ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Εαρινό Εξάµηνο 2006 Γ Κλιµάκιο ΘΕΜΑ: ΕΞΥΒΡΙΣΗ- ΥΣΜΕΝΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Εαρινό Εξάµηνο 2006 Γ Κλιµάκιο ΘΕΜΑ: ΕΞΥΒΡΙΣΗ- ΥΣΜΕΝΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ελένη Μαρή Α.Μ Αριθµός Κινητού: ιδάσκοντες: Καθηγητής: Ανδρέας ηµητρόπουλος Επίκουρη Καθηγήτρια: Ζωή Παπαϊωάννου ΑΘΗΝΑ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟ ΘΕΜΑ: ΕΞΥΒΡΙΣΗ- ΥΣΜΕΝΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ...3 ΜΕΡΟΣ Α : ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ-ΕΞΎΒΡΙΣΗ-ΚΡΙΤΙΚΗ...4 ΤΜΗΜΑ ΠΡΩΤΟ...4 ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ι ΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ...4 Ενδεικτική παράθεση νοµοθετηµάτων που προστατεύουν την προσωπικότητα..6 ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ...6 Τα προστατευόµενα στοιχεία της προσωπικότητας...7 Πρόσωπα της επικαιρότητας...9 Η έννοια της τιµής...9 Προσβολές κατά της τιµής...10 ΤΜΗΜΑ ΕΥΤΕΡΟ...11 ΕΞΥΒΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΑΛΛΩΝ ΕΝΝΟΜΩΝ ΑΓΑΘΩΝ...11 ΕΞΥΒΡΙΣΗ Αξιολογικές κρίσεις και χαρακτηρισµοί Θεµελιωµένες ή µικτές αξιολογικές κρίσεις...12 ΥΣΜΕΝΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ...15 ΜΕΡΟΣ Β : ΤΥΠΟΣ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ- ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ...18 ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΟ...18 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΥΠΟΥ...20 ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ...22 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ...23 Εκφάνσεις ελευθεροτυπίας...24 Έννοια της λογοκρισίας...25 Ιστορικά στοιχεία της απαγόρευσης της λογοκρισίας...27 ΙΕΘΝΗΣ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΕΚΦΡΑΣΕΩΣ...27 ΜΕΡΟΣ Γ : ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ...29 ΕΞΥΒΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ...30 Ενδεικτική νοµοθεσία...39 ικαιολογηµένο συµφέρον και αξίωση πληροφορήσεως του κοινού...40 «Επίκαιρη ιστορία»...42 ΤΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΑ ΤΟΥ Ι ΙΩΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ ΜΕΤΡΑ...43 Αξίωση παραλείψεως και επανόρθωσης ανακριβειών Η αστική αξίωση από τα άρθρα 914 και 932 ΑΚ Η ποινική προστασία της τιµής- υσφήµιση, συκοφαντία, εξύβριση...44 ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ...48 Η νοµολογία του Conseil Constitutionnel...49 Συγκριτική επισκόπηση-το δικαίωµα της προσωπικότητας στο αστικό δίκαιο.51 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...52 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ...53 ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ...54 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΤΟ ΘΕΜΑ: ΕΞΥΒΡΙΣΗ- ΥΣΜΕΝΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ- ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Το θέµα που πραγµατεύεται η παρούσα εργασία έχει τίτλο «Εξύβριση, δυσµενής κριτική και ελευθερία του τύπου». Σκοπός της είναι να αναλύσει, όσο είναι δυνατόν στα πλαίσια µιας εργασίας, το περιεχόµενο των δικαιωµάτων της προσωπικότητας και της ελευθερίας του τύπου και να αναδειχθεί το πως αυτά τα δύο διαπλέκονται. Ασχολούµαστε κυρίως µε δύο µορφές «ανάµειξης» του τύπου στην προσωπικότητα, την εξύβριση και τη δυσµενή κριτική. Γίνεται εννοιολογική διάκριση αυτών των εννοιών και των εννόµων συνεπειών τους όταν απαντώνται στα πλαίσια του τύπου. Αποτελεί ζητούµενο να γίνει κατανοητό ποια είναι τα όρια της ελευθεροτυπίας και πότε αυτά περιορίζονται όταν ο τύπος εγγίζει έννοµα αγαθά που συνιστούν το δικαίωµα της προσωπικότητας. Στο πρώτο µέρος της η εργασία άπτεται των εννοιών της προσωπικότητας, της εξύβρισης (γενικά) και της δυσµενούς κριτικής. Στη συνέχεια, στο δεύτερο µέρος της εργασίας παρουσιάζονται οι έννοιες του τύπου, της ελευθερίας στον τύπο και της ελευθερίας του τύπου. Τέλος, στο τρίτο µέρος της εργασίας γίνεται συνδυαστική παρουσίαση της προσωπικότητας και της ελευθεροτυπίας. εν γίνεται αναλυτική παρουσίαση όλων των δυνατών τρόπων προσβολής της προσωπικότητας δια του τύπου, ούτε όλων των πτυχών του τύπου ως θεσµός. Αυτό θα συνεπαγόταν πρακτικώς µεγάλο όγκο της εργασίας και άρα µεγαλύτερη δυσκολία του αναγνώστη να διαχωρίσει και να αφοµοιώσει όλες τις καίριες πληροφορίες, επιστηµονικώς δε θα παρέκλινε της θεµατολογίας. Επιλέχθηκε η σταδιακή ανάπτυξη των διαπραγµατευόµενων εννοιών ώστε να έρχεται βαθµιαία σε επαφή µε αυτές ο αναγνώστης και να κατανοεί µία µία τις έννοιες πριν τις συναντήσει µαζί. Η σηµασία και τα συστατικά της προσωπικότητας πρέπει να γίνουν αντιληπτές λ.χ. για να εννοηθεί η βαρύτητα της εξύβρισης. Όπως είναι κρίσιµο να συλλάβει κανείς το ρόλο του τύπου σε µια δηµοκρατική κοινωνία για να αξιολογήσει τη σπουδαιότητα της ελεύθερης δράσης του. Με αυτά τα εφόδια γνώσης εισέρχεται στη συνδυαστική ανάπτυξη της προσωπικότητας και πώς περιορίζει την άσκηση της ελευθεροτυπίας αλλά και πού ο φορέας αυτού του εννόµου αγαθού υποχρεούται να ανεχθεί κριτική λόγω των επιλογών που έχει κάνει στα πλαίσια του κοινωνικού του βίου. Αποκτά έτσι ο αναγνώστης µια συνολική εποπτεία του θέµατος και η συλλογιστική των νοµικών επιχειρηµάτων δεν τον δυσκολεύουν. 3

4 ΜΕΡΟΣ Α : ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΕΞΥΒΡΙΣΗ - ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΠΡΩΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ι ΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ Βάσει του κύκλου της σφαίρας της δραστηριότητας των προσώπων, διακρίνουµε τον δηµόσιο βίο από τον ιδιωτικό ή οικογενειακό βίο. Ο δικός µας Ποινικός Νοµοθέτης αναφέρει τον ιδιωτικό ή οικογενειακό βίο, κανένα όµως ορισµό για αυτές της έννοιες. Αλλά και από τη φύση του πράγµατος δεν είναι δυνατός ο νοµοθετικός καθορισµός των εννοιών. Σαφής διαχωρισµός των ορίων µεταξύ ιδιωτικού βίου και συµµετοχής στον δηµόσιο βίο είναι δυσχερέστατος. Εξαρτάται από πρόσωπο του φορέα, κλπ. Πάντως είναι προφανές ότι ο ιδιωτικός βίος διαµορφώνεται και σε δηµόσιους χώρους και αντίστροφα. Ιδιωτική ζωή γενικά είναι το δικαίωµα του καθενός όπως διαµορφώνει και ρυθµίζει τη ζωή του όπως αυτός νοµίζει, ανώνυµα, ανενόχλητα από ξένες παρεµβάσεις. Η προσωπικότητα αποτελεί µέρος της ιδιωτικής ζωής του ανθρώπου. Είναι µάλιστα το πιο κρίσιµο στοιχείο που διακρίνει τους ανθρώπους µεταξύ τους. ιατυπώθηκε από τη γερµανική επιστήµη και νοµολογία η θεωρία των σφαιρών της προσωπικότητας 1. Σύµφωνα µε αυτήν, αντικείµενο έννοµης προστασίας συνιστούν τρεις σφαίρες της ανθρώπινης προσωπικότητας: η ατοµική, η ιδιωτική και η απόρρητη Η νεότερη επιστήµη δεν αποδέχεται χωρίς αντιρρήσεις τη θεωρία των σφαιρών της προσωπικότητας του Hubmann, και διακρίνει το πεδίο της όλης δράσης και διαβιώσεως των ανθρώπων σε τρεις σφαίρες, δηλαδή τη δηµόσια σφαίρα, την ιδιωτική σφαίρα και την απόρρητη σφαίρα. Η δηµόσια σφαίρα είναι εκείνη η περιοχή της δράσεως του προσώπου µέσω της οποίας υπάρχει πάντοτε δικαιολογηµένο συµφέρον ενηµέρωσης του συνόλου 2. Η ιδιωτική ζωή περιλαµβάνει τον καθηµερινό βίο, όπως αυτός διαµορφώνεται στο οικογενειακό, συγγενικό, φιλικό και επαγγελµατικό περιβάλλον, στον τόπο εργασίας, στους δηµόσιους χώρους, κλπ. Ιδιωτικός βίος είναι ο τοµέας εκείνος της ζωής του ανθρώπου, στον οποίο σε κάθε δεδοµένη περίπτωση ένας λογικός άνθρωπος, µε επίγνωση των θεµιτών αναγκών της κοινότητας, θα θεωρούσε άδικο να εισβάλει 3. Στον ορισµό αυτό τονίζεται το κοινωνικό στοιχείο και ειδικότερα, αφενός, το µοντέλο του λογικού ανθρώπου, δηλαδή του µέσου τύπου του κοινωνικού ατόµου, 1 Βλ. υποσηµείωση 84 στον Καράκωστα Γ., ό.π., σελ. 57, Hubmann, Das Persönlichkeitsrecht, σελ.269, Palandt-Thomas, BGB Komm, παρ. 823, Κονταξής Αθ., Τύπος και ίκαιο, σελ. 490 επ. 3 Νουάρος, ΤοΣ 1983, σελ.378 4

5 που ασπάζεται από τις επικρατούσες στην κοινωνία αντιλήψεις για το δίκαιο και την ορθή συµπεριφορά, και, αφετέρου, η αρχή των θεµιτών αναγκών της κοινότητας για πληροφόρηση, οι οποίες πάλι θα εκτιµηθούν σύµφωνα µε τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις. Ιδιωτικός βίος, είναι το τµήµα εκείνο της σφαίρας ζωής του ατόµου, που αφορά τη δραστηριότητα και τη συµπεριφορά του, όχι ως πολίτη ή επαγγελµατία, αλλά ως ανθρώπου και δεν συνδέεται άµεσα µε τις ανάγκες της κοινωνικής συµβίωσης. Είναι αυτονόητο ότι η σφαίρα αυτή επιφυλάσσεται αποκλειστικά στο άτοµο, εφόσον το ίδιο επιζητεί τη διατήρησή της µακριά από τη δηµοσιότητα. Γιατί καταρχήν volenti non fit in juria. Στα πλαίσια της σφαίρας αυτής εντάσσεται µικρότερος κύκλος ενδιαφερόντων του προσώπου, όπως οικογενειακών, σεξουαλικών κλπ., που χαρακτηρίζονται ως το απόρρητο, το άβατο της προσωπικότητας. Η έκταση του τµήµατος που χαρακτηρίζεται ως ιδιωτικός βίος είναι συνδυασµός των λογικών αναγκών της κοινωνικής συµβίωσης, αλλά και των προσωπικών επιλογών του ατόµου, εφόσον δεν αντιτίθενται στα χρηστά ήθη. Η σφαίρα του απορρήτου προσδιορίζεται από το συνδυασµό του αντικειµενικού µε το υποκειµενικό κριτήριο. Βάσει του αντικειµενικού κριτηρίου (δηλαδή των επικρατέστερων κοινωνικών αντιλήψεων) αναγνωρίζεται σε κάθε κοινωνία ένα πεδίο θεµάτων τα οποία κάθε άτοµο, ανεξάρτητα από το επάγγελµα και την κοινωνική θέση, δικαιούται να κρατήσει µυστικά. Βάσει δε του υποκειµενικού κριτηρίου ο γενικά παραδεκτός αυτός πυρήνας της σφαίρας του απορρήτου είναι δυνατόν είτε να διευρυνθεί είτε να µειωθεί ανάλογα µε τις εκάστοτε περιστάσεις αλλά κυρίως βάσει των εξατοµικευµένων επιλόγων καθενός. Η διείσδυση στην ιδιωτική σφαίρα προσβάλλει την προσωπικότητα του ανθρώπου. Η διείσδυση στην απόρρητη σφαίρα, εφόσον είναι εµφανής η βούληση του ενδιαφεροµένου προς τήρηση των µυστικών συνιστά προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Τυπικό αντικείµενο προστασίας αποτελούν οι εκφάνσεις της προσωπικότητας που δεν είναι δυνατόν να αποσπαστούν από το φορέα τους είτε διότι γεννιέται µε αυτές (όνοµα, ελευθερία), είτε διότι αποκτώνται κατά τη διάρκεια της ζωής του (θρησκευτικές πεποιθήσεις), καθώς και δικαιώµατα τα οποία είναι µεν δυνατόν να αποσπαστούν από το φορέα τους (προϊόντα διάνοιας) θεωρούνται όµως συνδεδεµένα µε αυτόν. Ποια είναι όµως αυτά τα αγαθά της τελευταίας κατηγορίας που συνδέονται τόσο µε την προσωπικότητα του ανθρώπου που οι παράνοµες επενέργειες επ αυτών να συνιστούν προσβολή. 5

6 Ενδεικτική παράθεση νοµοθετηµάτων που προστατεύουν την προσωπικότητα Η υποχρέωση σεβασµού της προσωπικότητας και της ιδιωτικής σφαίρας 4 προκύπτει και θεµελιώνεται κυρίως: α) στις διατάξεις των άρθρων 2 1, 5 1, 7 2, 9, 19 και 93 2 του Συντάγµατος, που τριτενεργούν στις ακόλουθες διατάξεις β) ΑΚ 57 έως 60, 914, 919 και 920 γ) Κωδ.Ποιν. ικ και 330 όπως αντικαταστάθηκε µε το άρθρο 14 ν.1419/1984, δ) ΠΚ άρθρα , 370 και 370 Α, ε) Σύµβαση της Ρώµης άρθρα 8, 10 (ιδίως 2), στ) ΑΚ 281 και 288, ζ) ν.2472/1997 (άρθρο 7), η) ν.2462/1997 περί κυρώσεως του ιεθνούς Συµφώνου για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα (άρθρο 17), θ)ν.2690/1999 (άρθρο 5 3) 5. ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ Το συνταγµατικό πλαίσιο προστασίας της προσωπικότητας είναι τα άρθρα 5 1 για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, 2 1 για τον σεβασµό και την προστασίας της αξίας του ανθρώπου, 7 2 για την απαγόρευση προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 951 για την προστασία του ασύλου και της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής και 19 για το απαραβίαστο του απορρήτου των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας. Οι παραπάνω διατάξεις σε συνδυασµό µε το άρθρο 57 του ΑΚ δηµιουργούν έναν ισχυρό πλέγµα προστασίας της προσωπικότητας. Όπως γίνεται δεκτό από τα περισσότερα ευρωπαϊκά δίκαια, η προστασία της προσωπικότητας συν-προστατεύει τα διάφορα συνδεόµενα µε το πρόσωπο αγαθά: τιµή, ιδιωτική ζωή, σφαίρα του απορρήτου, σωµατική και ψυχική ακεραιότητα, υγεία, όπως επίσης και στοιχεία εξατοµικεύσεως κάθε ατόµου (π.χ. όνοµα, εικόνα). Αντικείµενο της ιδιωτικού δικαίου προστασίας της προσωπικότητας αποτελούν, επίσης, οι αναγνωρισµένες από το Σύνταγµα ελευθερίες του ανθρώπου, όπως η ελεύθερη άσκηση θρησκευτικής, πολιτικής και οικονοµικής δραστηριότητας 6. Ενώ κατά τον Savigny όλα τα δικαιώµατα, ενοχικά και εµπράγµατα, έχουν εξουσιαστικό περιεχόµενο 7, η κρατούσα σήµερα άποψη δέχεται ως εξουσιαστικά µόνο τα απόλυτα δικαιώµατα, τα οποία διακρίνει σαφώς από τα σχετικά. Κάθε συστατικό της προσωπικότητας 4 Βλ. παρακάτω για την έννοια της ιδιωτικής σφαίρας 5 Καράκωστας Γ., ό.π., σελ (ΜονΠρωτΘεσ,Αρµ. 1991, σελ. 847, έκρινε ότι παραπλανητική διαφήµιση εργαστηρίου ελευθέρων σπουδών το οποίο παρουσιαζόταν ως Πανεπιστήµιο και δη ως Νοµική Σχολή προσέβαλε την επαγγελµατική και επιστηµονική κατάρτιση και ως εκ τούτου την προσωπικότητα του ενάγοντος ικηγόρου). 7 Sanigny, system, I, σελ.335 επ. 6

7 θεωρείται ότι περικλείεται στα απόλυτα δικαιώµατα. εν είναι όµως βέβαιο ότι τα αγαθά της προσωπικότητας µπορούν να συσχετιστούν µε τον άνθρωπο µε σχέση εξουσιάσεως. Σε αυτήν την περίπτωση το υποκείµενο και το αντικείµενο ταυτίζονται. Σήµερα γίνεται δεκτό ότι το υποκείµενο έχει αµυντική εξουσία των δικαιωµάτων του, των αγαθών της προσωπικότητας. Μπορεί να αποκρούσει κάθε απειλή της προσωπικότητάς του. Αν δεχτούµε λοιπόν ότι απόλυτο δικαίωµα σηµαίνει ότι το δικαίωµα αυτό αξιώνει σεβασµό από όλους και ότι είναι αντικειµενικά δυνατόν να προσβληθεί από τον καθένα, τότε η προσωπικότητα είναι απόλυτο δικαίωµα. Θα µπορούσε να γίνει ένας διαχωρισµός σε στατική πλευρά της προσωπικότητας, η οποία και ταυτίζεται µε την αναγνωριζόµενη στον άνθρωπο αξία, και σε ενεργητική-δυναµική πλευρά που ταυτίζεται µε την ελευθερία αναπτύξεως της προσωπικότητας. Η προσβολή της προσωπικότητας κατά τις ΑΚ 57 και 59 σηµαίνει σύγκρουση δύο οµοειδών δικαιωµάτων : από τη µια του θύµατος, εκείνος που δέχτηκε πλήγµα στην προσωπικότητά του, και εκείνου που προσέβαλε, ο οποίος ασκώντας το δικαίωµά του για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του µε κάποιον τρόπο προσέβαλε το στατικό δικαίωµα του θύµατος. Εποµένως, η ΑΚ 57 δε λειτουργεί µόνο υπέρ του θύµατος αλλά και υπέρ του δράστη. Άρα προστατεύει τον συντάκτη του δηµοσιεύµατος που ενήργησε ως εκπρόσωπος του τύπου. Το άρθρο 57 ΑΚ δεν οριοθετεί το δικαίωµα προσωπικότητας και αφήνει ανοιχτό την νοµοθετική διεύρυνση της έννοιας της προσωπικότητας. Άρα το άρθρο αυτό θα µπορεί να χαρακτηριστεί και ως γενική ρήτρα. εν είναι µια στατική έννοια και µπορεί πάντα να διανθιστεί το περιεχόµενο της έννοιας της προσωπικότητας. Είναι πάντοτε υπό κρίση ποιες είναι οι εκφάνσεις εκείνες της ζωής που εµπίπτουν στην έννοια της προσωπικότητας. Η προσπάθεια θεωρητικού καθορισµού του νοήµατος της προσωπικότητας κατά τρόπο ώστε να είναι δυνατή, µέσω υπαγωγής, η εφαρµογή της γενικής διατάξεως στις επιµέρους περιπτώσεις, δεν µπορεί να νοηθεί. Και αυτό γιατί δεν θίγεται ο πυρήνας του δικαιώµατος µε την προσβολή του αλλά η ανθρώπινη αξία. Τα επιµέρους αγαθά της δεν σταθµίζονται ούτε ιεραρχούνται. Τα προστατευόµενα στοιχεία της προσωπικότητας α. Η εικόνα Συγκεκριµένες περιπτώσεις οδήγησαν τη νοµολογία 8 και τη θεωρία να αντιµετωπίσουν το πρόβληµα της εµπορικής εκµετάλλευσης στοιχείων της προσωπικότητας και οδήγησαν τελικά στην αναγνώριση του εν λόγω 8 ΕφΘεσ 3424/1989, Αρµ. ΜΓ (1989), σελ

8 δικαιώµατος. Η εικόνα του ατόµου δεν είναι µόνο η ακριβής αποτύπωση της µορφής του, άσχετα µε τι µέσο πραγµατοποιείται αυτή (κάµερα, ζωγραφική, σκίτσο, ηλεκτρονικό υπολογιστή), αλλά και κάθε ορατό στοιχείο το οποίο επιτρέπει την αναγνώριση της ταυτότητας του προσώπου το οποίο απεικονίζεται. Αυτό θα µπορούσε να ήταν και ένα στοιχείο του σώµατος του συγκεκριµένου ατόµου άσχετα εάν αυτό θα µπορούσε να θεωρηθεί χαρακτηριστικό, όπως η όψη µιας πλάτης, φτάνει να µπορεί να αναγνωριστεί από κοντινούς του ανθρώπους. Η προστασία της εικόνας στις ΗΠΑ έχει επεκταθεί και στους λεγόµενους look-alikes (σωσίες). Εδώ δεν πρόκειται για την εικόνα του ίδιο του προσβαλλόµενου ατόµου αλλά ενός άλλου που του µοιάζει και κυρίως απεικονίζεται, έτσι ώστε δεν είναι ή είναι αδύνατη η διάκριση του σωσία από το προσβαλλόµενο άτοµο. Αυτές οι περιπτώσεις βέβαια πρέπει να περιορίζονται στα πρόσωπα της δηµοσιότητας. β. Το όνοµα Το όνοµα προστατεύεται στην Ελλάδα µε το άρθρο 58 ΑΚ, και θεωρείται εκδήλωση της προσωπικότητας. Η προστασία του ονόµατος δεν είναι όµως τόσο αυστηρή. Αυτό οφείλεται στο γεγονός, ότι λόγω των συχνών συνωνυµιών, το όνοµα δεν αποτελεί τόσο χαρακτηριστικό στοιχείο της ταυτότητας ενός προσώπου όσο η εικόνα του. Στις περιπτώσεις, όµως, στις οποίες το όνοµα, άσχετα εάν πρόκειται για το αληθινό όνοµα ή το ψευδώνυµο, συνδέεται στενά µε την ταυτότητα ενός συγκεκριµένου ανθρώπου προστατεύεται ακριβώς όπως η εικόνα ως στοιχείο της προσωπικότητας. γ. Άλλα στοιχεία της προσωπικότητας Η προστασία δεν εξαντλείται στα προαναφερθέντα αγαθά, αλλά καταλαµβάνει όλα τα στοιχεία της προσωπικότητας, τα οποία, αν αποκτήσουν εµπορική αξία και γίνουν αντικείµενο εµπορικής εκµετάλλευσης, εµπίπτουν στην προστασία του εν λόγω δικαιώµατος. Στην Αµερική, µε την υπόθεση Johnny Carson αναγνωρίστηκε ότι το right of publicity προστατεύει σε ορισµένες περιπτώσεις και τα slogans που συνδέονται µε ένα συγκεκριµένο πρόσωπο. Η έναρξη της τηλεοπτικής εκποµπής του δηµοφιλούς παρουσιαστή συνοδευόταν από το slogan «Here s Johnny» το οποίο εκφωνούσε άλλο πρόσωπο κατά ένα συγκεκριµένο τρόπο. Ο εναγόµενος που ήθελε να αυξήσει τις πωλήσεις κάποιας φορητής τουαλέτας («John» στην αµερικανική λαϊκή γλώσσα σηµαίνει τουαλέτα), χρησιµοποίησε το σύνθηµα αυτό σε µια διαφήµιση. Το δικαστήριο έκρινε, ότι το slogan αυτό είναι τόσο συνδεδεµένο µε το πρόσωπο του Johnny Carson, ώστε αποτελεί στοιχείο της ταυτότητάς του. 9 9 Βλ. υποσηµ 193 σε Καράκωστα Γ.. ό.π., σελ

9 Πρόσωπα της επικαιρότητας Η έκταση της αξιώσεως σεβασµού της προσωπικότητας καθορίζεται κυρίως από τον ίδιο το φορέα του δικαιώµατος, από τον οποίο εξαρτάται η πορεία της κοινωνικής του παρουσίας. Η εξουσία αυτοπροσδιορισµού προκύπτει από τον αυτονόητο συλλογισµό, από τον οποίο ξεκινά και το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας. Ωστόσο αυτή η διαδικασία δεν είναι χωρίς όρια. Ο φορέας οφείλει να ανέχεται κάποιους κοινωνικά αναµενόµενους περιορισµούς. Έτσι ανάλογα µε τον τρόπο ζωής που έχει επιλέξει ο καθένας ορίζεται και το ποιες και σε ποιο βαθµό οφείλει να αναµένει κανείς περιορισµούς. Τα πρόσωπα της σύγχρονης ιστορίας διακρίνονται σε πρόσωπα απόλυτης επικαιρότητας που ενδιαφέρουν εν γένει το κοινό και σχετικής επικαιρότητας που απασχολούν την κοινή γνώµη εν όψει ενός εξαιρετικού και έκτακτου γεγονότος και για περιορισµένο χρονικό διάστηµα. Η έννοια της τιµής Η έννοια της τιµής δεν µπορεί να δοθεί οριστεί µονοσήµαντα. Η λέξη «τιµή» στην καθηµερινή της χρήση έχει διαφορετικό εννοιολογικό περιεχόµενο ανάλογα µε το πώς χρησιµοποιείται. Αφενός χρησιµοποιείται για την εξωτερική τιµή, η οποία ορίζεται ως η παράσταση ή η εικόνα, η εντύπωση που έχουν οι άνθρωποι γενικά στην κοινωνία για την αξία ενός ορισµένο ανθρώπου, η εκτίµηση που τρέφουν για αυτόν πραγµατικά στην κοινωνία αυτό το πρόσωπο, το κύρος, η φήµη του. Αφετέρου χρησιµοποιείται για να εκφράσει την αξία που έχει πραγµατικά ένα άτοµο. Μπορεί αυτού του είδους η τιµή να είναι ανεξάρτητη και αντίθετη µε την τιµή µε την παραπάνω έννοια. 10 Βέβαια αυτού του είδους η τιµή δεν µπορεί να βλαφθεί ή να µειωθεί από πράξεις τρίτων προσώπων. Άρα δεν είναι ένα αγαθό επιδεκτικό προστασίας. Όπως είναι δύσκολο να αποτιµηθεί αυτού του είδους η τιµή. Η διαφορά έχει σηµασία, και µάλιστα σπουδαία, αν εξετάσει κανείς ποιο θεωρεί το δικαστήριο ως προστατευόµενο αγαθό στα εγκλήµατα κατά της τιµής. Νοµικό αντικείµενο των εγκληµάτων κατά της τιµής είναι το συµφέρον του ανθρώπου στην «εξωτερική» τιµή, στη φήµη, στην υπόληψη (Χωραφάς, Μπουρόπουλος). Ωστόσο αυτή η κρατούσα άποψη δεν υφίσταται χωρίς κριτική. Έχουν διατυπωθεί πολλά επιχειρήµατα για να αντικρουστεί αυτή η θεωρία. Μερικά από αυτά ακολουθούν. Πολλοί άνθρωποι που ζουν στις σηµερινές µεγαλουπόλεις δεν έχουν δηµιουργήσει κάποια µορφή φήµης εποµένως δεν µπορεί να εξεταστεί αν αυτή έχει προσβληθεί. Μπορεί ένα 10 Σπινέλλης ιονύσιος, Ποινικό ίκαιο, Ειδικό Μέρος, πανεπιστηµιακές παραδόσεις, Εγκλήµατα κατά της Τιµής, 1976, Αθήνα σελ. 11 επ. 9

10 άτοµο να ανήκει σε περισσότερες κοινωνικές οµάδες και η φήµη που έχει δηµιουργήσει σε κάθε µια από αυτές να είναι διαφορετική. Ποια θα κληθεί να εξετάσει το δικαστήριο; Το ισχυρότερο όµως επιχείρηµα είναι ότι η φήµη κάθε ανθρώπου υπάρχει ανεξάρτητα από την πραγµατική του αξία και εποµένως µπορεί να είναι αδικαιολόγητα καλή ή κακή. Η ιδιότητα αυτή της φήµης έχει ανεπιθύµητες συνέπειες προς δύο κατευθύνσεις: πρώτα δεν προστατεύεται το άτοµο που έχει άδικα κακή φήµη από ψευδείς ισχυρισµούς, οι οποίοι είναι όµως σύµφωνοι µε την κακή φήµη. εύτερο, προστατεύεται η αδικαιολόγητα καλή φήµη και από αληθινούς ακόµη ισχυρισµούς, οι οποίοι όµως έρχονται σε αντίθεση µε την καλή αυτή φήµη. Με την εξέλιξη της επιστήµης έχει διαµορφωθεί ένας ορισµός για το ποια έννοια της τιµής προστατεύεται. Έννοµο αγαθό που προστατεύεται είναι το status εκείνο της τιµής που αντιστοιχεί στην πραγµατική αξία του ατόµου 11. Το status δηλαδή της τιµής που αντιστοιχεί στην ανθρώπινη αξία του ατόµου. Είναι δε εξαρτώµενο από το ότι ο κοινωνός δεν παραβιάζει τα κοινωνικοηθικά του καθήκοντα. Ενεργοποιείται µε την κοινωνική παρουσίαση είτε των προϋποθέσεων της αξίας αυτής είτε των ρητών ή συµβολικών τρόπων συµπεριφοράς που συνδέουν το άτοµο µε το status. Στο σταθερό τµήµα της αξίας του ανθρώπου αντιστοιχούν όλες οι τυποποιηµένες συµπεριφορές που έχουν ως αποτέλεσµα να διατηρεί το άτοµο µια θέση στο κοινωνικό σύνολο όχι κατώτερη από των άλλων κοινωνών. Προσβολές κατά της τιµής Οι πράξεις που συνιστούν προσβολές της τιµής υπάγονται στη γενικότερη κατηγορία των «εξωτερικεύσεων» δηλαδή των µορφών συµπεριφοράς µε τις οποίες εσωτερικές καταστάσεις διανοητικού περιεχοµένου εκφράζονται προς τα έξω. Οι προσβολές της τιµής όµως παρουσιάζουν και άλλο ένα χαρακτηριστικό, εξωτερικεύονται οι εσωτερικές σκέψεις και αξιολογήσεις για να πέσουν στην αντίληψη κάποιου τρίτου ή να υπάρχει αυτή η δυνατότητα και αυτός να φαίνεται να είναι ο σκοπός εκείνου που εξωτερικεύει. Για αυτό χαρακτηρίζονται ειδικότερα εκδηλώσεις. Η εκδήλωση του δράστη που αποτελεί προσβολή της τιµής ενδέχεται να πλησιάσει τον αποδέκτη µε διάφορους τρόπους από τους οποίους σηµαντικότεροι είναι: -να περιέλθει απλώς στις αισθήσεις του, δηλαδή ο αποδέκτης να συλλάβει την εξωτερική µορφή της να την καταλάβει, δηλαδή να συλλάβει το περιεχόµενό της. Στην εξύβριση πρέπει να κατανοεί ο αποδέκτης πάντα την προσβλητική έννοια της εκδηλώσεως. Και αυτό γιατί εκδηλώσεις που να 11 Σπινέλλης, όπ.π., σελ

11 είναι σε κάθε περίπτωση προσβλητικές της τιµής δεν υπάρχουν. Εποµένως κάθε τέτοια εκδήλωση πρέπει να ερµηνευτεί για να διαπιστωθεί αν ανάλογα µε τις κάθε φορά περιστάσεις έχει εξυβριστικό χαρακτήρα. Αφού έγινε λόγος για προσβολές, είναι καιρός να εξειδικεύσουµε ποιου είδους προσβολές ενδιαφέρουν τη συγκεκριµένη θεµατική της εργασίας. ΤΜΗΜΑ ΕΥΤΕΡΟ ΕΞΥΒΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΑΛΛΩΝ ΕΝΝΟΜΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Πρέπει να γίνει διάκριση µεταξύ των προσβολών της τιµής από τις προσβολές άλλων εννόµων αγαθών. Η προσβολή της τιµής πρέπει να διακρίνεται σαφώς τόσο από οποιαδήποτε έλλειψη σεβασµού του δράστη προς το θύµα (που δεν ενδιαφέρει το δίκαιο αλλά πρόκειται για ηθικοκοινωνικό ζήτηµα) όσο και από άλλες προσβολές του γενικότερου δικαιώµατος της προσωπικότητας. Η διευκρίνιση αυτή είναι αναγκαία γιατί στη νοµολογία τόσο ελληνική όσο και τη γερµανική παρουσιάστηκαν και παρουσιάζονται συχνά περιπτώσεις όπου τιµωρήθηκαν ως εξυβρίσεις είτε µη αξιόποινες προσβολές άλλων εννόµων αγαθών που αφορούν την προσωπικότητα είτε πράξεις που δεν πρόσβαλαν κανένα έννοµο αγαθό. Τα δικαστήρια που επέβαλλαν ποινές σε ανθρώπους µε παρόµοιες µορφές συµπεριφορές χαρακτηρίζοντας αυτές ως προσβολές της τιµής προφανώς έκριναν ότι οι δράστες τους έπρεπε να τιµωρηθούν αλλά δεν χωρούσε εφαρµογή καµιάς άλλης διάταξης. Έτσι η εξύβριση (ιδίως η έµπρακτη εξύβριση ή εξύβριση έργω ) κατέληξε να είναι ένα είδος επικουρικού-εφεδρικού εγκλήµατος ικανού να καλύπτει διάφορες ανάγκες. Αυτή η τάση επικρίθηκε, ιδίως στη Γερµανία, µε το επιχείρηµα ότι η τιµή προσβάλλεται µόνο µε εκδηλώσεις που προσάπτουν κυρίως κοινωνικοηθικά παραπτώµατα, κάτι που δε συµβαίνει όταν κάνει κάποιος µιαν ανήθικη πρόταση. ΕΞΥΒΡΙΣΗ Για να χαρακτηριστεί µια συµπεριφορά ως εξύβριση πρέπει καταρχήν να αποτελεί προσβολή της τιµής µε λόγο ή µε έργο ή µε οποιοδήποτε άλλο τρόπο και να συνίσταται σε κάθε άλλη συµπεριφορά που προσβάλλει την τιµή εκτός από εκείνη που αποτελεί δυσφήµηση. 11

12 1.1 Αξιολογικές κρίσεις και χαρακτηρισµοί Μια µορφή της εξύβρισης που συνιστά αµφισβήτηση της κοινωνικοηθικής αξίας του ατόµου είναι οι καθαρά αξιολογικές κρίσεις ή χαρακτηρισµοί. Τέτοιες κρίσεις και χαρακτηρισµοί είναι γενικοί και περιεκτικοί και δεν είναι δυνατόν να τους ελέγξει κανείς συγκρίνοντας τους µε την αλήθεια, δηλαδή να τους υποβάλει σε έναν αποδεικτικό έλεγχο. Ο βλαπτικός χαρακτήρας έγκειται όχι στο ότι είναι τυχόν ψευδείς ή επικίνδυνοι αλλά ακριβώς στο ότι είναι αόριστοι και επιδέχονται διάφορες ερµηνείες. Ακριβώς για αυτό οι κρίσεις και οι χαρακτηρισµοί είναι κατά τις κοινωνικές αντιλήψεις το πρόσφορο µέσο για να εκδηλωθεί η άποψη του δράστη, ότι το θύµα δεν πρέπει να έχει πλήρες status τιµής, χωρίς να θεµελιώνεται δικαιολογία της γνώµης αυτής έτσι ώστε να µπορεί να ελεγχθεί. 1.2 Θεµελιωµένες ή µικτές αξιολογικές κρίσεις Αυτές δηµιουργούν παραστάσεις γεγονότων και µπορούν να αποδειχθούν, για αυτό και θεωρούνται καταρχήν δυσφήµιση και υπάγονται στις ρυθµίσεις των άρθρων 362 και 363 του ΠΚ. Σε αυτές τις περιπτώσεις η κρίση θα έχει και κάποιο πλαίσιο. Μπορούν να εµφανιστούν οι εξής περιπτώσεις: Α) Η αξιολογική κρίση είναι έµµεσος ισχυρισµός γεγονότος, πράγµα που συµβαίνει όταν επιδέχεται µια µόνο ερµηνεία Β) Η αξιολογική κρίση συνοδεύει τον ισχυρισµό γεγονότος και προκύπτει αναγκαία από αυτόν. Εδώ η κρίση δεν αποτελεί διάφορη προσβολή της τιµής. Γ) Η αξιολογική κρίση η οποία προσδίδει προσβλητική για την τιµή και την υπόληψη σηµασία σε γεγονότα που δε θίγουν αυτά τα ίδια την τιµή. Εδώ η κρίση µπορεί να είναι εξύβριση. ) Είναι δυνατόν η αξιολογική κρίση να µην συνάγεται ως αναγκαίο συµπέρασµα από τα πραγµατικά γεγονότα που τη συνοδεύουν, αν και τα γεγονότα αυτά είναι µειωτικά της τιµής. Βέβαια δεν µπορεί η έννοµη τάξη να απαιτήσει απόλυτη αντιστοιχία γεγονότων και κρίσεων, οι τελευταίες όµως πρέπει να µην υπερβαίνουν ορισµένα όρια. Τα όρια αυτά καθορίζονται κάθε φορά από το κοινωνικό περιβάλλον όπου έλαβε χώρα η εκδήλωση και η διαπίστωση ότι υπάρχει υπέρβαση είναι ζήτηµα πραγµατικό που πρέπει κάθε φορά να εξετάζεται από το δικαστή. Υπάρχουν ωστόσο κάποια κριτήρια. i. ειδικότητα ii. έκταση iii. ένταση iv. επικαιρότητα : η κοινωνικοηθική αξία του ανθρώπου που προσδιορίζεται το status τιµής που δικαιούται να έχει είναι η σηµερινή, δηλαδή η αξία που έχει το άτοµο σε κάθε χρονική στιγµή. Εποµένως η αξία 12

13 αυτή µπορεί να αλλοιωθεί µε κάποιο παράπτωµα αλλά και να βελτιωθεί. Για αυτό η επίκληση παλαιών αληθινών γεγονότων για τη θεµελίωση αξιολογικής κρίσης που αναφέρεται στο παρόν µπορεί να µην τα καλύπτει και η κρίση να θεωρηθεί εξύβριση. Πρέπει όµως σε αυτόν που κρίνει και αξιολογεί να αναγνωρίζεται κάποιο περιθώριο διακριτικής ευχέρειας αρκετά ευρύ αν µάλιστα λάβουµε υπόψη και το ότι η παράνοµη ή ανήθικη συµπεριφορά αντιµετωπίζεται συνήθως µε µια δόση αγανακτήσεως. Για αυτό ως υπερβολή αξιολογήσεως που συνιστά εξύβριση θα πρέπει να θεωρείται η κρίση ή ο χαρακτηρισµός που βρίσκονται σε προφανή δυσαναλογία προς τα γεγονότα. Είναι αρκετά δυσχερής η οριοθέτηση όχι µόνο για τον δικαστή, πόσο µάλλον για τον µέσο κοινωνό. Υπάρχουν όµως και περιπτώσεις όπου η εξύβριση, χωρίς να περιέχει ρητή άρνηση ή αµφισβήτηση της αξίας του ανθρώπου, συνιστά αυτό που η νοµολογία χαρακτηρίζει γενικά ως «οποιαδήποτε άλλη καταφρονητική µεταχείριση». Πρόκειται ουσιαστικά για άρνηση ή αµφισβήτηση όχι της αξίας που αποτελεί προϋπόθεση της οντολογικής πλευράς του status τιµής αλλά αυτού του ίδιου του status τιµής χωρίς αναφορά στις αξιολογικές προϋποθέσεις του. Ο νόµος στη διάταξη του άρθρου εδ.β του Ποινικού Κώδικα προβλέπει την άρση του αξιοποίνου της δυσφηµίσεως αν το γεγονός που αποτελεί αντικείµενό της είναι αληθινό. Η ίδια διάταξη προσθέτει ότι και στην περίπτωση αυτή ακόµη µπορεί να τιµωρηθεί ο δράστης για εξύβριση «εάν εκ του τρόπου της εκδηλώσεως ή εκ των περιστάσεων κατά των οποίων έλαβε αυτή χώρα, προκύπτει εξύβριση». Είναι σηµαντικό κριτήριο αξιολογήσεως µιας συµπεριφοράς το πλαίσιο εντός του οποίου εκδηλώθηκε. Επίσης στη διάταξη του άρθρου λέει ότι η παράγραφος 1 του ιδίου άρθρου που καθιερώνει λόγο άρσεως του αδίκου δεν εφαρµόζεται όταν η µορφή της εκδηλώσεως έχει τα ίδια χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν πιο πάνω στην εξέταση του άρθρου 366. ηλαδή η 2 του άρθρου 367ΠΚ θέτει περιορισµούς. Αποκλείεται η προστασία α) εφόσον οι δυσµενείς κρίσεις ή εκδηλώσεις αναφέρονται σε γεγονότα ψευδή και είναι γνωστό ότι είναι ψευδή (συκοφαντική δυσφήµιση ΠΚ 363) β) εφόσον υπάρχει πρόθεση εξυβρίσεως (άρθρο 361ΠΚ), η οποία πρόθεση κρίνεται από τον τρόπο εκδήλωσης ή από τις περιστάσεις. Εποµένως η εξύβριση µπορεί να διαπραχθεί και µόνο από τον τρόπο της εκδηλώσεως, ανεξάρτητα δηλαδή από το περιεχόµενό της. Εποµένως η εξύβριση «µε τη µορφή» προβλέπεται ρητά στο νόµο. Ως προϋπόθεση για την εξύβριση αυτού του είδους οι διατάξεις που αναφέραµε απαιτούν να προκύπτει από τον τρόπο ή από τις περιστάσεις ένα νόηµα: ο σκοπός της εξύβρισης (ένα υποκειµενικό στοιχείο του αδίκου όπως λέγεται στην ποινική επιστήµη). Κρατεί στη θεωρία η υποκειµενική άποψη που δέχεται ότι στη συγκεκριµένη περίπτωση πρέπει να έχει 13

14 πραγµατικά ο δράστης σκοπό να εξυβρίσει το θύµα του και ότι ο τρόπος της εκδηλώσεως και οι συγκεκριµένες περιστάσεις είναι στοιχεία ή ενδείξεις που ενέχουν αποδεικτική σηµασία, δηλαδή αποτελούν «µέσο διαγνώσεως» του σκοπού αυτού. Κατά την αντικειµενική άποψη αντίθετα ο τρόπος και οι περιστάσεις αποτελούν στοιχεία της αντικειµενικής υποστάσεως της εξυβρίσεως. Για αυτό πρέπει να συντρέχουν οπωσδήποτε και δεν αναπληρούται η τυχόν έλλειψή τους από το ότι ο σκοπός εξυβρίσεως προκύπτει από άλλα στοιχεία. Η αντικειµενική άποψη φαίνεται ορθότερη. Καταρχήν, τελείται εξύβριση και µε ενδεχόµενο δόλο (κατά µια άποψη που δέχεται ότι ως «σκοπός» εδώ δεν νοείται η επιδίωξη, ο άµεσος δόλος α βαθµού). Στην περίπτωση που δεν συντρέχουν τα αντικειµενικά περιστατικά αλλά µόνο ο σκοπός εξύβρισης θα καταλήγαµε να τιµωρούµε κάποιον µόνο για την πρόθεσή του. Άρα οι προαναφερόµενες διατάξεις πρέπει να ερµηνευτούν ως εξής. Όταν ο τρόπος ή οι περιστάσεις µιας εκδηλώσεως κατά την αντικειµενική τους ερµηνεία αντιστοιχούν σε διανοητικό περιεχόµενο καταφρονητικό, δηλαδή σηµασία εξυβριστική, που δεν καλύπτεται από τις αναγκαίες τις οποίες προβλέπουν τα άρθρα και τότε τιµωρείται ο δράστης για εξύβριση. Τρόπος θα πρέπει να θεωρείται η έκφραση, ο τόνος και ο τρόπος αυτός πρέπει να είναι φανερά µειωτικός και προσβλητικός. Αναφερθήκαµε προηγουµένως σε περιπτώσεις όπου η νοµολογία χαρακτηρίζει κρίσεις δυσµενείς ή µη κολακευτικές για την προσωπικότητα ή το έργο ενός ατόµου ως εξύβριση ενώ στην ουσία δεν ήταν. Μια κατηγορία τέτοιων περιπτώσεων είναι και οι περιπτώσεις δυσµενούς κριτικής. 14

15 ΥΣΜΕΝΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗ Το άρθρο 367 ΠΚ (που πηγάζει από το άρθρο 193 του γερµανικού ποινικού κώδικα) θεσπίζει την άρση του άδικου χαρακτήρα για δυσµενή κριτική για επιστηµονικές, καλλιτεχνικές και επαγγελµατικές εργασίες. Στον βαθµό που η κρίση- κριτική αναφέρεται σε αυτό το έργο χωρίς να ενυπάρχει και προσωπική µείωση δεν υπάρχει ανάγκη να προσφύγουµε στο άρθρο 367 ΠΚ, δεδοµένου ότι υπάρχει απόλυτη κάλυψη από το άρθρο 14 του Συντάγµατος που αφορά την ελεύθερη έκφραση του τύπου. Από την πλευρά του κρίνοντος τύπου υπάρχει υποχρέωση τήρησης της αρχής της αναλογικότητας. Οι δυσµενείς κριτικές που αφορούν την προσωπικότητα πρέπει να είναι ανάλογες προς τον επιδιωκόµενο σκοπό, ο οποίος βέβαια κρίνεται στην συγκεκριµένη περίπτωση. Κριτήριο για αυτό αποτελεί ο τρόπος και το είδος της προσβολής που έγινε. Αυτό καθαυτό το γεγονός, ότι πίσω από το επικριτικό δηµοσίευµα κρύβεται η πρόθεση προκλήσεως εντυπώσεων ή ότι υπάρχει διάθεση ικανοποιήσεως της «ανάγκης» του κοινού για ψυχαγωγία, που προκαλείται από εµπορικά κίνητρα, δεν επηρεάζει την υφή του υπό κρίση δηµοσιεύµατος. Αποφασιστικό στην συγκεκριµένη περίπτωση είναι αφενός το στοιχείο της εξ αντικειµένου κάλυψης του γενικότερου συµφέροντος της ολότητας προς (δια)µόρφωση της γνώµης, αφετέρου η τήρηση της αρχής της αναλογικότητας. Μη τήρηση της αρχής της αναλογικότητας οδηγεί στην κατάχρηση της ελευθεροτυπίας, η οποία αίρει το δικαιολογητικό λόγο εφαρµογής του ΠΚ 367, του δηµοσιεύµατος που κρίνεται αντικειµενικά και δη ex post και ad hoc. Το εντυπωσιακό του δηµοσιεύµατος συνίσταται στην υπερβολή και την έλλειψη αναλογικότητας που εκφράζεται είτε στην ουσία είτε στην παρουσίαση του ζητήµατος όχι όµως στο «σοβαρό» ή «µη σοβαρό» του δηµοσιεύοντος οργάνου. Είναι προφανές ότι και το άρθρο 367 ΠΚ δεν προστατεύει κριτικές µη ανταποκρινόµενες στην πραγµατική πεποίθηση του κρίνοντος όπως δεν το προστατεύει και το Σύνταγµα. Και αυτό, γιατί η εξωτερίκευση της γνώµης, η οποία τουλάχιστον υποκειµενικά δεν είναι αληθινή, δεν αποτελεί καν έκφραση της γνώµης, την οποία προστατεύει το Σύνταγµα. Και αυτό γιατί στην προκειµένη περίπτωση δεν διατυπώνεται εκείνο που πράγµατι έχει ο κρίνων στο µυαλό του αλλά κάτι άλλο, διαφορετικό. Πρόκειται για «ψευδή αξιολόγηση», η οποία σε αντίθεση προς την εσφαλµένη αξιολόγηση δεν προστατεύεται από το ΠΚ 367 γιατί υπάρχει άµεσος δόλος που προσδίδει «επίµεµπτον υφή» 12 στο δηµοσίευµα οπότε συντρέχει περίπτωση εφαρµογής των διατάξεων περί συκοφαντικής δυσφήµησης (ΠΚ 363 ). Το 1951, το Ανώτατο ικαστήριο της Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας έθεσε την αρχή ότι η κριτική πρέπει να είναι αντικειµενική, 12 ΕφΑθ 178/

16 περιοριζόµενη στον επιδιωκόµενο σκοπό της, που συνίσταται στην διαµόρφωση της κοινής γνώµης επάνω σε ένα συγκεκριµένο θέµα είτε αυτό είναι επιστηµονικό, καλλιτεχνικό ή επαγγελµατικό έργο είτε οποιαδήποτε άλλη δηµόσια δραστηριότητα ενός προσώπου. Αντικειµενική κριτική δεν είναι παράνοµη ακόµη και αν ζηµιώνει επαγγελµατικά το θιγόµενο. Αξιολογικές κρίσεις που αποµακρύνονται από τη βάση της αντικειµενικής κριτικής δεν είναι παράνοµες, µόνο εφόσον κατά περιεχόµενο, µορφή και περιστάσεις είναι αναγκαίες για την ικανοποίηση δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος οπότε και επιβάλλεται στάθµιση συµφερόντων. Η αρχή της αναλογικότητας πρέπει να νοηθεί σαν διαδικασία µε τρία στάδια εξέτασης και όχι µια µόνο επιφανειακή εξέταση. Έτσι σήµερα γίνεται δεκτό ότι η πορεία εξέτασης είναι η εξής: α) εάν το µέσο είναι πρόσφορο, κατάλληλο δηλαδή για τον επιδιωκόµενο σκοπό β) εάν το µέσο είναι αναγκαίο, εάν υπάρχει κάποια αντικειµενική ανάγκη χρησιµοποίησής του γ) εάν είναι ανάλογο (στάθµιση συµφερόντων) εάν ο τρόπος που επιλέγεται είναι ο κατάλληλος και αν χρησιµοποιείται στον απαιτούµενο βαθµό. Το 1966 το ίδιο δικαστήριο, καθώς και το Συνταγµατικό ικαστήριο της Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας, εγκατέλειψαν την αρχή της αναλογικότητας. Σε µεταγενέστερη απόφασή του, το πρώτο δικαστήριο επεσήµανε τους κινδύνους που παρουσιάζει επίσης η εφαρµογή, στην άσκηση κριτικής, της αρχής της αντικειµενικότητας. Υποστηρίζεται πλέον ότι, εφόσον υπάρχει αφορµή η οποία δικαιολογεί την άσκηση κριτικής, το νόµιµο ή όχι της κριτικής δεν εξαρτάται από την αντιστοιχία του περιεχοµένου της προς τον επιδιωκόµενο σκοπό ούτε από τον ενδεχοµένως οξύ τόνο που χρησιµοποιεί ο συντάκτης. Η αστική προστασία της τιµής δεν δικαιολογεί κανενός είδους λογοκρισία στην έκφραση γνώµης µε τη µορφή αξιολογήσεως του περιεχοµένου της. Αξιολόγηση του περιεχοµένου δεν επιτρέπεται ούτε υπό µορφή ελέγχου του τρόπου ασκήσεως της κριτικής µε τον οποίο αποδοκιµάζεται η κριτική λόγω του τυπικού της περιεχοµένου. Στην πραγµατικότητα όµως αυτή απορρίπτεται ως µη αντικειµενική ή ως υπερβολική. Προσβολή της τιµής µπορεί όµως να επέλθει όταν στον υπερβολικά οξύ τόνο κριτικής, διακρίνεται πρόθεση προσβολής εκ µέρους του συντάκτη. Στην περίπτωση αυτή ο θιγόµενος µπορεί να επικαλεστεί τις διατάξεις για την προστασία της τιµής, χωρίς να ασκεί επιρροή η εκ µέρους του δράστη επίκληση δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος. Από τις αρχές της αναλογικότητας και της αντικειµενικότητας αρχίζει να αποστασιοποιείται και η ελληνική νοµολογία προκειµένου για άσκηση κριτικής. Στην ΕφΑθ 9975/1986 κρίθηκε ότι, παρά το γεγονός ότι τα δηµοσιεύµατα ήταν αντικειµενικώς ανακριβή και ο τόνος της κριτικής οξύς, δεν προκλήθηκε προσβολή της 16

17 τιµής δεδοµένου ότι η κριτική που ασκήθηκε εµπίπτει στα όρια της συνταγµατικής ελευθερίας του τύπου και του ΠΚ 367. Συµπερασµατικά, κάθε αξιολογική κρίση στηρίζεται σε εκτίµηση των γεγονότων που εκτίθενται, µνηµονεύονται ή υποκρύπτονται. Εάν η αναφορά στα γεγονότα, δεν γίνεται σύµφωνα µε τις συναλλακτικές υποχρεώσεις του τύπου, η αξιολογική κρίση δεν ανταποκρίνεται στην αρχή του δικαιολογηµένου συµφέροντος και ως εκ τούτου παράνοµη. Το ίδιο συµβαίνει και όταν η αξιολογική κρίση, χωρίς να παρέχονται στους αποδέκτες στοιχεία, δηµιουργεί ψευδείς εντυπώσεις. 17

18 ΜΕΡΟΣ Β : ΤΥΠΟΣ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ- ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Κεντρική είναι η σηµασία της µαζικής επικοινωνίας για τη ζωή του ανθρώπου, τη δηµόσια και την ιδιωτική. Επηρεάζει αποφασιστικά την πολιτική του ιδεολογία και την πολιτική του συµπεριφορά, το µορφωτικό του επίπεδο, την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου του. Υπάρχει µαζική επικοινωνία, ακόµα και µέσω του τύπου, κάθε φορά που ένα µήνυµα, άσχετα από το περιεχόµενό του, (πολιτικό, αισθητικό, ή απλά ενηµερωτικό), απευθύνεται σε έναν ακαθόριστο αριθµό ανθρώπων 13. Το σύνολο των υλικών αντικειµένων, των φυσικών φαινοµένων, των θεσµών και των διαδικασιών που µεσολαβούν από τον αρχικό δηµιουργό του µηνύµατος ως τους τελικούς αποδέκτες του απαρτίζουν σε κάθε περίπτωση το µέσο µαζικής επικοινωνίας. ΤΥΠΟΣ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΟ Καταρχήν πρέπει να διαχωριστεί η έννοια του τύπου και του εντύπου 14. Έντυπο θεωρείται κάθε προϊόν της τυπογραφίας ή οποιουδήποτε άλλου µηχανικού, χηµικού ή φωτοχηµικού µέσου, εφόσον παράγεται σε πολλά όµοια αντίτυπα 15. Ένας κοινά αποδεκτός ορισµός για τον τύπο ή το έντυπο είναι κάθε προϊόν µέσου µαζικής παραγωγής, στο οποίο απεικονίζεται κείµενο ή παράσταση 16. Υπήρξε όµως ζήτηµα εάν στην έννοια έντυπο περιέχονται και άλλα πλην τυπογραφίας προϊόντα, εφόσον παράγονται σε πολλά όµοια αντίτυπα και περιέχουν εικόνες, παραστάσεις, κείµενα µε τα οποία εκφράζονται στοχασµοί. Ναι µεν πρακτικώς είναι έντυπα, αλλά εµπίπτουν στην συνταγµατική και νοµοθετική προστασία. Εποµένως τα αντικειµενικά χαρακτηριστικά του τύπου είναι: α) το υλικό αντικείµενο, ο φορέας. Η ύλη του φορέα είναι χωρίς σηµασία β) για να αποτελεί ένας υλικός φορέας τύπο έχει σηµασία η προέλευσή του 17 θα πρέπει να αποτελεί µέρος µαζικής παραγωγής. Η ποσότητα της παραγωγής είναι αδιάφορο. Κρίσιµο είναι ο τρόπος που εκδίδεται ο τύπος 13 Κουµάντος Γεώργιος, Ελευθερία και ποιότητα στα µέσα µαζικής επικοινωνίας, ΤοΣ 1975, σελ.155 επ. 14 Κρίππας Γ., ίκαιον του τύπου, Τόµος Ι, 1970, Αθήνα, σελ Άρθρο 1 του α.ν. 1092/1938 «περί τύπου» 16 Άλλος ορισµός που δίδεται από τον Σγουρίτσα (Συνταγµατικόν ίκαιον τ. Β τευχ. Β σελ. 73). Τύπος µε την ευρεία έννοια του όρου είναι κατά τον επικρατέστερο ορισµό «κάθε προϊόν µηχανικού,,χηµικού, φυσικοχηµικού ή ηλεκτρονικού µέσου ικανού για τη παραγωγή µεγάλου αριθµού όµοιων κειµένων, εικόνων, παραστάσεων ή συµβόλων επί χάρτου ή άλλης ύλης. ΑΠ 1284/1986, ΠοινΧρ ΛΖ - έννοια τύπου. 17 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, τόµος ΙΙΙ, 2004, Αθήνα, σελ

19 να έχει δυνατότητα µαζικής παραγωγής, να µπορεί να παράγει µεγάλο αριθµό αντιτύπων 18. γ) αδιάφορος είναι ο ειδικότερος τρόπος αναπαραγωγής. Κύρια σηµασία έχει η δυνατότητα διάδοσης σε ευρύτερο κύκλο προσώπων, χωρίς να είναι απαραίτητο να πρόκειται για αόριστο αριθµό προσώπων. Ικανοποιητικό κριτήριο είναι εκείνο της µεθόδου εκτύπωσης δ) η µορφή του περιεχοµένου του εντύπου είναι χωρίς σηµασία. Αρκεί κατά την κοινή αντίληψη να θεωρείται έντυπο. Πρέπει δε να γίνεται αντιληπτό µε την όραση ε) 19 το υλικό προϊόν συνιστά τύπο εφόσον περιέχει αντικειµενικά ή υποκειµενικά µήνυµα µε την έννοια του όρου του οποίου επιδιώκεται η διάδοση. «Τύπο» προστατευόµενο µε το άρθρο 14 δεν συνιστά οποιονδήποτε έντυπο, αλλά µόνον εκείνον στο οποίο περιέχεται έκφραση γνώµης. Τέλος, πρέπει να διευκρινιστεί ότι το πρωτότυπο δεν αποτελεί τύπος, µόνο το αντίγραφο αποτελεί τύπο. Από το Σύνταγµα δεν προκύπτει ορισµός της έννοιας του τύπου. Έτσι το άρθρο 14 ορίζει, ότι καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασµούς του, τηρώντας τους νόµους του Κράτους. Βάσει αυτού ναι µεν προστατεύεται κάθε µορφή έκφρασης αλλά δεν εντάσσεται στην έννοια του τύπου κάθε µορφή έκφρασης. Υπάρχουν πολλά επιµέρους είδη τύπου. Παρακάτω εντοπίζονται µερικά είδη τύπου και δίνεται ένας σύντοµος ορισµός του. Βεβαίως κανένας δεν αποκλείει, εφόσον δεν υπάρχει περιοριστική νοµοθετική απαρίθµηση, να προκύψουν ερµηνευτικά και άλλα είδη. Επίσης πρέπει να επισηµανθεί ότι αµέσως παρακάτω δίνεται ένας αντικειµενικός ορισµός του τύπου χωρίς να αναλύεται η έννοια του τύπου ως θεσµός, πράγµα που γίνεται στη συνέχεια της εργασίας. Εφηµερίδα ορίζεται ως κάθε έντυπο που εκδίδεται µε αυτόν τον τίτλο καθηµερινά ή αραιότερα, το πολύ κάθε εβδοµάδα, και χρησιµεύει στην ενηµέρωση του κοινού. Περιέχει ύλη κυρίως πολιτικού, οικονοµικού, και κοινωνικού ενδιαφέροντος, δηλαδή ειδήσεις, κρίσεις, µελέτες, ή άλλα αναγνώσµατα τα οποία σε κάθε στιγµή απασχολούν την κοινή γνώµη. Κύριο χαρακτηριστικό της εφηµερίδας είναι ότι πρέπει να περιέχει ύλη επίκαιρη, για αυτό και λέµε «κάθε στιγµή». Εφηµερίδα που εκδίδεται όχι για την παροχή στους αναγνώστες της επίκαιρη ύλη αλλά για άλλο είδος ενηµέρωσης δεν εµπίπτει στον παρόντα ορισµό της εφηµερίδας. Ειδική Εφηµερίδα θεωρείται κάθε έντυπο που µοιάζει µε εφηµερίδα αλλά εκδίδεται το πολύ κάθε µήνα και περιέχει ύλη που αναφέρεται σε ορισµένα θέµατα, που ενδιαφέρουν ορισµένο ή ορισµένους επαγγελµατικούς κύκλους, κοινωνικές ή οικονοµικές οµάδες. Ειδική εφηµερίδα είναι και 18 ΑΠ 495 Τµ ΣΤ, ΝοΒ 1998, σελ ηµητρόπουλος Α., ό.π., σελ

20 κάθε τοπική, αλλά και κάθε ξενόγλωσση. Και αυτό γιατί δεν ενδιαφέρει την κοινή γνώµη γενικά (της επικράτειας) αλλά περιορισµένο αντικειµενικά κύκλο ατόµων. Το στοιχείο της επικαιρότητας δεν απαιτείται για να εκπληρωθεί ο ορισµός. Κρίσιµη σηµασία έχει η διάκρισή της από την εφηµερίδα. Για αυτό ως κριτήριο πρέπει να λαµβάνεται υπόψη ο περιορισµένος κύκλος των αναγνωστών προς τους οποίους απευθύνεται και όχι η ύλη της. Περιοδικό είναι κάθε έντυπο το πολύ µηνιαίο και περιέχει ύλη γενικού ενδιαφέροντος, διάφορο όµως από εφηµερίδα. Ειδικό Περιοδικό είναι κάθε έντυπο το πολύ τρίµηνο που περιέχει ύλη αναφερόµενη σε ειδικά θέµατα πολιτικού, οικονοµικού, νοµικού, κοινωνικού, πνευµατικού, τεχνικού ή επαγγελµατικού ενδιαφέροντος. Η απαρίθµηση είναι όµως ενδεικτική. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΤΥΠΟΥ Η ελευθεροτυπία έχει περιεχόµενο ευρύτερο του δικαιώµατος της ελευθερίας της έκφρασης 20. Καλύπτει όχι µόνο γνώµες αλλά και ειδήσεις αλλά και απλές ανακοινώσεις. εν είναι δυνατόν συνεπώς, σε καµία περίπτωση, να θεωρηθεί ως υποκατηγορία του δικαιώµατος της ελεύθερης έκφρασης. Η αντίθετη θέση θα είχε ως επακόλουθο τη διακινδύνευση της οικονοµικής, της καλούµενης εσωτερικής ελευθερίας του τύπου. Η ελευθερία εκφράσεως του συντάκτη κατοχυρώνεται ήδη στην παράγραφο 1 του άρθρου 14 του Συντάγµατος ως ελευθερία εκφράσεως του στοχασµού µέσω του τύπου. Εποµένως, ο συνταγµατικός νοµοθέτης µε τη δεύτερη παράγραφο θέλησε να προστατεύσει τον τύπο ως οργάνωση, αναγκαίο για µια διαδικασία εκτεινόµενη από τη εξεύρεση µέχρι την αναγγελία των ειδήσεων, επίσης και ως χώρος δηµοσιεύσεως γνωµών. Με τον τρόπο αυτό ο νοµοθέτης δίδει συνταγµατικές εγγυήσεις στον τύπο ως θεσµό. Επαληθεύεται λοιπόν η άποψη ότι το Σύνταγµα κατοχυρώνει δικαιώµατα και θεσµούς ταυτόχρονα. Αυτό προκύπτει σε µας µε τη διατύπωση ότι «ο τύπος είναι ελεύθερος». Η φράση αυτή είναι προνόµιο υπέρ του τύπου ως θεσµού και αποτελεί προγραµµατική διακήρυξη. Η προστασία του τύπου ως θεσµού κατοχυρώνεται µε πλέγµα πραγµατικών και καθαρώς νοµικών µέτρων. Το σύστηµα των µέτρων, τα οποία αναφέρονται στην τυπική ελευθεροτυπία εξασφαλίζουν τον τύπο ως θεσµό. Άρα η λέξη «τύπος» στο άρθρο 14 2 του Συντάγµατος έχει υποκειµενική έννοια. Αφορά δηλαδή το υποκείµενο (ή και κατ επέκταση τη µέθοδο) της παραγωγής εντύπων 21. Η υλική ελευθεροτυπία ως µη αφορώσα στον τύπο ως συνολική οργάνωση και ως ίδρυµα δεν ανάγεται στην προστασία του τύπου ως 20 ΦίλιαςΒ., Το συνταγµατικό δικαίωµα της ελευθεροτυπίας, Η διττότης του συνταγµατικού δικαιώµατος της ελευθεροτυπίας,1966, Αθήνα σελ. 27 επ. 21 ηµητρόπουλος Α., ό.π. 20

21 θεσµού. Εδώ δηλαδή αναφερόµαστε στην αντικειµενική έννοια του τύπου. Κατά αυτήν τύπος είναι το προϊόν του τύπου ως θεσµού. Άρα το τεύχος, το φύλλο και όχι το περιοδικό ή η εφηµερίδα σαν έννοιες. Η συνταγµατική εγγύηση ενός θεσµού δεν ταυτίζεται προς το ατοµικό συνταγµατικό δικαίωµα, διότι το ατοµικό συνταγµατικό δικαίωµα αναφέρεται στα πρόσωπα, η συνταγµατική εγγύηση του θεσµού υπάρχει σε αναφορά προς τη νοµικώς αναγνωρισµένη αντικειµενική υφή και το δηµόσιο χαρακτήρα του τύπου. Το συνταγµατικό δικαίωµα αποτελεί αυτοσκοπό σε αντίθεση προς την εγγύηση του θεσµού, η οποία υπάρχει πάντοτε ανεξάρτητα από πρόσωπα και σε αναφορά µε ορισµένους σκοπούς, τους οποίους επιδιώκει αυτός. Συνεπώς και η θεµελιώδη συνταγµατική εγγύηση του τύπου ως θεσµού, αναφέρεται στην τελευταία ανάλυση σε ορισµένους σκοπούς και παρέχεται χάρη σε µια αναγνωρισµένη λειτουργία, που συνίσταται αφενός στην ελεύθερη ανταλλαγή γνωµών και αφετέρου και κυρίως στην διαµόρφωση και διατήρηση της δηµοσιότητας της πολιτικής ζωής. Συνολικά αν εξεταστεί το συνταγµατικό προνόµιο της ελευθεροτυπίας, αντιλαµβανόµαστε ότι προσδίδεται στον τύπο µια µορφή ισχύος, η οποία δικαιολογεί κατά κάποιο τρόπο τον χαρακτηρισµό που του προσδίδεται «τέταρτη εξουσία». Η ελευθερία του τύπου στο άρ.14 1και2 αποτελεί ατοµικό δικαίωµα και θεσµική εγγύηση. Ως ατοµικό δικαίωµα υπόκειται στους περιορισµούς του Συντάγµατος. Το ατοµικό δικαίωµα της ελευθερίας του τύπου θεµελιώνεται στην παρ.1, που ορίζει ότι «καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασµούς του, τηρώντας τους νόµους του Κράτους». Η ενεργητική αυτή πλευρά του ατοµικού δικαιώµατος ολοκληρώνεται µε το δικαίωµα πληροφορήσεως µέσω του τύπου, το οποίο στερείται µεν ειδικής συνταγµατικής κατοχυρώσεως, απορρέει όµως από τη διάταξη του άρ.5 1 του Συντάγµατος για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. 22 Προστατεύεται ως θεσµός καθώς οι σκοποί και ο κοινωνικοοικονοµικός ρόλος του τύπου που έχουν δηµόσιο ενδιαφέρον. εν έχει status ή positivus socialis ως θεσµική εγγύηση. Το Κράτος δηλαδή δεν έχει υποχρέωση να λάβει µέτρα θετικού περιεχοµένου για να διασφαλίσει την ελευθερία του τύπου. Η συνδυαστική ερµηνεία όµως των άρθρων 14 2 και 25 1 επιτάσσει την εξασφάλιση ελευθεροτυπίας για να αποκτήσει νόηµα η ελευθερία έκφρασης. Το άρθρο 14 του Συντάγµατος προστατεύει κάθε πτυχή του τύπου, τον πολιτικό, το επιµορφωτικό, το ψυχαγωγικό. Το Σύνταγµα εποµένως στο άρθρο 14 2 χρησιµοποιεί τη λέξη «τύπος» µε υποκειµενική έννοια, ως δηλαδή υποκείµενο παραγωγής εντύπων. 22 Καράκωστας Κ. Γιάννης, Προσωπικότητα&ΤΥΠΟΣ, σ

22 Το δικαίωµα από την αµυντική διάσταση του απαγορεύει τις κρατικές παρεµβάσεις και κυρίως την άσκηση λογοκρισίας, ενώ η θετική πλευρά του ατοµικού δικαιώµατος επιβάλλει την εξασφάλιση εκ µέρους του κράτους τόσο των υλικών προϋποθέσεων, που θα επιτρέψουν την άσκηση ελεύθερης δηµοσιογραφίας (τρόπος κυκλοφορίας των εφηµερίδων, τρόπος διαθέσεως, ατέλεια χάρτου, τιµή φύλλου κ.ο.κ.), όσο και των µη υλικών προϋποθέσεων, οι οποίες συνίστανται στην εξασφάλιση της δυνατότητας προσβάσεως στις πηγές πληροφορήσεως και την παροχή πληροφοριών από το ίδιο το κράτος. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΟΝ ΤΥΠΟ Για την έννοια της ελευθερίας, αρκούν µερικοί εµπειρικοί καθορισµοί περισσότερο σαν διευκρινήσεις. Ελευθερία στα µέσα µαζικής ενηµέρωσης γενικά και ειδικότερα στον τύπο, δε σηµαίνει µόνο την ελευθερία εκείνου που ελέγχει το κάθε µέσο, είτε ιδιοκτήτης είναι είτε φορέας µε άλλο νοµικό τύπο, να µεταδίδει όποιο µήνυµα αυτός θέλει. Μια τέτοια επιφανειακή µορφή ελευθερίας, που είναι µια πρώτη βαθµίδα και επιβάλλεται η προφύλαξή της, απέναντι στη λογοκρισία ή ανάλογες ολοκληρωτικές πιέσεις, δεν φτάνει στο πραγµατικό βάθος του προβλήµατος. Ούτε και η επίσης επιφανειακή µορφή ελευθερίας του να παίρνει ο αποδέκτης ο όποιο µήνυµα αυτός επιθυµεί εξαντλεί το περιεχόµενο της ελευθερίας. Η ελευθερία του τύπου είναι αχώριστα δεµένη µε το δικαίωµα της ενηµερώσεως, ένα δικαίωµα που είναι ταυτόχρονα και καθήκον τόσο για εκείνον που στέλνει το όποιο µήνυµα όσο και για εκείνον που το λαµβάνει. Έτσι η ελευθερία συνδέεται όχι µόνο µε την έλλειψη εξαιρετικών φραγµών αλλά και µε την ύπαρξη εσωτερικών κανόνων που απορρέουν από την αλήθεια ή τα υποκατάστατά της. Στον τύπο επιδιώκεται η πραγµάτωση της ελευθερίας και της ποιότητας µε τις µεθόδους του κλασικού οικονοµικού φιλελευθερισµού. Από τη µια µεριά ο καθένας είναι ελεύθερος να δηµοσιεύει ό,τι θέλει. Από την άλλη µεριά, ο καθένας είναι ελεύθερος να αγοράζει και να διαβάζει ό,τι θέλει. Η τριπλή αυτή ελευθερία και ο οικονοµικός ανταγωνισµός θα έπρεπε να εξασφαλίζουν και την ελεύθερη ενηµέρωση και την πνευµατική ποιότητα, όποιος δεν µπορεί να εκφράσει τις απόψεις του µε τις εφηµερίδες που υπάρχουν µπορεί να βγάλει άλλη εφηµερίδα, όποιες εφηµερίδες δεν γράφουν την αλήθεια ή προσφέρουν δηµοσιεύµατα «χαµηλής» ποιότητας, θα εγκαταλειφθούν από το αναγνωστικό τους κοινό, θα αναγκαστούν να κλείσουν και τη θέση τους θα καταλάβουν άλλες «καλύτερες». Το πόσο µακριά από την πραγµατικότητα βρίσκονται όλες αυτές οι υποθέσεις του φιλελευθερισµού στο θέµα του τύπου είναι προφανές για τον καθένα. Πρώτον γιατί η έκδοση µιας εφηµερίδας, προπάντων ηµερήσιας, 22

23 µε κάποιες πιθανότητες επιτυχίας ή και µόνο επιβίωσης, είναι σήµερα µια µεγάλη επιχείρηση που απαιτεί τεράστια κεφάλαια. Εποµένως, το να λέγεται ότι ο καθένας είναι ελεύθερος να βγάλει όποια εφηµερίδα θέλει είναι απόλυτα ουτοπικό. Οι εφηµερίδες βρίσκονται κατά κανόνα στα χέρια µεγάλων κεφαλαιοκρατικών συγκροτηµάτων (ή οικονοµικά προικισµένων κοµµάτων) και δηµοσιεύουν ό,τι θέλουν οι εκδότες τους. ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ Εφόσον η ελεύθερη έκφραση και διάδοση της γνώµης µε τα εν γένει διάφορα είδη τύπου προστατεύεται από το Σύνταγµα, η ρύθµισή της από το «νόµο», η «επιφύλαξη νόµου», προϋποθέτει την «επιφύλαξη του Συντάγµατος». Το Σύνταγµα (άρ.14) 23 δεν παρέχει πλήρη ελευθερία στο νόµο, αλλά θέτει το ίδιο ορισµένα όρια, δηλαδή περιορισµούς ως προς τη θέσπιση περιορισµών στη ελευθερία του τύπου. Άρα η θέσπιση περιορισµών µε νόµο ή βάσει νόµου είναι επιτρεπτή µόνο στο βαθµό που το Σύνταγµα την επιτρέπει. Πιο συγκεκριµένα: το Σύνταγµα υιοθετώντας για τον Τύπο το κατασταλτικό και όχι το προληπτικό σύστηµα απαγορεύει τους πριν και επιτρέπει τους µετά από την κυκλοφορίαδηµοσίευση περιορισµούς. Επιτρέπει αποκλειστικά και µόνο τα κατασταλτικά µέτρα : κατάσχεση (και αυτή υπό περιορισµούς), ποινική ευθύνη, αστική ευθύνη. Αποκλείει δε, µε τρόπο ρητό και απόλυτο, τα προληπτικά µέτρα. Όχι µόνο τη λογοκρισία, αλλά και κάθε άλλο προληπτικό µέτρο. Και επί πλέον διακηρύσσεται ότι «ο τύπος είναι ελεύθερος» άρθρο Υπάρχει βέβαια και η γενική ρήτρα της τήρησης των νόµων του κράτους. Αυτή όµως δεν µπορεί να ερµηνευτεί αυτοτελώς. Εντάσσεται και λειτουργεί στα πλαίσια της συνταγµατικής απαγόρευσης των προληπτικών µέτρων. Τούτο σηµαίνει ότι δεν είναι δυνατόν να θεσπιστούν έγκυρα, µε νόµο ή βάσει νόµου, προληπτικά µέτρα οποιαδήποτε ρυθµιστικά της άσκησης του παραπάνω ατοµικού δικαιώµατος. Και φυσικά δεν υπάρχει θέµα τήρησης τέτοιων διατάξεων, αντισυνταγµατικών και ανίσχυρων. Η κρατούσα γνώµη θεωρεί ότι η επιφύλαξη νόµου σηµαίνει εξουσιοδότηση του κοινού νοµοθέτη για να εισάγει περιορισµούς. Ωστόσο πρέπει να γίνει κατανοητό ότι και όταν δε προβλέπεται τίποτα στο συνταγµατικό κείµενο µπορεί και πάλι να επέµβει ο νοµοθέτης και να ρυθµίσει. Έχει τέτοιο δικαίωµα λόγω της ρυθµιστικής του λειτουργίας µέσω του Συντάγµατος. Υπάρχει εποµένως ούτως ή άλλως τέτοια γενική επιφύλαξη νόµου βάσει της αρχής της νοµιµότητας (nulla restriction sine lege constitunalle certa). Προληπτικό µέτρο είναι ουσιαστικά η γενική και απόλυτη απαγόρευση συγκεκριµένων τρόπων έκφρασης και διάδοσης της γνώµης 23 ΤοΣ 1977, Μάνεσης Αριστόβουλος, Η συνταγµατική προστασία της ελεύθερης κυκλοφορίας των εντύπων και η εφαρµογή της στην πράξη, σελ.13επ. 23