96 ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2009 ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ. Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση. o Χριστουγεννιάτικα! o

Transcript

1 d 96 ΧΕΙΜΩΝΑΣ 2009 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Διδακτικη λογοτεχνιας και εφαρμογες στο σχολειο o Χριστουγεννιάτικα! o

2 ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ! ΠΟΛΥ ΠΑΛΙΑ ΣΤΗ ΒΗΘΛΕΕΜ ΕΝΑ ΜΠΙΣΚΟΤΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΪ-ΒΑΣΙΛΗ Με τρισδιάστατες εικόνες και κινούμενες φιγούρες! Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο m t u t u t u t u t u t u t u m Χριστουγεννιάτικα! Με μια γιορτινή ιστορία και δώρο ένα πιατάκι με τον Αϊ-Βασίλη. Λίτσα Ψαραύτη ΠΕΝΤΕ ΔΩΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΪ-ΒΑΣΙΛΗ Έλενα Χ. Στανιού ΤΟ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΤΙΚΟ ΔΩΡΟ ΤΟΥ ΑΡΗ Αγγελική Βαρελλά ΑΓΙΑ ΝΥΧΤΑ, ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Τ ΟΥΡΑΝΟΥ Λότη ΠέτροβιτςΑνδρουτσοπούλου ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΗΣ ΑΣΗΜΟΦΥΛΛΗΣ ΕΛΙΑΣ Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη ΜΙΛΗΣΤΕ ΜΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 1η ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ 1η ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ 2η ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ Σοφία Παράσχου ΟΤΑΝ ΕΚΛΑΨΕ Ο ΑΪ-ΒΑΣΙΛΗΣ Από την πώληση κάθε αντιτύπου 0,50 διατίθενται για την υποστήριξη του έργου τoυ WWF Eλλάς. Μερκούριος Αυτζής ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΟΥ ΑΛΗΤΗ Η ΑΠΙΣΤΕΥΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΪ-ΒΑΣΙΛΗ Οι μέρες των Χριστουγέννων, όχι μόνο το δωδεκαήμερο αλλά ολόκληρος ο Δεκέμβρης και ο Γενάρης, θερμαίνουν την καρδιά και το νου κάθε ανθρώπου. Εκδηλώνονται συναισθήματα αγάπης, σεβασμού, αλληλεγγύης. Ο νους μας γυρίζει στα παιδικά Χριστούγεννα. Οι άγιες μέρες έχουν ιδιαίτερο άρωμα, δια φορετικό για τους μικρούς, διαφορετικό για τους μεγάλους. Ο Αϊ-Βασίλης έρ χεται κάθε χρόνο. Οι καλικάντζαροι επίσης. Και τα χοιρινά μοσχοβολούν στα κάρβουνα. Το σπιτικό ντύνεται τα καλά του και το τραπέζι στολίζεται. Οι δρόμοι κι οι βιτρίνες φεγγοβολούν χρώματα. «Χρονιάρες μέρες» λέγο νται. Κι ο καινούργιος χρόνος προβάλλει αισιόδοξος και με όνειρα. Ευχές παντού: «Καλή χρονιά, ευτυχισμένος ο καινούργιος χρόνος. Ο νεογέννητος Χριστός να χαρίζει σε όλο τον κόσμο υγεία και ειρήνη». Και τα παιδιά με τα τρίγωνα στα χέρια τραγουδούν: k «Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου» j Τα Χριστούγεννα είναι κατεξοχήν γιορτή των παιδιών. Οι Διαδρομές συμμετέχουν σε αυτά τα γεγονότα και τα ειωθότα με τον δικό τους τρόπο. Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος, στο χριστουγεννιάτικο τεύχος δημοσιεύεται υλικό με ευρεία αναφορά στις γιορτινές ημέρες. Βιβλία χριστουγεννιάτικα για μι κρά και μεγάλα παιδιά. Βιβλία φαντασίας, ρεαλισμού, εικονογραφημένα. Ιστορίες με κοινωνικό περιεχόμενο, διηγήσεις λαογραφικές, παραμύθια για καλι κάντζαρους, κ.ά. Πέρα όμως από αυτά, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να προσεγγίσει και άλλα θέματα, όπως είναι το Παραμύθι και το Διήγημα, η... ποινικοποίηση του Αϊ-Βασίλη, η εικονογράφηση των παιδικών βιβλίων. Και, όπως πάντα, η καθιερωμένη συνέντευξη, τα νέα, κ.λπ. Οι Διαδρομές εύχονται σε όλους τους αναγνώστες τους «Καλά Χριστούγεννα και ευτυχισμένος ο Καινούργιος Χρόνος». Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ...και για νεαρούς αναγνώστες µε απαιτήσεις w w w. p s i c h o g i o s. g r ΜΕΓΑΛΗ ΚΛΗΡΩΣΗ ΜΕ ΩΡΟ ΤΡΙΑ ΤΑΞΙ ΙΑ ΣΕ ΛΕΥΚΩΣΙΑ ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ ΡΩΜΗ Όταν κλείνει ένα βιβλίο, ανοίγει ένας κύκλος επικοινωνίας. Στείλτε τις κριτικές σας και λάβετε μέρος στη μεγάλη κλήρωση για τρία τριήμερα ταξίδια στην Ευρώπη. Πληροφορίες συμμετοχής στο στην ενότητα ΚΛΗΡΩΣΕΙΣ/ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ ( ή στο ειδικό έντυπο που θα βρείτε στα βιβλιοπωλεία. Εσείς κι εμείς πάντα σ επαφή! Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ

3 Περίοδος Γ : Χειμώνας 2009 Τεύχος 96 Δεκέμβριος Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2010 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β : , τεύχη Περίοδος Α : , τεύχη 1-60) ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ 3rd Period: Winter 2009 No 96 December Januar - Februar 2010 Quarterl Publication (2nd Period: , No st Period: , No 1-60) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS Ιδιοκτησία: Λέσχη Μελέτης και Έρευνας της Παιδικής Λογοτεχνίας ΟΙ Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Ζαλόγγου 7, Αθήνα ISSN Owner: DIADROMES Club for Children s Literature Stud and Research, a Greek non-profit union 7, Zalogou str., Αthens, Greece Επισημάνσεις Η εικονογράφος του τεύχους: Κατερίνα Χαδουλού 4 5 Points This Issue s Illustrator: Κaterina Hadoulou Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος vanagno@ece.uth.gr Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos vanagno@ece.uth.gr Παραμύθι και διήγημα του Αλέξανδρου N. Ακριτόπουλου 8 Fair-tale and Short Stor b Alexandros N. Akritopoulos Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (), Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), Ελένη Ηλία (Ε.Η.), Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), , lot@lot.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), , tsilimeni@the.forthnet.gr Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), Galatia Soureli (G.S.), Eleni Ilia (Ε.I.), Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), Litsa Psarafti (L.Ps.), Lot Petrovits (L.P.), , lot@lot.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), , tsilimeni@the.forthnet.gr Theti Hortiati (Th.H.), H ποινικοποίηση του Aϊ-Βασίλη: Πρόσωπα και προσωπεία στον παρωδιακό καθρέφτη του Ευγένιου Τριβιζά της Μάγιας Σταυροπούλου Ένθετο 16-σέλιδο Βιβλιοπαρουσιάσεις (45 τίτλοι) Επιλογή χριστουγεννιάτικων βιβλίων (24 τίτλοι) Παιδικά Ημερολόγια για το έτος 2010 (8 τίτλοι) Τhe criminalization of Father Christmas: Faces and masks in Eugene Trivizas parodic looking glass b Magia Stavropoulou 16-page Booklist insert with Reviews (45 titles) Review of a selection of Christmas books (24 titles) Children s Calendars for 2010 (8 titles) Εικόνα Εξωφύλλου: Κοκκινοσκουφίτσα, από προσωπική αδημοσίευτη δουλειά της εικονογράφου Κατερίνας Χαδουλού Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Πέγκυ Σκουλίδα, pskoulida@psichogios.gr Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, Μεταμόρφωση Τηλ.: Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης Cover Illustration: Little Red Riding Hood, a previousl personal unpublished work Illustrator: Katerina Hadoulou Marketing, Public Relations and Advertisments: Pegg Skoulida, pskoulida@psichogios.gr Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str Metamorfossi Τel.: Cop editor: Petros Yarmenitis Εικονογραφώντας παιδικά βιβλία Σκοποί και μέθοδοι του Z. Rchlicki μετάφραση: Λίτσα Ψαραύτη Συνέντευξη της Γιώτας Φώτου από την Αγγελική Βαρελλά Ρήσεις Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Creation of children s books Aims and methods b Z. Rchlicki translated b Litsa Psarafti Interview with Yota Fotou b Αngeliki Varella I. M. Panagiotopoulo s saings b Lot Petrovits-Androutsopulou DTP: Σπυριδούλα Βονίτση DTP: Spridoula Vonitsi Νέα 80 News Το περιοδικό εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο DIADROMES is published four times a ear in March, June, September and December Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές 81 Submission Guidelines Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του The reproduction or cop of the contents or structure of this περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια magazine, in whole or in part, is prohibited without the written του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του authorit of the publisher, who retains all rights ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ 3727 Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

4 επισημάνσεις επισημάνσεις 4 Οι αριθμοί της φρίκης επισημάνσεις Μας συγκλονίζουν οι αριθμοί της φρίκης που φέρνουν κάθε τόσο στο φως τα Μ.Μ.Ε.: Στον 21ο αιώνα υπάρχουν όπως διαβάσαμε προ καιρού στις εφημερίδες «σύγχρονοι σκλάβοι» σε όλο τον κόσμο, από τους οποίους οι είναι θύματα αδίστακτων δουλεμπόρων, των οποίων τα κέρδη ξεπερνούν τα 30 δισεκατομμύρια δολάρια. Στη συντριπτική τους πλειονότητα, τα θύματα ζουν σε φτωχές χώρες της Ασίας ή της Λατινικής Αμερικής (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν καταγράφονται χιλιάδες περιπτώσεις καταναγκαστικής εργασίας και σε εκβιομηχανισμένες χώρες) και είναι γυναίκες και παιδιά. Παιδιά που δεν θα παίξουν ποτέ. Που δεν θα πάνε σχολείο. Που δεν θα χαρούν ποτέ το διάβασμα ενός βιβλίου γραμμένου γι αυτά. Λ.Π.-Α. έμμετρη επισήμανση Και καρδιά μεταλλαγμένη Πάει η τσάπα, το υνί σκάβει, σπέρνει η μηχανή και τον κόσμο αλωνίζει κάποτε όμως φοβερίζει κι ας μη μας κακοφανεί που μας στήνει μηχανή και ο νους δεν προλαβαίνει να δει πού μας παρασέρνει πάει η σκάφη κι ο αργαλειός τα κουμπιά είναι το βιος τηλεόραση λατέρνα γη απόβλητα μια στέρνα τώρα η τεχνολογία έχει λόγο κι εργαλεία ο άνθρωπος ας περιμένει και καρδιά μεταλλαγμένη Θ.Χ. η εικονογράφος του τεύχους ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΔΟΥΛΟΥ Η Κατερίνα Χαδουλού γεννήθηκε το 1980 στη Νάπολη της Ιταλίας. Το 2001 εισάγεται στο Τμήμα Καλών Τεχνών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1η θέση στη σειρά εισακτέων) και στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας (9η θέση στη σειρά εισακτέων). Σπούδασε Zωγραφική στο ΣΤ εργαστήριο με δάσκαλο τον Τρ. Πατρασκίδη. Αποφοίτησε με Άριστα τον Σεπτέμβριο του Από το 2003 έως και σήμερα παρακολουθεί μαθήματα Γραφικών Τεχνών, Τυπογραφίας και Τέχνης του Βιβλίου με καθηγήτρια τη Λεώνη Βιδάλη. Κέρδισε το 2ο Βραβείο Νέων Καλλιτεχνών στον 6ο Πανελλήνιο Διαγωνισμό Κόμικς του ένθετου περιοδικού «9» της Ελευθεροτυπίας (Σεπτέμβριος 2006) και το 2ο Βραβείο στον 2ο Πανελλήνιο Διαγωνισμό COMIX (Σεπτέμβριος 2007). Το 2009 απέσπασε Βραβείο ΕΒΓΕ Γενικής Εικονογράφησης. Έχει συμμετάσχει σε workshops και ομαδικές εκθέσεις. Από το 2007 εκπονεί καλλιτεχνικό έργο στο Εργαστήριο Γραφικών Τεχνών της ΑΣΚΤ με υποτροφία του ΙΚΥ. Εκτός από τη Zωγραφική ασχολείται με τη Γραφιστική, τα Κόμικς και την Εικονογράφηση. Εικονογραφημένα βιβλία: Μια μπάλα ζωγραφιά, της Μαρίας Τσόγκα, εκδόσεις Πατάκη, Τα άτακτα πλοκάμια, της Λίλας Πατρόκλου, εκδόσεις Κάστωρ, Πασχαλινές ιστορίες, συλλογικό, εκδόσεις Μίνωας, Μούσικατ, της Δέσποινας Μπογδάνη-Σουγιούλ, εκδόσεις Μίνωας, Σκυλί από τζάκι, της Γιολάντας Τσορώνη-Γεωργιάδη, εκδόσεις Διάπλαση, Ο ήλιος είναι για όλους, της Νατάσας Καρακατσάνη, εκδόσεις Πατάκη, Το πέταγμα προς την ελευθερία, της Λίτσας Ψαραύτη, εκδόσεις Πατάκη,

5 6 Ο παππούς μάς άφησε, του Φίλιππου Μανδηλαρά, εκδόσεις Πατάκη, Μην τα κάνετε θάλασσα με τη θάλασσα, της Έλενας Καστάνη, εκδόσεις Μίνωας, Η Λήδα και η γαρίδα Νούμερο 0, της Σύρμως Καπούτση, εκδόσεις Διάπλαση, Τα μαγικά Χριστούγεννα της Δέσποινας, της Ελένης Δικαίου, εκδόσεις Πατάκη, Τα Χριστούγεννα του Έντι και το χαμένο ακορντεόν, της Δέσποινας Μπογδάνη-Σουγιούλ, εκδόσεις λέξη κλειδί, Ο σκαντζόχοιρος που ήθελε να τον χαϊδέψουν, της Κατερίνας Αναγνώστου, εκδόσεις Μίνωας, Ο λαίμαργος βασιλιάς, της Αθηνάς Δρακοπούλου, εκδόσεις Κάστωρ, Πώς γεννιούνται τα παιδιά, του Φίλιππου Μανδηλαρά, εκδόσεις Πατάκη, Η περιπέτεια των 4 εποχών, της Μαρίζας Γεωργάλου, εκδόσεις Καρυδάκη, Κορόνα από χιόνι, της Αγγελικής Βαρελά, εκδόσεις Πατάκη (υπό έκδοση). Εξώφυλλα: Ένα σκυλί για μια ζωή, του Λ. Σ. Μάθιους, εκδόσεις Πατάκη, Υπάρχω, του Κέβιν Μπρουκς, εκδόσεις Πατάκη, Αφρικανικό ημερολόγιο, της Σώτης Τριανταφύλλου, εκδόσεις Πατάκη, Φρίντα Κάλο, της Βάνας Τσερτσένα, εκδόσεις Πατάκη, Βιρτζίνια Γουλφ, της Μπεατρίτσε Μαζίνι, εκδόσεις Πατάκη, Η προφητεία του κόκκινου κρασιού, της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, εκδόσεις Πατάκη, Ο φύλακας της βαρύτητας, του Μάικλ Ράισμαν, εκδόσεις Πατάκη, Τα άλογα της πράσινης κοιλάδας, της Λίνας Λυχναρά, εκδόσεις Πατάκη (υπό έκδοση). ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙ ΙΑ ΝΕΟΙ ΤΙΤΛΟΙ Σελ ,70 e ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ εικ.: Ρίτα Τσιµόχοβα Πολύτιµα δώρα Σελ ,70 e! ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΜΑΝ ΗΛΑΡΑΣ εικ.: Πέτρος Μπουλούµπασης Καλικάντζαρος είσαι και φαίνεσαι! Σελ ,90 e ΒΑΣΩ ΨΑΡΑΚΗ Στο κάστρο της Σουµουτού η Τουρουπίτα µαγειρεύει µαζί µε τα παιδιά Σελ. 40 4,40 e ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΡΕΛΛΑ Κορόνα από χιόνι... εικ.: Κατερίνα Χαδουλού

6 8 ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΚΑΙ ΔΙΗΓΗΜΑ Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας B ασική μου πρόθεση είναι να ερευνήσω τις ειδολογικές σχέσεις των δύο αφηγηματικών λόγων, του λόγου του λογοτεχνικού παραμυθιού και εκείνον του νεοελληνικού διηγήματος, κυρίως από την πλευρά του παραμυθιού, σε μια περίοδο της ελληνικής λογοτεχνίας, τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, όπου υπάρχει μεγάλη σύγχυση στο χώρο του σύντομου αφηγήματος. Το ένα είδος, το διήγημα, αναδύεται ακμαίο στην Ελλάδα χωρίς ακόμη να έχει παγιωθεί, ενώ το άλλο, το λογοτεχνικό παραμύθι, αν και με μεγάλη παράδοση στην Ευρώπη, στην Ελλάδα επισκιάζεται ακόμη από τη δυναμική παρουσία του λαϊκού παραδοσιακού παραμυθιού, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δεν έχουν υπάρξει δείγματα λογοτεχνικού παραμυθικού λόγου πριν και κατά τη διάρκεια της ελληνικής ηθογραφίας. Πάντως ένα είναι βέβαιο, ότι δεν έχουν ικανοποιητικά μελετηθεί, αν και τελευταία έχουν γίνει έρευνες ειδικά για το διήγημα 1. Στο επίπεδο της λογοτεχνικής δημιουργίας, της αφηγηματικής σύνθεσης, έχουν συντελεστεί σημαντικές αλλαγές, λόγω της ανάπτυξης της ψυχολογικής ανάλυσης στη λογοτεχνική γραφή. Όπως επισημαίνει ο Γάλλος ερευνητής Fr. Marotin: «Οι εν δυνάμει ιδιότητες της ψυχολογικής ανάλυσης έχουν αναπτυχθεί, η αφήγηση εγκαταλείπει το πεδίο του παραμυθιού για να μπει σ αυτό του διηγήματος, οπόταν εμφανίζεται η στιγμή της συνειδητοποίησης ενός μέλλοντος. Ιδιαίτερα όταν η συνύπαρξη του διηγήματος προϋποθέτει την ανωτερότητα του αρθρωμένου λόγου και κατανοεί τη δυσλειτουργία της επικοινωνίας που έκρυβε η προφορικότητα του λαϊκού παραμυθιού τότε λοιπόν η απλή μορφή του παραδοσιακού αφηγήματος πλησιάζει την πολύπλοκη λογοτεχνική μορφή του διηγήματος» 2. Θεωρώ ότι το παράδειγμα της διηγηματογραφίας του Γ. Μ. Βιζυηνού ( ) αποτελεί εξαιρετική περίπτωση για τη μελέτη των σχέσεων παραμυθιού και διηγήματος στη νεοελληνική λογοτεχνία, πρώτον γιατί το είδος του διηγήματος κατά την εποχή της ελληνικής ηθογραφίας, τέλη του 19ου αιώνα, δεν έχει ακόμη διαμορφωθεί πλήρως και βρίσκεται εν εξελίξει στην Ελλάδα, και, δεύτερον, γιατί ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το λαϊκό παραμύθι ως αφηγηματικό και μυθοπλαστικό υλικό των διηγημάτων του, όπως και άλλα είδη της λαϊκής παράδοσης. Επιπλέον, η σχέση παραμυθιού και διηγήματος είναι δυνατό να ανιχνευτεί από διάφορες απόψεις, τόσο σε διήγημα που ο συγγραφέας απευθύνει σε ενήλικες (Το μόνον της ζωής του ταξείδιον) όσο και σε διήγημα για παιδιά (Ο Τρομάρας). Επίσης, ένα άλλο θέμα εξίσου σοβαρό, αλλά που ξεπερνά ή και τέμνει τα όρια αυτής της εργασίας, είναι η εξιστόρηση της παιδικής ηλικίας στο νεοελληνικό διήγημα, θέμα που υπάρχει και εν μέρει ανιχνεύεται και στα δύο παραπάνω διηγήματα. Στο πρώτο ο συγγραφέας διηγείται την παιδική ηλικία σε ενήλικες, ενώ στο δεύτερο διηγείται την παιδική ηλικία σε παιδιά. Η διηγηματογραφία του Βιζυηνού εντάσσεται στον ευρωπαϊκό ρεαλισμό, πλάι στον Μοπασάν, τον Τουργκένιεφ, τον Τόμας Χάρντι και τον Τζιοβάνι Βέργκα, όπως έδειξε ο Ρόντριγκ Μπίτον 3. Στο ίδιο ιστορικό και γραμματολογικό περιέχον, δηλαδή στη γενιά του 1880, πρέπει να εντάξουμε και το παραμυθικό έργο του Γεωργίου Δροσίνη, αλλά και του Γιάννη Ψυχάρη την προσπάθεια να μιλήσει για το παραμύθι και να ασχοληθεί ως συγγραφέας και θεωρητικός της λογοτεχνίας μ αυτό. Επιπλέον, την εποχή αυτή που προωθείται το νεοελληνικό ηθογραφικό διήγημα αλλά και το λαϊκό παραμύθι από τον Νικόλαο Πολίτη, γίνεται σύγχυση των όρων «παραμύθι» και «διήγημα», χωρίς βέβαια να γίνεται και διαχωρισμός «λογοτεχνικού παραμυθιού» και «λαϊκού παραμυθιού». Για τον Γεώργιο Δροσίνη, ο οποίος γνωρίζει από το περιοδικό Εστία τα κείμενα του Δανού συγγραφέα H. C. Andersen, η μελέτη της Άννας Χρυσογέλου-Κατσή έδειξε ότι ο συγγραφέας διαλεγόμενος με την εποχή του, που είναι ο αιώνας του ρεαλισμού, «πιστεύει [ ] πως βάση της δημιουργίας και του έντεχνου παραμυθιού [ ] είναι η πραγματικότητα». Για τον Γιάννη Ψυχάρη, η Γερασιμία Μελισσαράτου έδειξε ότι ο συγγραφέας, πρώτον, κάνει ευρεία χρήση της λέξης-όρου «παραμύθι» αντί των ειδολογικών όρων που εννοιολογούν αυθύπαρκτα λογοτεχνικά είδη, όπως διήγημα, νουβέλα, ρομάντζο, μυθιστόρημα, 9

7 10 και ως όρο αφηγηματολογικής ορολογίας με πολύσημο περιεχόμενο (σημαίνει την αφηγηματική πρόζα, την ιστορία ενός αφηγήματος [histoire], δηλαδή το μύθο, την κατασκευασμένη/φανταστική ιστορία γενικά [fiction], τη σύντομη αφηγηματική φόρμα και κυρίως το ηθογραφικό διήγημα) συμπλέοντας έτσι με τη ρομαντική διάσταση της επιλογής του όρου, και, δεύτερον, «στη διαφωτιστική πρόθεση που ενυπάρχει στην επιλογή του όρου» για την προσωπική του λογοτεχνική παραγωγή και συγκεκριμένα για το αφήγημά του «Ο Μάγος» που ο ίδιος χαρακτηρίζει «παραμύθι» και που του δίνει και πολιτική διάσταση, εντάσσοντάς το έτσι στην προσπάθεια επιβολής της δημοτικής γλώσσας και λογοτεχνίας του προσωπικού του οράματος 4. Οι ειδολογικοί προσδιορισμοί του παραμυθιού και οι διαπλοκές του με τα άλλα σύντομα και όμορα είδη την εποχή αυτή διερευνώνται όχι καθοριστικά αλλά περιφερειακά και από τις μελετήτριες Μαρία Καραΐσκου και Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο άρθρο της η Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού για το διήγημα του Κ. Παλαμά «Τα μάτια του Κουνάλα» (1897), ενώ χρησιμοποιεί τον όρο «διήγημα» σε όλη την έκταση της μελέτης της, όταν παραπέμπει στο γαλλικό κείμενο προέλευσης για την ιστορία του Κουνάλα, εκεί διαβάζουμε τον όρο «légende» («θρύλος»), και στη γαλλική περίληψη του άρθρου της (résumé) που παραθέτει διαβάζουμε τον όρο «conte» («παραμύθι») 5. Ο Αργύρης Εφταλιώτης δημοσιεύει στο περιοδικό Εστία ένα κείμενο με τίτλο «Ένα αληθινό παραμύθι» 6. Πρόκειται για διήγηση που αναφέρεται στο γυρισμό ενός ξενιτεμένου, γνωστό και αγαπητό θέμα του συγγραφέα. Όμως δεν είναι παραμύθι. Αποτελεί ένα ρεαλιστικό, ηθογραφικό διήγημα. Κατ ανάλογο τρόπο σκεπτόμενος, και δίνοντας στον όρο «παραμύθι» τη σημασία της κατασκευασμένης/φανταστικής ιστορίας γενικά (fiction), ο Τάσος Καλογιάννης δημοσιεύει δύο κείμενα στο ίδιο περιοδικό με επίτιτλο «Παραμύθια του χωριού» 7. Πρόκειται όμως για ηθογραφικά διηγήματα. Το πρώτο, «Η πρώτη αγάπη μου», αναφέρεται σε έναν παιδικό έρωτα, και το δεύτερο, «Η χαροκαμένη», σε μια ιστορία με φόντο την ελληνική ύπαιθρο. Ενώ ο Ιωάννης Πολέμης τιτλοφορεί το σύντομο ποιητικό του κείμενο «Το παραμύθι μου», χωρίς καν να είναι αφηγηματικό. Πρόκειται για ένα ολιγόστιχο λυρικό ποίημα 8. Ο H. C. Andersen έχει ήδη μεταφραστεί την εποχή αυτή στην Ελλάδα. Υπό τον τίτλο «Δανικά παραμύθια» δημοσιεύονται στο περιοδικό Εστία (1876) μεταφρασμένα: από τον Δημήτριο Βικέλα «Η σακκορράφα», σσ , από τον Νικόλαο Γ. Πολίτη «Η ιστορία μιας φιάλης», σσ , με ειδολογικό χαρακτηρισμό «Διήγημα του Άνδερσεν» και χωρίς κανέναν χαρακτηρισμό παρά μόνο την πληροφορία «Εκ των του Άνδερσεν», και «Η μικρά φωσφοροπώλις», σσ , από τον Π. Σ. Φέρμπο. Από τις περικειμενικές πληροφορίες των κειμένων προκύπτει ότι δεν υπάρχει ενιαία ειδολογική κατάταξη ή χαρακτηρισμός των κειμένων αυτών που είναι μεταφράσεις-αποδόσεις των πιο χαρακτηριστικών παραμυθιών του Δανού συγγραφέα. Ο Δημήτριος Βικέλας, λίγο αργότερα, μεταφράζει και άλλα παραμύθια και τα δημοσιεύει σε έναν τόμο με τίτλο Παραμύθια του Άνδερσεν, στον οποίο περιέχονται τα: «Το ασχημόπαπον», «Το χαμόγελον», «Η βασιλοπούλα και το ρεβίθι», «Οι αγριόκυκνοι», «Ο σταθερός στρατιώτης», «Η σακκορράφα», «Είναι αληθέστατον!», «Τα τριαντάφυλλα και οι σπουργίται», «Ιστορία μιας δραχμής», «Τα φορέματα του βασιλέως», «Αι γαλόσαι της τύχης», «Η μάννα και ο χάρος» 9. Ο H. C. Andersen έχει μεταφραστεί επίσης και από τον Αλέξανδρο Πάλλη. Λoγοτεχνικό παραμύθι σε διήγημα: Το μόνον της ζωής του ταξείδιον του Γ. Μ. Βιζυηνού Δύο ερευνητικά ερωτήματα σχετικά με το θέμα των σχέσεων του παραμυθιού και του νεοελληνικού διηγήματος αναδύονται: πρώτον, τι είδους είναι το παραμύθι ή το παραμυθικό υλικό, και, δεύτερον, πώς το χρησιμοποιεί ο συγκεκριμένος συγγραφέας στο έργο του. Το πρώτο αφορά στην οντολογία ενός δεδομένου υλικού, το δεύτερο στη λογοτεχνική μυθοπλασία κατά τη σύνθεση ενός πρωτότυπου έργου. Διαβάζοντας Το μόνον της ζωής του ταξείδιον, από την αρχή του κειμένου διαπιστώνουμε την πυκνότητα του παραμυθικού υλικού, σε σημείο που θα μπορούσαμε με βεβαιότητα να υποστηρίξουμε ότι αποτελεί ένα ολόκληρο λογοτεχνικό παραμύθι με αρχή, μέση και τέλος. Βρίσκεται στις τρεις πρώτες σελίδες του αφηγήματος 10. Ιδού πώς έχει, ως πλοκή και δράση, η παραμυθική ιστορία, ενσωματωμένη, σε μετατιθέμενο λόγο, στην ομοδιηγητική αφήγηση του διηγήματος 11. Ένα ραφτόπουλο που τραγουδά όμορφα, άθελά του ξελογιάζει τη βασιλοπούλα που πέφτει στο κρεβάτι από έρωτα γι αυτό. Η βασιλοπούλα καταφεύγει στο βασιλιά πατέρα της, ζητώντας του να την παντρέψει με το ραφτόπουλο, αλλιώς θα πεθάνει. Ο βασιλιάς με τη μονάκριβη κόρη, άλλο δεν σκέφτεται από την ευτυχία της. Ως άλλος Πρίαμος «[ ] πηγαίνει στα πόδια του ραφτόπουλου, [ ]» και το θερμοπαρακαλεί να γίνει γαμπρός του, με την προϋπόθεση να πραγματοποιήσει άθλους, να πιάσει ένα ζωντανό λιοντάρι ή να σκοτώσει έναν δράκο ή να κατακτήσει ένα βασίλειο, για να φανεί βέβαια ήρωας, ένας γαμπρός αντάξιος ενός βασιλιά. Το ραφτόπουλο δεν δέχεται να γίνει ατσαλένιος μαχητής, ως ειρηνικός άνθρωπος που είναι, αλλά δέχεται να ράψει τα νυφιάτικα της κόρης του, και ο βασιλιάς, μη βλέποντας τι άλλο θα μπορούσε να κάνει, του αντιπροτείνει να ράψει σαράντα νυφιάτικα, με τον όρο, αν δεν τα έχει έτοιμα ως την επομένη, να του πάρει το 11

8 12 κεφάλι. Το ραφτόπουλο παίρνει την παραγγελία του βασιλιά ως προκλητική δοκιμασία και την εκτελεί, γιατί ως πρόγονος νεράιδας κατέχει μαγικό μέσο στη δαχτυλήθρα του μ αυτό την καλεί, κι εκείνη με σαράντα άλλες νεράιδες που υπακούν στις μαγικές προσταγές της και με το ραφτόπουλο ετοιμάζουν ως το πρωί τις σαράντα νυφικές φορεσιές «χωρίς ραφή και ράμμα». Ο βασιλιάς, εντυπωσιασμένος, έκθαμβος από το θέαμα, τις κεντημένες με χρυσάφι και μαργαριτάρια νυφικές φορεσιές, κρατώντας την απ το χέρι, δίνει την κόρη του γυναίκα στο ραφτόπουλο. Πρόκειται για μια λογοτεχνική μετάπλαση μοτίβων και θεμάτων λαϊκών παραμυθιών. Τα κύρια στοιχεία της υβριδικής λογοτεχνικής μετάπλασης, πάντοτε σε σχέση με προϋπάρχον παραδοσιακό υλικό που μετα/δια/πλάθεται, είναι τα εξής: Καταργείται η αντικειμενική αφήγηση του λαϊκού παραμυθιού, καθώς το υλικό του γίνεται αντικείμενο αφήγησης σε μετατιθέμενο λόγο. Ο λόγος του αφηγητή που είναι και ο λόγος του ήρωα σε μικρή ηλικία («Εγνώριζον») συνενώνεται με το λόγο του παππού («μοι τα διηγείτο ο πάππος μου»): «Ότε μ εστρατολόγουν διά το έντιμον των ραπτών επάγγελμα, [ ] Εγνώριζον πολύ καλά ότι οι βασιλοπούλαις [ ]. Εγνώριζον, πως όταν ερωτευθή καμμία βασιλοπούλα με το ραφτάκι της, δεν χορατεύει [ ]. Ταύτα πάντα μοι τα διηγείτο ο πάππος μου,» (σσ ). Το παραμυθικό υλικό αποτελεί γνωστικό στοιχείο του λόγου του υποκειμένου της αφήγησης. Ο αφηγητής και ήρωας ομολογεί ότι τα παραμύθια τού τα διηγούνταν ο παππούς του, όταν ήταν παιδί και με τρόπο τόσο γοητευτικό («[ ] ενεποίησεν επί της παιδικής μου φαντασίας τόσον γοητευτικήν εντύπωσιν, [ ]»), ώστε του ήταν αδύνατο να ξεχωρίσει το φανταστικό από το πραγματικό. Η γνώση των παραπάνω από μέρους του αφηγητή υποδηλώνει τόσο την ελεύθερη επιλογή του υλικού αυτού από το συγγραφέα όσο και τη σκοπιμότητα της επιλογής αυτής για το διήγημα ως είδος κατά την περίοδο αυτή. Ο συγγραφέας δημιουργεί με επίγνωση των επιλογών του. Και εννοώ ότι ο Βιζυηνός, ως επιστήμονας παιδαγωγός και ψυχολόγος, γνωρίζει τη δύναμη των παραμυθιών, την παιδαγωγική τους αξία, και την ομόλογη, αν μπορώ να το πω έτσι, λειτουργία τους στη δημιουργική φαντασία, και ειδικότερα στην παιδική φαντασία. Στα παρακάτω αποσπάσματα αναγνωρίζεται, από τον αναγνώστη, η πανταχού παρουσία ενός αφηγηματικού υποκειμένου με ψυχαναλυτική ικανότητα και διεισδυτικότητα, στην ομοδιηγητική μέσα στο κείμενο αφήγηση, αλλά και στα πλούσια αφηγηματικά σχόλια, που είναι άγνωστα στο αυθεντικό λαϊκό παραμύθι: Ως που φωνάζει επί τέλους τον πατέρα της η βασιλοπούλα και του το λέγει παστρικά παστρικά: «Πατεράκι μου, ή το ραφτόπουλο, που τραγουδά τόσον εύμορφα, ή θα πεθάνω!» (σ. 280). Ο χρονότοπος του ενσωματωμένου στο διήγημα λογοτεχνικού παραμυθιού, τόσο από τον αφηγηματικό τρόπο του συγγραφέα όσο και από την πρόσληψη του αναγνώστη, μετέχει μιας φαινομενικά διπλής πραγματικότητας. Ανήκει τόσο στο «διήγημα» όσο και στο εμπεριεχόμενο σ αυτό «παραμύθι», γεγονός με μεγάλη σημασία για τη μυθοπλασία του αφηγήματος, και συγκεκριμένα των όσων γίνονται αντικείμενο αφήγησης σε σχέση με την αντικειμενική πραγματικότητα. Ενώ το παραμυθικό υλικό ως δράση και πλοκή συντάσσεται σε χρόνο κυκλικό και το παραμύθι τελειώνει στα εμφανή όρια εγκιβωτισμού του, ταυτόχρονα πλαισιώνεται σε μια αναδρομική αφήγηση με την οποία αρχίζει το διήγημα μια αναδρομή στην παιδική ηλικία: «Ότε μ εστρατολόγουν διά το έντιμον των ραπτών επάγγελμα, [ ] Εγνώριζον πολύ καλά ότι οι βασιλοπούλαις [ ]. Εγνώριζον, πως όταν ερωτευθή καμμία βασιλοπούλα με το ραφτάκι της, δεν χορατεύει [ ]. Ταύτα πάντα μοι τα διηγείτο ο πάππος μου,[ ] Εν τούτοις είχον αρκετοί μήνες από της αφίξεώς μου και τίποτ ακόμη δεν κατωρθώθη» (σσ ). Η ουτοπία του εμβόλιμου παραμυθιού ενσωματώνεται στην αναδρομή του αφηγητή-ήρωα στην περίοδο της παιδικής του ηλικίας, δηλαδή πριν την εγκατάστασή του στην Πόλη. Μετά την αναδρομή αυτή, ο αφηγηματικός χρόνος ακολουθεί γραμμική πορεία ως το τέλος της 13 «Καλά, βρε άτιμε!» βάλλει με τον νουν του ο βασιλεύς, ο οποίος δεν συγκινείται πολύ πολύ από τραγούδια» (σ. 281). Ο παραμυθικός λόγος, μόνον στα λόγια των ηρώων φαίνεται να «αυτονομείται» στο κείμενο, μέσα σε εισαγωγικά βέβαια, διατηρώντας κάτι από την προφορικότητά του:

9 14 ιστορίας. Ώστε η διακριτική αντίθεση κλειστό-ανοιχτό, σχετικά με το θέμα του αφηγηματικού χρόνου και τόπου στο «παραμύθι» και στο «διήγημα» αντίστοιχα, υπερβαίνεται, και το κείμενο επιβάλλει τις δικές του συμβάσεις σχετικά με το χρόνο και τον τόπο 12. Στο κείμενο του διηγήματος, το παραμυθικό υλικό προτάσσεται, για να δημιουργήσει μιαν προϋπόθεση, μια διάσταση φανταστικής μυθοπλασίας, η οποία στη συνέχεια της πλοκής θα αντιπαρατεθεί στα μυθοπλαστικά στοιχεία αυτοβιογραφικού αφηγηματικού υλικού που, σε αντίθεση με τα φανταστικά του παραμυθιού, θα απεικονίζουν την «πραγματολογική» διάσταση της μυθοπλασίας, σε μια εξισορροπιστική προσπάθεια του συγγραφέα για τη δημιουργία αληθοφάνειας. Διότι, αν και το υλικό, παραμυθικό και αυτοβιογραφικό, αποτελεί συνολικά προϊόν ανάμνησης, μετά την αρχική αναδρομή για την παρεμβολή του παραμυθιού, η μνήμη ξετυλίγεται ομαλά και η αφηγηματική πορεία στο αφήγημα γίνεται γραμμική. Ώστε, στο σύνολο της μυθοπλασίας, τα παραμυθικά ή φανταστικά και τα πραγματολογικά ή αυτοβιογραφικά στοιχεία, θα συνθέσουν μια ρεαλιστική γραφή, έναν ιδιότυπο ρεαλισμό, που έχει μελετηθεί από πολλές πλευρές 13. Επιπλέον, τα όσα λέγονται στην ενσωματωμένη παραμυθική ιστορία αντιστοιχίζονται με πρόσωπα και πράγματα της υπόθεσης του διηγήματος. Επομένως, η παραμυθική-φανταστική διάσταση της μυθοπλασίας, που εγγράφεται διά μέσου της μετάπλασης θεμάτων και μοτίβων γνωστών λαϊκών παραμυθιών, εξυπηρετεί και θεματικά την ιστορία και δυναμικά την πλοκή της. Κυρίως όμως αποδεικνύεται ότι το παραμύθι, ως πρότυπο του γνήσια ποιητικού και φανταστικού, αποδεσμεύει την ποιητική φαντασία από την «πραγματική κοσμοαντίληψη», όπως αναφέρει και ο W. Preisendanz στη μελέτη του 14. Όσον αφορά στην παρουσία των χαρακτήρων, η παραμυθική διάσταση του φανταστικού εκδηλώνεται κυρίως στον παππού και στον Γεωργάκη, τον ίδιο τον αφηγητή-ήρωα, όταν βρισκόταν σε παιδική ηλικία. Ο άλλος άξονας, που εκφράζει τη σκληρή και πεζή καθημερινότητα μιας κωμόπολης της Θράκης στα μέσα του 19ου αιώνα μετά τις μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (Χάτι Χουμαγιούν, 1856), εκπροσωπείται από τη γιαγιά Χατζήδαινα, και τον μάστορη, που ανήκει στο εσνάφιον των ραπτών, αρχιρράπτη της Βαλιδέ-Σουλτάνας στην Κωνσταντινούπολη. Η φύση των χαρακτήρων λοιπόν εναρμονίζεται και με τις δύο επί μέρους διαστάσεις της μυθοπλασίας. Ένα άλλο στοιχείο που ενδεχομένως σχετίζεται με το παραμυθικό υλικό και την παραμυθική διάσταση της μυθοπλασίας, τουλάχιστον στα δύο διηγήματα όπου κατά τεκμήριο αυτά χρησιμοποιούνται, δηλαδή στο διήγημα που ο συγγραφέας απηύθυνε σε ενήλικες (Το μόνον της ζωής του ταξείδιον) και στο διή

10 16 γημα που απηύθυνε σε παιδιά (Ο Τρομάρας), είναι «η οριακή συρρίκνωση της σωματικής υπόστασης» των ηρώων-χαρακτήρων στην οποία αναφέρεται ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος 15, και η οποία μας θυμίζει το μονοδιάστατο του χαρακτήρα του παραμυθικού ήρωα. Πράγματι, η σωματικότητα των ηρώων δεν γίνεται αντικείμενο αφήγησης και στα δύο αυτά διηγήματα. Το στοιχείο αυτό, αν τεκμηριωθεί ότι ισχύει ιστορικά και σε άλλους συγγραφείς της ίδιας περιόδου, θα αποτελέσει κριτήριο για την εξέλιξη του αφηγηματικού λόγου στη νεότερη διηγηματογραφία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, με την έννοια ότι ο παραμυθικός λόγος, ως σύνολο συμβάσεων, επηρεάζει ή αφήνει ως κατάλοιπο τη μη ρητή επέκταση του συγγραφέα σε θέματα ψυχικών καταστάσεων που σχετίζονται με την ερωτική ζωή και τις ψυχικές εντάσεις των χαρακτήρων. Ο Δημήτρης Τσατσούλης, στη μελέτη του, με τους όρους «παραμύθι» και «παραμυθικός» εννοεί και αναφέρεται και στα όμορα με το παραμύθι άλλα είδη της λαϊκής λογοτεχνίας, δηλαδή στην «παράδοση» ή «θρύλο» και στον «λαϊκό μύθο» 16. Πράγματι, στο διήγημα Το μόνον της ζωής του ταξείδιον, όλα τα υπάρχοντα στοιχεία της λαϊκής παράδοσης λειτουργούν ομόλογα και ως προς την αναπαράσταση και τη μυθοπλασία του διηγήματος: την αποδέσμευση της ποιητικής φαντασίας από «την πραγματική κοσμοαντίληψη» και κατά συνέπεια τη δημιουργία μιας φανταστικής διάστασης σε ένα αφήγημα που προγραμματικά προσανατολίζεται προς τη ρεαλιστική αναπαράσταση του υλικού που χρησιμοποιεί. Από την άλλη, όλα τα στοιχεία αυτά, θεωρημένα από την πλευρά των υιοθετημένων από το συγγραφέα λογοτεχνικών συμβάσεων τη χρονική αυτή στιγμή, υποδεικνύουν τον υβριδικό χαρακτήρα του παραμυθιού που εγγράφει και ενσωματώνει ο συγγραφέας και το οποίο είναι ένα λογοτεχνικό παραμύθι. Εξάλλου, ο ίδιος μελετητής χαρακτηρίζει ως παραμύθι και το αφήγημα Ο Τρομάρας 17, ενώ, κατά τη γνώμη μας, αποτελεί παιδικό διήγημα με υπόστρωμα παραμυθικών στοιχείων. Πράγματι, υπάρχουν διακειμενικά στοιχεία στο χρησιμοποιημένο παραμυθικό υλικό: (α) στο «ενσωματωμένο» λογοτεχνικό παραμύθι του διηγήματος Το μόνον της ζωής του ταξείδιον, που ο συγγραφέας απευθύνει σε ενήλικο κοινό, και (β) στο λαϊκό παραμύθι, θέματα και μοτίβα του οποίου ο συγγραφέας χρησιμοποιεί στο παιδικό διήγημα Ο Τρομάρας, που απευθύνει σε παιδικό κοινό, όπως είναι: η ειρωνική αποστροφή του σιδερά προς τον νεαρό Τρομάρα («Πήγαινε καλλίτερα εις κανένα σακορράφη!»), ο ρομαντικός μέχρι θανατικής ανορεξίας έρωτας της βασιλοπούλας με το ραφτόπουλο και αντίστοιχα της κόρης του Νομάρχη με τον μαθητευόμενο σιδερά, ο γάμος του ήρωα-ραφτόπουλου με τη βασιλοπούλα και αντίστοιχα ο γάμος του ήρωα-τρομάρα με την κόρη του Νομάρχη. Η δυναμική σύλληψη ενός παιδικού ήρωα: Ο Τρομάρας του Γ. Μ. Βιζυηνού Διαβάζοντας σήμερα τον Τρομάρα του Γ. Βιζυηνού, θα ήταν, νομίζω, ανεξόφλητη οφειλή προς το συγγραφέα να μην επισημάνουμε την παράδοση αφηγηματικής μυθοπλασίας που εγκαινιάζει το κείμενο αυτό του καινοτόμου και στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας μας Θρακιώτη λογοτέχνη. Η ρεαλιστική γραφή που το χαρακτηρίζει απωθεί, χωρίς όμως και να εξαλείφει, κάθε στοιχείο του μη πραγματικού, που, όπως επισημάνθηκε από την Κριτική, το αφήγημα οφείλει στον λαϊκό πολιτισμό, και συγκεκριμένα στο λαϊκό παραμύθι 18. Τα παραμυθικά στοιχεία του αφηγήματος Το αφήγημα εμπεριέχει οντολογικά, θεματικά και δομικά στοιχεία λαϊκού παραμυθιού: Ο έρωτας της κόρης του Νομάρχη για τον καλλίφωνο, μαθητευόμενο σιδερά Τρομάρα. Η κόρη τον ερωτεύεται μόνον από τη φωνή του, χωρίς να τον έχει δει. Η από την τοπική αρχή/εξουσία ανάθεση στον ήρωα ανδραγαθημάτων προς πραγματοποίηση. Ο Νομάρχης αναθέτει στον Τρομάρα τη σύλληψη του ληστή, με αμοιβή την κόρη του. Ο γαμπρός πρέπει να είναι ανδρείος. Το γέρας της ανδρείας, το αντικείμενο της επιθυμίας του υποκειμένου ή του ήρωα είναι η κόρη του Νομάρχη, η κόρη ενός εξέχοντος προσώπου. Η αναχώρηση του ήρωα Τρομάρα στο δάσος, στο βουνό, για τη σύλληψη του ληστή. Ο αντίπαλος, ο ληστής που ως άλλος κουτόδρακος γίνεται βοηθός του ήρωα και τον υπηρετεί πιστά, λόγω αφέλειας και βλακείας. Τα αφηγηματικά επεισόδια με την αρκούδα, το λαγό, τη μεταφορά ξύλων, την άντληση νερού απ το πηγάδι. Η νίκη του ήρωα. Ο Τρομάρας τελικά συλλαμβάνει το ληστή και τον παραδίδει σιδηροδέσμιο στο Νομάρχη. Ο Νομάρχης δίνει την κόρη του στον ήρωα. Γίνεται ο γάμος. Ο Τρομάρας διήγημα ηρωικής και ρεαλιστικής αφήγησης Όπως προαναφέρθηκε, και το διήγημα αυτό του Βιζυηνού απασχόλησε την έρευνα. Ο Βαγγέλης Αθανασόπουλος, αν και θεωρεί το παιδικό αυτό διήγημα, όπως και τα άλλα που δημοσίευσε ο συγγραφέας στο περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων, ότι δεν αποτελούν δείγμα της αφηγηματικής τέχνης του, τον απασχολεί ωστόσο όταν αναφέρεται συνολικά στο θέμα της μαθητείας στο έργο του Θρακιώτη λογοτέχνη. Η ανάγνωσή του δεν στηρίζεται σε συγκριτική αντιβολή με προϋπάρχον υλικό παραμυθιού, αλλά στη βιογραφία του συγγραφέα. Συγκρίνει τη ζωή με το έργο, «το μυθιστόρημα της ζωής του» όπως χαρακτηριστικά το ονομάζει, και αποδεικνύει τη μεταξύ τους σχέση. Όπως λοιπόν αποδεικνύει, η μαθητεία ως θέμα περνά στα έργα του μέσα από τα βιώματα της ζωής του 19. Η Μένη Κανατσούλη μελετά το αφήγημα σε σχέση με το λαϊκό παραμύθι καταδεικνύοντας την καταγωγική 17

11 18 σχέση του νεότερου αφηγήματος. Η ανάλυσή της είναι κυρίως μορφολογική και ειδολογική. Δεν επιμένει στη μυητική διαδικασία και τη μαθητεία που υφίσταται ο ήρωας, ωστόσο αναφέρεται και σ αυτήν. Η μελετήτρια υποστηρίζει επίσης ότι από τον Τρομάρα σχεδόν απουσιάζει ο συγγραφέας, επειδή το διήγημα κατάγεται από το παραμύθι 20. Η μελέτη της Ελένης Λιανοπούλου, δημοσιευμένη την ίδια χρονιά (1995) μ εκείνην της Μένης Κανατσούλη, δεν προβαίνει σε ειδολογικό χαρακτηρισμό του έργου. Στον υπότιτλο της μελέτης αρκείται στον γενικό χαρακτηρισμό «Κείμενο του Γ. Βιζυηνού για παιδιά» με κύριο κριτήριο τους αποδέκτεςαναγνώστες. Στη μελέτη επισημαίνεται ότι η δομή και η πλοκή της ιστορίας οφείλει πολλά στο παραμύθι. Δεν αναφέρεται καθόλου στη μυητική διαδικασία, αλλά κάνει λόγο για δοκιμασίες του ήρωα στο πλαίσιο της ηρωικής αποστολής του (δοκιμασία χαρακτηρισμού, κύρια δοκιμασία). Το κείμενο αναλύεται δομικά με βάση το σύστημα της λειτουργίας των δρώντων προσώπων του Propp και το μοντέλο δράσης του Greimas, για να φανεί ο ρόλος της παραμυθικής αφήγησης στο έργο 21. Όπως έχει δείξει η Κανατσούλη στη μνημονευθείσα μελέτη της, ο συγγραφέας μεταπλάθει το λαϊκό παραμύθι «Ο κυρ-λάζαρος και οι δράκοι». Πράγματι, το διήγημα αφηγηματικά αναπτύσσεται με περιστατικά και επεισόδια της ηρωικής αφήγησης του παραμυθιού που εντοπίζονται και σε άλλες -εκτός της παραπάνω- ελληνικές παραλλαγές, όπως «Ο Τόζλουτζας (Ι)» και «Ο Φοβετζέας [ή ο Τόζλουτζας (ΙΙ)]», «Ο Γιάννης ο τεμπέλης», «Ο Πολυροβιθάς», «Ο καπετάν κυρ-λάζαρος» 22. Πώς όμως μεταπλάθεται περί τα τέλη του 19ου αιώνα η ηρωική-μαγική σε ρεαλιστική αφήγηση στο διήγημα; Εξεικονίζει ως ρεαλιστική γραφή Ο Τρομάρας στοιχεία μιας κοινωνικής πραγματικότητας, της οποίας είναι απότοκο, και ποια είναι αυτά; Είναι εμφανές ότι στο κείμενο ο αφηγητής ήδη από την αρχή της ιστορίας αξιώνει κατά κάποιον τρόπο από τον αναγνώστη του να γίνει πιστευτός, εγκαταλείποντας αμέσως τον απρόσωπο και αντικειμενικό χαρακτήρα της παντογνωστικής αφήγησης του παραμυθιού και δηλώνοντας την παρουσία του με τη φανερή μετριοπάθεια ενός παρέμβλητου συλλογικού υποκειμένου. Το ελάττωμα τούτο, ας ειπούμε την αλήθεια, δεν ήτον από μιας αρχής φυσικό του (σ. 240). Ο αφηγητής του Βιζυηνού, ως πρόσωπο που διηγείται, είναι ευδιάκριτος. Και σε αντίθεση με τον απρόσωπο αφηγητή του λαϊκού παραμυθιού, βρίσκεται παρών σε κάθε σημείο της διήγησης. Μια άλλη πλευρά που πρέπει να τονίσουμε, εξαιτίας του εξαιρετικού ενδιαφέροντός της για το παιδικό αφήγημα, είναι ο αποδέκτης της αφήγησης 23. Ο συγγραφέας, διά μέσου του αφηγητή του, συνειδητά απευθύνεται στους μικρούς αναγνώστες, καλώντας τους να «βιώσουν» τις καταστάσεις που ζει ο ήρωάς του, που είναι ένας συνομήλικος μ αυτούς νέος. Φαντασθήτε την έκπληξι του Τρομάρα, όταν ήκουσεν αυτούς τους λόγους (σ. 143). Εδώ το παιχνίδι μεταξύ ενός εξωκειμενικού αφηγητή και ενός εξωκειμενικού αποδέκτη της αφήγησης και δυνητικού αναγνώστη συνθέτει ένα ρεαλιστικό πλαίσιο αφήγησης. Ο συγγραφέας, γνωρίζοντας καλά την παιδική ψυχολογία, ελέγχει και τους δύο πόλους της επικοινωνίας, και κυρίως, μέσω του αποδέκτη της αφήγησης, το παιδί-αναγνώστη. Διαχειρίζεται ορθά και αποτελεσματικά την αμεσότητα των αντιδράσεων των αναγνωστών του. Άλλα στοιχεία αναπαράστασης της εξωτερικής πραγματικότητας, όπως ο Νομάρχης, ο ληστής, ο σιδεράς, παραπέμπουν σ έναν συγκεκριμένο χρονότοπο: πρόκειται για την ελληνική πόλη των τελευταίων χρόνων του 19ου αιώνα, αν όχι την πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους Αθήνα. Σημαίνονται: η ληστοκρατία που έχει και πρόσφατη παράδοση στο νεοελληνικό κράτος, η διαφθορά των κρατικών αξιωματούχων, η έντονη ιδεολογική παρουσία του έθνους, της πατρίδας, του πολέμου, ενδεχομένως και της Μεγάλης Ιδέας, που θα καταλήξουν στον ατυχή και καταστροφικό ελληνοτουρκικό πόλεμο του Όσον αφορά στο θέμα του χρόνου, το αφήγημα σχετίζεται και με την επικαιρότητα και με την Ιστορία. Ο ήρωας Τρομάρας πρέπει να συλλάβει το ληστή. Η ληστοκρατία, όπως προαναφέραμε, την εποχή αυτή είχε ήδη παράδοση στην Ελλάδα. Το επικαιρικό αυτό στοιχείο αποτελεί γνώρισμα του διηγήματος του οποίου ο χρόνος, σε αντίθεση με το λαϊκό παραμύθι στο οποίο είναι κυκλικός, είναι γραμμικός και εγγράφεται στον πραγματικό χρόνο 24. Παρά το γεγονός ότι ο χρόνος είναι γραμμικός, στο τέλος το αφήγημα φαινομενικά κλείνει με τον τρόπο του παραμυθιού. Η φαινομενικότητα αυτή δείχνει ότι το αφήγημα σχετίζεται απλώς με το παραμύθι αλλά δεν μιμείται παρά έναν τυπικό τρόπο για το κλείσιμο της ιστορίας που λογικά, ακολουθώντας τις αιτιώδεις σχέσεις της πλοκής, εκεί έπρεπε να καταλήξει: Έτσι έγεινεν ο γάμος και ετελείωσεν η ιστορία. Ο Τρομάρας ως αφήγημα μύησης και μαθητείας Όσον αφορά λοιπόν την ιστορία, ο συγγραφέας δημιουργεί ένα χαρακτήρα, ένα παιδί που γίνεται έφηβος («ένα παλληκαράκι»), αφού έχει περάσει μια περίοδο μαθητείας, και από την άποψη αυτή, ο ρεαλισμός της μυθοπλασίας αφορά σε όλα τα γεγονότα της ιστορίας που αναφέρονται στο πραγματικό, στην εξωτερική, την καθημερινή πραγματικότητα του νέου, κυρίως όμως στη μαθητεία του στο σιδηρουργείο, σε μια σκληρή εργασία που ο ίδιος θα επιλέξει και που θα μεταβάλει την παιδική παθολογική του κατάσταση, τον υπερβολικό φόβο που τον κυριεύει από παιδί και του έδωσε και το όνομα-παρατσούκλι «Τρομάρας». Ο νέος ακολουθώντας «τον δρόμο που οδηγεί έναν άνθρωπο στη γνώση του εαυτού του» 25, θα οδηγηθεί στην ψυχική ωρίμαση, σ ένα νέο στάδιο ζωής. Αυτά συμβαίνουν στον πρώτο αφηγηματικό κύκλο της ιστορίας, ενώ, κατά τον δεύτερο αφηγηματικό κύκλο που αρχίζει 19

12 20 με την εντολή σύλληψης του ληστή, μέσα από διάφορες περιπέτειες που ο συγγραφέας είτε έχει βιώσει είτε δανείζεται από το λαϊκό παραμύθι, τις μετασχηματίζει, και με ρεαλιστική διακωμώδηση τις ανασημασιολογεί. Τα στοιχεία αυτά εντάσσουν καταρχήν το κείμενο, ως ιστορία με πλοκή, στην παράδοση του αφηγήματος μύησης και μαθητείας. Όμως η πλοκή της ιστορίας συνεχίζεται και, όπως έχει επισημάνει η Κριτική για την πλοκή των διηγημάτων που ο συγγραφέας απηύθυνε σε ενήλικες, ύστερα παίρνει τροπή που αρμόζει σε αστυνομική ιστορία 26. Τα ρητορικά στοιχεία, οι τρόποι και τα σχήματα που στηρίζουν το νόμο της έκπληξης και το νόμο της αγωνίας των αστυνομικών ιστοριών στο κείμενο είναι η υπερβολή, η νοηματική αντίθεση και η παιγνιώδης ειρωνεία. Η πρόσμειξη ειδών και λόγων εντάσσουν το αφήγημα στη νεότερη αφηγηματική παράδοση, που στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία αρχίζει μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, και που ο σύγχρονος αναγνώστης της μεταμοντέρνας μυθιστορηματικής γραφής αναγνωρίζει ως βασικό αφηγηματικό σχήμα σε μυθοπλασίες και της σύγχρονης Παιδικής Λογοτεχνίας, όπως λόγου χάριν στον Χάρι Πότερ της Τζίνα Ρόουλινγκ, το πρώτο ευπώλητο της παγκοσμιοποίησης, όπως χαρακτηρίστηκε 27. Η δυναμική σύλληψη του χαρακτήρα Πώς ένας επίπεδος χαρακτήρας-ήρωας παραμυθιού, ένας ήρωας της προφορικής λαϊκής λογοτεχνίας, γίνεται ένα ρεαλιστικό πρότυπο μιας επώνυμης δημιουργίας την εποχή αυτή; Θεωρώ ότι αυτό που αξίζει να αναζητηθεί και ερευνηθεί περαιτέρω στο αφήγημα είναι η συγγραφική πρόθεση, διότι έχει σημασία για την έρευνα των χαρακτήρων στη μυθοπλασία της Ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας 28. Ήδη από τα προαναφερθέντα έγινε φανερό ότι, είτε ως βιογραφικά είτε ως στοιχεία παραδοσιακής ή λαϊκής παιδείας, η μύηση και η μαθητεία απασχόλησαν τον Βιζυηνό ως συγγραφέα. Πρώτα απ όλα όμως πρέπει να τονίσουμε ότι ο συγγραφέας συλλαμβάνει συνειδητά, σε σχέση με τον ήρωα του παραμυθιού, έναν δυναμικό ήρωα για το δικό του αφήγημα. Σε αντίθεση με το παραμύθι που έχει επίπεδους χαρακτήρες 29, ο ήρωας του Βιζυηνού έχει μια χειροπιαστή ψυχική οντότητα βάθους, με επιθυμίες, αμφιβολίες και φόβους, σκέφτεται και ενεργεί αυτόβουλα και ανεξάρτητα, με βάση τη λογική. Ο Τρομάρας αρχικά αποτελεί πρόσωπο-χαρακτήρα με ψυχολογικό πρόβλημα. Διακατέχεται από το σύνδρομο του φόβου. Η παθολογική αυτή κατάσταση θα μεταβληθεί. Ο ήρωας, ως χαρακτήρας, διανύει μια πορεία που τον οδηγεί από ένα αρχικό σ ένα τελικό στάδιο όπου απαλείφεται το αρχικό του πρόβλημα. Η εσωτερική διαδικασία έχει ως εξής: αρχικά αποκτά επίγνωση του ψυχικού του προβλήματος. Ύστερα, σε μια επίπονη προσπάθεια που στηρίζεται στη βιωματική εμπειρία, καταπολεμά την ψυχική του αδυναμία, το φόβο, με το να οργίζεται κάθε τόσο με τις ενέργειες του αντίπαλου ληστή, ώστε από τη μια να αποκρύψει τα πραγματικά του συναισθήματα, το φόβο που αισθάνεται κατά τη διάρκεια της συναναστροφής του με το ληστή τον οποίο ο Δήμαρχος του ανέθεσε να συλλάβει με αντάλλαγμα να του δώσει την κόρη του και από την άλλη, να αποδείξει την υπεροχή του έναντι του αντιπάλου. Η λογική της πλοκής, η αιτιότητα των γεγονότων, υπακούει πάντοτε σε μια λογική ρεαλισμού που στηρίζεται στο βίωμα και την εμπειρία. Ο Τρομάρας, μ όλη τη φρίκη, δεν έχασε την εξυπνάδα του και εννόησε αμέσως την απάτη, εις την οποίαν ευρίσκετο ο ληστής. Δι αυτό έτρεμε τώρα επίτηδες και έτριζε τα δόντια του και ελόξευε τα μάτια του, από τον θυμό του τάχα. Και όσον τον έβλεπε ο ληστής, τόσον επροσπαθούσε να τον ησυχάση με διαφόρους επαίνους και κολακείας. Αυτό ήτον αρκετό να φέρει τον Τρομάρα εις τον εαυτόν του! (σ. 244) Έτσι ο ήρωας φτάνει στην απάλειψη του προβλήματός του και παράλληλα στη σύλληψη του ληστή, πράγμα που για τη μυθοπλασία αποτελεί θρίαμβο της λογικής και ενός ρεαλισμού που διέπει εντέλει το αφήγημα και που εμβληματικά εκφράζεται στη λύση της ιστορίας: Τόσο το καλλίτερον, είπεν ο Νομάρχης. Θα σε κάμω γαμβρόν μου, ετελείωσε. Ο ξ υ π ν ό ς ν ι κ ά τ ο ν χ ε ρ ο δ ύ ν α μ ο! (σ. 251) Το πρότυπο του ανδρικού ήρωα που προβάλλεται (ηθικά και λογικά) έχει ήδη μακρά παράδοση στο νεότερο λογοτεχνικό παραμύθι για παιδιά στην Ευρώπη. Ο συγγραφέας εφαρμόζει, αν και με κάποιες τροποποιήσεις, το ανδρικό μυθικό πρότυπο του J. Campell (αναχώρηση, μύηση, επιστροφή του ήρωα) 30. Ο Charles Perraurlt διαμορφώνει στον Κοντορεβυθούλη του εκείνο τον τύπο ήρωα που παρά το μικρό ανάστημα αποδεικνύει ότι αξίζει περισσότερο να έχει κανείς πνεύμα παρά σωματική δύναμη 31. Εξάλλου, ο Βιζυηνός έχοντας ζήσει και σπουδάσει στη Γερμανία γνωρίζει την προσπάθεια των αδελφών Grimm, των οποίων το πρότυπο του ανδρικού ήρωα που εκφράζει το επιχειρησιακό πνεύμα της αστικής τάξης και συνοψίζεται στα χαρακτηριστικά: «ριψοκίνδυνος», «πανούργος», «ωφελιμιστής» και «λογικός», όπως έδειξε ο Zipes, αντανακλάται σχεδόν πανομοιότυπα και στον Τρομάρα 32. Κανένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν είναι ξένο στον παιδικό ήρωα του Βιζυηνού. Ονοματολογικά μελετώντας το αφήγημα ως προς την τιτλοφορική πρακτική του και πάντοτε σε σχέση με το περιεχόμενο, κυρίως όμως σε σχέση με τη δυναμική του ήρωα, θα το συγκρίνουμε με το παραμύθι «Ο Φόγορον». Τα δύο αφηγήματα εκκινούν από αντίθετες κατευθύνσεις αναφορικά με το ίδιο κεντρικό ψυχικό γεγονός: το φόβο. Το ψυχικό γεγονός αποτελεί άξονα της μυθοποιητικής φαντασίας και της μυθοπλασίας (fiction) 33. Δύο κοινά στοιχεία διαπιστώνονται: πρώτον, η τιτλοφορική πρακτική των αφηγημάτων με το όνομα του κεντρικού ήρωα: «Ο Τρομάρας» και «Ο Φόγορον». Και δεύτερον, η δίσημη κατάσταση 21

13

14 24 που σηματοδοτούν τα ονόματα-τίτλοι, που από ρητορική άποψη αποτελούν μεταφορές, όπως προκύπτει και από τη σημασιολογική α νάλυση του περιεχομένου της κάθε ιστορίας: «αυτός που τρομάζει, που φοβάται παθολογικά» και «αυτός που σπέρνει τον τρόμο στους άλλους», το πρώτο «αυτός που δεν φοβάται, που δεν γνωρίζει τι θα πει φόβος» και «αυτός που προκαλεί το φόβο στους άλλους», το δεύτερο. Ενώ όμως στο παραμύθι ο ήρωας δεν αποτελεί παρά την ενσάρκωση του αρχέτυπου του φόβου, στο διήγημα διαμορφώνεται ως ένα πιο ολοκληρωμένο άτομο 34. Η αμφισημία του ονόματος αποτελεί στοιχείο πλοκής και για το διήγημα του Βιζυηνού. Τόσο ο Νομάρχης όσο και ο ληστής, από «παρεξήγηση», εκλαμβάνουν τον νέο ως ακατανίκητο και ατρόμητο ήρωα, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι. Η ανειλικρίνεια όμως του ήρωα είναι θέμα στρατηγικής, επομένως παροδική και επιφανειακή. Στο τέλος της ιστορίας διά στόματος του αφηγητή ομολογείται ότι «[...] ναι μεν δεν είναι δειλός και άτολμος, καθώς πρωτύτερα, αλλά τον ληστή δεν τον ενίκησε με τη δύναμιν, αλλά με το πνεύμα του» (σ. 251). Και στις δύο περιπτώσεις γίνεται εμφανές ότι έχουμε να κάνουμε με χαρακτήρες που σκιτσάρονται και γελοιογραφούνται. Όπως σημειώνει ο Β. Αθανασόπουλος, «[ ] ο κεντρικός ήρωας του παιδικού διηγήματος δεν μπορεί να είναι ήρωας τραγικός, όπως συμβαίνει στα διηγήματα. [ ] Με τον τρόπο αυτό μας δίνεται η ευκαιρία να δούμε τη λειτουργία του βασικού θέματος (ενν. το θέμα της μαθητείας) σε επίπεδο όχι τραγικό αλλά γελοιογραφικό» 35. Θα προσθέταμε στην παραπάνω κρίση και ότι ο συγγραφέας, γνωρίζοντας τον προορισμό του αφηγήματός του που είναι τα παιδιά και αποβλέποντας στη διά της λογοτεχνίας κοινωνικοποίησή τους, διατηρεί τα ευτράπελα στοιχεία του λαϊκού αφηγήματος, δίνοντας έτσι έναν εύθυμο τόνο στο διήγημά του. Ο Τρομάρας, ως σύλληψη ήρωα δεν ανήκει στη μυθική μυθοπλασία αλλά στη ρεαλιστική, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι δεν έχει στοιχεία γοητείας (συμβολισμούς, σύμβολα, κ.λπ.) της παραμυθικής συμβολικής 36. Είναι εκείνα της υπερβολής, στα επεισόδια της δοκιμασίας του ήρωα του δεύτερου αφηγηματικού κύκλου, όταν πορεύεται για να συλλάβει το ληστή. Μάλιστα εκεί ο ήρωας γελοιογραφείται με στοιχεία που προέρχονται από το ηρωικό και παραμυθικό μαγικό του παρελθόντος ή, απλούστερα, από την παραμυθική καταγωγή του ήρωα. Η γελοιογραφία αποτελεί και κοινό στοιχείο όλων των λαϊκών παραλλαγών του παραμυθιού. Στη μετάπλαση του παραμυθικού υλικού, ο Βιζυηνός διατηρεί το κωμικό στοιχείο του παραμυθιού και το στοιχείο της υπερβολής της επικής αφήγησης, εφόσον ο ήρωάς του κατάγεται από αυτά, και θέλει να δημιουργήσει έναν ενδιαφέροντα παιδικό ήρωα που αγωνίζεται να βρει το δρόμο του. Ο Βιζυηνός αναδεικνύει στο αφήγημά του τα μυθιστορηματικά στοιχεία του χαρακτήρα του. Του προσδίδει το απαιτούμενο ψυχολογικό υπόβαθρο και βάθος. Έτσι, ο αναγνώστης είναι σε θέση να τον ντύσει, να του δώσει σαρκική υπόσταση και να τον οικειοποιηθεί ψυχικά και πνευματικά. Αυτό, όπως επισημαίνει ο Ζωρζ Ζαν, είναι «αδύνατο, για τον ακροατή ή τον αναγνώστη των παραμυθιών. Το μόνο σώμα που είναι παρόν είναι αυτό του αφηγητή - ένα είδος παρουσιαστή μαριονετών. [ ] εκτός από αυτόν το βασικό διάμεσο, τα πρόσωπα δεν είναι παρά σκιές, [ ]» 37. Και τούτο στο αφήγημα του Βιζυηνού αποτελεί μια άλλη μεγάλη διαφορά από το λαϊκό παραμύθι. Πράγματι, η νοηματική αντίθεση δειλός-ατρόμητος (τρομερός, Τρομάρας, Θανατάς) είναι παρούσα σε όλη την έκταση του διηγήματος. Ενώ όμως κατά την περίοδο μαθητείας η δειλία αντιμετωπίζεται με την άμιλλα, την κριτική σκέψη, τα συναισθήματα πατριωτισμού, την εθνική υπερηφάνεια, και την ειρωνεία ακόμη, κατά την περίοδο των άθλων, ο «ηρωισμός» ελέγχεται με τη λογική και γελοιογραφείται στο πρόσωπο του ήρωα. Δηλαδή στοιχεία που αρχικά ασφαλώς προέρχονται από την παραμυθική καταγωγή του ήρωα, ελέγχονται στο νεότερο λογοτεχνικό κείμενο λογικά και κριτικά, αν και κατά πόσον ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και την αλήθεια, βέβαια πάντοτε μέσα στα συγκεκριμένα ιστορικά συμφραζόμενα της εθνικής υπερηφάνειας και του πατριωτισμού που εντέλει υπηρετεί ιδεολογικά το διήγημα. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Το διήγημα στην ελληνική και στις ξένες λογοτεχνίες, Θεωρία-Γραφή-Πρόσληψη, Επιμέλεια-Εισαγωγή: Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Σοφία Ντενίση, Ελληνική Εταιρεία Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, Fr. Marotin, Les frontières des contes (C. N. R. S./C.R. de Publication Lon), Editions du C.N.R.S., Paris, 1982, «Παρουσίαση», σ Rodering Beaton, «Ο Βιζυηνός και ο Ευρωπαϊκός Ρεαλισμός», Διαβάζω, 278 (1992), Ο Ν. Γ. Πολίτης δημοσιεύει στο περιοδικό Εστία, όπου δημοσιεύουν και άλλοι γνωστοί λογοτέχνες ηθογραφικά διηγήματα, τα: Α «Δημώδη παραμύθια», Β «Αστερνός και Πούλιω», Γ «Δημώδη παραμύθια» (Εστία [1880], σσ. 9, 22, 43, αντίστοιχα). Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, «Για την ποιητική του ηθογραφικού διηγήματος. Σκέψεις και προβληματισμοί», στο: Το διήγημα στην ελληνική και στις ξένες λογοτεχνίες, Θεωρία-Γραφή- Πρόσληψη, ό.π., σ Η Γερασιμία Μελισσαράτου στη μελέτη της «Η χρήση του όρου παραμύθι και η τύχη του Γκάλλιβερ στον Ψυχάρη», συμπεραίνει ότι: «Δεν είναι τυχαίο που μέσα στην άφθονη ηθογραφική διηγηματογραφία της γενιάς του 80 η λέξη παραμύθι εμφανίζεται σε πολλούς τίτλους και επιτίτλους. [ ]. Ο όρος παραμύθι έδινε κατά κάποιο τρόπο το αφηγηματικό μέτρο της ελληνικότητας, συνδυάζοντας το πλαστό ως προς την κατηγορία, το εθνικό ως προς το θέμα και το δημοτικό/λαϊκό ως προς το ύφος. Ακριβώς η δυνατότητά του να παραπέμπει στο εθνικό και το λαϊκό είναι που νομιμοποίησε τη χρήση του ως απόδειξη ιδεολογικής ταύτισης ενός κειμένου», στο: Το διήγημα στην ελληνική και στις ξένες λογοτεχνίες, Θεωρία-Γραφή-Πρόσληψη, ό.π., σ Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, «Κ. Παλαμά Τα μάτια του Κουνάλα (1897), Διήγημα ελληνικό, αν και με θέμα εξ απωτάτων χωρών και χρόνων», στο: Το διήγημα στην ελληνική και στις ξένες λογοτεχνίες, Θεωρία-Γραφή-Πρόσληψη, ό.π., σσ Αργύρης Εφταλιώτης, «Ένα αληθινό παραμύθι», Εστία (1889), σσ Τάσος Καλογιάννης, «Η πρώτη αγάπη μου», Εστία (1991), σσ , και «Η χαροκαμένη», Εστία (1991), σ

15 26 8. Ιωάννης Πολέμης, «Το παραμύθι μου», Εστία (1890), σ Δημητρίου Βικέλα, στο: χ.χ., Παραμύθια του Άνδερσεν, H. C. Andersen ( ), Βικέλας Δημήτριος ( ). 10. Γ. Βιζυηνού, Το μόνον της ζωής του ταξείδιον. Η Ελένη Λιανοπούλου στο άρθρο της «Ο Τρομάρας (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1884), Κείμενο του Γ. Βιζυηνού για παιδιά», Φιλόλογος, 79 (1995), 54-66, υποστηρίζει ότι το παραπάνω διήγημα αρχίζει με το ίδιο αλλά σε άλλη παραλλαγή παραμύθι από εκείνο του διηγήματος Ο Τρομάρας, χωρίς να τεκμηριώνει την ομοιότητα αλλά και τις παραμυθικές παραλλαγές, και μας πληροφορεί ότι έχουν γραφεί με διαφορά 4 μηνών. Δημοσιεύεται στην Εστία, 17 Ιουνίου-1 Ιουλίου 1884, ενώ Ο Τρομάρας πρωτοδημοσιεύεται στο περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων, το 1884, σε δύο συνέχειες, τον Νοέμβριο, τεύχος 11 (1884), , και τον Δεκέμβριο, τεύχος 12 (1884), Κατά τον Genette «είναι ο λόγος που τείνει προς τη μίμηση, χωρίς να αποβάλλει στοιχεία της διήγησης. Η ιδιόλεκτος του αφηγητή και του ήρωα συντίθενται σε έναν λόγο» (Gerard Genette, Figures III, σ. 191). Ο Δημήτρης Τσατσούλης επισημαίνει τη διακειμενική σχέση του παραμυθικού υλικού στα δύο διηγήματα, χωρίς συγκεκριμένες αναφορές σε λαϊκά παραμύθια: «Περισσότερο, όμως, από τη διαγλωσσική αντιπαράθεση, η γλωσσική διαλογικότητα αναφαίνεται στον πολλαπλά μετατιθέμενο λόγο, όπως θα πρέπει να χαρακτηριστεί εκείνος της αρχής του διηγήματος όπου και παρατίθεται το παραμύθι του ραφτόπουλου, διακείμενο, σημειωτέον, του παραμυθιού Ο Τρομάρας του ίδιου του Βιζυηνού. Στο εναρκτήριο του διηγήματος αυτό παραμύθι, όχι μόνον συνυπάρχουν ο λόγος του αφηγητή και του μικρού ήρωα αλλά, όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια, και ο λόγος του παππού, του οποίου την αφήγηση αναπαράγει ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής» (στο άρθρο «Το παραμύθι ως στοιχείο διαλογικότητας και παρωδίας στην αφηγηματική του Γ. Βιζυηνού», Από το παραμύθι στα κόμικς, Παράδοση και νεοτερικότητα, Επιμ.: Ευάγγελος Αυδίκος, Εισαγωγή: Μ. Γ. Μερακλής, Οδυσσέας, Αθήνα, 1996, σ Για την αντίθεση κλειστό-ανοιχτό που αφορά στο παραμύθι και στο διήγημα αντίστοιχα, στο θέμα του αφηγηματικού χρόνου και τόπου, βλ. Jean-Pierre Aubrit, Le conte et la nouvelle, Armand Colin/Masson, Paris, 1997, σ Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι μύθοι της ζωής και του έργου του Γ. Βιζυηνού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, W. Preisendanz, Ρομαντισμός, ρεαλισμός, μοντερνισμός, μτφρ.: Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1990, σσ Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι μύθοι της ζωής και του έργου του Γ. Βιζυηνού, ό.π., σσ Δημήτρης Τσατσούλης, «Το παραμύθι ως στοιχείο διαλογικότητας και παρωδίας στην αφηγηματική του Γ. Βιζυηνού», στο: Από το παραμύθι στα κόμικς, Παράδοση και νεοτερικότητα, ό.π., σ Για τον ειδολογικό χαρακτηρισμό «παραμύθι» από τον Δ. Τσατσούλη, βλ. στη σημείωση Η μυθοπλαστική παράδοση στην οποία αναφέρομαι λοιπόν αφορά στα ρεαλιστικά στοιχεία (ψυχολογικά, κοινωνικά, ιστορικά) τόσο της ιστορίας όσο και της αφήγησης που ανιχνεύονται σταθερά μέσα από τη συγγραφική πρόθεση στο κείμενο. Για την έννοια της πρόθεσης του συγγραφέα, που δεν σχετίζεται βέβαια με τη βιογραφία του, αλλά αποτελεί έννοια του κειμένου και την οποία ο κριτικός αναζητεί στη «συνείδηση του συγγραφέα» που ενυπάρχει στο κείμενο, με στόχο να αναπαραγάγει την έμπνευση, να ξαναζήσει το δημιουργικό σχέδιο του συγγραφέα, βλ. στο κεφάλαιο «Πρόθεση και συνείδηση», στο βιβλίο του Antoine Compagnon, Ο δαίμων της θεωρίας, λογοτεχνία και κοινή λογική, μτφρ.: Απόστολος Λαμπρόπουλος, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2001, σσ Η κριτική που έγινε τελευταία για το συγκεκριμένο έργο είναι των: Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι μύθοι της ζωής και του έργου του Γ. Βιζυηνού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992, σ. 39, σημ. 40, και σ. 428 Βαγγέλη Αθανασόπουλου, «Παράξενα παιδάκια γερασμένα ή Η ατελέσφορη παιδικότητα στο έργο του Βιζυηνού και του Καρυωτάκη», στο: Σύγχρονες οπτικές και προοπτικές της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, επιμ.: Ι. Ν. Βασιλαράκης, Τυπωθήτω/Γεώργιος Δαρδανός, Αθήνα, 1998, σσ Μένη Κανατσούλη, «Ο Τρομάρας του Γ. Βιζυηνού: από το παραμύθι στο διήγημα», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 10 (1995), Ελένη Λιανοπούλου, «Ο Τρομάρας (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1884), Κείμενο του Γ. Βιζηυνού για παιδιά», Φιλόλογος, 79 (1995), Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι μύθοι της ζωής και του έργου του Γ. Βιζυηνού, ό.π., σ. 39, σημ. 40, και σ Τα άλλα αφηγήματα που και αυτά δημοσιεύονται στο περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων είναι: «Ο άραψ και η κάμηλος αυτού», «Το σκιάχτρο του χωραφιού», «Ο κλέπτης», «Μέσα εις το αμφιθέατρον», και «Πώς οικονομείται ο χρόνος». Πράγματι, πρόκειται περί μικρών ηθικοπλαστικών ιστοριών, χωρίς αφηγηματικές αξιώσεις. Πρέπει όμως να παρατηρήσουμε εδώ ότι το διήγημα Ο Τρομάρας έχει και αφηγηματικές αρετές και δεν συγκρίνεται ποιοτικά με τα παραπάνω αφηγήματα. Δεν θα έπρεπε, από την άλλη πλευρά, να συγκριθεί ευθέως με τα άλλα διηγήματά του, τα οποία απευθύνει σε κοινό ενηλίκων, ενώ αυτό συνειδητά το απευθύνει σε ανήλικους αναγνώστες ο συγγραφέας, έχοντας πρωτοποριακά απεργαστεί λογοτεχνικές συμβάσεις για το νέο είδος. 20. Μένη Κανατσούλη, «Ο Τρομάρας του Γ. Βιζυηνού: από το παραμύθι στο διήγημα», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, 10 (1995), Ελένη Λιανοπούλου, «Ο Τρομάρας (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1884), Κείμενο του Γ. Βιζηυνού για παιδιά», Φιλόλογος, 79 (1995), «Ο κυρ-λάζαρος και οι δράκοι», στο: Γ. Ιωάννου (επιμ.), Το λαϊκό παραμύθι, Ερμής, Αθήνα, 1970 «Ο Τόζλουτζας (Ι)» και «Ο Φοβετζέας [ή ο Τόζλουτζας (ΙΙ)]», στο: Σάββα Πορφύριου Παπαδόπουλου, «Παραμύθια και ευτράπελες διηγήσεις περιοχής Καρς», Αρχείον Πόντου, 40 (1985), «Ο Γιάννης ο τεμπέλης», «Ο Πολυροβιθάς», στο: Γ. Μέγα, Ελληνικά Παραμύθια, Εκλογή, Ι. Δ. Κολλάρος και Σία, σ. 171, και τις παραλλαγές του, σ. 238 «Ο καπετάν κυρ-λάζαρος», στο: Ελ. Αντωνίου-Αντωνάκου, Παραμύθια της Στερεάς Ελλάδας, Πατάκης, Αθήνα, 1985, σ Μια μελέτη του αποδέκτη της αφήγησης στο παιδικό διήγημα, βλ. στο: Αλέξανδρου Ν. Ακριτόπουλου «Ομοδιηγητική αφήγηση και παιδική ηλικία στη διηγηματογραφία του Σπύρου Τσίρου», υπό δημοσίευση στο περιοδικό Φιλόλογος. 24. Για την αντίθεση κλειστό-ανοιχτό (παραμύθι-διήγημα) καθώς και το επικαιρικό στοιχείο στο διήγημα, βλ. Jean-Pierre Aubrit, Le conte et la nouvelle, Armand Colin/Masson, Paris, Αυτός είναι ένας γενικός ορισμός για το περιεχόμενο του μυθιστορήματος που προτείνει ο Lukács και ισχύει, ίσως και αποκλειστικά, για το μυθιστόρημα μαθητείας (bildungsroman) (στο: G. Lukács, La théorie du roman, Paris, Gonthier, 1963, σ. 76). Για τη δομή της μαθητείας, βλ. Susan Suleiman, «La structure d apprentissage, Bildungsroman et romam à thèse», Poétique, 37 (1979), Νεότερες απόψεις για το Bildungsroman, βλ. στο: Πάγκαλος Νικόλαος, Αρρενωπότητα και Bildungsroman, Θεσσαλονίκη, διδακτορική διατριβή Α.Π.Θ., Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι μύθοι της ζωής και του έργου του Γ. Βιζυηνού, ό.π., σσ Η Τιτίκα Δημητρούλια στο άρθρο της «Ο θρίαμβος ενός εφήβου», gr/4dcgi/4dcgi/_w_articles_kathglobal-2-19/02/ /4/2008, μας παραπέμπει σε σχετική βιβλιογραφία ( απ όπου φαίνεται ότι έχει αντλήσει και το χαρακτηρισμό. 28. Για περισσότερα σχετικά με το θέμα της πρόθεσης του συγγραφέα, βλ. παραπάνω, σημείωση Ζωρζ Ζαν, Η δύναμη των παραμυθιών, μτφρ.: Μαρία Τζαφεροπούλου, Καστανιώτης, Αθήνα, 1996, σσ Joseph Campell, The Hero with a Thousand Faces, Princeton, NJ: Princeton Universit Press, 1968 London: Paladin Gratain, 1988, σ Jack Zipes, Fair Tales and the Art of Subversion, 1983, γαλλική μετάφραση: François Ru- Vidal, Les contes de fées et l art de la subversion, Paot, Paris, 1986, σ Jack Zipes, The brothers Grimm, From Enchanted Forests to Modern World, Routledge, New York & London, 1988, σ «Ο Φόγορον», στο: Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος, «Τα παραμύθια της Χαλδίας», Αρχείον Πόντου, 52 (2007), Μια σημειολογική ανάλυση του παραμυθιού αυτού, βλ. στο: Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος, «Θέματα και μοτίβα λαϊκών Ποντιακών παραμυθιών ως στοιχεία και αξίες πολιτισμού», στα Πρακτικά του 1ου Διεθνούς Εκπαιδευτικού Συνεδρίου 27

16 «Λαϊκός πολιτισμός και Εκπαίδευση», Συνεδριακό Κέντρο Θεσσαλίας (Βόλος), στις 29/9-1/10/2006, σε συνεργασία με το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας. 34. J. P. Aubrit, Le conte et la nouvelle, ό.π., σ Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι μύθοι της ζωής και του έργου του Γ. Βιζυηνού, ό.π., σ Sharon Black, «The Magic of Harr Potter: Smbols and Heroes of Fantas», Children s Literature in Education, Vol. 34, No 3, September (2003), Ζωρζ Ζαν, Η δύναμη των παραμυθιών, ό.π., σσ Η ΠΟΙΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΪ-ΒΑΣΙΛΗ: ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΕΙΑ ΣΤΟΝ ΠΑΡΩΔΙΑΚΟ ΚΑΘΡΕΦΤΗ ΤΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΤΡΙΒΙΖΑ 28 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασόπουλος, Βαγγέλης, Οι μύθοι της ζωής και του έργου του Γ. Βιζυηνού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, Αντωνίου-Αντωνάκου, Ελ., Παραμύθια της Στερεάς Ελλάδας, Πατάκης, Αθήνα, Aubrit, Jean-Pierre, Le conte et la nouvelle, Armand Colin/Masson, Paris, Bettelheim, Bruno, The Uses of Enchantment, Toronto, Random House of Canada Ltd., 1976 New York: Alfred A. Knof, Γαβριηλίδου, Σοφία, Το δύσκολο επάγγελμα του κλασικού ήρωα, Universit Studio Press, Θεσσαλονίκη, Campbell, Joseph, The Hero with a Thousand Faces, Princeton, NJ: Princeton Universit Press, 1968 London: Paladin Gratain, Compagnon, Antoine, Ο δαίμων της θεωρίας, λογοτεχνία και κοινή λογική, μτφρ.: Απόστολος Λαμπρόπουλος, Μεταίχμιο, Αθήνα, Ζαν, Ζωρζ, Η δύναμη των παραμυθιών, μτφρ.: Μαρία Τζαφεροπούλου, Καστανιώτης, Αθήνα, Genette, Gerard, Figures III, Seuil, Paris, Genette, Gerard, Nouveau discours du recit, Seuil, Paris, Genette, Gerard, Seuils, Paris, Seuil, coll. «Poétique», Ιωάννου, Γιώργος (επιμ.), Το λαϊκό παραμύθι, Ερμής, Αθήνα, Καψωμένος, Ερατοσθένης, Αφηγηματολογία: Θεωρία και μέθοδοι ανάλυσης της αφηγηματικής πεζογραφίας, Αθήνα, Πατάκης, Marotin, Fr., Les frontières des contes, C.N.R.S./C.R. de Publication Lon, Editions du C.N.R.S., Paris, Μερακλής, Μιχάλης, Έντεχνος λαϊκός λόγος, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, Lukács, Georg, La théorie du roman, Paris, Gonthier, Πάγκαλος, Γεώργιος, Αρρενωπότητα και Bildungsroman, Θεσσαλονίκη, διδ. διατρ. Α.Π.Θ., Preisendanz, W., Ρομαντισμός, ρεαλισμός, μοντερνισμός, μτφρ.: Άννα Χρυσογέλου-Κατσή, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, Συλλογικός τόμος, Από το παραμύθι στα κόμικς, Παράδοση και νεοτερικότητα, επιμ.: Ευάγγελος Αυδίκος, Εισαγωγή: Μ. Γ. Μερακλής, Οδυσσέας, Αθήνα, Συλλογικός τόμος, Σύγχρονες οπτικές και προοπτικές της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, επιμ.: Ι. Ν. Βασιλαράκης, Τυπωθήτω/Γεώργιος Δαρδανός, Αθήνα, Συλλογικός τόμος, Το διήγημα στην ελληνική και στις ξένες λογοτεχνίες, Θεωρία-Γραφή- Πρόσληψη, Επιμέλεια-Εισαγωγή: Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Σοφία Ντενίση, Ελληνική Εταιρεία Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, Zipes, Jack, Fair Tales and the Art of Subversion, 1983, γαλλική μετάφραση: Ru-Vidal, François, Les contes de fées et l art de la subversion, Paot, Paris, Zipes, Jack, The Brothers Grimm, from Enchanted Forests to Modern World, Routledge, New York & London, Μάγια Σταυροπούλου Νηπιαγωγός, Master Λογοτεχνίας Ο Αϊ-Βασίλης στη φυλακή με τους 83 αρουραίους 1 του Ευγένιου Τριβιζά είναι ένα σύγχρονο παραμύθι, μια πρωτοχρονιάτικη ιστορία, γραμμένη εν έτει 2000, στη στροφή του 21ου αιώνα. Ο Άγιος Βασίλης φτάνει την Παραμονή της Πρωτοχρονιάς, όπως απαιτεί η ελληνική παράδοση, σε μια πόλη χιονισμένη, με το έλκυθρό του φορτωμένο δώρα για τα παιδιά, χαρούμενος και γελαστός και γεμάτος επιθυμία να τους τα μοιράσει. Όμως μια απίστευτη περιπέτεια τον περιμένει. Προς μεγάλη του έκπληξη βρίσκεται αντιμέτωπος με την κακοπροαίρετη και εχθρική υποδοχή των κατοίκων της πολιτείας, οι οποίοι, ο καθένας από την πλευρά του και για τους δικούς του λόγους, τον αντιμετωπίζουν σαν έναν φοβερό και επικίνδυνο κακοποιό. Κανείς δεν πιστεύει σ αυτόν. Κανείς δεν εκτιμά τη γενναιόδωρη προσφορά του. Έτσι λοιπόν καταδιώκεται, συλλαμβάνεται, σύρεται στα δικαστήρια, καταδικάζεται και φυλακίζεται. Κανείς δεν πιστεύει στις καλές του προθέσεις. Κανείς εκτός από τα παιδιά, τα οποία κινητοποιούνται με τα δικά τους μέσα και, με τον δικό τους τρόπο, απαιτούν και επιτυγχάνουν την απελευθέρωσή του. Στην πορεία αυτής της περιπέτειας ο Αϊ-Βασίλης βρίσκεται αντιμέτωπος με μια πληθώρα προσώπων, που όλα μαζί και το καθένα χωριστά, ζωντανεύουν τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Εκείνος, πρόσωπο βγαλμένο από την πολιτισμική και θρησκευτική παράδοση αιώνων, συνδεδεμένο κατ εξοχήν με τον κόσμο των παιδιών και δεμένο άρρηκτα με το μαγικό και το ονειρικό στοιχείο, εισβάλλει στον κόσμο της πραγματικότητας με τον πιο απλό και φυσικό τρόπο. Έχουμε να κάνουμε μ ένα παραμύθι το οποίο με την πρώτη ματιά μοιάζει ν απευθύνεται αποκλειστικά στα μικρά παιδιά. Ο Αϊ-Βασίλης, ο αγαπημένος των παιδιών, γίνεται ο ήρωας μιας απολαυστικής ιστορίας γεμάτης περιπέ 29

17 30 τεια, δράση, απρόοπτα, εκπλήξεις και πολύ-πολύ γέλιο. Ένα προσεχτικότερο όμως βλέμμα, εκείνο της δεύτερης, της τρίτης, των πολλαπλών ίσως αναγνώσεων στις οποίες η μαγική πέννα του Τριβιζά καλεί μαγνητίζοντας τον αναγνώστη, οδηγεί στη διαπίστωση ότι ο Αϊ-Βασίλης έχοντας επιλεγεί ως ένα πρόσωπο το οποίο έχει κατακτήσει τον κόσμο των παιδιών, έναν κόσμο που ακροβατεί ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, εμπλεκόμενο σ αυτήν μπορεί να εξυπηρετήσει τα διεκυβεύματα της παρωδίας. Μέσα από μια χιουμοριστική αφήγηση, πλούσια σε κωμικές σκηνές και προικισμένη με μια λεπτή αίσθηση ειρωνείας, ο συγγραφέας επιχειρεί μια σάτιρα των απόψεων, των στάσεων και των συμπεριφορών του μέσου σύγχρονου Νεοέλληνα εκθέτοντάς τες με απώτερο στόχο να τις διορθώσει μέσα από τη γελιοποίησή τους, και όλο αυτό μέσα από ένα κείμενο για παιδιά. Η αφήγηση γίνεται έτσι επίσης ενδιαφέρουσα και για έναν ενήλικο, δεδομένου ότι η δυναμική των νοημάτων που υπαινίσσονται απαιτεί ένα επίπεδο ανάγνωσης συχνά πιο εξελιγμένο. Προκειμένου να υποστηρίξει τη διορθωτική δράση της σάτιρας, ο Τριβιζάς χρησιμοποιεί την παρωδία θέτοντάς την στην υπηρεσία της. Στην περίπτωση αυτής της πρωτοχρονιάτικης ιστορίας θα λέγαμε ότι διακρίνουμε την εφαρμογή του μηχανισμού της παρωδίας έτσι όπως την αντιλαμβάνεται ο Μπαχτίν. Ο Ρώσος θεωρητικός σκιαγραφεί την παρωδία ως μια πρακτική λογοτεχνικής μίμησης με στοιχεία αμφισβήτησης των ανθρώπινων χαρακτήρων ως φορέων κοινωνικού και ιδεολογικού λόγου, η οποία εκφράζεται μέσα από την υπερβολή και τον συχνά ειρωνικό τονισμό των χαρακτήρων αυτών και του λόγου τους. Η θεώρηση αυτή αποδίδει στην παρωδία έναν εν δυνάμει παραγωγικό ρόλο μέσα στα πλαίσια μιας αποδομητικής και ταυτόχρονα αναδημιουργικής λειτουργίας 2. Πράγματι, ο αναγνώστης απολαμβάνει μια γελοιογραφική αναπαράσταση των στάσεων και των κοινωνικών συμπεριφορών της Ελλάδας τού σήμερα, οι οποίες εκφράζονται άλλοτε με την παρωδιακή έξαρση ορισμένων χαρακτηριστικών του προφίλ του μέσου Νεοέλληνα και άλλοτε με τον κωμικά ειρωνικό τονισμό της κοινής γνώμης και του λόγου των προσώπων τα οποία διαγράφονται συγκεκριμένα και κοινωνικά προσδιορισμένα. Κατ αυτόν τον τρόπο θίγονται υπαινικτικά και παρωδούνται πραγματικά ιδεολογικά ζητήματα τα οποία τίθενται υπό αμφισβήτηση καθώς οι προθέσεις του συγγραφέα διαθλώνται μέσα από την αφήγηση ή το λόγο των προσώπων. Ο εγγεγραμμένος στο παραμύθι πολυγλωσσισμός 3 παρουσιάζεται κυρίως υπό το «καθεστώς» της παρωδιακής υφοποίησης 4 η οποία επεμβαίνει αρκετά συχνά με στόχο να καταστήσει εμφανή τη διάσταση ανάμεσα στον υφοποιημένο λόγο και στον υφοποιούντα λόγο, αλλά και όταν ο πρώτος καταγγέλλεται και αναιρείται από τον δεύτερο. Ο ευθύς λόγος των προσώπων, η γλώσσα τους ως κοινωνικών υποκειμένων καθώς ζωντανεύει μέσα στο κείμενο, παρουσιάζεται στο φως της γλώσσας του συγγραφέα. Ο Τριβιζάς, όπως έκανε νωρίτερα ο Ραμπελέ «σαρκάζοντας τον ψεύτικο ανθρώπινο λόγο» 5, επεξεργάζεται παρωδιακά τις διάφορες μορφές του ιδεολογικού λόγου, όπως αυτές του φιλοσοφικού και του ηθικού, μέσα από τα λεγόμενα των ηρώων του. Τούτη η αποδόμηση συνιστά ένα είδος συνείδησης της κωμικής ιδιομορφίας των μορφών αυτών, μια παρωδική συνείδηση 6 η οποία επιχειρεί να φωτίσει τον παρωδούμενο λόγο μέσα από ένα άλλο πρίσμα παίρνοντας έτσι αποστάσεις απ αυτόν και αποδίδοντας στον παρωδούντα λόγο μια κριτική διάσταση που καθιστά την παρωδία «ουσιαστική και αποδοτική». Ο Τριβιζάς έτσι πραγματώνει με θαυμαστή όσο και απο λαυστική δεξιοτεχνία αυτό το στόχο λειτουργώντας απόλυτα, θα λέγαμε, σύμφωνα με το πνεύμα του Μπαχτίν 7. Έτσι ο αναγνώστης γίνεται από την πρώτη στιγμή μάρτυρας της έκπληξης που νιώθει ο Αϊ-Βασίλης όταν ο τροχονόμος δεν τον αναγνωρίζει και της αδιαφορίας με την οποία ο τελευταίος τον υποδέχεται. Πρόκειται άραγε για έναν υπαινιγμό πάνω στο πνεύμα του ορθολογισμού, εχθρό του ανθρωπισμού και της ποιητικής, που κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος στη σύγχρονη κοινωνία μας; Υστερα αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Αϊ-Βασίλης σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας θεωρείται ως ένας απλός θνητός. Υποχρεώνεται λοιπόν να συναινέσει ή να καμώνεται ότι συναινεί με το πνεύμα των πελατειακών σχέσεων που διακατέχει τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Έτσι λοιπόν ζητάει από τον τροχονόμο να του επιτρέψει να παρκάρει το έλκυθρό του προσφέροντάς του ένα δώρο. Κάντε μου σας παρακαλώ τη χάρη. Φέρνω δώρα και δωράκια. Να! Κοιτάξτε! Έχω φέρει ένα και για σας 8. Και το παρωδιακό ύφος εγκαθίσταται ήδη καθώς το δώρο είναι ένα γλειφιτζούρι σε σχήμα σφυρίχτρας. Είναι ένα δώρο που ταιριάζει απόλυτα με το πνεύμα της μορφής του Αϊ-Βασίλη, εκείνο της προσφοράς και της γενναιοδωρίας, χωρίς καμμιά απολύτως υλική αξία, και καθόλου μ εκείνο των σύγχρονων σχέσεων ανταλλαγής που λειτουργούν στη βάση της δωροδοκίας. Στη συνέχεια το έντυπο με τη σημείωση ΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΣΤΑΘ- ΜΕΥΣΗ ΕΛΚΥΘΡΟΥ ΚΑΙ ΦΘΟΡΑ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ (Ο Τάρανδός σας μάσησε το πηλίκιό μου) 9 που ο Αϊ-Βασίλης βρήκε ανάμεσα στα κέρατα ενός από τους ταράνδους του συνιστά μια παρωδιακή υπερβολή του έντονα κωμικού τονισμού του προφίλ του εκπροσώπου των οργάνων της Δημόσιας Τάξης 31

18 32 που ασκεί την εξουσία του με τρόπο απόλυτο, ενώ ταυτόχρονα υπεραμύνεται του αδιάφθορου του χαρακτήρα του με τη χρήση μιας καθαρά νεοελληνικής φρασεολογίας. Ο τροχονόμος απαιτεί το σεβασμό του Κώδικα Οδικής Συμπεριφοράς με την αυστηρότητα που επιδεικνύει και για κάθε άλλο οδηγό, και αφήνει την κλήση για παράβαση ανάμεσα στα κέρατα του τάρανδου όπως ακριβώς θα την άφηνε στο παρμπρίζ ενός αυτοκινήτου. Παράλληλλα, τα δύο διαφορετικά συστήματα αξιών στα οποία ο Αϊ-Βασίλης και ο Τροχονόμος λειτουργούν και στα οποία οφείλεται η αδυναμία συνεννόησης ανάμεσα στα δύο υποκείμενα γίνονται φανερά καθώς Ο Αϊ-Βασίλης αναρωτιόταν τι έπρεπε να κάνει την κλήση 10. Τα δύο πρόσωπα προερχόμενα από δύο διαφορετικούς ιδεολογικούς και αξιακούς κόσμους μιλούν, προφανώς, διαφορετικές γλώσσες 11. Στο ίδιο πλαίσιο παρακολουθούμε την παρωδιοποιημένη περιγραφή του Νεοέλληνα πολίτη, του ειρηνόφιλου πλην όμως οπλισμένου, που δεν διστάζει να πάρει το νόμο στα χέρια του και να δράσει με τρόπο αυθαίρετο μέσα από το πρόσωπο του Φανούρη στο σπίτι του οποίου ο Αϊ-Βασίλης αποπειράθηκε να κάνει την πρώτη του επίσκεψη. Μην ανησυχείς, Ευτέρπη, καθησυχάζει τη γυναίκα του, Θα σ τον τακτοποιήσω εγώ! Πιάσε μου το δίκαννο!... Θα σ τον κάνω κόσκινο! 12 Ο ευθύς λόγος του ήρωα εμφανίζεται δίγλωσσος, γίνεται φορέας της οπτικής του γωνίας, της ιδεολογικής και της κοινωνιογλωσσικής του συνείδησης, όπως και αυτής των ηρώων-πολιτών που δρουν προκλητικά και με περισσή αυθάδεια, συχνά αυτοαναδεικνυόμενοι ως «αγανακτισμένοι πολίτες». Ο αναγνώστης τούς ξανασυναντά να διαδηλώνουν παραληρώντας στους δρόμους εναντίον του Αϊ-Βασίλη. Ο συγγραφέας πραγματώνει μια γελοιογραφική περιγραφή αυτού του πλήθους, που το διακρίνει μια χαρακτηριστική ελαφρότητα πνεύματος ανάμικτη με μια πεισματική επιμονή. Πρόκειται για τους ένοικους της πολυκατοικίας που βγαίνουν τρέχοντας με τις πυτζάμες, τις νοικοκυρές της γειτονιάς και τον τροχονόμο με το μασημένο πηλίκιο μαζί με εφτά υπαστυνόμους και δώδεκα ανθυπαστυνόμους 13. Η υπερβολή που χαρακτηρίζει το καταστασιακό χιούμορ συμβάλλει στην παρωδιοποίηση της λογοτεχνικής εικόνας των εν λόγω χαρακτηριστικών. Εξ άλλου η εμφάνιση των μυστικών αστυνομικών των μεταμφιεσμένων σε νάνο σαλπιγκτή και κοκκινομάλλη γονδολιέρη με ασημένια μάσκα 14 μοιάζει να στοχεύει στη γελοιοποίηση και κατ επέκταση στην αμφισβήτηση του ρόλου των αστυνομικών δυνάμεων στις διαδηλώσεις. Ο Τριβιζάς επιχειρεί επίσης την παρωδιακή υφοποίηση της έκφρασης της κοινής γνώμης μέσα από το διάλογο που ξετυλίγεται ανάμεσα στον Αϊ-Βασίλη και τις τρεις κυρίες, μέλη της Ένωσης Οικολόγων της περιοχής. Τον κατηγορούν ότι κακομεταχειρίζεται τους ταράνδους του φορτώνοντάς τους με δώρα παρ ότι φορούν και οι ίδιες αξεσουάρ μόδας προερχόμενα από ζώα. Η πρόθεσή του ν άποκαλύψει το επιφανειακό τού χαρακτήρα και την υποκρισία της κοινής γνώμης παρουσιάζεται μέσα από την κραυγαλέα αντίθεση ανάμεσα στα λεγόμενα, τη συμπεριφορά και την εμφάνιση των τριών κυριών. Ντροπή! στρίγκλισε η πρώτη, που φορούσε καπέλο με φτερά στρουθοκαμήλου και έβαλε τα χέρια στους γοφούς της. Αίσχος! ξεφώνισε η δεύτερη, που είχε μια γούνα αλεπούς τυλιγμένη γύρω από το λαιμό της και τον αγριοκοίταξε. Φρίκη! Φρίκη! Φρίκη! είπε η τρίτη κυρία, που κρατούσε τσάντα από δέρμα κροκοδείλου και κούνησε αυστηρά το δάχτυλό της. Ύστερα η πρώτη τού άστραψε ένα χαστούκι, η δεύτερη του τσίμπησε με την ομπρέλλα της τη μύτη και η τρίτη τού κατέβασε την τσάντα από δέρμα κροκοδείλου στο κεφάλι. 15 Η υποκρισία που χαρακτηρίζει το λογύδριο περί ηθικής των τριών γυναικών γίνεται φανερή από την ασυμφωνία μεταξύ των λόγων και των πράξεών τους και η οποία βέβαια συνδέεται με το κωμικό αποτέλεσμα της σκηνής. Ο συγγραφέας στοχεύει έτσι στο να αμφισβητήσει τη δήθεν οικολογική συνείδηση των δήθεν ευαισθητοποιημένων πολιτών. Ο παρωδιακός χαρακτήρας της σκηνής ενισχύεται και εμπλουτίζεται από μια διάχυτη διασκεδαστική ειρωνεία την οποία ο συγγραφέας διαχειρίζεται με την ιδιότητά της του «ήθους» (éthos) 16 κατά την οποία το μήνυμα το οποίο ο συγγραφέας επιχειρεί να μεταδώσει στον αναγνώστη προκαλεί στον τελευταίο μια ιδιαίτερη συναισθηματική κατάσταση. Στο ίδιο αυτό πλαίσιο της δημιουργικής παρωδιοποίησης της τρέχουσας άποψης και αποτίμησης 17 ορισμένων κοινωνικών χώρων της νεοελληνικής κοινωνίας, ο συγγραφέας καταπιάνεται με το να αναθέσει στον δικό του Αϊ- Βασίλη το ρόλο ενός κοινωνικού υποκειμένου, επομένως φορέα μιας ιδεολογίας, το οποίο βρίσκεται αντιμέτωπο με τις αντιλήψεις των χώρων αυτών και των οποίων γίνεται θύμα. Ο Αϊ-Βασίλης λοιπόν αντιμετωπίζεται κατ αρχάς σαν κλέφτης από τους ενοίκους της πολυκατοικίας, επειδή δοκιμάζει να μπει από το μισάνοιχτο παράθυρο για ν αφήσει τα δώρα του, και κάνουν ό,τι μπορούν για να τον συλλάβουν. Ο αναγνώστης μπορεί εδώ να διακρίνει έναν αδιόρατο υπαινιγμό για το πνεύμα του πεζού ορθολογισμού των ενηλίκων, όπου το ποιητικό και το ονειρικό είναι απόντα. Στη συνέχεια απειλείται από τη Συνομοσπονδία Εισαγωγέων και Εμπόρων Παιχνιδιών 18, τα μέλη της οποίας διαδηλώνουν εναντίον του επειδή θεωρούν ότι τα συμφέροντά τους θίγονται από την αφιλοκερδή προσφορά του Αϊ-Βασίλη και απαιτούν τη σύλληψή του. Μοιράζει δωρεάν παιχνίδια και μας χαλάει την αγορά 19, δηλώνουν αγανακτισμένοι. Το χρήμα θεωρούμενο ως αξία ζωής λειτουργεί ως αντίπαλος στις αξίες της προσφοράς και της γενναιοδωρίας. Τα συνθήματα που χρησιμοποιούνται εναντίον του από τους διαδηλωτές, διατυπωμένα σε μια γλώσσα 33

19 34 υπερβολική, χιουμοριστική και παιγνιώδη 20, αναδεικνύουν την επιθετική και εκδικητική στάση των διαδηλωτών απέναντι στις ειρηνικές και φιλικές προθέσεις του Αϊ-Βασίλη. Αυτά τα παρέμβλητα είδη (genres intercalaires) 21 του λόγου ενισχύουν την αποτελεσματικότητα του παρωδιακού πνεύματος κυρίως στα παιδιά-αναγνώστες που διασκεδάζουν ιδιαίτερα διαβάζοντάς τες. Εξάλλου η κοινή γνώμη, καθώς εκφράζεται μέσα από αυτά τα συνθήματα, τα συχνά ειρωνικά τονισμένα, όπως στην περίπτωση της κυριολεκτικής χρήσης της παροιμίας Και ο Άγιος φοβέρα θέλει 22, αντανακλά τις προθέσεις του συγγραφέα, φανερά αντίθετες προς το παρωδούμενο αντικείμενο, και επιβεβαιώνει τη διφωνικότητα αυτού του δίγλωσσου λόγου. Πρόκειται για την παρωδιοποίηση του παραλόγου: Ο Αϊ-Βασίλης, ένα πρόσωπο εξ ορισμού καλοπροαίρετο, αφού είναι άγιος, χαρακτηρίζεται κακοποιός. Οι τίτλοι των εφημερίδων είναι αποκαλυπτικοί: Συνελήφθη ο Αϊ-Βασίλης. Κατηγορείται για σωρεία εγκλημάτων! 23 Πίσω από αυτή τη γελοιογραφική εικόνα μπορεί κανείς να αναζητήσει ένα υπαινικτικό σχόλιο σχετικά με το παράλογο που διέπει συχνά τη λειτουργία της σύγχρονης κοινωνίας. Ο λόγος του δικαστή όταν ο Αϊ-Βασίλης μετά τη σύλληψή του οδηγείται στο δικαστήριο, ανακαλεί με τρόπο απολαυστικά παρωδιακό τη δικανική ευφράδεια. Η παρωδιακή του διάσταση εμφανίζεται με την απαγγελία μιας κατηγορίας για υποτιθέμενες παράνομες πράξεις, κατά μίμηση του Ποινικού Κώδικα. Οι πράξεις όμως αυτές εντάσσονται σε ένα πλαίσιο το οποίο διέπεται από ένα σύστημα αξιών εντελώς διαφορετικών και απόλυτα ασύμβατων με εκείνες της πραγματικότητας και πραγματοποιούνται από ένα φανταστικό πρόσωπο του οποίου η υπόσταση είναι συνυφασμένη με αυτές τις πράξεις και αυτές τις αξίες. Έτσι ο Αϊ-Βασίλης κατηγορείται για παράνομη στάθμευση ελκήθρου και... για παραβίαση του εναέριου χώρου, κατηγορίες που αναδεικνύουν το άτοπο της κατάστασης. Κατηγορείται επίσης για αθέμιτο ανταγωνισμό κατά παράβασιν της εμπορικής νομοθεσίας περί ενιαίας τιμής δώρων 24, καθώς η δωρεάν προσφορά εκτιμάται ως πράξη ανταγωνισμού. Επιπλέον η απόπειρα δωροδοκίας αστυνομικού οργάνου, η φθορά ξένης ιδιοκτησίας κατ επανάληψιν 25 που ήδη σχολιάσαμε προηγουμένως, δρουν υπονομευτικά, απλά και μόνο μέσα από την εμπλοκή του κωμικού στοιχείου καθώς η προσφορά ενός γλειφιτζουριού σε σχήμα σφυρήχτρας ή το μάσημα του πηλήκιου του τροχονόμου από τον τάρανδο καταφέρνουν να γελοιοποιήσουν τις κατηγορίες. Όσο για την κατηγορία περί κακοποίησης ταράνδων 26, το ασύμβατο ανάμεσα στην κατηγορία και το πρόσωπο του Αϊ- Βασίλη είναι αυταπόδεικτο. Η παρωδιακή υπερβολή γίνεται έντονα φανερή μέσα από τη δικαστική ετυμηγορία σύμφωνα με την οποία ο Αϊ-Βασίλης καταδικάζεται σε εκατόν ογδόντα χρόνια φυλακή χωρίς αναστολή, ενώ τα δώρα του θα πολτοποιηθούν 27 ως προϊόντα του εγκλήματος. Η ύψιστη όμως στιγμή του παρωδιακού λόγου του συγγραφέα εμφαίνεται στο σχόλιο του δικαστή Ολοι έτσι λένε! 28 όταν ο Αϊ-Βασίλης ερωτώμενος για τις κατηγορίες ισχυρίζεται ότι είναι αθώος. Πρόκειται, θα λέγαμε, για μια γκροτέσκο αναπαράσταση της λειτουργίας του δικαστικού συστήματος και για έναν δεξιοτεχνικά κωμικό υπαινιγμό πάνω στο εν δυνάμει αυθαίρετο αυτής της εξουσίας κάτω από την ελκυστική μεταμφίεση μιας ιστορίας για παιδιά. Ο ειρωνικός τόνος, έντονα παρών, λειτουργεί στην κατεύθυνση της ενεργοποίησης του διφορούμενου λόγου της παρωδίας, στην εμφάνιση της έσχατης σημασίας της, αυτής που γίνεται ανιχνεύσιμη στη σύνδεση των δύο επιπέδων πάνω στα οποία δρουν η παρωδία και η ειρωνεία. Η λειτουργία αυτή αφορά κυρίως στους προχωρημένους αναγνώστες και σε μια ανάγνωση δευτέρου βαθμού η οποία εστιάζει σε ένα άλλο επίπεδο, δεύτερο, ενυπάρχον και υπαινισσόμενο, αυτό της κοινωνικής πραγματικότητας. Η γελοιογραφική αναπαράσταση των εκπροσώπων της εξουσίας συνιστά μια παρωδιακή εικόνα αυτών των κοινωνικών χαρακτήρων οι οποίοι τοποθετημένοι στο πλαίσιο του κόσμου των παιδιών γελοιοποιούνται και τελικά απαξιώνονται. Τα πρόσωπα του υπουργού Δικαιοσύνης, του πρωθυ πουργού και του προέδρου της Δημοκρατίας δίνουν εντολή για την απελευθέρωση του Αϊ-Βασίλη υπό την πίεση που τα δικά τους παιδιά ασκούν στον καθένα από αυτούς μέσα από μια σειρά απολαυστικά χιουμοριστικών σκηνών γκροτέσκο. Πρόκειται εδώ για την παρωδιοποίηση του «μέσου» ως βασικού παράγοντα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της σύγχρονης Ελλάδας, και το οποίο οικειοποιούνται και τα παιδιά στην κινητοποίησή τους υπέρ του Αϊ-Βασίλη προκειμένου να επιτύχουν την απελευθέρωσή του. Ο αναγνώστης λοιπόν πληροφορείται ότι ο γιος του υπουργού Δικαιοσύνης έχει καθίσει πάνω στη βασιλόπιτα 29, η κόρη του πρωθυπουργού έχει μπουκωθεί με εφτά μελομακάρονα και απειλεί ότι θα μείνει μπουκωμένη ώσπου να σκάσει 30, και τα δίδυμα του προέδρου της Δημοκρατίας έχουν σκαρφαλώσει στο πολύφωτο και πετάνε από κει κουραμπιεδάκια στο κεφάλι [του πατέρα τους] 31. Όλοι τους δηλώνουν ότι δεν έχουν την πρόθεση να υποχωρήσουν εάν ο Αϊ-Βασίλης δεν αφεθεί ελεύθερος. 35 ΤΕΥΧΟΣ 95 / 2009

20 36 Είναι φανερό ότι οι τρεις σκηνές της απαίτησης της απελευθέρωσης του Αϊ-Βασίλη από την πλευρά των γόνων των εκπροσώπων της εξουσίας λειτουργούν στην κατεύθυνση της απομυθοποίησης των κρατούντων μέσα από την αυτογελοιοποίησή τους με τρόπο αφοπλιστικά απλό όσο και τεχνηέντως παιδικό και ταυτόχρονα άκρως απολαυστικό. Έτσι ο διευθυντής της φυλακής δέχεται τις τηλεφωνικές εντολές των τριών ανώτατων εκπροσώπων του κράτους για την άμεση απελευθέρωση του Αϊ-Βασίλη. Μέσα από το λόγο του προσώπου αυτού, έντονα κωμικό και παρωδιακά μεγεθυμένο, ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει τη στάση που υιοθετεί ένα πρόσωπο κατέχον μια ανώτερη θέση διατεθειμένο να υπακούσει εντολές αυθαίρετες ή και άνομες παραμένοντας δουλοπρεπής και υποτακτικός προκειμένου να διατηρήσει τη θέση και την καριέρα του. Το χιούμορ παίζει βασικό ρόλο στην ανάπτυξη το παρωδιακού στοιχείου αυτής της μικρής ιστορίας. Όλες οι απρόσμενες καταστάσεις, οι γελοιογραφικές μιμήσεις των χαρακτήρων και των καταστάσεων που ανιχνεύσαμε, οι αστείες παραμορφώσεις διαφόρων σκηνών της ζωής του Νεοέλληνα, προκαλούν το αυθόρμητο γέλιο του αναγνώστη. Είναι ακριβώς αυτή η ασεβής πρακτική που χαρακτηρίζει την παρωδία του Τριβιζά, η διασκεδαστική απομυθοποιητική της ιδιότητα, διασκεδαστική ακριβώς επειδή είναι απομυθοποιητική. Ο Bergson μιλάει για το «κωμικό της παρωδίας» που συνδέεται με την υποβάθμιση (dégradation) 32. Ο Τριβιζάς αποτελεί έναν δεξιοτέχνη χρήστη αυτού του στοιχείου. Ο παρωδιακός τρόπος του αναδεικνύεται σε αληθινή τέχνη. Τα ονόματα που ο συγγραφέας αποδίδει στους παιδικούς χαρακτήρες της ιστορίας του έχουν δημιουργηθεί κατά γελοιογραφική μίμηση των χαϊδευτικών που οι γονείς προσδίδουν στα παιδιά τους από αγάπη και τρυφερότητα. Στα πλαίσια αυτής της κοροϊδευτικής εκδοχής, τα ονόματα Μπισμπιρίκος, Μπουμπούκα, Πιτσιφιόγκος και Πιτσιφιούγκα 33 δείχνουν να περιγράφουν τους καλομαθημένους γόνους της «υψηλής κοινωνίας» των Νεοελλήνων που χαρακτηρίζεται από ελαφρότητα πνεύματος, ανευθυνότητα και έλλειψη σοβαρότητας στη λήψη αποφάσεων ακόμη και αυτών που αφορούν το γενικό συμφέρον. Η νεωτερική χρήση του υλικού της παράδοσης αναδεικνύεται ευρηματικά ικανή στην παρωδιοποίηση μιας πραγματικότητας απόλυτα παράλογης. Έτσι όταν ο Αϊ-Βασίλης βρίσκεται εγκλωβισμένος στον κλοιό των κατοίκων της συνοικίας και των εμπόρων παιχνιδιών που διαδηλώνουν εναντίον του, ζορίζεται να κάνει ένα θαύμα προκειμένου να ξεφύγει, αλλά μάταια. Αφού είμαι Άγιος. Μπορώ να κάνω ένα θαύμα όποτε θέλω! Αλλά ο Αϊ-Βασίλης ένοιωθε τόσο ταραγμένος και συγχυσμένος που του ήταν των αδυνάτων αδύνατον να συγκεντρωθεί 34. Η άσχημη πλευρά των προσώπων και της πραγματικότητας εμφανίζεται ικανή να καταργήσει τη θετική δράση του υπερφυσικού. Όμως το μαγικό στοιχείο δεν ακυρώνεται. Διατηρείται εν δυνάμει. Έτσι αφού απελευθερώνεται χάρη στην επέμβαση των παιδιών και βρίσκεται ανάμεσα σε χιλιάδες παιδιά που τον οδηγούν στο έλκυθρό του, ο Αϊ- Βασίλης ξαναβρήκε την αυτοπεποίθησή του και του ήρθε να κάνει ένα θαύμα! Του ήρθε και το έκανε με μεγάλη ευκολία 35. Κι έτσι λοιπόν μπόρεσε να χαρίσει δώρα στα παιδιά. Η καλή πλευρά της πραγματικότητας στην πιο θετική της έκφραση, αυτή των παιδιών, υπερισχύει στο τέλος και είναι αυτή που επιτρέπει το θαύμα. Το μαγικό στοιχείο λοιπόν παρωδιοποιημένο μοιάζει να εμποδίζεται ή να ενισχύεται από τη σύγκρουσή του με το Κακό ή το Καλό αντίστοιχα. Αξίζει επίσης να σημειώσουμε ότι αυτή η απίστευτη ιστορία του Αϊ-Βασίλη του Τριβιζά είναι ένα λογοτεχνικό κείμενο για παιδιά το οποίο παρουσιάζει ορισμένα αφηγηματικά στοιχεία με μεταμυθοπλαστικό χαρακτήρα 36, τα οποία εξυπηρετούν απόλυτα τους σκοπούς της παρωδίας 37. Στην πρωτοχρονιάτικη αυτή ιστορία ο Τριβιζάς επιλέγει να χρησιμοποιήσει ορισμένες από τις συμβάσεις της παράδοσης, όπως την παρουσίαση του Άγιου Βασίλη στο ρόλο του και στο σύνηθες πλαίσιο στα οποία η παράδοση τον έχει τοποθετήσει, τη χρήση του θαυματουργού στοιχείου στην πλοκή καθώς και το ευτυχισμένο τέλος, στοιχείο απαραίτητο όσο και χαρακτηριστικό των κλασικών παραμυθιών. Ταυτόχρονα όμως προχωρεί σε μια υπέρβαση των συνόρων ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, χωρίς να ακυρώνει το ένα ή το άλλο, καλώντας έτσι τον αναγνώστη ν αναρωτηθεί ως προς τη σχέση μυθοπλασίας και πραγματικότητας. Σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει την πραγματοποίηση της συστηματικής ρήξης ανάμεσα στα δύο πλαίσια που προσδιορίζουν τη μυθοπλασία, του πλαισίου της πραγματικότητας και του φανταστικού πλαισίου. 37