και πέραν του Α. Οι σχέσεις αυτές απεικονίζονται στο προαναφερόµενο διάγραµµα. Η παρατηρούµενη σταθερά (α) σηµαίνει ότι, το άτοµο πρέπει να πραγµατοποιήσει ένα έστω και µικρό εισόδηµα, για να εκδηλώσει κάποια τουριστική ζήτηση. Η ζήτηση για διακοπές (µετρούµενη σε όρους τουριστικής δαπάνης) οπωσδήποτε πρέπει να παρουσιάζει µεγαλύτερη εισοδηµατική ελαστικότητα από τη ζήτηση π.χ. για επαγγελµατικό τουρισµό. Αν αυξηθεί το εισόδηµα του συνήθους τουρίστα που κάνει διακοπές, η ζήτηση του θα αυξηθεί πολύ περισσότερο από όσο θα αυξανόταν αν ο ίδιος τουρίστας (µε το αυξηµένο εισόδηµα) έκανε επαγγελµατικό τουρισµό όπου ο χρόνος του είναι περιορισµένος και κάθε εισοδηµατική αύξηση δεν µπορεί να αξιοποιηθεί από αυτόν Έπ αυτού ίδε και Bull (1995). 81

24 Η SUMMARY (1987) αναφέρει ότι η το τουριστικό προϊόν (δαπάνη) είναι σχετικά ελαστικό ως προς το εισόδηµα. Η ελαστικότητα είναι πιο µεγάλη κατά τις αυξήσεις του εισοδήµατος. Όταν αυξάνεται το εισόδηµα του καταναλωτή αυξάνεται και η ζήτηση (δαπάνη) για τουριστικό προϊόν. Όταν όµως µειώνεται το εισόδηµα, ο καταναλωτής κατά κανόνα δεν µειώνει το χρόνο των διακοπών του αλλά τη δαπάνη, υποκαθιστώντας ακριβούς προορισµούς µε φθηνότερους (Bull-1995). Η εισοδηµατική ελαστικότητα της ζήτησης (µετρούµενη σε όρους δαπάνης) των ηλικιωµένων ατόµων είναι µεγαλύτερη από εκείνη των υπολοίπων τουριστών. Ο λόγος είναι ότι οι αυτές εισοδηµατικές αυξήσεις οδηγούν σε µεγαλύτερη δαπάνη από πλευράς του ηλικιωµένου τουρίστα διότι έχει αυτός και τον αναγκαίο γι αυτό το σκοπό χρόνο για να δαπανήσει το επιπλέον εισόδηµα στη χώρα προορισµού αλλά και λιγότερες σχετικά οικογενειακές ανάγκες. Ως προς το θέµα των δαπανών για ταξίδια 89 (discretionary expenditure), µπορεί να υποστηριχτεί η άποψη ότι οι ηλικιωµένοι έχουν µικρότερες σχετικά ανάγκες διατροφής και ένδυσης αλλά έχουν µεγαλύτερες δαπάνες υγείας. Σε ορισµένες περιπτώσεις οι δαπάνες υγείας υπερβαίνουν σηµαντικά (ακόµη και) το εισόδηµα του ηλικιωµένου αλλά αυτό δεν αποτελεί τον κανόνα Η Διαφοροποίηση του Τουριστικού Προϊόντος Ένας τρόπος «µη τιµολογιακού» ανταγωνισµού (non-price competition) µεταξύ των τουριστικών επιχειρήσεων αποτελεί και η διαφοροποίηση του προϊόντος. ιαφοροποίηση σηµαίνει αλλαγή κάποιων συστατικών στοιχείων του προϊόντος ώστε αυτό «στα µάτια» του καταναλωτή να φαίνεται διαφορετικό και πιο ελκυστικό από το αντίστοιχο προϊόν άλλων επιχειρήσεων. Ουσιαστικά, η διαφοροποίηση αποτελεί αλλαγή της σύνθεσης των βασικών χαρακτηριστικών του προϊόντος (εδώ του τουριστικού πακέτου). Οι διαφορετικοί συνδυασµοί των χαρακτηριστικών (συστατικών) του προϊόντος πολλές φορές εφαρµόζονται και στην περίπτωση της ποιοτικής αναβάθµισης, οπότε το προϊόν δεν είναι απλά διαφορετικό «στα µάτια» του καταναλωτή αλλά του παρέχει και νέα, επιπρόσθετη ικανοποίηση. Η διαφοροποίηση είναι µια συνήθης πρακτική στον ανταγωνισµό µεταξύ των επιχειρήσεων και ακολουθείται και από σηµαντικές διαφηµιστικές δαπάνες µε σκοπό τη γνωριµία του καταναλωτή µε το διαφοροποιηµένο προϊόν. Η διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος είναι απαραίτητη στην περίπτωση των ατόµων της τρίτης ηλικίας. Εκτός από βασικές διακοπές τα άτοµα αυτά ζητούν και στοιχεία πολιτισµικού τουρισµού, όπως έχουµε ήδη αναφέρει, αλλά και στοιχεία γαστρονοµικού τουρισµού, θρησκευτικού τουρισµού, κ.τ.λ. Μπορούµε, λοιπόν, να εφαρµόσουµε τη θεωρία των Lancaster- 89 Αλλά και άλλες δραστηριότητες αξιοποίησης από το άτοµο του ελεύθερου χρόνου του. 82