ΑΡΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ. εκδόσεις ΠΟΛΙΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΚΡΟΤΙΟΥΣ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ. Θεωρίες τον κοινωνικού συμβολαίου

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΑΡΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ. εκδόσεις ΠΟΛΙΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΚΡΟΤΙΟΥΣ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ. Θεωρίες τον κοινωνικού συμβολαίου"

Transcript

1 ΑΡΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ Θεωρίες τον κοινωνικού συμβολαίου ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΚΡΟΤΙΟΥΣ ΣΤΟΝ ΡΟΥΣΣΩ πίνακας εξωφύλλου : Rembrandt: Staalmeesters (1662) μακέτα εξωφύλλου - σχεδιασμός έκδοσης: Μαρία Τσουμαχίδου διόρθωση: Άννα Μαραγκάκη σελιδοποίηση: Βασιλική Μπεκυρά τυπώθηκε τον Φεβρουάριο του , Άρης Στυλιανού και εκδόσεις ΠΟΛΙΣ Ομήρου 32, Αθήνα τηλ.: , ,fax: polis@ath.forthnet.gr ISBN: εκδόσεις ΠΟΛΙΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΓΚΡΟΤΙΟΥΣ: ΦΥΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ Το νεότερο φυσικό δίκαιο Σύμφωνο και συμβόλαιο Συμβόλαιο και κυριαρχία 60 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ Πολιτική επιστήμη και μέθοδος Η φυσική κατάσταση Σύμβαση και συμβόλαιο 104 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΟΚ: ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ Η φυσική κατάσταση Νόμος της φύσης και ιδιοκτησία 136 [9]

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3. Παρακμή της φυσικής κατάστασης Το συμβόλαιο..' 146 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΡΟΥΣΣΩ: ΦΥΣΗ, ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ Φύση και άτομο Μια υποθετική ιστορία Το κοινωνικό συμβόλαιο 175 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΠΙΝΟΖΑ: ΧΩΡΙΣ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ (ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ) Οντολογία και πολιτική Πολιτική και ιστορία Κράτος και δημοκρατία Δημοκρατία και συμβόλαιο 196 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 207 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 217 [1ο]

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

5 Τι είναι το κοινωνικό συμβόλαιο; Αυτό το απλό ερώτημα θα αποτελέσει το βασικό θέμα σε όλη την έκταση του ανά χείρας βιβλίου. Απλό ερώτημα; Όχι και τόσο, όπως θα δούμε. Στην πραγματικότητα, συχνά με τον όρο κοινωνικό συμβόλαιο εννοούνται πολλά διαφορετικά πράγματα. Θα χρειαστεί λοιπόν να διευκρινίσουμε περί τίνος ακριβώς πρόκειται. Γι' αυτό, άλλωστε, ο τίτλος του βιβλίου κάνει πληθυντική αναφορά σε θεωρίες και όχι στη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου. Μια τρέχουσα χρήση της έκφρασης «κοινωνικό συμβόλαιο» είναι εκείνη που συνηθίζεται στην καθομιλουμένη, δηλαδή στην πολιτική, κοινωνική ή και δημοσιογραφική επικαιρότητα. Στην περίπτωση αυτή έχουμε να κάνουμε με τη σημασία μιας συμφωνίας, μιας δέσμευσης σε κάποιο σχέδιο, σε ένα ορισμένο πρόγραμμα δράσης, βάσει στρατηγικών και τακτικών κινήσεων. Αυτή η χρήση, παρόλο που έχει ενδιαφέρον, είναι δευτερογενής και δεν πρόκειται να μας απασχολήσει εδώ. [19]

6 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ Θα ασχοληθούμε ειδικότερα με την έννοια του κοινωνικού συμβολαίου, όπως αυτή διαμορφώθηκε και καθιερώθηκε στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας. Πιο συγκεκριμένα, θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε διεξοδικά τις διαφορετικές θεωρίες που διατυπώθηκαν περί του κοινωνικού συμβολαίου από σημαντικούς στοχαστές και φιλοσόφους στη διάρκεια του δέκατου έβδομου και του δέκατου όγδοου αιώνα, με αφετηρία τη σκέψη του Γκρότιους και κατάληξη τη σκέψη του Ρουσσώ. Στην προσπάθειά μας θα χρειαστεί να αναφερθούμε αναλυτικά και στην ευρύτερη θεωρία του φυσικού δικαίου, στο πλαίσιο της οποίας γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η συμβολαιική θεωρία αυτή καθεαυτήν. Πράγματι, η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου προϋποθέτει τη θεωρία του φυσικού δικαίου, η οποία έχει εξαιρετικά μακρά ιστορία: είναι γεγονός ότι η πρώτη εμφάνιση της ιδέας ενός φυσικού δικαίου μπορεί να εντοπιστεί στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη, ήδη με τη σοφιστική και τη σωκρατική διδασκαλία. Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου έχει διαδραματίσει -και εξακολουθεί να παίζει στις μέρες μας- σημαντικό ρόλο στην κεντρική σκηνή της πολιτικής φιλοσοφίας. Το κοινωνικό συμβόλαιο αποτελεί απάντηση στο ερώτημα της προέλευσης της κοινωνίας. Πράγματι, κάθε φορά που τίθεται ως θεωρητικό πρόβλημα η προέλευση και η θεμελίωση μιας συγκροτημένης ανθρώπινης κοινωνίας με κανόνες και νόμους, ανοίγονται δύο δρόμοι πιθανής απάντησης: ένας φυσικός και ένας τεχνητός. Η απάντηση φυ- [20] ΕΙΣΑΓΩΓΗ σικού ή νατουραλιστικού τύπου συνίσταται στο ότι η κοινωνία υπάρχει εκ φύσεως. Η απάντηση τεχνητού ή «κατασκευαστικού» τύπου συνίσταται στο ότι η κοινωνία αποτελεί ανθρώπινη κατασκευή. Ο δεύτερος τύπος απάντησης προϋποθέτει πως η κοινωνία δημιουργείται μέσω μιας συμφωνίας των ανθρώπων μεταξύ τους, μέσω μιας σύμβασης ή συνθήκης, ενύς συμφώνου ή συμβολαίου. Ήδη απύ την Αρχαιότητα, οι εν λόγω δυνατές απαντήσεις εκφράζονται μέσα από την αντίθεση νόμου και φύσεως. Οι διασημότεροι σοφιστές της αρχαίας Αθήνας επέμειναν στην ανθρωποκεντρική προέλευση των νόμων της πόλεως, ή του κράτους. Σύμφωνα με τους σοφιστές, ο νόμος αποτελεί προϊόν σύμβασης, δηλαδή συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων: στη φύση δεν υπάρχει κανενός είδους πολιτική οργάνωση της ανθρώπινης ζωής. Η πολιτική κοινότητα προκύπτει από τη συνειδητή απόφαση των ανθρώπων να ενωθούν από κοινού, μέσω κάποιας συνθήκης. Από τη μεριά του, ο Πλάτων θεωρεί τη γένεση της πολιτικής κοινωνίας εν μέρει φυσική και εν μέρει συμβατική: ο άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης, επειδή δεν μπορεί να καλύψει μόνος του τις βασικές του ανάγκες για τροφή, ένδυση, στέγη κλπ. 1 Γι' αυτό τον λόγο, εξαιτίας της ανάγκης (χρεία), οι άνθρωποι χτίζουν πόλεις και ζουν σε οργανωμένες κοινωνίες. Η κοινωνική και πολιτική ζωή αποτελεί λοιπόν φυσική αναγκαιότητα, συγχρόνως όμως συ- 1. Πολιτεία, Β', 369 b-d. [21 ]

7 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΪ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ νιστά τεχνητή συνένωση που βασίζεται στην ανθρώπινη βούληση. Υφίσταται ένα είδος συμφώνου που συνδέει τον πολίτη με την πόλη του, το οποίο ανανεώνεται διαρκώς και ρυθμίζει την καθημερινή ζωή των πολιτών μέσα στο κράτος. Εάν αυτό το σύμφωνο σπάσει, τότε το κράτος διαλύεται και πεθαίνει. 2 Η τέλεια αντίθεση στη συμβατική «κατασκευαστική» απάντηση θα διατυπωθεί από τον Αριστοτέλη. Ως γνωστόν, για τον σταγειρίτη φιλόσοφο, το κράτος (πόλις) είναι απολύτως φυσικό πράγμα και ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικό ζώο. 3 Η αριστοτελική θέση υιοθετήθηκε από ορισμένους στοχαστές, φάνηκε όμως να ξεθωριάζει με το πέρασμα των αιώνων. Κυριάρχησε εν πολλοίς η αντίληψη ότι η κοινωνία αποτελεί παράγωγο ενός συμφώνου. Ασφαλώς, η αρχαία αυτή θεωρία σχετικά με τον τεχνητό τρόπο παραγωγής της πολιτικής κοινωνίας μέσω μιας συνθήκης δεν υπήρξε αρκούντως επεξεργασμένη και δεν εισχώρησε σε βάθος, προς μια συνεκτική θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου. Ωστόσο, έθεσε τις βάσεις για τη μεταγενέστερη κριτική της «φυσικής» γένεσης του κράτους και υπέβαλε την ιδέα μιας εθελούσιας και αποφασισμένης συνένωσης των ανθρώπων για τη διαμόρφωση της πολιτικής κοινωνίας. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, η πολιτική θεωρία μπορεί να μην προχώρησε αλματωδώς προς την κατεύθυνση ΕΙΣΑΓΩΓΗ του κοινωνικού συμβολαίου, πραγματοποίησε όμως κάποια καθοριστικά συμβολαιικά βήματα προς τα εμπρός: υπό την επιρροή της κυρίαρχης επίσημης Εκκλησίας, η έννοια του συμφώνου αναβαπτίστηκε και αναβαθμίστηκε σε συμβόλαιο μεταξύ του Θεού και του ηγεμόνα. 0 βασιλιάς, και κατ' επέκταση ο φεουδάρχης ευγενής, αποτέλεσε έτσι τον αυθεντικότερο εκφραστή της θεϊκής βούλησης. Πάντως, ακόμα και στις μεμονωμένες περιπτώσεις που γινόταν λόγος για κάποιο σύμφωνο μεταξύ ηγεμόνα και υπηκόων, το σύμφωνο αυτό δεν συγκροτούσε την πολιτική κοινωνία, αλλά δήλωνε απλώς ορισμένες εκπεφρασμένες πτυχές της βούλησης του Θεού. Το πολιτικό στοιχείο παρέμενε υποταγμένο στην αυθεντία της θεολογίας, η οποία γνώριζε πώς να χειραγωγεί αριστοτεχνικά τις ευαίσθητες σχέσεις που διατηρούσε η Θεία Πρόνοια με την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης. Η μετάβαση από τη μεσαιωνική στη νεότερη πολιτική φιλοσοφία αποτέλεσε αργόσυρτη διαδικασία που διήρκεσε τουλάχιστον τρεις αιώνες - από τον δέκατο τέταρτο έως τον δέκατο έκτο. Το πέρασμα στη νεότερη εποχή ολοκληρώθηκε περί τα τέλη του δέκατου έκτου αιώνα. Αυτή η μεταβατική περίοδος χαρακτηρίζεται από πλήθος θεωριών, που την καθιστούν πολυσχιδή και περίπλοκη ως προς την ανάλυσή της. 4 Είναι ωστόσο βέβαιο πως η συμ~ 2. Κρίτων, 51 c-52 d. 3. Πολιτικά, Α', 1252 b-1253 a. [22] 4. Η πληρέστερη ανάλυση αυτής της περιόδου, απ' όσο τουλάχιστον γνωρίζω, έχει γίνει από τον Pierre Mesnard, L'essor de [23]

8 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΪ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ βολαιική παράδοση ανανεώνεται και παίρνει εντελώς νέες μορφές κατά τον δέκατο έκτο αιώνα, κατορθώνοντας έτσι, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, να κυριαρχήσει στο πεδίο της νεότερης πολιτικής θεωρίας. Στις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου θα αποκτήσει για πρώτη φορά εννοιολογική αυτοδυναμία και ανεξαρτησία. Ασφαλώς, η θεωρητικοποίηση της έννοιας του συμβολαίου οφείλεται εν πολλοίς και στις θεολογικο-πολιτικές διαμάχες που μαίνονταν όλη εκείνη την περίοδο. Οι λεγόμενοι μοναρχομάχοι θα ερμηνεύσουν το σύμφωνο του ηγεμόνα με τους υπηκόους του ως ιδρυτική πράξη κάθε πολιτικής κοινωνίας. Για τους μοναρχομάχους, το σύμφωνο δεν εξηγεί γενικώς την κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων, αλλά ειδικώς τη φύση της πολιτικής ζωής, δηλαδή υπογραμμίζει το γεγονός ότι ο ηγεμόνας δεσμεύεται ενώπιον του Θεού να προστατεύει τους υπηκόους του, οι οποίοι, από την πλευρά τους, οφείλουν να τον υπακούουν. Εάν όμως ο ηγεμόνας δεν πολιτεύεται όπως υποσχέθηκε, τότε οι υπήκοοι απαλλάσσονται από το χρέος της υπακοής και μπορούν να του προβάλουν αντίσταση. Το δικαίωμα ακόμα και ένοπλης αντίστασης δεν αντιβαίνει στις επιταγές της ηθικής και της θρησκείας: ο Θεός δεν παρεμβαίνει ευθέως la philosophie politique au XVIe siècle, Vrin, Παρίσι 1969 (3η έκδ.), και από τον Quentin Skinner, The Foundations of Modem Political Thought: The Renaissance (vol. I), The Age of Reformation (vol. II), Cambridge University Press, Καίμπριτζ [24] ΕΙΣΑΓΩΓΗ στα εγκόσμια, είναι απλώς ο εγγυητής των συμφωνιών ανάμεσα σε ηγεμόνες και υπηκόους. Έτσι, ο άνθρωπος σταδιακά αποκτά τα πρωτεία επί της γης και καθίσταται ικανός να αποφασίζει ιδία βουλήσει για τα σύμφωνα που θα συνάψει, ρυθμίζοντας τον τρόπο διακυβέρνησης των πολιτικών κοινωνιών. Η πολιτική ζωή αρχίζει να εκκοσμικεύεται, μαζί της και η πολιτική φιλοσοφία. Η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου κατακτά όλη της την ισχύ και την αίγλη στη διάρκεια του δέκατου έβδομου και του δέκατου όγδοου αιώνα. Κατά την περίοδο αυτή, συντελείται πραγματικά μια συμβολαιική επανάσταση: νομομαθείς, πολιτικοί συγγραφείς, φιλόσοφοι, όλοι τους -σχεδόν ανεξαιρέτως- υιοθετούν την προοπτική του συμβολαίου. 5 Από τη στιγμή που διατυπώνεται ξεκάθαρα, η συμβολαιική θεωρία παίρνει διαστάσεις χιονοστιβάδας και επιβάλλεται ολοκληρωτικά στην πολιτική σκέψη της εποχής. Αλλά σε τι ακριβώς συνίσταται η θεωρητική γοητεία που ασκεί; 5. Αν δεχτούμε αυτό που έγραφε το 1959 ο Αλτουσέρ, ακολουθώντας την κλασική ανάλυση του Βώγκαν (βλ. CE. Vaughan, Studies in the History of Political Philosophy before and after Rousseau, επιμ. A.G. Little, Manchester University Press, Λονδίνο/Νέα Υόρκη 1925), εξαίρεση αποτελούν μόνο ο Βίκο και ο Μοντεσκιέ (βλ. Louis Althusser, Μοντεσκιέ. Πολιτική και ιστορία, μτφρ. Φώτης Σιατίτσας, επιμ. Άρης Στυλιανού, Πλέθρον, Αθήνα 2005, ο ). Πιστεύω πως πρέπει να προσθέσουμε στις εξαιρέσεις και τον Σπινόζα, για λόγους που έδειξε καλύτερα από τον καθένα ο ίδιος ο Αλτουσέρ σε μεταγενέστερα κείμενα του. [25 1

9 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου κερδίζει αμέσως οπαδούς, επειδή εξηγεί την προέλευση της κοινωνίας με τρόπο συγχρόνως απλό και σύνθετο. Είναι απλή στις βασικές της θέσεις: υπάρχει μια προ-πολιτική φυσική κατάσταση, που για κάποιους λόγους οι άνθρωποι αποφασίζουν να την εγκαταλείψουν και να συγκροτήσουν μια πολιτική κοινωνία η μετάβαση από τη φυσική κατάσταση στην πολιτική κοινωνία συντελείται μέσω ενός είδους συμφωνίας, δηλαδή μέσω ενός συμβολαίου. Όμως είναι σύνθετη στις λεπτομέρειές της: η φυσική κατάσταση περιγράφεται και ορίζεται με εντελώς διαφορετικό τρόπο από συγγραφέα σε συγγραφέα το ίδιο το συμβόλαιο αποτελεί περίεργη και σύνθετη διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει διάφορους όρους και προϋποθέσεις τέλος, η πολιτική κοινωνία που προκύπτει καταλήγει να έχει ποικίλα χαρακτηριστικά, συχνά διαμετρικώς αντίθετα από άλλες πολιτικές κοινωνίες, ανάλογα και με τις πολιτικές προτιμήσεις του στοχαστή που την ανασυγκροτεί θεωρητικά. Για όλους τους προηγούμενους λόγους, διαπιστώνουμε ότι η ενότητα της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου και η ομοφωνία ως προς την ορθότητά του είναι κατά βάση φαινομενικές. Επιπλέον, παρότι καθίσταται σύντομα κοινός τόπος για την πολιτική φιλοσοφία της εποχής, η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου αναπτύσσεται με τρόπο αντιφατικό και συσσωρεύει ποικίλα προβλήματα, τα οποία χρειάζεται να διευκρινιστούν και να φωτιστούν ανάλογα με τη σκοπιά που υιοθετεί κάθε συγγραφέας. [26] ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μόλις αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε τα εν λόγω προβλήματα, συνειδητοποιούμε ότι το κοινωνικό συμβόλαιο συνιστά αμφίσημη έννοια: είναι δυνατόν να δηλώνει την πράξη με την οποία συγκροτείται η κοινωνία, οπότε μιλάμε για συμβόλαιο «συνεταιρισμού», ή την πράξη με την οποία θεμελιώνεται η πολιτική κυριαρχία, οπότε έχουμε να κάνουμε με την υποταγή των υπηκόων και, άρα, με συμβόλαιο «υποταγής». Επίσης, το συμβόλαιο μπορεί να αποτελεί απάντηση είτε σε ένα πρόβλημα πρωταρχικής καταγωγής είτε σε ένα πρόβλημα θεμελίωσης, δηλαδή μπορεί είτε να αναφέρεται σε κάποια ιστορική πραγματικότητα είτε να πρόκειται για καθαρά υποθετική αρχή. Το κοινωνικό συμβόλαιο είναι πιθανό να εξηγεί άλλοτε τη γένεση και άλλοτε τη δομή της πολιτικής κοινωνίας, ανάλογα με τη συγκεκριμένη θεωρητική γραμμή στην οποία εντάσσεται. Οι δυσκολίες συνεχίζονται, αν σκεφτούμε ότι άλλοτε εγγράφεται σε μια εμπειρική και άλλοτε σε μια ορθολογική προοπτική. Από την άποψη αυτή, ενώ η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου εκ πρώτης όψεως εμφανίζεται απλή και σαφής, αποδεικνύεται εξαιρετικά αμφίσημη. Τη στιγμή που νομίζουμε πως βρήκαμε ομοιότητα ή και ταυτότητα θέσεων σε δύο διαφορετικούς συγγραφείς, ξαφνικά ανακαλύπτουμε ότι το συμπέρασμά μας ήταν βεβιασμένο, επειδή δεν σταματάμε να σκοντάφτουμε σε νέες διαφωνίες και διαφορές. Για παράδειγμα, στη σκέψη του Χομπς και του Ρουσσώ υπάρχει μια κοινή ιδέα του συμβολαίου ως μοναδικής [27]

10 ΘΕΩΡΙΕΣ TOΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ και ενιαίας πράξης, μέσω της οποίας συγκροτείται άμεσα η πολιτική κοινωνία. Όμως αυτό το παρόμοιο ενιαίο συμβόλαιο διαφέρει ριζικά στο έργο των δύο φιλοσόφων ως προς τη φύση και την αποστολή του: ο Χομπς προτείνει ένα συμβόλαιο συνεταιρισμού των ανθρώπων με σκοπό την ειρήνη, ενώ το συμβόλαιο του Ρουσσώ στοχεύει, πάνω απ' όλα, στην ελευθερία των πολιτών. Επιπλέον, στο χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από τον Χομπς έως τον Ρουσσώ, ο Πούφεντορφ περιπλέκει ακόμα περισσότερο τα πράγματα: στη δική του θεωρία, το κοινωνικό συμβόλαιο είναι, θα λέγαμε, «δύο σε ένα», επειδή αποτελεί συγχρόνως σύμφωνο συνένωσης και σύμφωνο διακυβέρνησης. Οι άνθρωποι συνενώνονται σε κοινωνικό σώμα μέσω μιας πρώτης συνθήκης, ενώ σε δεύτερο χρόνο, μέσω μιας δεύτερης συνθήκης, αυτό το κοινωνικό σώμα προσφέρει την εξουσία τού κυβερνάν σε αξιωματούχους που επιφορτίζονται με την ευθύνη διασφάλισης του δημόσιου αγαθού. Μάλιστα, μεταξύ του «κοινωνικού» και του «πολιτικού» συμφώνου μεσολαβεί μια στιγμή απόφασης που ρυθμίζει το είδος της διακυβέρνησης. Επίσης, από τη μία θεωρία στην άλλη, το κοινωνικό συμβόλαιο διαφέρει ριζικά ως προς τις συνέπειές του στη μορφή του πολιτεύματος που διέπει την πολιτική κοινωνία: υπάρχει συμβόλαιο που καταλήγει στην (απόλυτη ή μη) μοναρχία, με κλασικό παράδειγμα την περίπτωση του Χομπς, και συμβόλαιο που εμφανίζεται ως «δημοκρατικού» τύπου, όπως εκείνο που συνέλαβαν ο Λοκ, ο Ρουσσώ και ο Καντ (ή ακόμα και ο Τζων Ρωλς, στις μέρες μας). [28] Όμως εκ νέου διαπιστώνονται πολύ σημαντικές διαφορές μεταξύ των «δημοκρατικών» συμβολαιικών θεωριών. Με βάση τα προηγούμενα μπορεί να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι το κοινωνικό συμβόλαιο συνιστά εν πολλοίς προβληματική έννοια, τόσο από επιστημολογική όσο και από φιλοσοφική άποψη. Για τον Χομπς και τον Ρουσσώ, το κοινωνικό συμβόλαιο αποτελεί λογική υπόθεση μεθοδολογικού τύπου. Αντίθετα, ο Λοκ, αλλά και ο Χιουμ, κάνουν λόγο ουσιαστικά για μια οιονεί ιστορική πραγματικότητα του συμβολαίου. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι πιο αυστηρή και «επιστημονική» είναι η πρώτη τοποθέτηση, εκείνη που προκρίνει την εκδοχή της λογικής υπόθεσης. Εντούτοις, ο Χομπς και ο Ρουσσώ βρίσκονται αντιμέτωποι με σοβαρές επιστημολογικές δυσκολίες. Από τη σκοπιά τους, το συμβόλαιο αποτελεί τη λύση στο λογικό πρόβλημα της θεμελίωσης της πολιτικής κοινωνίας. Επίσης, αμφότεροι παρουσιάζουν τα θεωρητικά τους πορίσματα με επιστημονικές αξιώσεις: ο Χομπς δηλώνοντας πως είναι ο πατέρας της νέας πολιτικής επιστήμης, ο Ρουσσώ πιστεύοντας πως θεμελιώνει το πολιτικό δίκαιο. Γι' αυτό και οι θεωρίες τους επιμένουν στη λογικά επεξεργασμένη μεθοδολογική υπόθεση της φυσικής κατάστασης. Ωστόσο, υπ' αυτούς τους όρους, το κοινωνικό συμβόλαιο αποκτά εργαλειακό ρόλο, δηλαδή καθίσταται η πράξη με την οποία οι άνθρωποι εγκαταλείπουν την υποθετική φυσική κατάσταση. Το συμβόλαιο συνιστά ένα απλό εργαλείο, το οποίο ωστόσο εκφράζει μια ορθολογική αναγκαιότητα. Αυτό το μείγμα εμπειρι- [29]

11 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΪΜΒΟΛΑΙΟΥ σμού και ορθολογισμού καθιστά ενίοτε δυσχερή την πλήρη κατανόηση της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου. Μολονότι κυριάρχησε απόλυτα επί δύο περίπου αιώνες, σύντομα η συμβολαιική θεωρία άρχισε να δέχεται έντονη κριτική. Ήδη από τον δέκατο όγδοο αιώνα, ο Χιουμ, ο Μπερκ και ο Φίχτε προβαίνουν σε κρλική αποτίμηση της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου. Ο Καντ, από τη μεριά του, θα εντοπίσει τα φιλοσοφικά προβλήματα της θεωρίας και θα προσπαθήσει να τα επιλύσει. 6 Υπογραμμίζοντας ότι το κοινωνικό συμβόλαιο δεν ανήκει στην τάξη τού είναι αλλά του δέοντος, το συλλαμβάνει ως πολιτικό καθήκον, ως πολιτική κατηγορική προσταγή. Δίχως να εξηγεί τη γένεση και τη λειτουργία της πολιτικής κοινωνίας, το συμβόλαιο εκφράζει το αίτημα για την ύπαρξη ορθολογικής και δίκαιης πολιτικής κοινωνίας. 0 Καντ εμπνέεται σε σημαντικό βαθμό από τη σκέψη του Ρουσσώ, 7 κυρίως από την αντίληψή του περί ελευθερίας, αλλά επιχειρεί μια μετατόπιση της έννοιας του συμβολαίου: το συμβόλαιο μετατρέπεται τώρα σε a priori ιδέα του Λόγου. 6. Κυρίως στη Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών(6ηιηάιβgung zur Metaphysik der Sitten) και στη Μεταφυσική των ηθών (Die MetaphysikderSitten). Βλ. Kant, Métaphysique des mœurs, γαλλ. μτφρ. Alexis Philonenko, 2 τόμοι, Vrin, Παρίσι 1968 και 1971, τόμ. A', II, 46-50, και Kant, Fondements de la métaphysique des mœurs, γαλλ. μτφρ. Victor Delbos, Delagrave, Παρίσι 1987, σ Βλ. σχετικά Ernst Cassirer, Καντ και Ρουσσώ, μτφρ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, Έρασμος, Αθήνα 1991 (2η έκδ.). [30] ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εντούτοις, η κατεξοχήν ισοπεδωτική κριτική του κοινωνικού συμβολαίου θα διατυπωθεί από τον Χέγκελ. 8 Από τη σκοπιά του φιλοσόφου της Ιένας, το συμβόλαιο συνιστά, αφενός, συμφωνία μεταξύ δύο ανεξάρτητων ατομικών βουλήσεων που αναγνωρίζονται αμοιβαίως και, αφετέρου, πράξη με την οποία κάποιος καθίσταται ιδιοκτήτης. Κατά συνέπεια, το συμβόλαιο είναι πάντοτε πράξη ιδιωτικού χαρακτήρα και δεν μπορεί ποτέ να αναφέρεται στη δημόσια σφαίρα της πολιτικής κοινωνίας. Είναι επομένως αδύνατον το συμβόλαιο να αποτελέσει την εξήγηση της γένεσης ή της θεμελίωσης του κράτους. Ο Χέγκελ στρέφεται, λοιπόν, εναντίον του ατομικισμού που εκφράζει η συμβολαιική θεωρία, πιστεύοντας ότι μέσω του συμβολαίου συσκοτίζεται η ανάλυση του κράτους και της αστικής πολιτικής κοινωνίας. Την εγελιανή κριτική θα συνεχίσει ο Μαρξ, αλλά και οι οπαδοί του θετικισμού, κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα. Ο Νίτσε θα διακρίνει στη συμβολαιική θεωρία μία ακόμα έκφραση του ευρωπαϊκού μηδενισμού, γι' αυτό και θα προφητέψει τον θάνατό της. Παρά την κριτική που δέχτηκε, η θεωρία του κοινωνι- 8. Κυρίως στις Αρχές της φιλοσοφίας του δικαίου (Grundlinien der Philosophie des Rechts): βλ. Hegel, Principes de la philosophie du droit', γαλλ. μτφρ. και επιμ. Jean-François Kervégan, PUF, Παρίσι 1998, σ Βλ. σχετικά τη μελέτη των Ζαν-Πιερ Λεφέβρ και Πιερ Μασερέ Ο Έγελος και η κοινωνία, μτφρ. Γιώργος Φαράκλας, Εστία, Αθήνα 1998, ιδίως σ [31]

12 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ κού συμβολαίου κατάφερε να αναγεννηθεί στο πλαίσιο της πολιτικής φιλοσοφίας του εικοστού αιώνα. Ασφαλώς, τούτη η αναγέννηση συνδυάστηκε με εκ βάθρων ανανέωση, ούτως ώστε η σύγχρονη συμβολαιική θεωρία να έχει υποστεί πλέον ριζικό μετασχηματισμό, ή και ενός είδους μετάλλαξη. Ωστόσο, η κεντρική ιδέα του κοινωνικού συμβολαίου φαίνεται να διατηρείται αλώβητη. Σήμερα λοιπόν γίνεται λόγος για ένα «νέο κοινωνικό συμβόλαιο», το οποίο δεν παίζει πια πρωταγωνιστικό ρόλο ως προς τη γένεση και τη συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας, αλλά επιφορτίζεται με το θεωρητικό καθήκον να οργανώσει και να δομήσει θεσμικά τις υπάρχουσες κοινωνίες. 0 σημαντικότερος και διασημότερος εκφραστής του συμβολαιισμού στην εποχή μας είναι ο Τζων Ρωλς. Στο σύνολο του έργου του ο Ρωλς προσπαθεί να ενεργοποιήσει εκ νέου τη θεωρία του συμβολαίου (όπως αυτή διατυπώθηκε από τον Λοκ, τον Ρουσσώ και τον Καντ), έχοντας την πεποίθηση ότι η συμβολαιική παράδοση υποδεικνύει μια εναλλακτική αντίληψη περί δικαιοσύνης, η οποία συνιστά την καταλληλότερη βάση για τη λειτουργία μιας δημοκρατικής κοινωνίας Τζων Ρωλς, Θεωρία της δικαιοσύνης, μτφρ. Φ. Βασιλογιάννης, Β. Βουτσάκης, Φ. Παιονίδης, Κ. Παπαγεωργίου, Ν. Στυλιανίδης, Α. Τάκης, Πόλις, Αθήνα 2001, σ. 36: «Στόχος μου είναι να παρουσιάσω μια αντίληψη δικαιοσύνης που γενικεύει και μεταφέρει σε ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης την οικεία θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, όπως αυτή συναντάται, για παράδειγμα, στον [32] ΕΙΣΑΓΩΓΗ Θα μπορούσε κανείς να συζητήσει επί μακρόν την ενδιαφέρουσα ρωλσιανή θεωρία της δικαιοσύνης. Δυστυχώς, δεν είναι δυνατόν να προχωρήσουμε σε μια τέτοια συζήτηση εδώ και τώρα. Αλλά δεν μπορούμε να μη σχολιάσουμε την εξαίρεση και τον παραγκωνισμό του Χομπς από τον Ρωλς, τη στιγμή ακριβώς που, κατά τη γνώμη μας, ο άγγλος φιλόσοφος είναι ο θεμελιωτής και ο αυθεντικότερος εκφραστής της συμβολαιικής θεωρίας. Ο αποκλεισμός του Χομπς έχει, φυσικά, την εξήγησή του: ο ίδιος ο Ρωλς, άλλωστε, υποσημειώνει πως, «παρά το μεγαλείο του, ο Λεβιάθαν του Χομπς εγείρει ειδικά προβλήματα». 10 Ποια είναι όμως αυτά τα ειδικά προβλήματα; Εν ολίγοις, πρόκειται για το γεγονός ότι η θεωρία του Χομπς δεν εί- Locke, τον Rousseau και τον Kant. Για τον σκοπό αυτό δεν πρόκειται να φανταστούμε το πρωταρχικό συμβόλαιο ως μέσο για την είσοδο σε μια συγκεκριμένη κοινωνία ή για την εγκαθίδρυση μιας συγκεκριμένης μορφής διακυβέρνησης. Η καθοδηγητική ιδέα είναι μάλλον πως το αντικείμενο της πρωταρχικής συμφωνίας είναι οι αρχές της δικαιοσύνης για τη βασική διάρθρωση της κοινωνίας. Πρόκειται για αρχές τις οποίες θα αποδέχονταν, σε μια αρχική κατάσταση ισότητας, ελεύθερα και έλλογα πρόσωπα, μεριμνώντας για την προαγωγή των συμφερόντων τους, ως καθοριστικές των θεμελιωδών όρων του συνεταιρισμού τους». Βλ. επίσης, σχετικά, τις ενδιαφέρουσες μελέτες του Κωνσταντίνου Α. Παπαγεωργίου, Η πολιτική δυνατότητα της δικαιοσύνης. Συμβόλαιο και συναίνεση στον John Rawls, Νήσος, Αθήνα 1994 και του Γρηγόρη Μολύβα, Δικαιώματα και θεωρίες δικαιοσύνης. Rawls, Dworkin, Nozick, Sert, Πόλις, Αθήνα Τζων Ρωλς, ό.π., σ. 36, υποσημ. 5. [33]

13 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ναι, ή δεν φαίνεται να είναι, καθόλου φιλελεύθερη. Επομένως, η παρουσία της χομπσιανής θεμελίωσης του συμβολαίου θα κινδύνευε να αλλοιώσει ή και να καταστρέψει πλήρως τη συνταγή του πολιτικού φιλελευθερισμού που προτείνει ο Ρωλς. Πάντως, όπως κι αν έχουν τα πράγματα, είναι βέβαιο ότι το κοινωνικό συμβόλαιο αναβίωσε ως επίκαιρη θεωρία κυρίως χάρη στη ρωλσιανή θεωρία της δικαιοσύνης, η οποία του προσέδωσε νέα όψη, θεωρητική αλλά κυρίως πρακτική, προσανατολίζοντας το στην κατεύθυνση της πολιτικής διαχείρισης των σύγχρονων περίπλοκων κοινωνιών. Πέρα από τις πολύπλευρες δυσκολίες της συμβολαιικής θεωρίας, που ήδη επισημάνθηκαν, θα πρέπει επιπλέον να υπογραμμιστεί το γεγονός ότι η ορολογία που χρησιμοποιούν οι θεωρητικοί του κοινωνικού συμβολαίου είναι σε μεγάλο βαθμό ασταθής και ευμετάβλητη, ιδιαίτερα κατά την εποχή στην οποία αποφασίσαμε να επικεντρωθούμε, δηλαδή τον δέκατο έβδομο και τον δέκατο όγδοο αιώνα. Το ίδιο ισχύει, ευρύτερα, και για την ορολογία που συναντάμε συνολικά στην παράδοση του νεότερου φυσικού δικαίου. Έτσι, οι πολιτικοί στοχαστές και φιλόσοφοι της εποχής, οι οποίοι σκέφτονται κατά βάση ακόμη στα λατινικά, κάνουν συχνά λόγο για «συμβόλαιο» (contractus), και συχνότερα για «σύμφωνο» (pactum). Χρησιμοποιούν, επίσης, πρόθυμα τον όρο «σύμβαση» (conventio), αλλά και τον όρο «συνθήκη» (foedus). 0 δε Ρουσσώ -ο οποίος ξεκαθαρίζει τελικά το εννοιολογικό τοπίο, δίνοντας μια για πάντα στη θεωρία το όνομά της: «κοινωνικό συμβό- [34] ΕΙΣΑΓΩΓΗ λαιο» (contrat social)- χρησιμοποιεί και τον όρο πράξη (acte). Πρόκειται όντως για τη συμβολαιογραφική πράξη ίδρυσης του κράτους. Η ορολογία έχει ασφαλώς τη σημασία της. Άλλωστε, συνήθως, η ρευστότητα της ορολογίας υποδηλώνει αντίστοιχη εννοιολογική χαλαρότητα. Όμως, στην περίπτωση του κοινωνικού συμβολαίου, μια κάποια αστάθεια δικαιολογείται ίσως, επειδή εκφράζει ακριβώς τις δυσχέρειες που παρουσιάζει η γέννηση ενός καινούργιου και καινοφανούς εννοιολογικού οπλοστασίου. Μάλλον δεν πρόκειται δηλαδή για απροσεξία ή επιπολαιότητα, αλλά για τις αναμενόμενες ωδίνες ενός ιδιαίτερα προβληματικού τοκετού. Ένα παράδειγμα: ο Χομπς προσπαθεί να βάλει σε μια τάξη τις έννοιες ορίζοντάς τες. Συμβόλαιο (contract) καλείται η αμοιβαία μεταβίβαση δικαιώματος. Όταν ο ένας συμβαλλόμενος μεταβιβάζει το δικαίωμά του και ο άλλος δεσμεύεται να μεταβιβάσει το δικό του σε καθορισμένο μελλοντικό χρόνο, τότε έχουμε σύμφωνο (pact) ή σύμβαση (covenant), που εδώ χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα. 11 Και οι ορισμοί συνεχίζονται. Την κρίσιμη όμως στιγμή που περιγράφεται το κοινωνικό συμβόλαιο, δηλαδή η ληξιαρχική πράξη γέννησης της πολιτικής κοινωνίας, ο Χομπς μιλά για σύμβαση: η πράξη τελείται «μέσω της σύμβασης κάθε ανθρώπου με κάθε άλλον άνθρωπο». 12 Παρόμοιες διακυ- 11. Λεβιάθαν, μέρος πρώτο, κεφ Λεβιάθαν, μέρος δεύτερο, κεφ. 17. [35]

14 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ μάνσεις στην ορολογία παρατηρούνται επίσης στα κείμενα του Γκρότιους και του Λοκ, ακόμα και στον Ρουσσώ. Τι θα πρέπει να συμπεράνουμε από το προηγούμενο παράδειγμα; Μάλλον είναι φρόνιμο να σκεφτούμε πως δεν χρειάζεται να προχωρήσουμε σε βιαστικά συμπεράσματα. Ας εξετάσουμε τα ίδια τα κείμενα από κοντά και αποφασίζουμε στο τέλος. Ένα πρώτο πόρισμα, πάντως, θα έθετε ότι όλες αυτές οι συνώνυμες έννοιες δηλώνουν περίπου το ίδιο πράγμα: το κοινωνικό συμβόλαιο - μόνο που το περιγράφουν με λεπτές αποχρώσεις, οι οποίες έχουν οπωσδήποτε τη σημασία τους. Ας προχωρήσουμε όμως στην ανάλυση των συμβολαιικών θεωριών. Καταρχάς θα εξετάσουμε τη συμβολαιική θεωρία του Γκρότιους, ο οποίος πρώτος εισήγαγε τις βασικές προκείμενες προτάσεις του νεότερου φυσικού δικαίου. Είναι αλήθεια ότι η σύλληψη του Γκρότιους ως προς το ζήτημα του κοινωνικού συμβολαίου δεν συνιστά τολμηρή πρωτοτυπία, διότι αποτελεί κατά βάση επανάληψη προηγούμενων και ήδη γνωστών θέσεων. Εντούτοις, η θεωρητική συνεισφορά του στάθηκε ιδιαίτερα σημαντική, αποτελώντας σταθερό σημείο αναφοράς όλων ανεξαιρέτως των κατοπινών στοχαστών του κοινωνικού συμβολαίου. Θα περάσουμε έπειτα στη μελέτη του φιλοσοφικού έργου που εισήγαγε την κατεξοχήν νεωτερική συμβολαιική θεωρία: ο Τόμας Χομπς ήταν εκείνος που εδραίωσε σε απολύτως στέρεη βάση την αναγκαιότητα και χρησιμότητα του κοινωνικού συμβολαίου. Θα διαπιστώσουμε ότι το χομπσιανό δημιούργημα είναι αξιοθαύμαστο, αν μη τι [36] άλλο επειδή καταδεικνύει τις δυσκολίες που παρουσιάζουν η συγκρότηση και η διατήρηση των πολιτικών κοινωνιών και επειδή βοηθά αποφασιστικά στην κατανόηση των πιο περίπλοκων μηχανισμών του πολιτικού φαινομένου. Μετά τον Χομπς, σε ευθεία αντιπαράθεση μαζί του, αλλά και με κάποια δόση συνενοχής, ακολουθεί ο Τζων Λοκ. Θα εξετάσουμε τη συμβολαιική του θεωρία, προσπαθώντας να κατανοήσουμε τις αιτίες που τον οδηγούν στην απόρριψη της μοναρχικής προοπτικής και στην υιοθέτηση μιας φιλελεύθερης σκοπιάς. Έτσι, θα δούμε γιατί και πώς ο Λοκ είναι ουσιαστικά ο ιδρυτής του νεότερου πολιτικού φιλελευθερισμού, λόγω και της βαθιάς του προσήλωσης στο φιλελεύθερο ατομικιστικό πρόγραμμα μιας δημοκρατίας των ιδιοκτητών. Έπεται ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, τελευταίος σε τούτη τη σειρά των θεωρητικών του κοινωνικού συμβολαίου, ο οποίος επισφραγίζει καταλυτικά την όλη θεωρία, προσδίδοντάς της διά παντός καινούργια χαρακτηριστικά και το καθιερωμένο, πλέον, σήμερα όνομά της. Θα δούμε τις δυσκολίες της δικής του συμβολαιικής σύλληψης, που συνίστανται κατά κύριο λόγο στην αντινομία μεταξύ ανθρώπου και κοινότητας ή μεταξύ ατομικού και συλλογικού στοιχείου, αντινομία την οποία ο Ρουσσώ επιχειρεί να υπερβεί με τρόπο μεγαλειώδη. Εν συνεχεία θα επιχειρήσουμε μια σύντομη παρέκβαση στον Σπινόζα, ώστε να κατανοήσουμε τους λόγους για τους οποίους απορρίπτει την έννοια του συμβολαίου ως [37]

15 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ άχρηστη και περιττή, στρεφόμενος εναντίον της νομικής σύλληψης της πολιτικής. Τέλος, θα κλείσουμε με τα καταληκτικά συμπεράσματα του Επιλόγου. Επί το έργον, λοιπόν. ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΓΚΡΟΤΙΟΥΣ: ΦΥΣΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ [38]

16 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ

17 Η ανάλυση της ιδέας του κοινωνικού συμβολαίου στο έργο του Χομπς [Thomas Hobbes ( )] αποτελεί ζήτημα που παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες, αφενός επειδή πρόκειται για πρωτότυπη και κεντρική έννοια της πολιτικής φιλοσοφίας του, αφετέρου επειδή έχουν προταθεί πολλές και συχνά αντικρουόμενες ερμηνείες ως προς την περιγραφή και τη σημασία αυτής της έννοιας. 1 Ο σκοπός της ανάλυσης που ακολουθεί είναι διττός: εν πρώτοις, να φανεί η σημασία της έννοιας του κοινωνικού 1. Βλ., για παράδειγμα, τις αντικρουόμενες ερμηνείες που υποστηρίζονται στα κείμενα των Jean Hampton, «The Failure of Hobbes's Social Contract Argument», και David Gauthier, «Hobbes's Social Contract», τα οποία περιέχονται στον συλλογικό τόμο Christopher W. Morris (επιμ.), The Social Contract Theorists. Critical Essays on Hobbes, Locke and Rousseau, Rowman & Littlefield Publishers, Inc., Νέα Υόρκη Βλ. επίσης Jean Terrel, Hobbes: matérialisme et politique, Vrin, Παρίσι [75]

18 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ συμβολαίου για την πολιτική φιλοσοφία του Χομπς και, συγχρόνως, να υποστηριχτεί η θέση ότι ο Χομπς είναι ο ιδρυτής και θεμελιωτής της νεότερης θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου. Η εν λόγω θέση διατυπώνεται συχνά με τρόπο αξιωματικό, δίχως να αποδεικνύεται επαρκώς. Θα καταβληθεί λοιπόν προσπάθεια να καταδειχθεί για ποιους ακριβώς λόγους η παραπάνω διαβεβαίωση ισχύει πλήρως. Αρχίζοντας με την τοποθέτηση του προβλήματος, ας υπενθυμίσουμε τη βασική αδυναμία που διαπιστώθηκε κατά την ανάλυση της θεωρίας του Γκρότιους για το κοινωνικό συμβόλαιο, δηλαδή την έλλειψη ικανοποιητικής απάντησης στο πρόβλημα της μετάβασης από μια φυσική κατάσταση σε μια πολιτική κοινωνία. Αυτή την έλλειψη του συστήματος του Γκρότιους θα έρθει να συμπληρώσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ο Χομπς. Και μάλιστα με τέτοιο ακλόνητο τρόπο, ώστε στο μέλλον θα σταθεί αδύνατον για οποιονδήποτε θεωρητικό του συμβολαίου να.μην αναμετρηθεί με τη χομπσιανή σύλληψη. Εξάλλου, και μόνο από το γεγονός αυτό θα μπορούσε κανείς να κατανοήσει γιατί ο Τόμας Χομπς πρέπει να θεωρηθεί ο φιλόσοφος που επινόησε τη νεότερη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου. Τη στιγμή ακριβώς που ο Χομπς συγγράφει τα θεμελιώδη έργα του De Cive [Ο πολίτης] και Λεβιάθαν, στα μέσα του δέκατου έβδομου αιώνα, το φυσικό δίκαιο διακρίνεται πλέον από τα εξής γνωρίσματα: έχει καθολικό χαρακτήρα, είναι εντελώς ανεξάρτητο από το θετικό δίκαιο και έχει αποκτήσει ορθολογική δομή, δηλαδή μπορεί να γίνει αντιληπτό και καταληπτό από κάθε άνθρω- [76] ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ πο. Είδαμε πώς, με την καθοριστική παρέμβασή του, ο Γκρότιους έχει απαντήσει στα κριτικά επιχειρήματα των Σκεπτικών ως προς το φυσικό δίκαιο και πώς ο Μποντέν έχει ορίσει την έννοια της κυριαρχίας με νέο τρόπο: η κυριαρχία αποτελεί ενιαία αρχή, η οποία είναι απαραίτητη για να ισχύει οποιοσδήποτε νόμος και εγγυάται τη μορφή, την ενότητα και την ταυτότητα κάθε κράτους. Τέλος, οι Σχολαστικοί έχουν θεμελιώσει τη θέση ότι οι πολιτικές κοινωνίες και οι κυβερνήσεις τους αποτελούν συμβατικές ανθρώπινες ενώσεις τις οποίες θεσπίζουν οι άνθρωποι, επειδή από τη φύση τους τείνουν να συνυπάρχουν ειρηνικά με τους συνανθρώπους τους. 2 Ωστόσο, πριν από τον Χομπς, η έννοια του συμβολαίου, στον βαθμό που κάπως δειλά εμφανίζεται, δεν εκλαμβάνεται υπό την τεχνική σημασία του όρου και σε καμία περίπτωση δεν χρησιμοποιείται κατά κυριολεξία. Στην πραγματικότητα, ο Γκρότιους, όπως και όλοι οι προηγούμενοι στοχαστές του φυσικού δικαίου, αρκείται στην επισήμανση ότι το κράτος θεσπίζεται μέσω της εθελούσιας συμφωνίας των μελών του και πως η κυρίαρχη αρχή θεσπίζεται μέσω της εθελούσιας υποταγής του λαού, δίχως αυτές οι διαδικασίες να ορίζονται με αυστηρό τρόπο ως καθαρά νομικές ή συμβολαιικές. Αν, λοιπόν, είμαστε σε θέση να ισχυριστούμε ότι ο 2. Βλ. και πάλι την ανάλυση της «Σχολής» του φυσικού δικαίου από τον Γεράσιμο Βώκο, ο.π., σ Για τους στοχαστές που προηγούνται του Χομπς, σ Ειδικότερα για τον Χομπς, σ [77]

19 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ Χομπς επινοεί τη νεότερη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, τούτο συμβαίνει επειδή ακριβώς είναι ο πρώτος θεωρητικός της φυσικής κατάστασης, επειδή είναι εκείνος που πραγματοποιεί μια επανάσταση στο εσωτερικό του νεότερου φυσικού δικαίου, κατασκευάζοντας μια νομική θεωρία του συμβολαίου και της σύμβασης την οποία και χρησιμοποιεί με αυστηρό τρόπο, για να περιγράψει λεπτομερέστατα τη γένεση της πολιτικής κοινωνίας. Όμως αυτό επιτυγχάνεται μέσω της διατύπωσης μιας εντελώς καινούργιας «επιστήμης» της πολιτικής, η οποία οδηγεί σε μια πρωτότυπη πολιτική φιλοσοφία. 1. Πολιτική επιστήμη και μέθοδος Ο Χομπς προσπάθησε να θεμελιώσει μια νέα πολιτική επιστήμη, η οποία να μπορεί να οδηγήσει στην κοινωνική ειρήνη και ευταξία. Αφετηρία της πολιτικής σκέψης του άγγλου φιλοσόφου αποτελεί η επιθυμία να καθοριστούν οι συνθήκες που θα επέτρεπαν σε μια ανθρώπινη κοινωνία να ζήσει ομαλά, με εγγυημένη την ειρήνη και την ασφάλεια. Κατά συνέπεια, η πολιτική φιλοσοφία του έχει πρακτικό προσανατολισμό: διδάσκει την τέχνη τού κυβερνάν στους κυρίαρχους και την τέχνη τού υπακούειν στους υπηκόους. Ενώ στους ανθρώπους που ζουν στη φυσική κατάσταση, δηλαδή εκεί όπου δεν υπάρχει ακόμα (ή δεν υπάρχει πλέον) κράτος, διδάσκει την τέχνη της (ανασυγκρότησης της πολιτικής κοινωνίας. [78] Ασφαλώς, αυτή η πολιτική φιλοσοφία δεν αναζητεί θεωρητικά το υπέρτατο αγαθό, ούτε σκοπεύει να το προσεγγίσει στην πράξη. Και τούτο, επειδή δεν θεμελιώνεται τόσο σε κάποιο υπέρτατο αγαθό όσο στο υπέρτατο κακό: τοποθετείται αρνητικά, αναζητώντας το μη χείρον και όχι το βέλτιστο. Εκκινεί από το ελάχιστο δυνατό και προσπαθεί να αποφύγει την υπέρτατη εξαθλίωση, τη χειρότερη εκδοχή, δηλαδή τον θάνατο, και μάλιστα τον βίαιο θάνατο. 0 φόβος του βίαιου και απότομου θανάτου είναι αβάσταχτος και αποβαίνει άμεσα θανατηφόρος. Ελλοχεύει παντού και πάντα εκεί όπου μαίνεται ανεξέλεγκτος ο πόλεμος, κυρίως και πρώτιστα ο εμφύλιος πόλεμος. Γι' αυτό και η πολιτική σκέψη του Χομπς χαρακτηρίζεται από την προτροπή να αποφεύγονται πάση θυσία οι εμφύλιοι διχασμοί και οι συρράξεις. 3 Η τάξη και η ειρήνη πρέπει να βασιλεύουν, ώστε ο καθένας να μπορεί να αναζητεί την ευτυχία του υπό την προστασία των νόμων και της κυρίαρχης εξουσίας που εγγυάται την τήρησή τους. Σε αντίθεση με τις θεωρίες άλλων φιλοσόφων, που προηγούνται ή έπονται, η πολιτική θεωρία του Χομπς τίθεται στην υπηρεσία του κράτους, όχι επειδή αναγνωρίζει κάποιον ηθικό σκοπό σε αυτό, αλλά επειδή μόνο το κράτος μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλεια των ατό- 3. Βλ. σχετικά και Leo Strauss, The Political Philosophy of Thomas Hobbes. Its Basis and Its Genesis, Phoenix Books, The University of Chicago Press, Σικάγο & Λονδίνο 1963, σ [79]

20 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟY ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ μων. Εξ ου και η πολιτική φιλοσοφία του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί φιλελεύθερη, στο μέτρο που δεν θέτει έναν υπέρτατο σκοπό, αλλά παραμένει ανοιχτή σε διάφορες εκδοχές του ορθού βίου, υπό τον απαράβατο όρο ότι αυτές δεν θα υπονομεύουν την ειρήνη και τη δημόσια τάξη. Πρόκειται για σαφώς αν-ηθική φιλοσοφία, υπό την έννοια ότι δεν ενδιαφέρεται καθόλου να οδηγήσει τους ανθρώπους προς οποιαδήποτε τελειότητα, αλλά θέλει απλώς να τους εξασφαλίσει μια ζωή δίχως βία και συγκρούσεις. Εκείνο που πάντοτε προέχει είναι η επιβίωση των ατόμων και, σε δεύτερο χρόνο, η όσο το δυνατόν καλύτερη διαβίωσή τους. Κατά παράδοξο τρόπο, ο Χομπς φτιάχνει μια θεωρία για το κράτος επειδή ενδιαφέρεται πρωτίστως για το άτομο: παρά την έντονα κρατικιστική χροιά της φιλοσοφίας του, συλλαμβάνει το κράτος με αφετηρία το άτομο, τις ανάγκες και τις προσδοκίες του, και όχι αντιστρόφως. Από αυτή την άποψη, ο Χομπς είναι ο πρώτος πολιτικός στοχαστής που δεν υποστασιοποιεί την αρετή και το «ευ ζην» των αρχαίων, εγκαινιάζοντας έτσι τη φιλελεύθερη πολιτική φιλοσοφία, έστω και αν το θεσμικό σύστημα που προτείνει δεν έχει τίποτε το φιλελεύθερο εκ πρώτης όψεως. Παρά τις απολυταρχικές πολιτικές του προτιμήσεις, ο πυρήνας της θεωρίας του είναι φιλελεύθερος, γι' αυτό άλλωστε χαρακτηρίστηκε, πολύ εύστοχα, θεμελιωτής του κτητικού ατομικισμού Βλ. την κλασική μελέτη του C.B. Macpherson The Political Theory of Possessive Individualism. Hobbes to Locke, Oxford University [80] Ωστόσο, η πολιτική φιλοσοφία του Χομπς δεν διακρίνεται από εκείνη των αρχαίων μόνο ως προς τον σκοπό της, αλλά και ως προς τη μέθοδο που επιλέγει να ακολουθήσει. Με βάση τις επιστημονικές ανακαλύψεις και τη νέα επιστημονική μέθοδο που έχει ήδη προβάλει στον ορίζοντα του δέκατου έβδομου αιώνα, ο άγγλος φιλόσοφος θα επιχειρήσει να μεταφέρει το φυσικομαθηματικό μοντέλο στις επιστήμες του ανθρώπου, και συγκεκριμένα στην πολιτική επιστήμη: «Η επιστήμη της δημιουργίας και της διατήρησης των πολιτικών κοινωνιών εξαρτάται Press, Οξφόρδη 1962 (ελλην. έκδ.: Ατομικισμός και ιδιοκτησία. Η πολιτική θεωρία του πρώιμου φιλελευθερισμού από τον Hobbes ώς τον Locke, μτφρ. Ελένη Κασίμη, Γνώση, Αθήνα 1986). Γράφει ο Μακφέρσον: «Οι απαρχές του ατομικισμού, ως βασικής θεωρητικής τοποθέτησης, βρίσκονται τουλάχιστον στον Χομπς. Αν και το συμπέρασμά του μάλλον δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί φιλελεύθερο, πάντως τα αξιώματά του υπήρξαν σε υψηλό βαθμό ατομικιστικά» (σ. 16 ελλην. έκδ.). Βλ. σχετικά Etienne Balibar, «Le renversement de l'individualisme possessif», στο La propriété: le propre, l'appropriation, Ellipses, Παρίσι 2004, σ Βλ. επίσης Léo Strauss, Φυσικό δίκαιο και ιστορία, ό.π., σ Για τους ίδιους λόγους, εξάλλου, ο Αντόνιο Νέγκρι αποκαλεί πολύ χαρακτηριστικά τον Χομπς «Μαρξ της αστικής τάξης», στο βιβλίο του L'anomalie sauvage. Puissance et pouvoir chez Spinoza, PUF, Παρίσι 1982, σ. 61 (γαλλ. μτφρ.). Μια διεξοδική ανάλυση της ερμηνείας του κτητικού ατομικισμού του Μακφέρσον έχει γίνει από τον Μανόλη Αγγελίδη στο βιβλίο του Η γένεση του φιλελευθερισμού. Προβλήματα σύστασης του πολιτικού σε θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου. Thomas Hobbes-John Locke, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1994, σ [8ι]

21 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ από καθορισμένους κανόνες, όπως η αριθμητική και η γεωμετρία' και όχι (όπως το τένις) μόνο από την πρακτική εξάσκηση. Ούτε οι φτωχοί, που δεν έχουν ελεύθερο χρόνο, ούτε όμως κι εκείνοι που διαθέτουν ελεύθερο χρόνο είχαν μέχρι τώρα την περιέργεια ή τη μέθοδο να ανακαλύψουν αυτούς τους κανόνες». 5 Πρόκειται για έμμεση κριτική στην πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη, ο οποίος προφανώς είχε την περιέργεια, αλλά δεν μπόρεσε να συλλάβει τη μέθοδο που θα τον οδηγούσε στην ανακάλυψη των κανόνων της πολιτικής επιστήμης. Η αριστοτελική θέση που υποστηρίζει ότι, σε αντίθεση με τα μαθηματικά, η πολιτική δεν αποτελεί αυστηρή επιστήμη, 6 επειδή δεν μπορεί να φτάσει σε καθολικά ισχύοντες κανόνες, είναι απορριπτέα, σύμφωνα με τον Χομπς: εάν κανείς αποδεχτεί μια τέτοια απροσδιοριστία στο πεδίο της πολιτικής, τότε ανοίγει ο δρόμος για διαμάχες και συγκρούσεις που καταλήγουν με βεβαιότητα σε εμφύλιο πόλεμο. Μόνο η ακριβής γνώση αυστηρών κανόνων μπο- 5. Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν ή Ύλη, μορφή και εξουσία μιας εκκλησιαστικής χαι λαϊκής πολιτικής κοινότητας, μτφρ. Γρηγόρης Πασχαλίδης-Αιμίλιος Μεταξόπουλος, εισαγ. Αιμίλιος Μεταξόπουλος, Γνώση, Αθήνα 1989, τόμ. Α', μέρος δεύτερο, κεφ. 20, σ. 276 (αγγλ. έκδ.: Thomas Hobbes, Leviathan, edited with an Introduction by C.B. Macpherson, Penguin Books, Χάρμοντσγουερθ, Μίντλσεξ, 1984, σ. 261). Θα παραπέμπω στην ελληνική μετάφραση, συχνά τροποποιώντας την, και μέσα σε αγκύλες θα δίνω τον αριθμό σελίδας της αγγλικής έκδοσης. 6. Ηθικά Νικομάχεια, Α', 3,1094 b [82] ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ρεί να εξασφαλίσει την πολιτική ειρήνη, και μόνο τα μαθηματικά είναι σε θέση να παραγάγουν αυτή τη γνώση. Χρειάζεται λοιπόν να επινοηθεί μια νέα μέθοδος για την πολιτική επιστήμη, μέθοδος που να είναι εμπνευσμένη από τα μαθηματικά. Η νέα χομπσιανή μέθοδος διακρίνει τη μαθηματική γνώση, που βασίζεται στον λόγο, από τη δογματική γνώση, που βασίζεται στα πάθη. Ο μαθηματικός τύπος γνώσης δεν παράγει διαφωνίες ή αμφισβητήσεις, διότι συνίσταται μόνο σε φόρμες και σχήματα στα οποία δεν παρεμβάλλονται τα συμφέροντα των ανθρώπων, ενώ ο δογματικός τύπος διχάζει, διότι σχετίζεται με τις ανθρώπινες επιθυμίες, με δικαιώματα και συμφέροντα. Η λύση που προτείνει ο Χομπς είναι να μετατραπεί η γνώση της πολιτικής σε γνώση μαθηματικού τύπου, ώστε να παγιωθούν διά παντός οι θεμελιώδεις αρχές της πολιτικής, δηλαδή όλα εκείνα τα βασικά στοιχεία που μπορούν να εξασφαλίσουν την τάξη και την ειρήνη, οι οποίες είναι απαραίτητες για την επιβίωση και την καλή διαβίωση των ατόμων. 7 Εάν λοιπόν καταστεί δυνατό να αποδειχτούν οι αρχές της πολιτικής με τον ίδιο ακλόνητο τρόπο που αποδεικνύονται και οι αρχές των μαθηματικών, τότε η περιοχή της πολιτικής ζωής θα είναι εξίσου ειρηνική με το περιβάλλον της άλγεβρας και της γεωμετρίας. 7. Βλ. και Leo Strauss, The Political Philosophy of Thomas Hobbes. Its Basis and Its Genesis, ό.π., σ [83]

22 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ Ασφαλώς, η νέα επιστημονική μέθοδος θα πρέπει να βασιστεί, εκτός από τά μαθηματικά, και στη φυσική. Διότι είναι δεδομένο ότι ο Χομπς συλλαμβάνει το ανθρώπινο άτομο πρωτίστως ως ένα φυσικό σώμα, το οποίο κινείται με βάση τους νόμους της φυσικής επιστήμης. Στην περίπτωση της χομπσιανής πολιτικής θεωρίας έχουμε λοιπόν να κάνουμε με ένα φυσικομαθηματικό επιστημολογικό μοντέλο που υποστηρίζει και υπαγορεύει εξ ολοκλήρου τη νέα πολιτική επιστήμη. 8 0 θεωρητικός της πολιτικής πρέπει να χρησιμοποιήσει μαθηματικές αρχές για να καταφέρει να αναλύσει την ανθρώπινη κοινωνία στα συστατικά της στοιχεία, ώστε να την ανασυνθέσει εν συνεχεία σε μια καινούργια διάταξη, που θα ευνοεί τη διατήρηση του πολιτικού σώματος. Όσο δεν υπάρχει μια αυστηρή και συνεκτική θεωρία για τη σταθερότητα, τη συντήρηση και την εύρυθμη λειτουργία της πολιτικής κοινωνίας, ο κίνδυνος της διάλυσης και του εμφυλίου πολέμου παραμονεύει κάθε στιγμή. Το κύριο καθήκον της πολιτικής θεωρίας συνίσταται στην επινόηση ενός τρόπου ειρηνικής συμβίωσης των ανθρώπων: χρειάζεται να καταδειχθεί υπό ποίους όρους η ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία, η οποία μοιάζει να παράγει από τη φύση της 8. Βλ. σχετικά την εξαιρετική μελέτη του Πιερ-Φρανσουά Μορό Χομπς: Φιλοσοφία, επιστήμη, θρησκεία, μτφρ. Νίκη Μουντζούρογλου, επιμ. Ελένη Ποταμιάνου, Πατάκης, Αθήνα 2001, και κυρίως το υποκεφ. «Σύστημα της επανάστασης: Τα επιστημονικά θεμέλια της πολιτικής», σ [84] ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ μια συγκρουσιακή κοινωνική δυναμική, μπορεί, εάν διοχετευτεί κατάλληλα, να συμβάλει στη διατήρηση της ειρήνης και της τάξης. Ωστόσο, η αναζήτηση μιας ειρηνευτικής κοινωνικής δυναμικής προϋποθέτει την προηγούμενη λεπτομερή ανάλυση της κοινωνικής δυναμικής τής σύγκρουσης, έτσι όπως αυτή εμφανίζεται στην πιο ωμή της εκδοχή, δηλαδή σε απολύτως φυσικές συνθήκες, στη φυσική κατάσταση. 2. Η φυσική κατάσταση Σε αντίθεση με τους προγενέστερους στοχαστές, ο Χομπς είναι ο πρώτος που σκέφτεται τη φυσική κατάσταση ως απολύτως φυσική, καλώντας τους αναγνώστες του να φανταστούν ότι η πολιτική κοινωνία στην οποία ζουν διαλύεται και κατακερματίζεται στα εξ ων συνετέθη. Η μέθοδος αυτή εκτίθεται και δικαιολογείται στον Πρόλογο του De Cive ως εξής: «Όσον αφορά τη μέθοδο, θεώρησα ότι η τάξη του λόγου, όσο σαφής κι αν ήταν, δεν επαρκούσε, αλλά ότι θα έπρεπε να αρχίσω από την πρώτη ύλη της πολιτείας και να προχωρήσω κατόπιν στη γένεση και στη μορφή της, καθώς και στην πρώτη αρχή της δικαιοσύνης. Διότι, για να γνωρίσουμε με τον καλύτερο τρόπο ένα πράγμα, πρέπει να ξεκινήσουμε από τα πράγματα από τα οποία αυτό αποτελείται. Όπως σε ένα αυτόματο ρολόι, ή κάποια άλλη πολύπλοκη μηχανή, δεν μπορούμε να ξέρουμε ποια είναι η λειτουργία κάθε μέρους και κά- [85]

23 ΘΕΩΡΙΕΣ TOΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ θε εξαρτήματος αν δεν το διαλύσουμε και δεν εξετάσουμε πλήρως το υλικό' τη μορφή και την κίνηση του κάθε μέρους, έτσι και στην έρευνα σχετικά με το δίκαιο της πολιτείας και τα καθήκοντα των πολιτών είναι απαραίτητο, όχι φυσικά να διαλύσουμε την πολιτεία, αλλά να τη θεωρήσουμε σαν να είχε διαλυθεί, δηλαδή να κατανοήσουμε καλά ποια είναι η ανθρώπινη φύση, ποια πράγματα την καθιστούν ικανή ή ανίκανη να σχηματίσει μια πολιτεία και πώς πρέπει να φέρονται οι άνθρωποι μεταξύ τους, εάν θέλουν να ενωθούν». 9 Ο ωρολογοποιός που θέλει να κατανοήσει πώς λειτουργεί ένα ρολόι πρέπει να το ξεμοντάρει, ώστε να εξετάσει τα υλικά από τα οποία αποτελείται κάθε μέρος του, καθώς και,τις κινήσεις που εκτελεί. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο φιλόσοφος που θέλει να κατανοήσει πώς λειτουργεί μια πολιτική κοινωνία πρέπει, για τους ίδιους λόγους, να τη θεωρήσει «σαν να είχε διαλυθεί». 10 Τα «εξαρτήματα» της πολιτικής κοινωνίας είναι οι άνθρωποι. Στο εσωτερικό μιας πολιτικής κοινωνίας οι άνθρωποι κατέχουν συγκεκριμένες θέσεις και εμπλέκονται σε καθορισμένες σχέ- 9. Τόμας Χομπς, De Cive ή Τα θεμέλια της πολιτικής, στο The Clarendon Edition ofthe Philosophical Works of Thomas Hobbes, πρόλογος Howard Warrender (επιμ.), Clarendon Press, Οξφόρδη 1983, τόμ. 3, σ. 32 (γαλλ. έκδ.: Le citoyen ou les fondements de la politique, μτφρ. Samuel Sorbière, Παρίσι 1982, ο. 71. [Σε ό,τι αφορά τα αποσπάσματα αυτού του έργου, η μετάφραση είναι δική μου.]). 10. Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα, αλλά κάπως ριψοκίνδυνη, ανά- [86] ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ σεις, όπως για παράδειγμα στη σχέση υπακοής που διατηρούν οι υπήκοοι με την ανώτατη αρχή. Εάν θεωρήσει κανείς την πολιτική κοινωνία σαν να είχε διαλυθεί, τούτο σημαίνει ότι επιλέγει να παραβλέψει προσωρινά αυτές τις σχέσεις, προχωρώντας σε μια αφαίρεση ώστε να μπορέσει να δει τον άνθρωπο ως καθαρά φυσικό ον, το οποίο κινείται απολύτως ελεύθερα. Αφετηρία μιας πολιτικής φιλοσοφίας που φιλοδοξεί να θεμελιώσει τη νέα πολιτική επιστήμη θα πρέπει να αποτελέσει ο άνθρωπος της φυσικής κατάστασης, και όχι ο άνθρωπος της πολιτικής κοινωνίας. Γι' αυτό άλλωστε, πριν από οποιαδήποτε άλλη ανάλυση περί πολιτικής κοινότητας, ο Χομπς οφείλει να θεμελιώσει μια φιλοσοφική ανθρωπολογία. Απομονώνοντας το προηγούμενο χωρίο από τα συμφραζόμενά του και φωτίζοντάς το με τον προβολέα της ρουσσωικής σκέψης, θα ήταν ίσως δυνατόν να θεωρηθεί ότι, σύμφωνα με τον Χομπς (όπως ακριβώς σύμφωνα και με τον Ρουσσώ), για να γνωρίσουμε τον φυσικό άνθρωπο πρέπει να ξεκινήσουμε από το μεμονωμένο άτομο και να συνθέσουμε βαθμηδόν τις κοινωνικές σχέσεις. Έτσι, ο Χομπς εύκολα θα μπορούσε να κατηγορηθεί για λογική ασυνέπεια: ενώ υπόσχεται μια περιγραφή της προκοινωνικής ανλυσή του, ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν θεωρεί αυτή την οιονεί διάλυση της πολιτικής κοινωνίας μια «κατάσταση εξαίρεσης». Βλ. Giorgio Agamben, Homo Sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Παναγιώτης Τσιαμούρας, επιμέλεια-επίμετρο Γιάννης Σταυρακάκης, Scripta, Αθήνα 2005, σ [87]

24 ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ θρώπινης φύσης, εντέλει, μοιάζει να κάνει λόγο για τον κοινωνικοποιημένο και πολιτισμένο άνθρωπο. Πρόκειται για τη γνωστή κριτική που του άσκησε ο Μοντεσκιέ, 11 την οποία και επανέλαβε ο Ρουσσώ. 12 Όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά: εάν αφήσουμε στην άκρη προς στιγμήν το De Cive και ανατρέξουμε στα κείμενα του Χομπς που εξετάζουν την ανθρώπινη φύση, θα διαπιστώσουμε ότι η υπόθεση της φυσικής κατάστασης δεν αποτελεί προαπαιτούμενο αυτών των κειμένων, δηλαδή ότι η ανάλυση της ανθρώπινης φύσης πάντοτε προηγείται των κεφαλαίων που αναφέρονται στη φυσική κατάσταση. Τούτο καθίσταται απολύτως σαφές από την ανάγνωση του πρώτου μέρους του Λεβιάθαν. Η ανθρώπινη φύση εξετάζεται από τον Χομπς με βάση τα πορίσματα της φυσικής επιστήμης. 13 Δεν πρόκειται, όπως συμβαίνει στον Ρουσσώ, για την αποκάλυψη ενός θησαυρού που έχει καλυφθεί κάτω από διαδοχικά στρώματα εκπολιτισμού. Ο κοινωνικοποιημένος ή πο- 11. Μοντεσκιέ, Το πνεύμα των νόμων, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης και Παναγιώτης Κονδύλης, εισαγ. Παναγιώτης Κονδύλης, Γνώση, Αθήνα 1994, τόμ. Α', Πρώτο Βιβλίο, κεφ. 3, σ Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους, μτφρ. Μέλπω Αλεξίου-Καναγκίνη, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1992, σ Βλ. σχετικά το κείμενο του Douglas Jesseph «Hobbes and the Method of Natural Science», στο Tom Sorel (επιμ.), The Cambridge Companion to Hobbes, Cambridge University Press, 1996, σ Βλ. επίσης Ιόλη Πατέλλη, Η φιλοσοφία τοο Hobbes. Λόγος και αι- [88] ΧΟΜΠΣ: ΦΥΣΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ, ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ λιτισμένος άνθρωπος δεν είναι απο-φυσικοποιημένος αντιθέτως, η φύση εξακολουθεί να τον πλημμυρίζει. 14 Αρχίζοντας τον Πρόλογο του De Cive, ο Χομπς προϋποθέτει ως γνωστή την ανθρώπινη φύση, επειδή την έχει αναλύσει στα προηγούμενα κείμενά του. Πράγματι, το De Cive (1642) συνιστά το τρίτο μέρος των Στοιχείων φιλοσοφίας και εξετάζει τα πολιτικά σώματα. Ωστόσο, είχε προηγηθεί η συγγραφή των έως τότε αδημοσίευτων έργων De Corpore (το οποίο δημοσιεύτηκε το 1656, αποτελώντας μελέτη των σωμάτων εν γένει) και De Homine (δημοσιευμένο το 1658, συνιστά μελέτη του ανθρώπου ως επιμέρους σώματος). Στην Εισαγωγή του Λεβιάθαν (1651) αναφέρεται ότι το «γνώθι σαυτόν» αποτελεί την καλύτερη μέθοδο να γνωρίσει κανείς τους άλλους ανθρώπους, επειδή τα βασικά πάθη είναι κοινά σε όλους: «Με δεδομένη την ομοιότητα μεταξύ των ανθρώπων στις σκέψεις και στα πάθη τους, όποιος κοιτάξει εντός του και εξετάσει πώς και για ποιες αιτίες σκέφτεται, αποφασίζει, διαλογίζεται, ελπίζει ή φοβάται, θα μπορέσει να διαβάσει και να γνωρίσει τις σκέψεις και τα πάθη όλων των υπόλοιπων ανθρώπων στις αντίστοιχες περιστάσεις». 15 Είναι λοιπόν αναπόφευκτο η τιότητα στη νέα φυσική και πολιτική επιστήμη, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1995, σ Γεγονός που καταδεικνύεται πειστικά από τον Γεράσιμο Βώκο, ό.π.,σ Χομπς, Λεβιάθαν, τόμ. Α', Εισαγωγή, σ [82]. [89]

Ηέκδοση, για πρώτη φορά στα ελληνικά, του έργου του

Ηέκδοση, για πρώτη φορά στα ελληνικά, του έργου του Περί του πολίτη Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Συγγραφέας : Hobbes Thomas Μεταφραστής : Βαβούρας Ηλίας ISBN: 9789604632732 Τιμή: 15,98 Σελίδες: 416 Διαστάσεις:

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ

Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟ 17 ο ΚΑΙ 18 ο ΑΙΩΝΑ Α. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ αύξηση πληθυσμού αγροτική επανάσταση (μεγάλα αγροκτήματα νέες μέθοδοι εισαγωγή μηχανημάτων) ανάπτυξη εμπορίου α. Ευρώπη Αφρική Αμερική (τριγωνικό

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ Ο λόγος που ο Αριστοτέλης μελέτησε την έννοια της αρετής στα Ηθικά Νικομάχεια είναι γιατί αυτή αποτελεί προϋπόθεση όχι μόνο για την ευδαιμονία του ατόμου αλλά και ολόκληρης

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ.

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. 2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ (Ι) ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ; Στο μάθημα «Κοινωνική Θεωρία της Γνώσης (I)» (όπως και στο (ΙΙ) που ακολουθεί) παρουσιάζονται

Διαβάστε περισσότερα

στις οποίες διαμορφώθηκαν οι ιστορικοί και οι πολιτισμικοί όροι για τη δημοκρατική ισότητα: στη δυτική αντίληψη της ανθρώπινης οντότητας, το παιδί

στις οποίες διαμορφώθηκαν οι ιστορικοί και οι πολιτισμικοί όροι για τη δημοκρατική ισότητα: στη δυτική αντίληψη της ανθρώπινης οντότητας, το παιδί 160 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Τα δικαιώματα του παιδιού και οι συνέπειες της αναγνώρισής τους σε διεθνές επίπεδο αντιπροσωπεύουν μια τεράστια αλλαγή των αντιλήψεων και των νοοτροπιών για το παιδί, γεγονός που συνοδεύτηκε

Διαβάστε περισσότερα

1)Στην αρχαιότητα δεν υπήρχε διάκριση των κοινωνικών επιστημών από τη φιλοσοφία. Σ Λ

1)Στην αρχαιότητα δεν υπήρχε διάκριση των κοινωνικών επιστημών από τη φιλοσοφία. Σ Λ 1.2.1 1)α)Σε ποιους, ας τους πούμε κλάδους, διαιρούσε ο Αριστοτέλης τη Φιλοσοφία (6 μονάδες); β)ποιο ήταν το περιεχόμενο κάθε κλάδου από αυτούς; β)ποιος από αυτούς ασχολούνταν, έστω και έμμεσα, με την

Διαβάστε περισσότερα

Περί της Ταξινόμησης των Ειδών

Περί της Ταξινόμησης των Ειδών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Φυσικής 541 24 Θεσσαλονίκη Καθηγητής Γεώργιος Θεοδώρου Tel.: +30 2310998051, Ιστοσελίδα: http://users.auth.gr/theodoru Περί της Ταξινόμησης

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΗΘΙΚΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΣΚΡΕΚΑ ΝΑΤΑΛΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα

Διαβάστε περισσότερα

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές;

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ; τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ποια είναι η σχέση των πεποιθήσεών μας με την πραγματικότητα, για να είναι αληθείς και

Διαβάστε περισσότερα

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804)

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804) ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ - ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ 1 ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804) (Η σύντομη περίληψη που ακολουθεί και η επιλογή των αποσπασμάτων από την πραγματεία του Καντ για την ανθρώπινη γνώση,

Διαβάστε περισσότερα

Κοινότητα και κοινωνία

Κοινότητα και κοινωνία Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 53/1984 Κοινότητα και κοινωνία Στάθης Π. Σορώκος* Η διάκριση ανάμεσα στην κοινότητα και την κοινωνία αποτελεί βασικό πρόβλημα, θεωρητικό και πρακτικό, της κοινωνιολογίας.

Διαβάστε περισσότερα

Άρης Στυλιανού: Ο Σπινόζα και η Δημοκρατία. Αθήνα: Πόλις 2016, 214 σ., 15.

Άρης Στυλιανού: Ο Σπινόζα και η Δημοκρατία. Αθήνα: Πόλις 2016, 214 σ., 15. 2017-05 Στυλιανού: Σπινόζα Άρης Στυλιανού: Ο Σπινόζα και η Δημοκρατία. Αθήνα: Πόλις 2016, 214 σ., 15. Κρίνει ο Κωνσταντίνος Λαπαρίδης (Υπ. Δρ Φιλοσοφίας ΑΠΘ) laparidaros14@yahoo.gr Το σύγγραμμα Ο Σπινόζα

Διαβάστε περισσότερα

Γ Λυκείου Αρχαία θεωρητικής κατεύθυνσης. Αριστοτέλης

Γ Λυκείου Αρχαία θεωρητικής κατεύθυνσης. Αριστοτέλης 1 ηµ. Τζωρτζόπουλος ρ. Φιλοσοφίας Σχολικός Σύµβουλος ΠΕ02 Γ Λυκείου Αρχαία θεωρητικής κατεύθυνσης Αριστοτέλης Ενότητα 15η 1. Μετάφραση Γι αυτόν που ασχολείται µε το σύστηµα διακυβέρνησης, πιο ειδικά µε

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΚΑ Ενότητα 12η (Α 2, 5-6) - Ο άνθρωπος είναι «ζ?ον πολιτικ?ν»

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΚΑ Ενότητα 12η (Α 2, 5-6) - Ο άνθρωπος είναι «ζ?ον πολιτικ?ν» 1. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΣΤΟΧΟΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΟΝΤΟΤΗΤΩΝ (ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ, ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ) Σύμφωνα με τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη, υπάρχουν τρία είδη κοινωνικών οντοτήτων ή διαφορετικά, ομάδων

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια

ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια 18 ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια χαρακτηριστικά αποδίδουμε σε ένα πρόσωπο το οποίο λέμε

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ Για τον Αριστοτέλη, όλες οι ενέργειες των ανθρώπων γίνονται για κάποιο τέλος, δηλαδή για κάποιο σκοπό που είναι ο ανώτερος όλων των αγαθών, την ευδαιμονία. Σύμφωνα

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (Φ101)

Εισαγωγή στη Φιλοσοφία (Φ101) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ (Φ101) 3η ενότητα: Θεμελιώδη ερωτήματα & κλάδοι της φιλοσοφίας Γιώργος Ζωγραφίδης Τμήμα Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής Άδειες Χρήσης Το παρόν

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Συγκρουσιακές Θεωρήσεις Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 5ο (σελ. 128 136) Οι θέσεις του Althusser Οι θέσεις του Gramsci 2 Karl Marx (1818-1883)

Διαβάστε περισσότερα

Η Απουσία του Χρόνου Σελίδα.1

Η Απουσία του Χρόνου Σελίδα.1 Η Απουσία του Χρόνου Σελίδα.1 (Επιφυλλίδα Οπισθόφυλλο) Ο Εαυτός και η Απουσία του Χρόνου Δεν είναι καθόλου συνηθισμένο να γίνονται συζητήσεις και αναφορές για την Απουσία του Χρόνου ακόμη και όταν υπάρχουν,

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΧΟΜΠΣ

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΧΟΜΠΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΧΟΜΠΣ ΑΡΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου στην πολιτική φιλοσοφία του Τόμας Χομπς αποτελεί θέμα τόσο κλασικό, ευρύ και δύσκολο,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (μάθημα επιλογής) Α τάξη Γενικού Λυκείου Α) Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (ΑΠΣ) Στο πλαίσιο της διδασκαλίας του μαθήματος επιλογής «Ελληνικός και Ευρωπαϊκός πολιτισμός»,

Διαβάστε περισσότερα

Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά. Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά. Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Εισαγωγή Η χώρα μας απέκτησε Νέα Προγράμματα Σπουδών και Νέα

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ. Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ. Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη Το παρόν ηλεκτρονικό εγχειρίδιο έχει ως στόχο του να παρακολουθήσει τις πολύπλοκες σχέσεις που συνδέουν τον

Διαβάστε περισσότερα

Κοινή Γνώμη. Κολέγιο CDA ΔΗΣ 110 Κομμωτική Καρολίνα Κυπριανού 11/02/2015

Κοινή Γνώμη. Κολέγιο CDA ΔΗΣ 110 Κομμωτική Καρολίνα Κυπριανού 11/02/2015 Κοινή Γνώμη Κολέγιο CDA ΔΗΣ 110 Κομμωτική Καρολίνα Κυπριανού 11/02/2015 Έννοια, ορισμός και ανάλυση Κοινής Γνώμης Κοινή γνώμη είναι η γνώμη της πλειοψηφίας των πολιτών, πάνω σε ένα ζήτημα που αφορά την

Διαβάστε περισσότερα

Ευρωπαίοι μαθηματικοί απέδειξαν έπειτα από 40 χρόνια τη θεωρία περί της ύπαρξης του Θεού του Γκέντελ με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή

Ευρωπαίοι μαθηματικοί απέδειξαν έπειτα από 40 χρόνια τη θεωρία περί της ύπαρξης του Θεού του Γκέντελ με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή Ευρωπαίοι μαθηματικοί απέδειξαν έπειτα από 40 χρόνια τη θεωρία περί της ύπαρξης του Θεού του Γκέντελ με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή Καθηγητή Χάρη Βάρβογλη 1 / 6 Υπάρχει Θεός; Το ερώτημα αυτό απασχολεί

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΠΡΙΑΜΗ ΒΑΓΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι

Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι Γιώργος Οικονομάκης geconom@central.ntua.gr Μάνια Μαρκάκη maniam@central.ntua.gr Συνεργασία: Φίλιππος Μπούρας Κομβικό-συστατικό στοιχείο

Διαβάστε περισσότερα

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ http://hallofpeople.com/gr/bio/aquinas.php ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ Ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος φιλόσοφος του δευτέρου μισού του Μεσαίωνα ήταν ο Θωμάς ο Ακινάτης, που έζησε από το 1225 ως το 1274. Υπήρξε ο σημαντικότερος

Διαβάστε περισσότερα

Το Συνταγματικό Δίκαιο και το Σύνταγμα. 1. Το Σύνταγμα ως αντικείμενο των πολιτειακών επιστημών

Το Συνταγματικό Δίκαιο και το Σύνταγμα. 1. Το Σύνταγμα ως αντικείμενο των πολιτειακών επιστημών Εισαγωγή στο Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο Α εξάμηνο 2015/2016 Ν. Κανελλοπούλου Αναπλ. Καθηγ. Συνταγματικού Δικαίου Το Συνταγματικό Δίκαιο και το Σύνταγμα Διάγραμμα του μαθήματος της Δευτέρας 2/11/2015

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και Επανάσταση. 3 ο μάθημα

Διαφωτισμός και Επανάσταση. 3 ο μάθημα Διαφωτισμός και Επανάσταση 3 ο μάθημα 24.10.2018 Διαφωτισμός Τι πρεσβεύουν οι Διαφωτιστές; 1. τον ορθολογισμό και την πίστη στην πρόοδο, 2. αλλαγές σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δράσης (στους πολιτικοκοινωνικούς

Διαβάστε περισσότερα

Ηγεσία και Διοικηση. Αποτελεσματική Ηγεσία στο Χώρο της Εργασίας

Ηγεσία και Διοικηση. Αποτελεσματική Ηγεσία στο Χώρο της Εργασίας Ηγεσία και Διοικηση Αποτελεσματική Ηγεσία στο Χώρο της Εργασίας 1. Η έννοια της αποτελεσματικής ηγεσίας Είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε πως η έννοια της ηγεσίας δεν είναι ταυτόσημη με τις έννοιες της

Διαβάστε περισσότερα

Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000

Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000 Θέµα Α1 Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000 Α.1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τα ονόµατα των φιλοσόφων (στήλη Α) και δίπλα την έννοια (στήλη Β) που συνδέεται µε τον καθένα: Α

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Η πλειοψηφία θεωρεί πως η Νόηση είναι μια διεργασία που συμβαίνει στον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε περισσότερα

Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000

Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000 Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ Θέµα Α1 Α.1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τα ονόµατα των φιλοσόφων (στήλη Α) και δίπλα την έννοια (στήλη Β) που συνδέεται µε τον

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 5: Ισχύς του δικαίου: πότε και πώς ισχύει ο νόμος

Ενότητα 5: Ισχύς του δικαίου: πότε και πώς ισχύει ο νόμος ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Ενότητα 5: Ισχύς του δικαίου: πότε και πώς ισχύει ο νόμος Παρούσης Μιχαήλ Τμήμα Φιλοσοφίας 1 Σκοπός ενότητας 1. Από την έννοια του θεσμού στην έννοια του νόμου 2. Νομικός θετικισμός

Διαβάστε περισσότερα

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας Κεφάλαιο Εξέλιξη 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ανάλυση θεωρίας Πολλές από τις επιστημονικές απόψεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί δεν γίνονται εύκολα αποδεκτές, διότι αντιβαίνουν την αντίληψη που οι άνθρωποι διαμορφώνουν

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ONORA O' NEIL

ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ONORA O' NEIL ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ONORA O' NEIL ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΣΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΑΜ: 2497 Στο συγκεκριμένο κείμενο η O' Neil εξετάζει τη διαφορά ανάμεσα στην πρακτική φιλοσοφία του Kant με τα σύγχρονα

Διαβάστε περισσότερα

«ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΟΡΙΣΜΟΣ

«ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΟΡΙΣΜΟΣ «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» ΟΡΙΣΜΟΣ Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο η εξουσία πηγάζει από το λαό, ασκείται από τον λαό και υπηρετεί τα συμφέροντά του. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η λήψη αποφάσεων με ψηφοφορία

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ. Α Γενικού Λυκείου και ΕΠΑ.Λ. Καζάκου Γεωργία, ΠΕ09 Οικονομολόγος

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ. Α Γενικού Λυκείου και ΕΠΑ.Λ. Καζάκου Γεωργία, ΠΕ09 Οικονομολόγος 1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Α Γενικού Λυκείου και ΕΠΑ.Λ. 2 Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ, Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Κεφάλαιο 1 ο 1.1 ΆΝΘΡΩΠΟΣ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΟΝ 1/6 Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό,

Διαβάστε περισσότερα

7. Η θεωρία του ωφελιµ ισµ ού

7. Η θεωρία του ωφελιµ ισµ ού 7. Η θεωρία του ωφελιµ ισµ ού Α1. Ερωτήσεις γνώσης - κατανόησης 1. Ποιοι είναι οι κύριοι εκπρόσωποι της θεωρίας του ωφελιµισµού και µε βάση ποιο κριτήριο θα πρέπει, κατ αυτούς, να αξιολογούνται οι πράξεις

Διαβάστε περισσότερα

Θέμα: «Η ιστορική μέθοδος ερμηνείας» Υπεύθυνος καθηγητής: κ. Ανδρέας Δημητρόπουλος

Θέμα: «Η ιστορική μέθοδος ερμηνείας» Υπεύθυνος καθηγητής: κ. Ανδρέας Δημητρόπουλος Θέμα: «Η ιστορική μέθοδος ερμηνείας» Υπεύθυνος καθηγητής: κ. Ανδρέας Δημητρόπουλος Η Ιστορία, όπως τονίζει ο Μεγαλοπολίτης ιστορικός Πολύβιος σε μια ρήση του, μας διδάσκει ότι τίποτα δεν γίνεται στην τύχη

Διαβάστε περισσότερα

323 Α) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ (Γ1, 1-2)/ ΠΛΑΤΩΝΑΣ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (322 Α ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

323 Α) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ (Γ1, 1-2)/ ΠΛΑΤΩΝΑΣ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (322 Α ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΑ (Γ1, 1-2)/ ΠΛΑΤΩΝΑΣ, ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ (322 Α 323 Α) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Για όποιον εξετάζει το πολίτευμα, δηλαδή ποια είναι η ουσία του κάθε πολιτεύματος και ποια τα χαρακτηριστικά του, το πρώτο

Διαβάστε περισσότερα

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ. Ενότητα 9: Η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας. Παρούσης Μιχαήλ. Τμήμα Φιλοσοφίας

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ. Ενότητα 9: Η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας. Παρούσης Μιχαήλ. Τμήμα Φιλοσοφίας ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Ενότητα 9: Η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας Παρούσης Μιχαήλ Τμήμα Φιλοσοφίας 1 Σκοποί ενότητας 1. Διττός χαρακτήρας Συντάγματος 2. Διάκριση θεσμού-κανόνα 3. Η σχέση λόγου - πνεύματος

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2

ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2 ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2 Η ιστορία της φιλοσοφίας από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα μπορεί να θεωρηθεί ως μια διαδικασία αναζήτησης μιας απάντησης στο ερώτημα, «τι είναι γνώση;» Οι Δυτικοί φιλόσοφοι

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠ. ΕΤΟΥΣ Απαντήσεις

ΕΚΠ. ΕΤΟΥΣ Απαντήσεις Σελίδα 1 από 5 Απαντήσεις Β.1 Το συγκεκριμένο απόσπασμα αντλήθηκε από το 8 ο βιβλίο των Πολιτικών του Αριστοτέλη, που έχει ως θέμα του την παιδεία. Ήδη, από την πρώτη φράση του αποσπάσματος (ὅτι μέν οὖν

Διαβάστε περισσότερα

Επιτρέπεται να αρθρώνει η Εκκλησία πολιτικό λόγο;

Επιτρέπεται να αρθρώνει η Εκκλησία πολιτικό λόγο; 15 Ιανουαρίου 2019 Επιτρέπεται να αρθρώνει η Εκκλησία πολιτικό λόγο; Θρησκεία / Κοινωνικά θέματα Γεώργιος Παύλος, Καθηγητής Φυσικής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο και Δρ Φιλοσοφίας Α.Π.Θ. Βεβαίως η Εκκλησιαστική

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ 1ο ΕΞΑΜΗΝΟ ΔΑΠ-ΝΔΦΚ ΠΡΩΤΗ ΚΑΙ ΚΑΛΥΤΕΡΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ 1ο ΕΞΑΜΗΝΟ ΔΑΠ-ΝΔΦΚ ΠΡΩΤΗ ΚΑΙ ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ 1ο ΕΞΑΜΗΝΟ ΔΑΠ-ΝΔΦΚ ΠΡΩΤΗ ΚΑΙ ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Γιατί λέγεται φυσικό; 1. Γιατί προέρχεται

Διαβάστε περισσότερα

Περιληπτικά, τα βήματα που ακολουθούμε γενικά είναι τα εξής:

Περιληπτικά, τα βήματα που ακολουθούμε γενικά είναι τα εξής: Αυτό που πρέπει να θυμόμαστε, για να μη στεναχωριόμαστε, είναι πως τόσο στις εξισώσεις, όσο και στις ανισώσεις 1ου βαθμού, που θέλουμε να λύσουμε, ακολουθούμε ακριβώς τα ίδια βήματα! Εκεί που πρεπει να

Διαβάστε περισσότερα

Η εποχή του Διαφωτισμού

Η εποχή του Διαφωτισμού Ομαδική εργασία μαθητών Γ1 (12-01-2015) ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η εποχή του Διαφωτισμού ΟΜΑΔΑ 1 Κωνσταντίνος Σταύρος Χρήστος - Γιάννης Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17 ο και 18 ο αιώνα Οικονομικές μεταβολές Αγροτική

Διαβάστε περισσότερα

1ος Πανελλαδικός Μαθητικός Διαγωνισμός Φιλοσοφικού Δοκιμίου. Η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής Αρχαία ελληνική φιλοσοφία

1ος Πανελλαδικός Μαθητικός Διαγωνισμός Φιλοσοφικού Δοκιμίου. Η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής Αρχαία ελληνική φιλοσοφία 1ος Πανελλαδικός Μαθητικός Διαγωνισμός Φιλοσοφικού Δοκιμίου Η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής Αρχαία ελληνική φιλοσοφία προκριματική φάση 18 Φεβρουαρίου 2012 υπό την Αιγίδα του ΥΠΔΒΜΘ Διοργάνωση Τμήμα Φιλοσοφίας

Διαβάστε περισσότερα

η φιλοσοφία Gestalt, η προσέγγιση PSP, το Playback Θέατρο: τοπία αυτοσχεδιασμού

η φιλοσοφία Gestalt, η προσέγγιση PSP, το Playback Θέατρο: τοπία αυτοσχεδιασμού 1 η φιλοσοφία Gestalt, η προσέγγιση PSP, το Playback Θέατρο: τοπία αυτοσχεδιασμού Το βιβλίο αυτό, του ψυχοθεραπευτή Gestalt Πέτρου Θεοδώρου, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΦΟΡΟΣ και σε Ελληνική και

Διαβάστε περισσότερα

Tο βασικό ερώτημα στην ηθική φιλοσοφία αναφέρεται

Tο βασικό ερώτημα στην ηθική φιλοσοφία αναφέρεται Π P O Λ O Γ O Σ Tο βασικό ερώτημα στην ηθική φιλοσοφία αναφέρεται στον καθορισμό τού τι είναι καλό. Ό,τι, με τις ηθικές θεωρίες που διατυπώθηκαν κατά καιρούς, επιχείρησαν, πρωτίστως, οι εισηγητές των να

Διαβάστε περισσότερα

ENA, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών Ζαλοκώστα 8, 2ος όροφος T enainstitute.org

ENA, Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών Ζαλοκώστα 8, 2ος όροφος T enainstitute.org Ιδρυτική Διακήρυξη 1. 2. 3. Το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών - ΕΝΑ ενεργοποιείται σε μια κρίσιμη για την Ελλάδα περίοδο. Σε μια περίοδο κατά την οποία οι κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί λειτουργούν

Διαβάστε περισσότερα

Φιλοσοφία της Επιστήμης ΙΙ

Φιλοσοφία της Επιστήμης ΙΙ Φιλοσοφία της Επιστήμης ΙΙ Τετάρτη, 3.30-6 μμ. Αίθουσα A Διδάσκουσα: Ελίνα Πεχλιβανίδη ΣΧΕΔΙAΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ (SYLLABUS) Πληροφορίες για: ημέρα - ώρα - αίθουσα διεξαγωγής του μαθήματος στοιχεία επικοινωνίας,

Διαβάστε περισσότερα

Είναι τα πράγματα όπως τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας;

Είναι τα πράγματα όπως τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας; Είναι τα πράγματα όπως τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας; Εμείς που αντιλαμβανόμαστε είμαστε όλοι φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό; Πώς βρεθήκαμε σ αυτόν τον κόσμο; Ο θάνατός μας σημαίνει το τέλος ή

Διαβάστε περισσότερα

Πρώτο μέρος. Εισαγωγή

Πρώτο μέρος. Εισαγωγή Πρώτο μέρος Εισαγωγή Είναι σημαντικό να παρατηρηθεί ότι ο Χομπς απέχει συνειδητά από την ενσωμάτωση στο έργο του των βαθμών θέσεων της κραταιής τότε αντιαριστοτελικης, καρτεσιανής θεώρησης για τον κόσμο,

Διαβάστε περισσότερα

Επίπεδο Γ2. Χρήση γλώσσας (20 μονάδες) Διάρκεια: 30 λεπτά. Ερώτημα 1 (5 μονάδες)

Επίπεδο Γ2. Χρήση γλώσσας (20 μονάδες) Διάρκεια: 30 λεπτά. Ερώτημα 1 (5 μονάδες) Γ2 (20 μονάδες) Διάρκεια: 30 λεπτά Ερώτημα 1 (5 μονάδες) Ο φίλος σας έγραψε μία μελέτη σχετικά με τρόπους βελτίωσης της αναγνωστικής ικανότητας των μαθητών. Επειδή, όμως, είναι ξένος, κάνει ακόμη λάθη,

Διαβάστε περισσότερα

Το Έλλειμμα της Διεπιστημονικότητας της Σάσας Λαδά*

Το Έλλειμμα της Διεπιστημονικότητας της Σάσας Λαδά* Το Έλλειμμα της Διεπιστημονικότητας της Σάσας Λαδά* Το έλλειμμα της διεπιστημονικότητας και η μονοεπιστημονική παράδοση του ελληνικού πανεπιστημίου λειτουργούν ως σημαντική τροχοπέδη στην ανάπτυξη των

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 1 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Β ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 4.5 Αναρχισμός 4.5 ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ 1/13 Αναρχισμός

Διαβάστε περισσότερα

Η έννοια της αιτιότητας στη φιλοσοφία του Kant: η σημασία της Δεύτερης Αναλογίας

Η έννοια της αιτιότητας στη φιλοσοφία του Kant: η σημασία της Δεύτερης Αναλογίας Η έννοια της αιτιότητας στη φιλοσοφία του Kant: η σημασία της Δεύτερης Αναλογίας Διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Ιστορία και Φιλοσοφία της Επιστήμης και της Τεχνολογίας» Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο

Διαβάστε περισσότερα

Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα»

Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα» Ο συγγραφέας στο νέο του βιβλίο παρουσιάζει μια ορθολογική θέαση της κρίσης Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα» 23 Jan 201611.00 ΜΕΓΕΝΘΥΝΣΗ Συνέντευξη στη

Διαβάστε περισσότερα

Δημιουργώντας μια Συστηματική Θεολογία

Δημιουργώντας μια Συστηματική Θεολογία Ερωτήσεις Επανάληψης 1 Οι Θεολογικές Δηλώσεις στην Συστηματική Θεολογία Διάλεξη Τρίτη από την σειρά Δημιουργώντας μια Συστηματική Θεολογία Οδηγός Μελέτης Περιεχόμενα Περίγραμμα Ένα περίγραμμα του μαθήματος,

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΧΤΕΛΙΔΗΣ, ΥΒΟΝ ΚΟΣΜΑ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΧΤΕΛΙΔΗΣ, ΥΒΟΝ ΚΟΣΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παιδική ηλικία είναι ένα ζήτημα για το οποίο η κοινωνιολογία έχει δείξει μεγάλο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 έως σήμερα βρίσκεται υπό εξέλιξη ένα πρόγραμμα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΩΣΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΩΝ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΕΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΟΜΙΛΙΑ ΜΑΚΗ ΒΟΡΙΔΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΥ ΤΟΥ ΛΑ.Ο.Σ.

ΕΝΩΣΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΩΝ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΕΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΟΜΙΛΙΑ ΜΑΚΗ ΒΟΡΙΔΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΥ ΤΟΥ ΛΑ.Ο.Σ. ΕΝΩΣΗ ΝΟΜΑΡΧΙΑΚΩΝ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΕΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ ΟΜΙΛΙΑ ΜΑΚΗ ΒΟΡΙΔΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΥ ΤΟΥ ΛΑ.Ο.Σ. ΣΤΟ 14 ο ΤΑΚΤΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ «Ισχυρή Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση με αρμοδιότητες και πόρους» ΑΘΗΝΑ, 4 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2010 1 2

Διαβάστε περισσότερα

Η εποχή του Διαφωτισμού

Η εποχή του Διαφωτισμού ΟΜΑΔΑ 1 Σοφία Μαρία Χριστίνα Χρύσα - Ιωάννα ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Η εποχή του Διαφωτισμού Ομαδική εργασία μαθητών Γ2 (13-10-2015) Εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τον 17 ο και 18 ο αιώνα Αύξηση του πληθυσμού Αύξηση του

Διαβάστε περισσότερα

Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο

Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο ΣΧΟΛΗ Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ω Ν Μ Η Χ Α Ν Ι Κ Ω Ν Τ Ο Μ Ε Α Σ Π Ο Λ Ε Ο Δ Ο Μ Ι Α Σ Κ Α Ι Χ Ω Ρ Ο Τ Α Ξ Ι Α Σ Πατησίων 42, 10682 Αθήνα τηλ. 30(1) 772 3818

Διαβάστε περισσότερα

Το Δίκαιο, η Νομική Επιστήμη και η σημασία τους για τις Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σπουδές. Αναλυτικό διάγραμμα του μαθήματος της Δευτέρας 5/10/2015

Το Δίκαιο, η Νομική Επιστήμη και η σημασία τους για τις Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σπουδές. Αναλυτικό διάγραμμα του μαθήματος της Δευτέρας 5/10/2015 ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Εισαγωγή στο Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο Α εξάμηνο 2015/2016 Ν. Αθ. Κανελλοπούλου-Μαλούχου Αναπλ. Καθηγ. Συνταγματικού Δικαίου Το Δίκαιο, η Νομική Επιστήμη και η σημασία

Διαβάστε περισσότερα

Οι πραγματικοί στόχοι της πολιτικής. Γεράσιμος Βώκος. Οι πραγματικοί στόχοι της πολιτικής

Οι πραγματικοί στόχοι της πολιτικής. Γεράσιμος Βώκος. Οι πραγματικοί στόχοι της πολιτικής Γεράσιμος Βώκος Οι πραγματικοί στόχοι της πολιτικής Μπορεί κανείς να τελειώσει στα γρήγορα με τον Σοπενχάουερ, αν τον κατατάξει στην κατηγορία των απαισιόδοξων ανθρώπων και τον θεωρήσει πρωτεργάτη της

Διαβάστε περισσότερα

Τζων Λοκ. Λήδα Ευαγγελινού

Τζων Λοκ. Λήδα Ευαγγελινού Τζων Λοκ Λήδα Ευαγγελινού Στην Αγγλία του 17 ου αιώνα εμφανίζονται τα προιόντα της Ένδοξης Επανάστασης κατά του βασιλειά : ο δημοκρατικός ριζοσπαστισμός των Ισοπεδωτών (Levellers) και ο κουμμουνισμός των

Διαβάστε περισσότερα

Ομιλία της υπουργού Εξωτερικών, κυρίας Ντόρας Μπακογιάννη, στην παρουσίαση του βιβλίου

Ομιλία της υπουργού Εξωτερικών, κυρίας Ντόρας Μπακογιάννη, στην παρουσίαση του βιβλίου Ομιλία της υπουργού Εξωτερικών, κυρίας Ντόρας Μπακογιάννη, στην παρουσίαση του βιβλίου «Παγκόσμια Ευρώπη: οι Διεθνείς Διαστάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης» Αθήνα 30 Ιανουαρίου 2007 1 Προσφωνήσεις. Αυτή την

Διαβάστε περισσότερα

Ο Φιλελευθερισμός του Καρλ Πόππερ. Όμιλος Ανοιχτή Κοινωνία & Ινστιτούτο Διπλωματίας και Διεθνών Εξελίξεων 23 Οκτωβρίου 2014

Ο Φιλελευθερισμός του Καρλ Πόππερ. Όμιλος Ανοιχτή Κοινωνία & Ινστιτούτο Διπλωματίας και Διεθνών Εξελίξεων 23 Οκτωβρίου 2014 Ο Φιλελευθερισμός του Καρλ Πόππερ Όμιλος Ανοιχτή Κοινωνία & Ινστιτούτο Διπλωματίας και Διεθνών Εξελίξεων 23 Οκτωβρίου 2014 Τι ήταν ο Πόππερ Φιλελεύθερος; Σοσιαλδημοκράτης; Συντηρητικός; Ήταν ο Πόππερ φιλελεύθερος;

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Βασίλης Καραγιάννης Η παρέμβαση πραγματοποιήθηκε στα τμήματα Β2 και Γ2 του 41 ου Γυμνασίου Αθήνας και διήρκησε τρεις διδακτικές ώρες για κάθε τμήμα. Αρχικά οι μαθητές συνέλλεξαν

Διαβάστε περισσότερα

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΚΠΡΟΣΩΠΗΣΗ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ Πρακτικά συνεδρίου Κοινωνική και πολιτική εκπροσώπηση. Προκλήσεις

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 3: Η ανάπτυξη της σκέψης του παιδιού Η γνωστική-εξελικτική θεωρία του J. Piaget Μέρος ΙI

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 3: Η ανάπτυξη της σκέψης του παιδιού Η γνωστική-εξελικτική θεωρία του J. Piaget Μέρος ΙI Αναπτυξιακή Ψυχολογία Διάλεξη 3: Η ανάπτυξη της σκέψης του παιδιού Η γνωστική-εξελικτική θεωρία του J. Piaget Μέρος ΙI Θέματα διάλεξης Το στάδιο ανάπτυξης της συγκεκριμένης λογικής σκέψης Tο στάδιο ανάπτυξης

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) Πέτρος Ρούσσος ΔΙΑΛΕΞΗ 5 Έννοιες και Κλασική Θεωρία Εννοιών Έννοιες : Θεμελιώδη στοιχεία από τα οποία αποτελείται το γνωστικό σύστημα Κλασική θεωρία [ή θεωρία καθοριστικών

Διαβάστε περισσότερα

Η ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Η ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Η ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Ενότητα: 3 η Ελένη Περδικούρη Τμήμα Φιλοσοφίας 1 Ενότητα 3 η Πώς τίθεται το πρόβλημα του ορισμού στον Μένωνα του Πλάτωνα Ερώτηση του Μένωνα στον

Διαβάστε περισσότερα

14 Δυσκολίες μάθησης για την ανάπτυξη των παιδιών, αλλά και της εκπαιδευτικής πραγματικότητας. Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες και αιτιολογίες για τις

14 Δυσκολίες μάθησης για την ανάπτυξη των παιδιών, αλλά και της εκπαιδευτικής πραγματικότητας. Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες και αιτιολογίες για τις ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι δυσκολίες μάθησης των παιδιών συνεχίζουν να απασχολούν όλους όσοι ασχολούνται με την ανάπτυξη των παιδιών και με την εκπαίδευση. Τους εκπαιδευτικούς, οι οποίοι, μέσα στην τάξη τους, βρίσκονται

Διαβάστε περισσότερα

Αυτά τα δικαιώματα είναι η ισότητα, η ελευθερία, η ασφάλεια και η ιδιοκτησία.

Αυτά τα δικαιώματα είναι η ισότητα, η ελευθερία, η ασφάλεια και η ιδιοκτησία. ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ 1 της 24ης Ιουνίου 1793 Ο γαλλικός λαός, πεπεισμένος ότι η λήθη και η περιφρόνηση των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου είναι οι μόνες αιτίες για τα

Διαβάστε περισσότερα

Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου Τράπεζα Θεμάτων: 2 ο κεφάλαιο «Κατανοώντας τα πράγματα»

Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου Τράπεζα Θεμάτων: 2 ο κεφάλαιο «Κατανοώντας τα πράγματα» Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου Τράπεζα Θεμάτων: 2 ο κεφάλαιο «Κατανοώντας τα πράγματα» Α] Ασκήσεις κλειστού τύπου (Σωστό Λάθος) Για τον Πλάτωνα οι καθολικές έννοιες, τα «καθόλου», δεν είναι πράγματα ξεχωριστά

Διαβάστε περισσότερα

Μέθοδοι Έρευνας. Ενότητα 2.7: Τα συμπεράσματα. Βύρων Κοτζαμάνης ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

Μέθοδοι Έρευνας. Ενότητα 2.7: Τα συμπεράσματα. Βύρων Κοτζαμάνης ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Μέθοδοι Έρευνας Ενότητα 2.7: Τα συμπεράσματα Βύρων Κοτζαμάνης Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Η πλειοψηφία θεωρεί ότι η Νόηση είναι μια διεργασία που συμβαίνει στο ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε περισσότερα

<5,0 5,0 6,9 7 7,9 8 8,9 9-10

<5,0 5,0 6,9 7 7,9 8 8,9 9-10 ΚΡΙΤΗΡΙΑ Εύρος θέματος Τίτλος και περίληψη Εισαγωγή Βαθμολογία

Διαβάστε περισσότερα

Ηθική ανά τους λαούς

Ηθική ανά τους λαούς Ηθική ανά τους λαούς Ηθική ως όρος Όταν μιλάμε για ηθική, εννοούμε κάθε θεωρία που θέτει αντικείμενο θεωρητικής εξέτασης την πρακτική συμπεριφορά του ανθρώπου. Η φιλοσοφική ηθική διακρίνεται επομένως τόσο

Διαβάστε περισσότερα

Το ταξίδι στην 11η διάσταση

Το ταξίδι στην 11η διάσταση Το ταξίδι στην 11η διάσταση Το κείμενο αυτό δεν αντιπροσωπεύει το πώς παρουσιάζονται οι 11 διστάσεις βάση της θεωρίας των υπερχορδών! Είναι περισσότερο «τροφή για σκέψη» παρά επιστημονική άποψη. Οι σκέψεις

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στο ίκαιο των Πληροφοριακών Συστημάτων, των Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών και του ιαδικτύου Α.Μ 30437. Χριστίνα Θεοδωρίδου 2

Εισαγωγή στο ίκαιο των Πληροφοριακών Συστημάτων, των Ηλεκτρονικών Επικοινωνιών και του ιαδικτύου Α.Μ 30437. Χριστίνα Θεοδωρίδου 2 Α.Μ 30437 Χριστίνα Θεοδωρίδου 2 Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 3 1. Εισαγωγή... 7 2. Θέματα νομικής ορολογίας... 9 2.1. Η νομική έννοια του διαδικτύου και του κυβερνοχώρου... 9 2.2. Το πρόβλημα της νομικής

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΔΕΔΕΙΓΜΕΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

ΕΝΔΕΔΕΙΓΜΕΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΕΝΔΕΔΕΙΓΜΕΝΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ (1) Οι μαθητές να ασχολούνται ενεργητικά με την εξερεύνηση προβληματικών καταστάσεων. Να ψάχνουν για πρότυπα, να διαμορφώνουν υποθέσεις τις οποίες να αξιολογούν και να

Διαβάστε περισσότερα

Το ζήτημα της πλάνης στο Σοφιστή του Πλάτωνα

Το ζήτημα της πλάνης στο Σοφιστή του Πλάτωνα Το ζήτημα της πλάνης στο Σοφιστή του Πλάτωνα του μεταπτυχιακού φοιτητή Μαρκάτου Κωνσταντίνου Α.Μ.: 011/08 Επιβλέπων: Αν. Καθηγητής Άρης Κουτούγκος Διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας

Διαβάστε περισσότερα

ΧΡΟΝΟΣ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ & ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΗ ΕΠΙΔΟΣΗ

ΧΡΟΝΟΣ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ & ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΗ ΕΠΙΔΟΣΗ Σελ.1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ Νοημοσύνης και Λογικής. Λογική είναι οι γνώσεις και οι εμπειρίες από το παρελθόν. Η Λογική έχει σχέση με το μέρος εκείνο της

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη φιλοσοφία

Εισαγωγή στη φιλοσοφία Εισαγωγή στη φιλοσοφία Ενότητα 2 η : Μεταφυσική ή Οντολογία Ι: Θεός Ρένια Γασπαράτου Σχολή Ανθρωπιστικών & Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης & της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία Περιεχόμενα

Διαβάστε περισσότερα

Η Ελλάδα στα Βαλκάνια και στον κόσµο χθες, σήµερα και αύριο

Η Ελλάδα στα Βαλκάνια και στον κόσµο χθες, σήµερα και αύριο Η Ελλάδα στα Βαλκάνια και στον κόσµο χθες, σήµερα και αύριο Χωρίς αµφιβολία οι αρχαίοι Έλληνες στοχαστές, ποιητές και φιλόσοφοι πρώτοι έχουν αναπτύξει τις αξίες πάνω στις οποίες θεµελιώνεται η Ευρωπαϊκή

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ Ενότητα # 2: Επιστημολογία και Φιλοσοφικά Ρεύματα Μιλτιάδης Χαλικιάς Τμήμα Διοίκησης

Διαβάστε περισσότερα

Κυριακή Αγγελοπούλου. Επιβλέπων Καθηγητής: Μανώλης Πατηνιώτης

Κυριακή Αγγελοπούλου. Επιβλέπων Καθηγητής: Μανώλης Πατηνιώτης Κυριακή Αγγελοπούλου Επιβλέπων Καθηγητής: Μανώλης Πατηνιώτης Οι πρώτες προσπάθειες μελέτης του τρόπου επιστημονικής εργασίας έγιναν το 1970. Πραγματοποιήθηκαν μέσω της άμεσης παρατήρησης των επιστημόνων

Διαβάστε περισσότερα

*** ΣΧΕΔΙΟ ΣΥΣΤΑΣΗΣ. EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL 2010/0310(NLE)

*** ΣΧΕΔΙΟ ΣΥΣΤΑΣΗΣ. EL Eνωμένη στην πολυμορφία EL 2010/0310(NLE) ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2009-2014 Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων 24.10.2012 2010/0310(NLE) *** ΣΧΕΔΙΟ ΣΥΣΤΑΣΗΣ σχετικά με το σχέδιο απόφασης του Συμβουλίου για τη σύναψη συμφωνίας εταιρικής σχέσης και συνεργασίας

Διαβάστε περισσότερα

e-seminars Διοικώ 1 Επαγγελματική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων

e-seminars Διοικώ 1 Επαγγελματική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων e-seminars Πρωτοποριακή Συνεχής Επαγγελματική και Προσωπική Εκπαίδευση Επαγγελματική Βελτίωση Διοικώ 1 e Seminars Copyright Seminars & Consulting Page 1 Περιεχόμενα 1. Τι είναι «διοίκηση» 2. Η «διοίκηση»

Διαβάστε περισσότερα

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ: ΛΕΞΕΙΣ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ: ΛΕΞΕΙΣ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ: ΛΕΞΕΙΣ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 1. Λέξεις και νόημα Η γλώσσα αποτελείται από λέξεις. Η λέξη είναι το μικρότερο τμήμα της γλώσσας

Διαβάστε περισσότερα

ζωή για τη δική της ευδαιμονία. Μας κληροδοτεί για το μέλλον προοπτικές χειρότερες από το παρελθόν. Αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά.

ζωή για τη δική της ευδαιμονία. Μας κληροδοτεί για το μέλλον προοπτικές χειρότερες από το παρελθόν. Αυτό συμβαίνει για πρώτη φορά. Φίλες και Φίλοι, Από το 2007, όταν έθεσα για πρώτη φορά υποψηφιότητα για την ηγεσία της προοδευτικής παράταξης, χάσαμε πολλά. Μία ολόκληρη δεκαετία. Γύρω μας, ο κόσμος αλλάζει. Δυστυχώς,τώρα που ξαναγράφεται

Διαβάστε περισσότερα

John Rawls, Θεωρία της Δικαιοσύνης: από τον καντιανό αντικειμενισμό στην πολιτική του δημόσιου λόγου

John Rawls, Θεωρία της Δικαιοσύνης: από τον καντιανό αντικειμενισμό στην πολιτική του δημόσιου λόγου 1 John Rawls, Θεωρία της Δικαιοσύνης: από τον καντιανό αντικειμενισμό στην πολιτική του δημόσιου λόγου 1. Πρώτη φάση: Θεωρία της δικαιοσύνης (1971) και καντιανός αντικειμενισμός Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία.

Διαβάστε περισσότερα

Η ΚΟΙΝΗ ΕΠΟΠΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΟΛ,

Η ΚΟΙΝΗ ΕΠΟΠΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΟΛ, EUROPOL JOINT SUPERVISORY BODY ΚΟΙΝΗ ΕΠΟΠΤΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΟΛ Γνωμοδότηση 08/56 της ΚΕΑ σχετικά με την αναθεωρημένη συμφωνία που πρόκειται να υπογραφεί μεταξύ της Ευρωπόλ και της Eurojust Η ΚΟΙΝΗ ΕΠΟΠΤΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

Η αβεβαιότητα στη μέτρηση.

Η αβεβαιότητα στη μέτρηση. Η αβεβαιότητα στη μέτρηση. 1. Εισαγωγή. Κάθε μέτρηση, όσο προσεκτικά και αν έχει γίνει, περικλείει κάποια αβεβαιότητα. Η ανάλυση των σφαλμάτων είναι η μελέτη και ο υπολογισμός αυτής της αβεβαιότητας στη

Διαβάστε περισσότερα