Αρχιτεκτονική Κληρονομιά και σύγχρονη Αρχιτεκτονική Δημιουργία Οι σχέσεις παλαιού με το καινούργιο όταν το παλαιό εν δυνάμει επιβάλει τους όρους του

Transcript

1 Αρχιτεκτονική Κληρονομιά και σύγχρονη Αρχιτεκτονική Δημιουργία Οι σχέσεις παλαιού με το καινούργιο όταν το παλαιό εν δυνάμει επιβάλει τους όρους του Καίτη Δημητσάντου Κρεμέζη, Δρ. Αρχιτέκτων, ομότιμη καθηγήτρια Ε.Μ.Π. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι προσπάθειες προστασίας ενός αισθητικά αξιόλογου οικιστικού συνόλου μπορεί να ματαιωθούν αν τα νέα σύγχρονα κτίσματα δεν έχουν τη απαιτούμενη διαλεκτική σχέση με τα κυρίαρχα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του συνόλου. Η διακηρυκτική αρχή για τη διατήρηση του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα των αξιόλογων παραδοσιακών οικισμών, προτρέπει την νέα αρχιτεκτονική να ακολουθεί το πνεύμα και όχι το γράμμα της κατά τόπους αρχιτεκτονικής παράδοσης. Ο σημαντικός ρόλος των αρχιτεκτόνων στις διαδικασίες διατήρησης του ιδιαίτερου τοπικού αρχιτεκτονικού χαρακτήρα ενός παραδοσιακού οικισμού απαιτεί τη γνώση των στοιχείων που υποβάλλουν το ύφος και όχι στην αναπαράσταση μορφών. Οι βασικές αρχές με τις οποίες εξασφαλίζεται η επιθυμητή διατήρηση του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα πρέπει να καθοδηγούν τη δημιουργία μιας πρωτότυπης αρχιτεκτονικής έκφρασης που να αξιοποιεί δυναμικά τα παραδοσιακά πρότυπα. ΕΙΣΗΓΗΣΗ Πριν από όλα θέλω να συγχαρώ την πρωτοβουλία του ΣΑΚ και την πρόθεση να συμμετέχουν μέλη και μη μέλη στον διαρκή αλλά και διαρκώς ανανεωνόμενο προβληματισμό για τα θέματα που προκύπτουν σχετικά με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του παρελθόντος, τις νοοτροπίες που επηρεάζουν και καθορίζουν το παρόν της και τις συμπεριφορές που επιδρούν και διαμορφώνουν το μέλλον της. Ευχαριστώ για τη συμμετοχή σας όλους εσάς που βρίσκεστε σήμερα εδώ. Είναι γνωστό ότι η φροντίδα για τη διάσωση και διαφύλαξη των οικιστικών συνόλων ιστορικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, τα οποία αξιολογήθηκαν και χαρακτηρίστηκαν αισθητικά ή και ποιοτικά αξιόλογα, περιλαμβάνει και τις προσπάθειες για να ε- ξασφαλιστεί η συμβατότητα των αναγκαίων σύγχρονων αρχιτεκτονικών / πολεοδομικών παρεμβάσεων που επιχειρούνται στο πλαίσιο της εξελικτικής πορείας των συνόλων αυτών. Στους πυρήνες ή στις παρυφές των αρχιτεκτονικά αξιόλογων οικισμών παραδοσιακής δομής και μορφής, η παρουσία του νέου κτίσματος, η μορφή του μέσα στο ενιαίο μορφολογικά σύνολο, ο τρόπος που θα συνομιλήσει με οικειότητα με τον περίγυρό ΑΘΗΝΑ_ΚΡΕΜΕΖΗ 1 23/01/2012

2 του ή αλαζονικά θα παραμείνει μόνο και σιωπηλό, δηλαδή ο τρόπος που θα ενταχθεί στο ιδιαίτερο περιβάλλον του, είναι ζωτικής σημασίας. Μπορεί οι παρεμβάσεις αυτές ανάλογα να συμβάλουν στον εμπλουτισμό και την ανανέωση των μορφών ή να επιφέρουν την κατάλυση της μορφολογικής ενότητας του χώρου. Με άλλα λόγια, δανεισμένα από την ιατρική, η συμβατότητα του νέου στοιχείου με τον οργανισμό που το υποδέχεται και η τεχνική της επέμβασης ώστε να εξασφαλιστεί η επιτυχής ένταξή του στους όρους λειτουργίας και τους ρυθμούς του αποδέκτη οργανισμού είναι το διακύβευμα της ομιλίας μου. Ως παλαίμαχος αλλά πεισματάρα υπηρέτης της διδασκαλίας που διαπραγματεύεται μεταξύ άλλων ζητήματα του αρχιτεκτονικού παρελθόντος και τις σχέσεις του με το δημιουργικό παρόν από τη δεκαετία του 70, δηλαδή από τότε που αναπτύχθηκαν στο διεθνή χώρο τα ζητήματα αυτά, δεν μπορώ παρά να χρησιμοποιήσω θεωρητικά εργαλεία προσέγγισης στο θέμα. Ελπίζω να περιορίσω το αναπόφευκτο δασκαλίστικο ύ- φος και τους βερμπαλισμούς, ενώ τίποτα από όσα θα ακούσετε δεν κομίζει γλαύκα. Ως αρχιτέκτων από την άλλη μου πλευρά, χρησιμοποιώντας προσωπικά βιώματα σχετικά με τη θεωρία, θα παραδεχτώ τη δυσκολία χειρισμού των θεωρητικών εργαλείων στη πράξη. Το πόσο δύσκολο είναι να εφαρμοστούν με συνέπεια οι αρχές - τα απαραίτητα «πρέπει» - που διατυπώνονται θεωρητικά και των οποίων ο βασικός στόχος είναι να προασπίσουν τον παραδοσιακά μορφοποιημένο χώρο και μεταξύ άλλων, να καθοδηγήσουν τη νέα σύνθεση έργου στο χώρο αυτό σε αποτελέσματα τα οποία θα συμβάλλουν στην ανανέωσή του χωρίς να διαταράξουν τη συνοχή και την ομοιογενή ενότητά του. Το να οργανώσεις τη σύλληψη μιας ιδέας καθώς και την υλοποίησή της χωρίς άμεσες δεσμεύσεις και καθοδήγηση από τα χαρακτηριστικά του διατηρητέου περιβάλλοντος, αφήνοντας το αποτέλεσμα σε προσωπικές επιλογές και σε αρχιτεκτονικές δεξιότητες, είναι αναμφίβολα πολύ πιο βολικό. Πολλοί αρχιτέκτονες υποστηρίζουν πως «σε κάθε δημιουργία τίθεται θέμα ένταξης», παραμερίζοντας τις θεωρίες και τη δεοντολογία για τη διατήρηση του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα. Όμως οι παράμετροι που καθορίζουν την ένταξή ενός κτίσματος σε ένα αξιόλογο φυσικό τοπίο ή στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον είναι διαφορετικοί από αυτούς που υπαγορεύει η αρχιτεκτονική μορφολογία σε έναν διατηρητέο οικισμό. Tα αντικειμενικά κριτήρια Σε έναν διατηρητέο οικισμό το καινούργιο είναι ο άγνωστος X σε μια εξίσωση με παραμέτρους που έχουν να κάνουν με τον τόπο και τα χαρακτηριστικά του και τον τρόπο που συντίθεται το σύνολο, δηλαδή τις σχέσεις και τις αναλογίες που επικρατούν στη γενική εικόνα του: τις σχέσεις των κτιριακών όγκων με το φυσικό περιβάλλον, την κλίμακα και τις αναλογίες τους, τα υλικά και τον τρόπο κατασκευής και φυσικά οι κυρίαρχες μορφές τους, συχνά τυποποιημένες σε μια γεωγραφική περιοχή, αλλά ποτέ ίδιες. Όλα αυτά καθορίζουν τον ιδιαίτερο τοπικό αρχιτεκτονικό χαρακτήρα του οικισμού, τον βαθμό συνοχής του και εντέλει την ποιότητά του. Δηλαδή τους όρους ένταξης κάθε αρχιτεκτονικής παρέμβασης. ΑΘΗΝΑ_ΚΡΕΜΕΖΗ 2 23/01/2012

3 Κύριος στόχος της συντεταγμένης αυτής θεωρίας, που διδάσκεται σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο στο ΕΜΠ 1, είναι η αποκάλυψη της ουσίας των αρχιτεκτονικών μορφών. Δηλαδή ο μελετητής του χώρου να αναζητά, πέρα από τα επικρατέστερα σχήματα, π.χ. τη μορφή της στέγης, το σχήμα της κάτοψης ή των παραθύρων ή τη μορφή της σκάλας, το γιατί και το πώς προέκυψαν οι μορφές αυτές. Μια τέτοια σε βάθος διερεύνηση μοιάζει βέβαια υπερβολική όταν απαιτείται από όσους κτίζουν σε τόπους όπου εκφράζεται η πολύτιμη αρχιτεκτονική μας παράδοση. Ωστόσο, καθένας που ενδιαφέρεται αποκτά τη δυνατότητα διαμόρφωσης κριτικής αντίληψης του χώρου και αντικειμενικής «κρίσης» - διάκρισης - των ιδιαίτερων ποιοτικών χαρακτηριστικών ενός οικιστικού συνόλου. Αποκτά τα αντικειμενικά κριτήρια για την αποτίμηση και επανεκτίμηση της παράδοση ώστε να μη την βλέπουμε με τους όρους ενός στείρου περί παραδόσεως λόγου. Πρακτικά δίνει εργαλεία για να αξιοποιηθεί δημιουργικά η αρχιτεκτονική κληρονομιά. Δηλαδή να ανανεωθεί ο παραδοσιακά δομημένος χώρος με νέες κατασκευές που συνάδουν με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του και να ε- ξασφαλιστεί η απαραίτητα διαλεκτική σχέση του νέου με το υπάρχον. Να αποφύγουμε τους εικονογραφικούς αναχρονισμούς και τους επιδερμικούς μιμητισμούς (τις ψεύτικες καμάρες για παράδειγμα όχι όμως και τη κεραμοσκεπή που παραμένει στοιχείο διαχρονικό γιατί εξυπηρετεί και σήμερα με συνέπεια τις σύγχρονες απαιτήσεις) προδίδοντας τις συνθετικές αρχές που διέπουν την αρχιτεκτονική του σήμερα. Η γνώση αποθαρρύνει τους εύκολους αυτοσχεδιασμούς στον ευαίσθητο αυτό χώρο και λύσεις εντός χρόνου - σύγχρονες - αλλά εκτός τόπου. Το μεγάλο θέμα του μιμητισμού αποτελεί για την αρχιτεκτονική κοινότητα το πλέον πολυαναφερόμενο στοιχείο απόρριψης της αρχιτεκτονικής πρακτικής που αντιγράφει το παραδοσιακό πρότυπο. Σύμφωνα με όσα ανέφερα ήδη, προφανώς συντάσσομαι κι εγώ κατά της πρακτικής αυτής, αλλά νομίζω πως το ίδιο λάθος πρακτική αποτελεί και η τυφλή μίμηση κάποιων εισαγόμενων αρχιτεκτονικών προτύπων που διαμορφώνουν ένα ίδιο παντού διεθνές γίγνεσθαι, εφαρμογή που δε διαφέρει και πολύ από τη μίμηση ή και μετάλλαξη του κάθε τοπικού παραδοσιακού προτύπου. Αναρωτιέμαι μήπως στα περί μιμήσεως του παραδοσιακού ή και στον κακόγουστο όρο «νεοπαραδοσιακό» που προσάπτεται και συμπαρασύρει ότι έχει άμεσες αναφορές στα παραδοσιακά πρότυπα, μήπως αγνοείται ότι η κάθε είδους τυφλή αναπαραγωγή είναι το αποτέλεσμα της έλλειψης της δυναμικής του καινούργιου, δηλαδή αδυναμία αντιπρότασης, αδυναμία συνθετικής ιδέας; Ό,τι βλέπουμε γύρω μας δυστυχώς το επιβεβαιώνει καθώς, κατά κανόνα οι ακατάλυτες αισθητικές αξίες που συνδέονται με το παρελθόν ήδη καταστρέφονται από μια επιδερμική νεωτερικότητα με αμφίβολο μέλλον. 1 Κάθε χρόνο συντάσσονται από σπουδαστές αρχιτέκτονες περί τις σαράντα μελέτες μεθοδικής αναζήτησης του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα ενός παραδοσιακού οικισμού. Καταγράφονται σε αυτές πλήθος από στοιχεία όπως ο τύπος της ρυμοτομίας και των ελεύθερων χώρων, η ιδιομορφία των κατασκευών, οι κυρίαρχοι αρχιτεκτονικοί τύποι κατοικίας που αποτελούν το μοτίβο στη σύνθεση του συνόλου, τον «αθέατο ρυθμιστή της τάξης μέσα στην φαινομενική αταξία» και άλλα. ΑΘΗΝΑ_ΚΡΕΜΕΖΗ 3 23/01/2012

4 Η επάρκεια του νομοθετικού πλαισίου Η δημιουργία μιας πρωτότυπης αρχιτεκτονικής έκφρασης θα πρέπει κατά βάση να υλοποιεί την διακηρυκτική αρχή για τη διατήρηση του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα των αξιόλογων παραδοσιακών οικισμών, αλλά επίσης θα πρέπει να αξιοποιεί δυναμικά τα παραδοσιακά πρότυπα, ακολουθώντας το πνεύμα και όχι το γράμμα της κατά τόπους αρχιτεκτονικής παράδοσης. Κάτι που οι νόμοι και οι διατάξεις είναι αναποτελεσματικοί για να το υπαγορεύσουν και να το εξασφαλίσουν. Επίσης, ως προς το αξιόλογο αισθητικά οικιστικό σύνολο, τα ουσιαστικά ποιοτικά χαρακτηριστικά του είναι σχεδόν ανέφικτο να αναπαραχθούν με όρους και κανόνες προστασίας. Οι όροι αυτοί, προκειμένου να εξασφαλιστεί η ομοιογένεια του χώρου, υπαγορεύουν έμμεσα την τυποποίηση των μορφών, καθώς υιοθετείται η λογική της προσαρμογής της αρχιτεκτονικής σε «υποδείγματα» κτισμάτων. Η δε επανάληψή τους αναιρεί την ομοιογενή ποικιλία του περιβάλλοντος, με αποτέλεσμα την άχαρη ομοιομορφία και την υποβάθμιση του. Ενώ αντίθετα η αρχιτεκτονική παρέμβαση θα πρέπει να αντλεί «δείγματα» από το περιβάλλον και όχι να αναπαράγει τα «υποδείγματα», ώστε να το εμπλουτίζει με νέες μορφές συμβατές με το ύφος του, και να συμβάλλει στη διαρκεί ανανέωση των εντυπώσεων που προσφέρει το περιβάλλον αυτό. Η ένταξη της νέας αρχιτεκτονικής σύνθεσης στο παραδοσιακό οικισμό φορτίζεται με απαιτήσεις, εφικτές μόνο για τον ικανό και ενημερωμένο αρχιτέκτονα που θα καταφέρει να παραμερίσει τους πιεστικούς γρήγορους ρυθμούς της εποχής μας, που θα αγνοήσει τον ανταγωνισμό με κατασκευές που εξωτερικά εντυπωσιάζουν, θα αποποιηθεί την χωρίς ενδοιασμούς αυτάρεσκη αρχιτεκτονική πρόταση αυτή που πιθανά να θα διάλεγαν να προβάλουν τα περιοδικά ως το απαραίτητο φόντο σε «το σύγχρονο life style». Ζητάμε πολλά από τον αρχιτέκτονα - μεταξύ των άλλων σεμνότητα και δεοντολογική συνέπεια. Ωστόσο τα πράγματα αλλάζουν από μέρα σε μέρα και οι ευθύνες του απέναντι στο παραδοσιακά δομημένο και μορφοποιημένο περιβάλλον μειώνονται και με γρήγορους ρυθμούς τον απαλλάσσουν από τα δεοντολογικά φορτία και το ρόλο του στη διασφάλιση του χώρου αυτού. Η υπεραιωνόβια λαϊκή αρχιτεκτονική μας παράδοση φυσιολογικά ζει την τελευταία φάση της. Τα μεμονωμένα δημιουργήματά της όπως και τα νεοκλασικά και τα νεότερα του ελληνικού μοντερνισμού, ζητούν τη φροντίδα μας για να αντέξουν. Αλλά και η εικόνα των ανεπανάληπτων οικιστικών συνόλων, αυτές οι μεγάλες συνθέσεις από κτίσματα και ελεύθερους χώρους παρουσιάζεται σήμερα εντελώς αλλοιωμένη. Οι ζωντανοί αυτοί οργανισμοί που χρειάζεται να αναπτύσσονται, αποτελούν επιτακτικότερο και δυσκολότερο πρόβλημα από τα μεμονωμένα μνημεία της παράδοσης. Κι αν ακόμα σε λίγους από αυτούς διατηρείται κάποιος βαθμός συνοχής και ομοιογένειας στον παλαιό πυρήνα, αυτά δεν είναι ικανά να αναχαιτίσουν όσα επιφέρει η κατάργηση των ορίων τους και η άναρχη επέκταση. Το να πετύχουμε την μακροημέρευση της ομολογουμένως σαγηνευτικής εικόνας και του πλούσιου κοινωνικού τους περιεχόμενου είναι προς όφελος της ιστορίας του χώρου και της αισθητικής απόλαυσης. Οι ειδικοί έχουν ακόμα ρόλο να παίξουν στη στρατηγική διατήρησής τους, στο κατάλληλο σχεδιασμό που θα αποθαρρύνει παράλληλα την αδηφάγο τουριστική βιομηχανία και τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα να αλώσουν τον μοναδικής ποιότητας και αναντικατάστατης αισθητικής χώρο της αρχιτεκτονικής μας παράδοσης. ΑΘΗΝΑ_ΚΡΕΜΕΖΗ 4 23/01/2012

5 Το χαμένο δεν μπορεί να ανακτηθεί. Παρόλο που η διαδρομή τελειώνει σχετικά α- παισιόδοξα, και τα προβλήματα που σήμερα θίγουμε είναι επουσιώδη για τον κόσμο μας που αναποδογυρίζει, πιστεύω πως υπάρχουν ακόμα περιθώρια για τις αρχιτεκτονικές παρακαταθήκες του παρελθόντος στη χώρα μας, για μια αληθινή άρα και τοπική αρχιτεκτονική δημιουργία. Το πιστεύω γιατί πάντα πίστευα πως κάποιοι νέοι δημιουργοί, δίπλα μας, ανάμεσά μας θα κάνουν την ανατροπή. Θα φέρουν το καλό. Σας ευχαριστώ. ΑΘΗΝΑ_ΚΡΕΜΕΖΗ 5 23/01/2012