στο Θαλάσσιο Τουρισμό

Transcript

1 Εισαγωγή στο Θαλάσσιο Τουρισμό κεφάλαιο 1 Εισαγωγή στο Θαλάσσιο Τουρισμό Ο τουρισμός είναι μια από τις πλέον έντονες μαζικές κοινωνικές εκδηλώσεις της παγκόσμιας κοινότητας, με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα. Η μαζική αυτή κοινωνική εκδήλωση, που αναπτύχθηκε με έντονο ετήσιο ρυθμό το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, αποτελεί σήμερα μια βιομηχανοποιημένη δραστηριότητα, η οποία έχει αναχθεί σε σημαντικό παράγοντα του εξωτερικού εμπορίου και σε κύρια πηγή απόκτησης συναλλάγματος, ενώ παράλληλα έχει συμβάλει στη δημιουργία θέσεων εργασίας και εισοδήματος σε πολλές χώρες υποδοχής τουριστών (Λαγός 2005: 31) Ο τουρισμός κατηγοριοποιείται σε τρεις γενικές μορφές (Λαγός Λιαργκόβας, 2003: 68-73): Το μαζικό τουρισμό που είναι και η παραδοσιακή αγορά διακοπών, η οποία περιλαμβάνει και το μεγαλύτερο τμήμα τουριστών οι οποίοι αναζητούν στο ταξίδι τους κυρίως την ξεκούραση και τη διασκέδαση. Τον τουρισμό των ειδικών ενδιαφερόντων που σχετίζεται με ένα πλήθος επιμέρους μορφών τουρισμού, οι οποίες διαμορφώνονται από τα κοινά ειδικά ενδιαφέροντα των ανθρώπων που τις προτιμούν (π.χ. λάτρεις των σπορ, φυσιολατρία, πολιτιστικά ενδιαφέροντα κ.λπ.) Τον εναλλακτικό τουρισμό που σχετίζεται με ένα πλήθος επιμέρους μορφών τουρισμού, με αναζήτηση διαφορετικού τρόπου διακοπών. Στην κατηγορία των εναλλακτικών μορφών τουρισμού εντάσσονται ο Αγροτουρισμός, ο Τουρισμός υπαίθρου, ο Αθλητικός τουρισμός, ο Περιηγητικός τουρισμός, ο Οικοτουρισμός, ο Πολιτιστικός τουρισμός, ο Ορεινός του- 29

2 κεφάλαιο 1 ρισμός, ο Χειμερινός τουρισμός, ο Ορειβατικός τουρισμός, ο Τουρισμός περιπέτειας και ο Θαλάσσιος Τουρισμός. Η έννοια του Θαλάσσιου Τουρισμού διεθνώς εμπεριέχει και περιλαμβάνει το σύνολο των τουριστικών δραστηριοτήτων, ψυχαγωγίας και αναψυχής, που διεξάγονται στο θαλάσσιο χώρο μιας χώρας υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών. Στις δραστηριότητες αυτές περιλαμβάνονται η διαμονή, τα εστιατόρια και τα καταστήματα διατροφής γενικά, καθώς και κάθε είδους έργα υποδομής και ανωδομής 1, απαραίτητα για την τουριστική ανάπτυξη, όπως οι μαρίνες, οι επιχειρήσεις, οι εξοπλισμοί. Περιλαμβάνονται επίσης δραστηριότητες ψυχαγωγίας, όπως οι θαλάσσιες εκδρομές, ο παράκτιος και ο θαλάσσιος οικοτουρισμός, οι κρουαζιέρες, το κολύμπι, το ψάρεμα, οι καταδύσεις (Miller M.L. and Auyong J., 1991: 80-99, και Miller M., 1993: ). Είναι αδιαμφισβήτητο ότι θέματα που αφορούν τις επιδράσεις του τουρισμού σε νησιώτικες κοινωνίες, τα φυσικά όρια των οποίων καθορίζονται από τη θάλασσα που τις περιβάλλει, άπτονται και αποτελούν ένα σημαντικό πεδίο έρευνας των επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού (Hall CM, Page S, 1996). Ο Θαλάσσιος Τουρισμός αποτελεί μια από τις δυναμικότερες μορφές του σύγχρονου Τουρισμού, με σημαντική συμμετοχή στις τουριστικές οικονομίες των χωρών που τον έχουν αναπτύξει (Hall M., 2001: ) και με τάσεις συνεχούς και ταχύτατης ανάπτυξης (Webe S. and Mikacic V., 1994: 71-74, Pollard J., 1995: 61-77, Kim S., and Kim Y., 1996: 46-53, Orams M. 1999). Οι δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού συγκροτούν μια από τις μεγαλύτερες αγορές παγκοσμίως και είναι πιθανό να παρουσιάσουν υψηλή αύξηση στα επόμενα έτη. Εντούτοις, ο τομέας χαρακτηρίζεται από μεγάλη δυσκολία καταγραφής δεδομένων και στατιστικών στοιχείων σε διεθνές επίπεδο για την ακρίβεια της εκτίμησης του πραγματικού μεγέθους του. Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι ο ακριβής αριθμός των τουριστών που επιλέγουν το Θαλάσσιο Τουρισμό παραμένει άγνωστος 2 (Miller M., 1993: ). 1. Με τον όρο Ανωδομή εννοούμε το σύνολο των κατασκευών που προσφέρουν συγκεκριμένες υπηρεσίες και αγαθά, όπως ξενοδοχεία, ενοικιαζόμενα δωμάτια, κάμπινγκ, ορεινά καταφύγια, τουριστικά γραφεία, εστιατόρια κ.λπ., για τη δημιουργία των οποίων απαιτείται η ύπαρξη σημαντικής Υποδομής (οδικό δίκτυο, δίκτυα ύδρευσης-αποχέτευσης, ηλεκτρισμού, αεροδρόμια, λιμάνια, μαρίνες κ.λπ.). 2. United Nations Environment Programme, World Tourism Organization, Foundation for Environmental Education in Europe. Awards for improving the coastal environ- 30

3 Εισαγωγή στο Θαλάσσιο Τουρισμό Συνεπώς, η προσέγγιση του μεγέθους του παγκόσμιου Θαλάσσιου Τουρισμού επιχειρείται με την ποσοστιαία συμμετοχή του στο σύνολο της τουριστικής δραστηριότητας κάθε περιοχής. Αυτή η προσέγγιση περικλείει αδυναμίες και περιορισμούς που μπορούν στην καλύτερη περίπτωση να αποδώσουν απλά μια ενδεικτική εκτίμηση. Στην προσπάθεια για επακριβή εκτίμηση του Θαλάσσιου Τουρισμού, αυτός θα πρέπει να περιλάβει μόνο τέτοιες δραστηριότητες, όπως οι διακοπές κρουαζιέρας και θαλάσσιας αναψυχής που προσφέρει η ιστιοπλοΐα, ενώ άλλες θαλάσσιες δραστηριότητες όπως ο καταδυτικός τουρισμός, η ψυχαγωγική αλιεία κ.λπ., είναι περισσότερο προβληματικές, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν για αυτές διεθνώς διαθέσιμες συγκρίσιμες πληροφορίες (Douglas-Westwood Ltd, 2005: 36-37). 1.1 Ανασκόπηση του Πεδίου Έρευνας στο Θαλάσσιο Τουρισμό Από τις πρώτες έρευνες που επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στο Θαλάσσιο Τουρισμό είναι αυτές των Miller M.L. and Auyong J., «Coastal zone tourism: a potent force affecting environment and society» (1991), και του Miller M., «The rise of coastal and marine tourism» (1993). Έρευνες που διαπραγματεύονται την ανάπτυξη και τις επιπτώσεις του τουρισμού συνολικά, έχουν διεξαχθεί σε παράκτιους προορισμούς που έχουν ήδη αναπτυγμένο Θαλάσσιο Τουρισμό ή επιδιώκουν την ανάπτυξή του, όπως το Great Barrier Reef (Kencington, 1991; Dinesen, 1995), οι Κορεάτικες ακτές (Kim and Kim,1996), τα νησιά του Ινδικού ωκεανού (Gabbay, 1986), τη Μαλαισία (Wong P.P., 1986, 1990), τη Σρι Λάνκα (White A.T., Barker V. and Tantrigama G., 1997). Οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί μέχρι σήμερα και αφορούν στο Θαλάσσιο Τουρισμό, σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία (διατριβές, άρθρα, μελέτες), επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τις δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού, τη βιώσιμη ανάπτυξη (Gunnar Kullenberg, Contributions of marine and coastal area research and observations towards sustainable development of large coastal cities, 2001, Malta), την υγιεινή ment: the example of the blue flag, United Nations Environment Programme, Paris; World Tourism Organization, Madrid; and Foundation for Environmental Education in Europe, Kobenhaum, Denmark,

4 κεφάλαιο 1 και τους κινδύνους, τις κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτιστικές επιδράσεις, κ.ά. σε χώρες ή περιοχές, όπως η Αυστραλία, η Αγγλία (Sheela Agarwal, Restructuring seaside tourism Sheffield Hallam University, UK, 2002: pp ), το Μπαλί, το Ισραήλ (Aliza Fleischer, Hebrew University of Jerusalem, and Abraham Pizam, University of Central Florida, Tourism constraints among Israeli seniors, USA, 2002, pp ), η Καραϊβική (Caribbean cruise tourism:globalization at sea, Wood Robert E., Rutgers University-Camden, USA, 2000, pp ), ο Ινδικός ωκεανός (Miller, M. L. and Auyong J, «Marine Areas as Tourist Attractions in the Southern Indian Ocean, 1990: pp ), η Ιρλανδία (Maher Denis, Marine Tourism and Leisure, Department of the Marine and Natural Resources 2000), η Ισπανία, οι ΗΠΑ, η Τουρκία (Tosun Cevat, Host perceptions of impacts: A Comparative Tourism Study, Mustafa Kemal University, Turkey, 2002, pp ) κ.ά. Η απότομη αύξηση της Κρουαζιεροπλοΐας στα νησιά του Ειρηνικού, (Dwyer L. and Forsyth P., 1996: 36-43, και Dwyer L. and Forsyth P., 1998: ), στην Καραϊβική (Hall J.A. and Braithwaite R., 1990: ), στη Μεσόγειο και στις ακτές της Αρκτικής και Ανταρκτικής (Hall CM, Johnston M., 1995) σηματοδοτεί την αναγκαιότητα για έρευνα των επιδράσεων των Κρουαζιερών ως σημαντικού πεδίου έρευνας του Θαλάσσιου Τουρισμού (Ritter W. and Schafer C., 1998: 65-71). Έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες για τις οικονομικές επιδράσεις του τουρισμού συνολικά, σε περιοχές με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στον τουρισμό, όπως Σεϋχέλλες, Sochi Ρωσίας, Νέα Γη & Λαμπραντόρ (Statistics Canada; provincial Department of Finance, 2001), Καναδά (Smith L. J. Stephen, 2000, Measurement of tourism s economic impacts, Science Direct Annals of Tourism Research Vol. 27), Χαβάη, Μαλδίβες (Sathiendrakumar R., 1985, International Tourism and the Economic Development of an Archipelago: The Case of the Maldives Republic ), Μαϊάμι (Timothy S. Mescon, George S. Vozikis, The economic impact of tourism at the port of Miami, 1985, pp ), Ινδονησία (Sugiyarto Guntur, Blake Adam and Sinclair M. Thea, Tourism and globalization Economic Impact in Indonesia 2003, pp ), Σκοτία, Ουαλία, Ιρλανδία, ΗΠΑ, Τουρκία, Καραϊβική, Ισπανία, Ιταλία, Guaraquecaba Βραζιλίας (Wagner J. E., 1997, Estimating the Economic Impacts of Tourism, Annals of Tourism Research Vol. 24) κ.ά., αλλά καμιά από αυτές δεν επικεντρώθηκε στην εκτίμηση των οικονομικών επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού, ως συγκεκριμένης τουριστικής δραστηριότητας. Αν και δεν έχουν ακόμα εκτιμηθεί τα οικονομικά μεγέθη του Θαλάσσιου Τουρισμού, ως ξεχωριστού τουριστικού «κλάδου», αναμφίβολα, ο κύκλος εργασιών του «κλάδου» είναι σημαντικός και οι επιδράσεις του εκτείνονται σε πολλά μεγέθη της οικονομίας (Orams M., 1999: 2). 32

5 Εισαγωγή στο Θαλάσσιο Τουρισμό Η σημαντικότητα των οικονομικών επιδράσεων είναι ακόμα μεγαλύτερη για νησιωτικούς και παράκτιους τουριστικούς προορισμούς, για τους οποίους ο Θαλάσσιος Τουρισμός μπορεί να αποτελεί την κυριότερη οικονομική δραστηριότητα (Miller, 1990). Έρευνες και μελέτες που αφορούν στον ελληνικό τουρισμό και στις αλληλεπιδράσεις του, επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους σε τομείς, όπως η Περιφερειακή Ανάπτυξη (Λαγός., 1996, Βαρβαρέσος Σ., 1987, Velissariou Ε., 1999, Σπιλάνης Γ., 1996), η Συναλλαγματική Πολιτική (Κουζέλης, 1997), η Χωρική Ανάλυση (Κομίλης, 1986β), η Τουριστική Κατανάλωση (Ζαχαράτος, 1986), οι Κοινωνικές και Πολιτιστικές δομές (Τσάρτας 1989, 1996), το Μάρκετινγκ (Κούτουλας, 2000) και η Ευρωπαϊκή Τουριστική Πολιτική ( ιονυσοπούλου, 2002). Ερευνητικές προσπάθειες με αντικείμενο την οικονομική προσέγγιση του τουρισμού είναι οι «Πίνακες Εισροών-Εκροών της Ελληνικής Οικονομίας για τον Τουρισμό» του Ν.Α. Μυλωνά (1999) και «Το Μέγεθος και η υναμική του Τουριστικού Τομέα» του Παν. Γ. Παυλόπουλου (1999), αμφότερες για λογαριασμό του ΙΤΕΠ. Η πρώτη επιδίωξε την οργάνωση της διαθέσιμης πληροφόρησης που σχετίζεται με τον τουρισμό και δημιούργησε ένα σύστημα πληροφόρησης μέσω των ΠΕΕ-Τουρ/92 (Πίνακες Εισροών-Εκροών για τον τουρισμό, για το 1992), οι οποίοι καταρτίστηκαν στηριζόμενοι στα βασικά στοιχεία της ιεύθυνσης Εθνικών Λογαριασμών του 1992, της Γ.Γ. ΕΣΥΕ (Μυλωνάς Ν., 1999: xv-xvi). Η δεύτερη ερευνητική προσπάθεια «απέβλεπε στην εκτίμηση της εγχώριας προστιθέμενης αξίας που παράγεται αμέσως και εμμέσως εξαιτίας της τουριστικής ζήτησης, ώστε να οριοθετηθεί ποσοτικά ο τομέας, να διευκρινιστεί η δυναμική του και να λειτουργήσει ως μοχλός ανασκολοπίσεως παρωχημένων ιδεών και προκαταλήψεων, αναφορικώς προς τους αναγνωριζόμενους αναπτυξιακούς ρόλους των διάφορων κλάδων παραγωγής. Η μέθοδος που εφαρμόστηκε είναι εκείνη του απλού κεϋνσιανού υποδείγματος με δημόσιο τομέα και εξωτερικές συναλλαγές» (Παυλόπουλος Π., 1999: xiii-xiv). Στην έρευνα αυτή επιδιώχθηκε η εκτίμηση της τουριστικής δαπάνης των αλλοδαπών τουριστών, βάσει των πραγματικών συναλλαγματικών εισροών, όπως καταγράφηκαν από προηγούμενες επιμέρους έρευνες. Συγκεκριμένα, ελήφθησαν υπ όψιν η έρευνα του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 3 για την εκτίμηση με βάση τον αριθμό διανυκτερεύσεων και 3. Έρευνα για τον Προσδιορισμό των Χαρακτηριστικών των Αλλοδαπών Τουριστών, Α.Π.Θ., 1994, Υπεύθυνος: Καθηγητής.Π. Ψωινός. 33

6 κεφάλαιο 1 τη δηλωθείσα ημερήσια δαπάνη ανά τουρίστα (1994), η εκτίμηση βάσει παραδοχών πληρότητας ξενοδοχείων και ενοικιαζόμενων δωματίων (1993), η έρευνα άτυπης ομάδας εργασίας ΕΟΤ (για τον «Υπολογισμό του Μεγέθους του Τουριστικού Συναλλάγματος», 1994), η ποσοστιαία συμμετοχή της Ελλάδας στο διεθνή τουρισμό της Ευρώπης βάσει αφίξεων και συμμετοχής στο εισρέον συνάλλαγμα, καθώς και η εκτίμηση του Ινστιτούτου Τουριστικών και Ξενοδοχειακών Ερευνών Ρόδου (1994) (Παυλόπουλος Π., 1999: 31-38). Ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι οι ερευνητικές προσπάθειες που αναφέρθηκαν δεν αποτελούν μια μεθοδολογικά αποδεκτή έρευνα, καθόσον έχουν καταγραφεί σε αυτές σημαντικές αποκλίσεις από τα επίσημα στοιχεία του ΕΟΤ και της ΕΣΥΕ που δε δικαιολογούνται στα πλαίσια του στατιστικού σφάλματος (Παυλόπουλος Π., 1999: 32). Η διδακτορική διατριβή του Brij Pal Singh με θέμα «Επιπτώσεις του Τουρισμού στο Ισοζύγιο Πληρωμών της Ελλάδας: το Άμεσο Συναλλαγματικό Κόστος» (Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1980) προσεγγίζει την οικονομική επίδραση του τουρισμού στο σύνολό του, αλλά μόνο ως προς το Ισοζύγιο Πληρωμών. Για την εκτίμηση των επιδράσεων στην οικονομία από δραστηριότητες, όπως ο τουρισμός, έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορες μεθοδολογίες, ορισμένες από τις οποίες έχουν εφαρμοσθεί σε διεθνές και εθνικό επίπεδο. Οι σημαντικότερες από αυτές είναι: η ανάλυση Κόστους-Οφέλους (Cost-Benefit Analysis), η μέθοδος της Τουριστικής Κατανάλωσης (Zacharatos G., 1984) Tourismus und Wirtschaftsstructur Dargestellt am Beispiel Griechenlands, Frankfurt, και Ζαχαράτος ΚΕΠΕ, 1986), η μέθοδος του ορυφορικού Λογαριασμού Τουρισμού ( ΛΤ) (Smith S., 2000 και Sebbar H., 2001), το οικονομετρικό μοντέλο NALEM (Newfoundland And Labrador Econometric Model), η μέθοδος Social Accounting Matrix (S.A.M.) (Bulmer-Thomas, 1982, Pyatt and Round, 1985, Wagner J., 1997), η μέθοδος Εισροών-Εκροών (Input- Output tables) (Leontief, 1973, Archer & Fletcher, 1996, Briassoulis H., 1991, Μυλωνάς Ν.,1999), η μέθοδος Computable General Equilibrium (Zhou D., Yanagida J.F., Chakravorty U., Leung P.S., 1997: 76-89) και η Οικονομετρική Ανάλυση (Παρασκευόπουλος-ΚΕΠΕ, 1981). Οι ανωτέρω αναφερθείσες έρευνες και διατριβές, που καταγράφονται τόσο στην ελληνική όσο και στη διεθνή βιβλιογραφία, διαπιστώθηκε ότι δεν προσεγγίζουν το Θαλάσσιο Τουρισμό, με μοναδική εξαίρεση τη διδακτορική διατριβή του Hasan Syed το 1986 με θέμα «Το Μάρκετινγκ των Υπηρεσιών των Κρουαζιερών». Οι ελάχιστες προσεγγίσεις για την εκτίμηση των οικονομικών επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού σε συγκεκριμένες χώρες ή περιοχές 34

7 Εισαγωγή στο Θαλάσσιο Τουρισμό (Νέα Γη και Λαμπραντόρ, Μαϊάμι, Καραϊβική) αφορούσαν είτε στον παράκτιο τουρισμό συνολικά είτε στο σύνολο των παράκτιων δραστηριοτήτων στις οποίες οι μη τουριστικές δραστηριότητες (όπως η αλιεία και η εκμετάλλευση κοιτασμάτων πετρελαίου) αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις μέχρι σήμερα ερευνητικές προσπάθειες για την εκτίμηση συνολικά της τουριστικής δαπάνης στην Ελλάδα οι δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού είτε δεν έχουν προσεγγισθεί με σαφήνεια είτε δεν περιλαμβάνονται στη συνολική τουριστική δραστηριότητα της χώρας. Για παράδειγμα, στην έρευνα για τον υπολογισμό του μεγέθους του τουριστικού συναλλάγματος, που διενεργήθηκε από τον ΕΟΤ (Παυλόπουλος Π., 1999: 36), οι δαπάνες που πραγματοποιήθηκαν σε κρουαζιέρες και σκάφη αναψυχής καταχωρίζονται στο λογαριασμό «Μεταφορές», με αποτέλεσμα να παραποιείται η πραγματική μορφή και το μέγεθος της παραγωγής για την οποία έγινε η δαπάνη. Μία σημαντική αιτία για τη μέχρι σήμερα αντιμετώπιση του Θαλάσσιου Τουρισμού ως υποδεέστερου τουριστικού κλάδου, στις προσπάθειες οικονομικής εκτίμησης του τουρισμού, είναι η έλλειψη συστηματικής καταγραφής στατιστικών στοιχείων που έχει αποτέλεσμα την αδυναμία εκτίμησης των οικονομικών επιδράσεών του στην οικονομία. Για την επίτευξη του σκοπού του βιβλίου ήταν απαραίτητη η διερεύνηση της περιορισμένης σχετικά με το Θαλάσσιο Τουρισμό ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας, για την άντληση στοιχείων και δεδομένων οικονομικού περιεχομένου (Wild & Dearing, 2000; Marti, 2004; Lekakou et al, 2003, Lekakou et al, 2005), των επιστημονικών δημοσιεύσεων που αφορούν στη διερεύνηση των οικονομικών επιδράσεων (Diakomihalis, 2007; Diakomihalis & Lagos, 2007; Diakomihalis & Lagos, 2006; ιακομιχάλης, 2006α, 2006β; Orams, 1999; Dwyer & Forsyth, 1998; Vina & Ford, 1998; BREA, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006) και των άρθρων που αφορούν στις επιδράσεις των λιμένων (Lynch, 2004; Marti, 2004). Επιπλέον, η αναγκαιότητα της θεωρητικής και εμπειρικής προσέγγισης του προβλήματος της εκτίμησης των οικονομικών επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού στα κυριότερα μακροοικονομικά μεγέθη της ελληνικής οικονομίας θεωρήθηκε επιτακτική, διότι αφενός υπερεκτιμώνται ορισμένοι κλάδοι ως προς το βαθμό συμμετοχής τους στην εθνική οικονομία και αφετέρου υποβαθμίζονται ή αποκλείονται «κλάδοι», όπως ο Θαλάσσιος Τουρισμός, από την ένταξή τους στο σύνολο της οικονομίας. Τελικά, διαπιστώθηκε από τη διερεύνηση της ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας ότι δεν έχει πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα εκτενής προσέγγιση του Θαλάσσιου Τουρισμού στην Ελλάδα και επιπλέον δεν είναι γνωστή η εκτίμηση των οικονομικών επιδράσεών του σε καμία χώρα περιλαμβανομένης 35

8 κεφάλαιο 1 και της Ελλάδας, με εξαίρεση την προαναφερθείσα διδακτορική διατριβή του συγγραφέα. 1.2 ιατύπωση Προβληματικής για την Έρευνα του Θαλάσσιου Τουρισμού Τα βασικά ερωτήματα τα οποία επιδιώκεται να απαντηθούν μέσα από τη συγκεκριμένη ανάλυση του θεωρητικού και εμπειρικού πλαισίου του Θαλάσσιου Τουρισμού είναι τα ακόλουθα: α) Πώς αποδίδεται εννοιολογικά η ειδική μορφή τουρισμού: «Θαλάσσιος Τουρισμός»; β) Ποιες είναι οι δραστηριότητες που εντάσσονται στο συγκεκριμένο αυτό τουριστικό προϊόν; γ) Ποια είναι τα επιμέρους τουριστικά προϊόντα που παράγονται και καταναλώνονται μέσα από τις δραστηριότητες που συνθέτουν το Θαλάσσιο Τουρισμό; δ) Ποιοι είναι οι καταναλωτές των προϊόντων και από ποιους προσφέρονται; ε) Τι μέρος της συνολικής τουριστικής δραστηριότητας ανήκει στο Θαλάσσιο Τουρισμό; Σημαντικό στοιχείο για την εκτίμηση του ρόλου και της σημασίας του Θαλάσσιου Τουρισμού, μετά την αποσαφήνιση του θεωρητικού και εμπειρικού πλαισίου λειτουργίας του, αποτελεί ο ποσοτικός προσδιορισμός των οικονομικών επιδράσεών του. Η συμβολή του Θαλάσσιου Τουρισμού στην Εθνική οικονομία δεν έχει μέχρι σήμερα καταστεί δυνατόν να εκτιμηθεί. Αυτό οφείλεται κυρίως, αφενός, στην έλλειψη μιας αποδεκτής μεθοδολογικής προσέγγισης που να μπορεί να εφαρμοστεί για τον προσδιορισμό του βαθμού επίδρασης στα μεγέθη της οικονομίας και, αφετέρου, στην έλλειψη συστηματικής καταγραφής των στοιχείων που είναι απαραίτητα για την εκτίμηση των οικονομικών επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού. Οι δημόσιες υπηρεσίες, όπως η ΕΣΥΕ/Τμήμα Στατιστικών Τουρισμού και Τμήμα Στατιστικών Ναυτιλίας, ο ΕΟΤ και το ΥΕΝ, καταγράφουν στοιχεία που αφορούν στις αφίξεις, διανυκτερεύσεις, καταπλεύσεις, μισθώσεις κ.ά., τα οποία είναι χωρίς οικονομικό περιεχόμενο και δεν μπορούν να προσδιορίσουν τις οικονομικές επιδράσεις των δραστηριοτήτων του Θαλάσσιου Τουρισμού στην οικονομία της χώρας. 36

9 Εισαγωγή στο Θαλάσσιο Τουρισμό Τα ειδικότερα ερωτήματα τα οποία επιδιώχθηκε να απαντηθούν μέσα από την οικονομική ανάλυση των δραστηριοτήτων του Θαλάσσιου Τουρισμού είναι: α) Πόσο εισόδημα παράγεται από κάθε δραστηριότητα χωριστά και από το σύνολο του Θαλάσσιου Τουρισμού; β) Από ποιες άλλες πηγές, εκτός των κύριων δραστηριοτήτων, προέρχεται το εισόδημα του Θαλάσσιου Τουρισμού; γ) Ποια και σε ποιες ποσότητες προϊόντα και υπηρεσίες καταναλώνονται από τους τουρίστες που επιλέγουν το Θαλάσσιο Τουρισμό για τις διακοπές τους και από τις επιχειρήσεις που προσφέρουν τα προϊόντα του Θαλάσσιου Τουρισμού; δ) Πόση είναι η επίδραση των δραστηριοτήτων του Θαλάσσιου Τουρισμού στο ΑΕΠ της χώρας; ε) Πόση είναι η επίδραση στην Απασχόληση από τις δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού; στ) Πώς και πόσο επηρεάζουν το Ισοζύγιο Άδηλων Συναλλαγών οι δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού; ζ) Τι επενδύσεις κεφαλαίων δημιουργεί ο Θαλάσσιος Τουρισμός; 1.3 Σκοπός και Χρησιμότητα του Βιβλίου Σκοπός του παρόντος βιβλίου είναι η σαφής διατύπωση και ανάλυση των δραστηριοτήτων που συγκροτούν την ειδική μορφή του τουρισμού που περιλαμβάνει όλες τις δραστηριότητες που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη θάλασσα, καθώς και η διερεύνηση των επιδράσεων από τη λειτουργία των δραστηριοτήτων αυτών στα κυριότερα μακροοικονομικά μεγέθη της Ελληνικής οικονομίας. Για την επίτευξη του ανωτέρω σκοπού το βιβλίο εξειδικεύεται στους παρακάτω ερευνητικούς στόχους: α) τη διερεύνηση του θεωρητικού και εμπειρικού πλαισίου των δραστηριοτήτων που συγκροτούν το Θαλάσσιο Τουρισμό και β) την εκτίμηση των κυριότερων οικονομικών επιδράσεων που προκαλούνται από τις τρεις κύριες δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού (Κρουαζιεροπλοΐα, Ιδιωτική Θαλάσσια Περιήγηση-Yachting και Παράκτια Τουριστική Ναυτιλία) στην Ελληνική οικονομία. 37

10 κεφάλαιο 1 Για την επίτευξη του πρώτου στόχου κρίνεται απαραίτητο να προσεγγισθούν: 1. Ο προσδιορισμός του συγκεκριμένου τουριστικού προϊόντος, δηλαδή του Θαλάσσιου Τουρισμού, εννοιολογικά, μέσα από τους ορισμούς που είναι αποδεκτοί στη διεθνή βιβλιογραφία. Όπου διαπιστώθηκε η έλλειψη τέτοιων, κοινά αποδεκτών ορισμών, η διατύπωσή τους έγινε μέσα από την εννοιολογική ανάλυση των επιμέρους προϊόντων του Θαλάσσιου Τουρισμού, όπως αυτά προσφέρονται στην αγορά και όπως περιγράφονται από τους φορείς της Προσφοράς (επιχειρήσεις) και της Ζήτησης (καταναλωτές). Ο προσδιορισμός και η ανάλυση του Θαλάσσιου Τουρισμού προσεγγίζονται σύμφωνα με την καταγραφή του στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και όπως εμφανίζεται στη λειτουργία του στην ελληνική αγορά. Τα επιμέρους προϊόντα, που προσφέρονται μέσα από το Θαλάσσιο Τουρισμό και για τα οποία δεν υπάρχει ανάλογη βιβλιογραφία και προηγούμενη έρευνα, διερευνήθηκαν, αναλύθηκαν και αποσαφηνίστηκαν επακριβώς, ώστε να είναι δυνατή η επιστημονική ένταξή τους στο εννοιολογικό περιεχόμενο του Τουρισμού. 2. Η ανάλυση των επιμέρους προϊόντων και υπηρεσιών που συνθέτουν το Θαλάσσιο Τουρισμό, όπως προσφέρονται σήμερα από τους παραγωγούς τους στους τουρίστες-καταναλωτές. Για την επίτευξη της εκτίμησης της συμβολής των τριών κύριων προϊόντων του Θαλάσσιου Τουρισμού στην ελληνική οικονομία, διερευνήθηκαν οι υφιστάμενες μεθοδολογίες, οι οποίες καταγράφονται στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία και επιλέχθηκε η καταλληλότερη για την εκτίμηση των επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού στην εθνική οικονομία. Μετά την επιλογή του ορυφορικού Λογαριασμού Τουρισμού κατέστη δυνατή η εκτίμηση των οικονομικών επιδράσεων που προκαλούνται από τις τρεις κύριες δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού στην οικονομία. Η εκτίμηση των οικονομικών επιδράσεων που προκαλούνται από τις τρεις κύριες δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού στην ελληνική οικονομία εκφράζεται με την ποσοτική προσέγγιση των κυριότερων μακροοικονομικών μεγεθών (Τουριστική Κατανάλωση, Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν, Εθνικό Εισόδημα, Ισοζύγιο Άδηλων Συναλλαγών, Απασχόληση, Επενδύσεις, ημόσια έσοδα). Η σημασία της έρευνας είναι σημαντική, διότι επιδιώκει να καλύψει το ερευνητικό κενό που υπάρχει ως προς την εκτίμηση των οικονομικών επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού στα κυριότερα μακροοικονομικά μεγέθη της ελληνικής οικονομίας. Εξίσου σημαντική είναι η σημασία της ως προς 38

11 Εισαγωγή στο Θαλάσσιο Τουρισμό τη θεωρητική προσέγγιση του θέματος, μέσα από την οποία προκύπτει η σαφής διατύπωση του περιεχομένου κάθε δραστηριότητας του Θαλάσσιου Τουρισμού, όπως ασκείται στην Ελλάδα και η ένταξη των δραστηριοτήτων αυτών στο παραγόμενο τουριστικό προϊόν της χώρας. Η χρησιμότητα του παρόντος βιβλίου για την εκτίμηση των επιδράσεων στην οικονομία από το Θαλάσσιο Τουρισμό είναι εμφανής, τόσο από πλευράς θεωρίας, όσο και από πλευράς μεθοδολογίας και πολιτικής, δεδομένου ότι: 1. Συμβάλλει στην επιστημονική προσέγγιση των οικονομικών επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού. 2. Βοηθά στον προσδιορισμό του περιεχομένου της τουριστικής πολιτικής. 3. Συμβάλλει στον εμπλουτισμό και τη βελτίωση των μεθοδολογικών δυνατοτήτων για την εκτίμηση των οικονομικών επιδράσεων από δραστηριότητες (τουριστικές και μη), με την προσαρμογή και αξιοποίηση της μεθόδου του ορυφορικού Λογαριασμού Τουρισμού. 4. Παρέχει τη δυνατότητα ποσοτικού προσδιορισμού των οικονομικών επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού στα σημαντικότερα οικονομικά μεγέθη της εθνικής οικονομίας (Κατανάλωση, ΑΕΠ, Εθνικό Εισόδημα, Απασχόληση, Ισοζύγιο Άδηλων Συναλλαγών, Επενδύσεις, ημόσια Έσοδα). 5. Πληροφορεί τους επιχειρηματίες των «κλάδων» του Θαλάσσιου Τουρισμού, καθώς και τα στελέχη της δημόσιας διοίκησης και των οργανισμών, για την αποτελεσματικότητα των προσπαθειών τους στην επίτευξη των στόχων της τουριστικής επιχειρηματικής δραστηριότητας. 6. Συμβάλλει στην «ενδοκλαδική» συγκρισιμότητα των δυνατοτήτων και των ορίων ανάπτυξης κάθε δραστηριότητας του Θαλάσσιου Τουρισμού. 7. Παρέχει τη δυνατότητα της ένταξης του Θαλάσσιου Τουρισμού στο σύνολο της οικονομίας, η οποία είναι ιδιαίτερα σημαντική για την κατανόηση του ρόλου του. 8. Συμβάλλει και βοηθά στην προσπάθεια για μελλοντικές εκτιμήσεις των οικονομικών επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού, με την επισήμανση των στοιχείων και των δεδομένων που απαιτούνται για μια ανάλογη έρευνα, αλλά και με τον τρόπο της προσέγγισης και της συλλογής τους. 9. Συμβάλλει στην άρση του ερευνητικού αδιεξόδου της τουριστικής ανάλυσης. 10. Συμβάλλει και βοηθά στην προσπάθεια για εκτιμήσεις των οικονομικών επιδράσεων του τουρισμού στο σύνολό του, με την εφαρμογή της μεθοδολογίας που χρησιμοποιεί. 39

12 κεφάλαιο ομή του Βιβλίου Το βιβλίο αποτελείται από επτά κεφάλαια. Το πρώτο Κεφάλαιο περιλαμβάνει την Εισαγωγή, την Ανασκόπηση του πεδίου έρευνας και τη ιατύπωση της προβληματικής για την έρευνα στο Θαλάσσιο Τουρισμό, καθώς και το Σκοπό, τη Χρησιμότητα και τη ομή του βιβλίου. Στο Κεφάλαιο 2 αναλύονται οι θεωρητικές προσεγγίσεις και οι διακρίσεις του Θαλάσσιου Τουρισμού, γενικά, στην Ελλάδα και διεθνώς. Στο κεφάλαιο 3 αναλύονται χωριστά οι τρεις δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού που ασκούνται επαγγελματικά στην ελληνική αγορά. Στο κεφάλαιο 4 γίνεται αναφορά στη σύνδεση του τουρισμού με τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας και προσεγγίζεται ο ρόλος του Θαλάσσιου Τουρισμού στην οικονομία. Στο κεφάλαιο 5 γίνεται περιληπτική παρουσίαση και αξιολόγηση των κυριότερων μεθοδολογικών προσεγγίσεων για τον υπολογισμό των οικονομικών επιδράσεων του τουρισμού. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η διαχρονική εξέλιξη της μεθόδου του ορυφορικού Λογαριασμού Τουρισμού, καθώς και η ανάπτυξη και υιοθέτηση της μεθόδου σε Ευρωπαϊκές και άλλες χώρες με τα μέχρι τώρα κυριότερα αποτελέσματα και προβλήματα από την εφαρμογή της. Στο κεφάλαιο 6 παρουσιάζεται προσαρμοσμένη η μέθοδος του ορυφορικού Λογαριασμού Τουρισμού, με την ερμηνεία των θεμελιωδών εννοιών για την εφαρμογή της, έτσι ώστε να είναι δυνατή η ένταξη των δεδομένων του Θαλάσσιου Τουρισμού, για να μπορούν να εκτιμηθούν οι επιδράσεις του στο σύνολο της οικονομίας. Ερμηνεύονται τα προϊόντα του Θαλάσσιου Τουρισμού σύμφωνα με το μεθοδολογικό πλαίσιο, με σκοπό να είναι δυνατή η ένταξή τους στους Πίνακες του ΛΤ. Παράλληλα καθορίζονται τα οικονομικά μεγέθη τα οποία θα εκτιμηθούν ως προς τις επιδράσεις που υφίστανται από τις δραστηριότητες του Θαλάσσιου Τουρισμού. Στο κεφάλαιο 7 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα από την εφαρμογή της μεθοδολογικής προσέγγισης, της εκτίμησης των επιδράσεων του Θαλάσσιου Τουρισμού στην εθνική οικονομία. Αξιολογούνται τα αποτελέσματα και διατυπώνονται τα συμπεράσματα από την ολοκλήρωση της εμπειρικής εφαρμογής σε συνδυασμό με το θεωρητικό πλαίσιο που χρησιμοποιήθηκε. Τέλος, το βιβλίο συμπληρώνεται από βιβλιογραφία σχετική με το Θαλάσσιο Τουρισμό και τις επιδράσεις του. 40