ΙΙΙ. ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΑΦΗΡΗΜΕΝΟ ΔΙΚΑΙΟ

Transcript

1 ΙΙΙ. ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΑΦΗΡΗΜΕΝΟ ΔΙΚΑΙΟ 1. [Ηθική γεωμετρία] Η ηθική κατασκευοκρατία, η βασισμένη σε αντιλήψεις ως προς την κανονιστική έννοια του προσώπου, από κοινού με τη βασισμένη στις αρχές της διαβουλεύσεως, ιδίως ως προς το θεμελιώδες του περιεχομένου τους, είναι σε θέση να παράσχει τη φιλοσοφικά ίσως περισσότερο ενδιαφέρουσα σύλληψη του κανονιστικού πεδίου του δικαίου, αν και μεθοδολογικά υπολείπεται σημαντικά ως προς την πλήρη θεμελίωσή του. Στη συνέχεια, θα εξετάσουμε σε γενικές γραμμές τη δυνατότητα μιάς νομικής κατασκευοκρατίας εμφατικά μιλώντας, μιάς νομικής κατασκευής του ιδίου του δικαίου, βασισμένης στον θεμελιώδη χαρακτήρα της έννοιας του προσώπου, λαμβανομένου σοβαρά υπ όψιν (ή στην ονομαστική αξία του). Η ιδέα είναι καντιανή (ίσως, κατά το πνεύμα της, και εγελιανή 1 ). Όπως ισχυρίζεται ο Apel 2, [ε]φ όσον όλα τα γλωσσικά ενεργήματα και, περαιτέρω, όλες οι σημαίνουσες ανθρώπινες πράξεις και φυσικές εκφράσεις (καθ όσον δύνανται να εκφρασθούν με την ομιλία) εμπεριέχουν αξιώσεις και, συνεπώς, δύνανται να ειδωθούν ως δυνητικά επιχειρήματα, ο βασικός κανόνας της αμοιβαίας αναγνωρίσεως των συμμετεχόντων στη διαβούλευση συνεπάγεται δυνητικά εκείνον της αναγνωρίσεως όλων των ανθρώπων ως προσώπων κατά την εγελιανή έννοια. H ηθική της διαβουλεύσεως συνοψίζεται στην εγελιανή προσταγή του ιδίου του δικαίου, την οποία έχει ασφαλώς εν προκειμένω κατά νουν ο Apel 3 : να αποτελείς πρόσωπο και να σέβεσαι τους άλλους ως πρόσωπα. Η επιταγή αυτή, συν την προαναφερθείσα ιδέα της Kamm 4 ότι «δοθείσης μιάς ορισμένης αντιλήψεως του προσώπου, το υπόλοιπο [της ηθικής] απλώς έπεται», γιατί να μη είναι σε θέση να μας παράσχει το κρίσιμο περιεχόμενο του κανονιστικού πεδίου του δικαίου; Γιά την επιτυχή έκβαση πάντως του εγχειρήματος απαιτείται η ενεργοποίηση κάποιων εύλογων ουσιαστικών παραδοχών, κατά τον λιτό τρόπο του Rawls. Στο επίκεντρο μιάς τέτοιας κατασκευοκρατίας βρίσκεται το απαραβίαστο του status του προσώπου που εγγυώνται τα δικαιώματά του 5. Η ιδέα είναι εν 1 Βλ., π. χ., Peter Benson, «The Priority of Abstract Right and Constructivism in Hegel s Legal Philosophy», in David Carlson, Drucilla Cornell και Michel Rosenfeld (eds), Hegel and Legal Theory (New York: Routledge, 1991), σς 174 επ., 2 Βλ. Karl - Otto Apel, «The a priori of the Communication Community and the Foundations of Ethics», σ Βλ. G. W. F. Hegel, Elements of the Philosophy of Right, μετ. H. B. Nisbet (Cambridge: Cambridge University Press, 1991), σ Βλ. in Alex Voorhoeve, Conversations on Ethics, σ Γιά τη σύγχρονη συζήτηση βλ. τις λαμπρές αναπτύξεις των F. M. Kamm, Intricate Ethics: Rights, Responsibilities, and Permissible Harm (Oxford: Oxford University Press, 2007), σς 237 επ., Thomas Nagel, «The Value of Inviolability», in Paul Bloomfield (ed.), Morality and Self- Interest (Oxford: Oxford University Press, 2008), σς 102 επ., και Paul Sourlas, Rechtsprinzipien als Handlungsgründe: Studien zur Normativität des Rechts (Baden - Baden: Nomos Verlagsgesellschaft, 2011), ιδίως σς 49 επ., 144 επ.

2 πρώτοις μη συνεπειοκρατική: το εν λόγω απαραβίαστο σημαίνει ακριβώς ότι το status του προσώπου συνυφαίνεται με λόγους που δεν μας επιτρέπουν να φέρουμε στον κόσμο τα βέλτιστα δυνατά, από μιά απρόσωπη οπτική γωνία, αποτελέσματα με άλλα λόγια, πρόκειται γιά το διακριτόν και την αυτοτέλεια των προσώπων 6. Αν το εν λόγω status συνδέεται με αρχές δικαιοσύνης, συνδέεται πρωτίστως με αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης. Ακολουθώντας αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης, βάσει μιάς ηθικής γεωμετρίας, είμαστε σε θέση να συλλάβουμε, σε γενικές γραμμές, το δίκαιο ως τις κανονιστικές και θεσμικές προϋποθέσεις της συμβιώσεώς μας υπό συνθήκες ελευθερίας και ισότητας. Η συνοπτική έκθεση που ακολουθεί δεν δικαιώνει την απόρριψη της νομικής εννοιοκρατίας χάριν μιάς λειτουργιστικής συλλήψεως του δικαίου ως εργαλείου, δηλαδή, όπως είδαμε στο πρώτο κεφάλαιο, γιά την επίτευξη εξωτερικών προς αυτό (πολιτικών και συναφών) σκοπών. 2. [Μη διανεμητική δικαιοσύνη και ιδιωτικό δίκαιο] Μιλώντας γιά αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης, τις συλλαμβάνουμε, από την οπτική γωνία μιάς νομικής κατασκευοκρατίας υπό την προκείμενη έννοια, κατά τον τρόπο που ερμηνεύει ο Kant τα τρία περιώνυμα προστάγματα του Ουλπιανού (και πάλι κατά την πρακτική ιδέα της συμβιώσεώς μας υπό θεσμικές συνθήκες ελευθερίας και ισότητας) 7. Υπό τη μορφή αντικειμενικών κανόνων δικαίου, δεν πρόκειται παρά γιά τρεις μόνες αρχές: πρώτον, ουδείς κοινωνός του δικαίου δύναται να χρησιμοποιηθεί απλώς ως μέσον γιά την επίτευξη οποιουδήποτε (αγαθού) σκοπού (honeste vive) δεύτερον, ουδείς κοινωνός επιτρέπεται να υποστεί βλάβη (neminem laede) και τρίτον, ό,τι κάθε κοινωνός διαθέτει πρέπει δικαίω ήδη να του ανήκει και ό,τι ήδη δικαίω του ανήκει πρέπει ο ίδιος να το διαθέτει έστω ως αξίωση έναντι των άλλων (suum cuique tribue). Από κοινού οι τρεις αρχές καλούνται, λοιπόν, να ορίσουν κατασκευαστικά το κανονιστικό πεδίο του δικαίου ως εκείνο της συμβιώσεώς μας υπό θεσμικές συνθήκες ελευθερίας και ισότητας. Η πρώτη αρχή ορίζει το δίκαιο της ηθικής προσωπικότητας: ότι το πρόσωπο, δηλαδή, δικαίω είναι απαραβίαστο, ακριβώς ως υποκείμενο δικαιωμάτων. Η δεύτερη αρχή συνυφαίνεται κατ αρχήν με το είδος δικαιοσύνης που ο Αριστοτέλης συλλαμβάνει ως διορθωτική 8, το οποίο, βέβαια, προϋποθέτει διαπροσωπικά (φυσικά) καθήκοντα. Πρόκειται γιά αριθμητική αναλογία ή ισότητα ποσού, κατ αντιδιαστολήν προς τη γεωμετρική αναλογία ή την (αν)ισότητα προσωπικής αξίας, δηλαδή την ισότητα στη διαφορά της διανεμητικής δικαιοσύνης (κατά τις σημειωτέον προνεωτερικές μη προσωποκεντρικές αντιλήψεις). Η γεωμετρική αναλογία διέπει τις διανομές, η αριθμητική τις διαφορές. Η πρώτη συσχετίζει πρόσωπα και πράγματα βάσει κλασματικών λόγων, δηλαδή διανεμητικών (ποιτικών) κριτηρίων, η δεύτερη 6 Κατά την περίφημη διατύπωση του John Rawls, A Theory of Justice, σ. 24, ο ωφελιμισμός, ως συνεπειοκρατική θεωρία, «δεν λαμβάνει σοβαρά υπ όψιν του το διακριτόν των προσώπων». 7 Βλ. Immanuel Kant, The Metaphysics of Morals, σ. 392 [6: 236 επ.]. 8 Βλ. τη λαμπρή ανάπτυξη του Ernest J. Weinrib, The Idea of Private Law, 56 επ. 43

3 απλώς απαιτεί την επαναφορά των πραγμάτων (μιά ούτως ειπείν, γραμμική 9 ή ποσοτική επαναφορά) σε μιά προτέρα κατάσταση, ανεξαρτήτως της ισχύος διανεμητικών κριτηρίων: η αποζημίωση του θύματος της αδικοπραξίας δεν προϋποθέτει, δηλαδή, διατάραξη μιάς καταστάσεως διανεμητικής δικαιοσύνης, π. χ. την αθέμιτη αύξηση του πλούτου του δράστη. Η ίδια μη διανεμητική αντίληψη δικαιοσύνης, (πρέπει να) διέπει, συνεπώς, και τις ανταλλαγές: διαφορετικά, μιά βλάβη, αν δεν υφίστατο ανταλλακτική αξία, δεν ήταν επανορθώσιμη. Κατά τις αξιολογήσεις της διορθωτικής δικαιοσύνης 10, οι έννομες σχέσεις των προσώπων είναι πάντοτε διμερείς και απολύτως συμμετρικές: σε μιά διαφορά (κατ αντιδιαστολήν προς ένα ζήτημα διανομής) ο ενάγων δικαιούται ακριβώς να αξιώσει την αποζημίωσή του λόγω της αποκαταστατέας βλάβης που πράγματι του προξένησε ο εναγόμενος. Διανεμητικά κριτήρια, κατά τη ρήτρα συμφώνως προς, είναι απολύτως μη κρίσιμα γιά τον προσδιορισμό της αξίας της βλάβης και της αποζημιώσεως. Τόσο οι συμβάσεις όσο και οι αδικοπραξίες έχουν μεν διανεμητικές συνέπειες, ωστόσο, οι σχετικοί λόγοι τους ισχύος δεν είναι διανεμητικοί. Οι αντιλήψεις της υπαιτιότητας, π. χ., δεν προσανατολίζονται κατά το περιεχόμενό τους προς την επίτευξη οικονομικής αποτελεσματικότητας 11, αλλά προς το μέτρο της φροντίδας που πρέπει αμοιβαίως να επιδεικνύει κάθε ελεύθερος και ισότιμος κοινωνός του δικαίου γιά τα αγαθά των άλλων. Συναφώς προς την ιδέα αυτή, ό,τι δύνανται διαπροσωπικά να αξιώσουν οι κοινωνοί του δικαίου προϋποθέτει πάντοτε βλάβη. Ωστόσο, η ίδια η βλάβη με τη σειρά της προϋποθέτει ότι ο ενάγων έχει ήδη στη δικαιοκτησία του τον τίτλο που απετέλεσε αντικείμενο προσβολής. Πώς πράγματι τον απέκτησε δικαίω; Ειδικότερα, εφ όσον δεχθούμε ότι η δίκαιη ιδιοποίηση των πραγμάτων, π. χ. ενός αδεσπότου, δεν βλάπτει κανέναν από τους κοινωνούς του δικαίου, πώς αυτή είναι δυνατή βάσει αρχών μη διανεμητικής δικαιοσύνης; Το δίκαιο των προσώπων και των αδικοπραξιών αδυνατεί να απαντήσει στο ερώτημα: αφ ενός η νομή των πραγμάτων δεν είναι σύμφυτη της 9 Πρβλ. Αριστοτέλους, [Ηθικά Νικομάχεια, 1132b, 4 επ.] Nicomachean Ethics, μετ. W. D. Ross, in The Complete Works of Aristotle, τ. 2 ος, σς 71 επ. 10 Βλ., από όσους ακολουθούν την καντιανή και εγελιανή φιλοσοφία του δικαίου, πρωτίστως τις σχετικές αναπτύξεις των φιλοσόφων του δικαίου της Σχολής του Toronto, ιδίως του Ernest J. Weinrib, The Idea of Private Law και Corrective Justice (Oxford: Oxford University Press, 2012), του Peter Benson, «Misfeasance as an Organization Normative Idea in Private Law», The University of Toronto Law Journal 60 (2010), σς 731 επ., «Philosophy of Property Law», in Jules Coleman και Scott Shapiro (eds), The Oxford Handbook of Jurisprudence & Philosophy of Law (Oxford: Oxford University Press, 2002), σς 752 επ., «The Unity of Contract Law», in του ιδίου (ed.), The Theory of Contract Law: New Essays (Cambridge: Cambridge University Press, 2001), σς 93 επ. και «The Basis of Corrective Justice and its Relation to Distributive Justice», Iowa Law Review 77 (1992), σς 515 επ, και Alan Brudner, The Unity of the Common Law: Studies in Hegelian Jurisprudence (Berkeley: University of California Press, 1995). Από την πρόσφατη αγγλόφωνη βιβλιογραφία επί της Μεταφυσικής των Ηθών βλ. πρωτίστως Sharon Byrd και Joachim Hruschka, Kant s Doctrine of Right (Cambridge: Cambridge University Press, 2010), και Arthur Ripstein, Force and Freedom: Kant s Legal and Political Philosophy (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2009). 11 Πρβλ. Richard Posner, «A Theory of Negligence», Journal of Legal Studies 1 (1972), σ

4 προσωπικότητας, αλλά επίκτητη 12, αφ ετέρου η ιδιοποίηση καθ εαυτήν, βέβαια, δεν αποτελεί εννοιολογικά αδικοπραξία. Γιά μιά κανονιστική απάντηση απαιτείται η σύλληψη ενός κλάδου του δικαίου μη αναγώγιμου στο δίκαιο της προσωπικότητας και των αδικοπραξιών ούτε όμως και στο δίκαιο των συμβάσεων: η πρωτότυπη ιδιοποίηση, π. χ. η δημιουργία ενός έργου τέχνης, δεν αποτελεί εννοιολογικά σύμβαση, αλλά μονομερή ενέργεια. Η μεταβίβαση, δηλαδή, του πράγματος, ενόσω βρίσκεται στην εξουσία του δικαιούχου, δεν προϋποθέτει τη μονομερή αποξένωση του πωλητή και την ομοίως μονομερή ιδιοποίηση του αγοραστή, αλλά τη σύμπτωση των βουλήσεων αμφοτέρων 13, ανεξαρτήτως και πάλι της ισχύος διανεμητικών κριτηρίων. Πρόκειται, κατ αντιδιαστολήν προς τον κλάδο του δικαίου των συμβάσεων, γιά τον κλάδο του εμπραγμάτου δικαίου 14 : Συστατική τού εμπραγμάτου δικαίου είναι η αρχή της καταλήψεως αδεσπότου ή της πρωτότυπης κτήσεως. Και η εν λόγω αρχή είναι μη διανεμητική: αρκεί η φυσική εξουσίαση του (προηγουμένως αδεσπότου) πράγματος γιά την απόκτηση σχετικού τίτλου επ αυτού, ανεξαρτήτως των αναγκών ή των αρετών κ. τ. τ. των υπολοίπων κοινωνών του δικαίου. Ωστόσο, αν η εμπράγματη σχέση ήταν σχέση φυσικής εξουσιάσεως (αρχή της αμεσότητας, κατά την εγελιανή σύλληψη της σχέσεως της αφηρημένης προσωπικότητας προς τον κόσμο των εξωτερικών πραγμάτων 15 ), τότε κάθε προσβολή της δεν θα αποτελούσε παρά ζήτημα σωματικής ακεραιότητας. Γιά να τίθεται ζήτημα εμπράγματης προστασίας του δικαιούχου, πρέπει η νομή του πράγματος να μη είναι σωματική, αλλά νοητή (αρχή της αποκλειστικότητας, κατά την καντιανή αντίληψη ενός επιτρεπτικού εν προκειμένω νόμου χάριν της ελευθερίας 16 ): η χωροχρονική, δηλαδή, απόσταση του δικαιούχου από το πράγμα (ή η αναποτελεσματική φύλαξή του κ. τ. τ.) δεν πρέπει να αλλοιώνει τον τίτλο του, ούτε, βέβαια, η συρρίκνωση του πληθυσμού μιάς επικράτειας σε δύο μόνα πρόσωπα δύναται να μεταβάλει τα, κατά το αντικείμενό τους, (απόλυτα) δικαιώματά τους in rem σε (σχετικά) δικαιώματα in personam 17, παρ ότι, από καντιανή σκοπιά, όλα τα δικαιώματα, είναι, κατά το υποκείμενο και τους αποδέκτες τους, πάντοτε in personam 18 (τα in rem προς κάθε υπαρκτό ή μελλοντικό πρόσωπο). Κατά την ιδέα της νομικής κατασκευοκρατίας, η θεμελίωση του προαναφερθέντος επιτρεπτικού νόμου δεν έγκειται, κατά τον Kant, παρά σε ένα αίτημα του πρακτικού λόγου 19 : η νομική αδυναμία ιδιοποιήσεως των αδεσπότων θα αποτελούσε έναν εντελώς ανεύλογο περιορισμό της ελευθερίας μας ως προσώπων, ο δε περιορισμός των εμπραγμάτων δικαιωμάτων σε μιά συγκυριακή, 12 Πρβλ. Immanuel Kant, The Metaphysics of Morals, σς 393 επ. [6: 237 επ.]. 13 Πρβλ. Immanuel Kant, ό. π., σ. 402 [6: 248]. 14 Η καλύτερη ανάπτυξη των σχετικών ζητημάτων είναι του Peter Benson, «Philosophy of Property Law», σς 752 επ. 15 Βλ. G. W. F. Hegel, Elements of the Philosophy of Right, σς 67 επ. 16 Βλ. Immanuel Kant, The Metaphysics of Morals, σς 404 επ. [6: 250 επ.]. 17 Πρβλ. Immanuel Kant, ό. π., σ. 414 [6: 261]. 18 Βλ. την κλασσική πραγμάτευση του Wesley Newcomb Hohfeld, Fundamental Legal Conceptions as Applied in Judicial Reasoning [1921] (Burlington: Ashgate, 2001), ιδίως σς 64 επ. 19 Βλ. Immanuel Kant, The Metaphysics of Morals, σς 404 επ. [6: 250 επ.]. 45

5 χάριν των άλλων, χρήση του πράγματος 20, όπως στη χρησιμοποίηση, κατά χρονική προτεραιότητα, των διαθεσίμων προς όλους (εν προκειμένω προς την ανθρωπότητα) θέσεων του θεάτρου γιά όσο διαρκεί η εκάστοτε παράσταση (γιά να επικαλεσθούμε την υποβλητική εικόνα των Στωικών 21 ), θα συνιστούσε προσβολή της αυτοτέλειας του προσώπου. 3. [Τίτλοι και φόροι] Έστω, λοιπόν, ότι οι ανωτέρω αρχές της πρωτότυπης κτήσεως και της μεταβιβάσεως των αγαθών, υπό την επιφύλαξη της αποζημιώσεως ένεκα αδικοπραξίας, αποτελούν τις μόνες αρχές (δικαιοσύνης) που ορίζουν τη συμβίωσή μας υπό συνθήκες ελευθερίας και ισότητας. Η φορολογία (επί του εισοδήματος από εργασία) δικαίως δεν θα αποτελούσε τότε παρά μορφή αναγκαστικής εργασίας, οι δε επιλογές των άλλων, εφ όσον θα ήταν ελεύθερες (όχι, δηλαδή, αποτέλεσμα πλάνης, απάτης ή απειλής κ. τ. τ.) δεν θα έθεταν ζήτημα δικαίου. Το επιχείρημα έχει, ως γνωστόν, αναπτυχθεί πλήρως και κατά τρόπο πράγματι εντυπωσιακό από τον Nozick 22. Κατά τον Nozick, εφ όσον ουδείς κοινωνός του δικαίου δικαιούται διαπροσωπικά να αξιώσει ο,τιδήποτε από έναν άλλο, επικαλούμενος ιδίως τις ανάγκες του, πώς γίνεται να ευσταθεί το αντίθετο στο μακροεπίπεδο των πολλών; Ένα κράτος που νομιμοποιημένα θα είχε δημιουργηθεί βάσει των εν λόγω αρχών, συν μιά κάποια αρχή θεσμικής αποτελεσματικότητας, ιδίως του λεγομένου μονοπωλίου ασκήσεως νομιμοποιημένης βίας 23, θα ήταν ελάχιστο: δεν θα εξυπηρετούσε μεν μόνο τους πελάτες του (όπως ένα υπερελάχιστο), ωστόσο, η προς όλους συνδρομή του δεν θα αφορούσε παρά μόνο στην παροχή προστασίας είτε από βία, απειλή και έστω (παρά την αρχή του caveat emptor) εξαπάτηση, λόγοι που εξ άλλου καθιστούν άκυρη τη σύναψη σχετικών συμβάσεων, είτε από πλημμελή εκπλήρωση των τελευταίων (εγκύρων). Ωστόσο, η συμβίωσή μας υπό θεσμικές συνθήκες, όχι απλώς ακραίας φτώχειας γιά κάποιους κοινωνούς, αλλά χωρίς οι ίδιοι να διαθέτουν ουδεμία (μη διανεμητική) αξίωση παροχής κάποιων πρωταρχικών αγαθών και εγγυήσεων, δεν προσβάλλει άραγε, εν όψει του απαραβιάστου του status προσώπου, αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης; Μιά καντιανή απάντηση, επικεντρωμένη στην προκείμενη τρίτη αρχή, περί διανομής των ήδη διανεμητικώς κατεχομένων ως 20 Βλ., π. χ., Kenneth R. Westphal, «Do Kant's Principles Justify Property or Usufruct?», Jahrbuch für Recht und Ethik 5 (1997), σς 141 επ., αλλά και την κριτική των B. Sharon Byrd και Joachim Hruschka, «The Natural Duty to Recognize Private Property Ownership: Kant s Theory of Property in his Doctrine of Right», University of Toronto Law Journal 56 (2006), σ. 252 σημ Βλ., επίσης, Arthur Ripstein, Force and Freedom, σ. 104, και Louis - Philippe Hodgson, «Kant on Property Rights and the State», Kantian Review 15 (2010), σς 57 επ. 21 Βλ. A. A. Long, «Stoic Philosophers on Persons, Property-Ownership, and Community», in From Epicurus to Epictetus: Studies in Hellenistic and Roman Philosophy (Oxford: Clarendon Press, 2006), σς 350 επ., καθώς και Julia Annas, «Cicero on Stoic Moral Philosophy and Private Property», in Miriam Griffin και Jonathan Barnes (eds), Philosophia Togata: Essays on Philosophy and Roman Society (Oxford: Clarendon Press, 1997), ιδίως σς 167 επ. 22 Βλ. Robert Nozick, Anarchy, State and Utopia (New York: Basic Books, 1974), passim. 23 Βλ., π. χ., Max Weber, Politics as a Vocation, in From Max Weber: Essays in Sociology, μετ. H. H. Gerth και C. Wright Mills (New York: Oxford University Press, 1946), σ

6 τίτλων συμβιώσεως των προσώπων υπό συνθήκες ελευθερίας και ισότητας, είναι μάλλον καταφατική. 4. [Η ιδέα της επικράτειας] Το εμπράγματο δίκαιο, η ιδέα, δηλαδή, της ιδιοκτησίας, αποτελεί, από καντιανή σκοπιά, το κλειδί γιά την κατανόηση του κράτους και του δικαίου. Εμπράγματο δίκαιο σημαίνει πρωτίστως την εξουσιοδότηση των προσώπων προς μιά ατομική κατ αποκλειστικότητα ιδιοποίηση του εδάφους. Η τελευταία δεν έχει, ωστόσο, άραγε σκανδαλώδη χαρακτήρα, ακριβώς επειδή το στερεί από άλλα πρόσωπα, υπαρκτά ή μελλοντικά; Πώς είναι, λοιπόν, δυνατή δικαίω μιά ατομική ιδιοποίηση του εδάφους; Η επικράτεια που ορίζουν οι κατά Nozick αρχές δικαιοσύνης πράγματι μοιάζει με μιά φέτα ελβετικού τυριού 24. Η συγκρότησή της εξαρτάται από το τί συγκυριακά εισφέρει κανείς γιά τη συγκρότηση του ελάχιστου κράτους, κατά τη διαδικασία της λεγόμενης αοράτου χειρός 25, ασκώντας κάποια προπολιτικά δικαιώματά του ιδιοκτησίας (εν ευρεία εννοία), ως αντάλλαγμα γιά την παροχή απολύτως νομιμοποιημένων υπηρεσιών (που δεν προσβάλλουν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας των άλλων), ή αξιώνει από τους άλλους, υποκείμενος στην εξουσία τού εν λόγω μόνου νομιμοποιημένου κράτους. Η πρωτογενής ύπαρξη, π. χ., πραγμάτων εκτός συναλλαγής είναι πράγματι αδύνατη. Η καντιανή σύλληψη είναι ριζικά αντίθετη. Το κρίσιμο, κατά τη γνώμη μου, παράθεμα έχει ως εξής 26 : Εφ όσον το έδαφος αποτελεί την απώτατη και αποκλειστική προϋπόθεση που καθιστά δυνατή την κτήση εξωτερικών πραγμάτων, καθώς και το πρώτο δικαίωμα που δύναται να αποκτηθεί είναι η νομή τέτοιων πραγμάτων, έπεται ότι τέτοια δικαιώματα εκπηγάζουν από τον κυρίαρχο ως κύριο του εδάφους, ή καλύτερα, ως ανώτατη εξουσία της επικράτειας (dominus territorii)... Η ανώτατη κυριότητα αποτελεί, ωστόσο, μόνον την ιδέα μιάς πολιτικής ενώσεως, η οποία χρησιμεύει, προκειμένου να παρουσιασθεί μέσω δικαϊκών εννοιών η αναγκαία ένωση των ατομικών ιδιοκτησιών εντός του λαού υπό έναν γενικό δημόσιο κύριο, ώστε ο προσδιορισμός της ατομικής ιδιοκτησίας εκάστου να είναι σύμφωνος με την αναγκαία τυπική αρχή της διανομής (διανομής του εδάφους) και όχι με αρχές αθροίσεως (οι οποίες προχωρούν εμπειρικώς από τα μέρη προς το όλον). Σύμφωνα με τις έννοιες του δικαίου, ο ανώτατος κύριος δεν δύναται να έχει οποιοδήποτε τμήμα του εδάφους ως ατομική ιδιοκτησία του (διαφορετικά θα καθιστούσε τον εαυτό του ιδιώτη). Όλο το έδαφος ανήκει μόνο στον λαό (και μάλιστα στον λαό διανεμητικώς, όχι συλλογικώς ). Κατά την καντιανή (αντ)επιχειρηματολογία, η επικράτεια δεν δημιουργείται με την αθροιστική συνένωση προϋφισταμένων ανεξαρτήτως αυτής ιδιοκτησιών, αλλά κάθε ατομική ιδιοποίηση εδάφους αποσπά (νοητώς) ένα τμήμα της επικράτειας (προϋποτιθεμένης ως) ήδη διανεμητικώς συγκροτημένης. Κατ αντιδιαστολήν προς τη σύλληψη του Nozick, τα εκτός συναλλαγής πράγματα (π. χ. οι πλεύσιμοι ποταμοί), η ύπαρξη των οποίων είναι αναγκαία γιά τη συμβίωση των προσώπων υπό θεσμικές συνθήκες ελευθερίας 24 Βλ. Robert Nozick, Anarchy, State and Utopia, σ Βλ. Robert Nozick, «Invisible-Hand Explanations», in Socratic Puzzles (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1997), σς 191 επ. 26 Immanuel Kant, The Metaphysics of Morals, σ. 466 [6: 323 επ.]. 47

7 και ισότητας, είναι συστατικά της επικράτειας. Πράγματι, εφ όσον η γέννηση ενός προσώπου δεν αποτελεί βλάβη γιά οποιονδήποτε, βάσει δε των μέχρι τώρα αρχών μη διανεμητικής δικαιοσύνης η επικράτεια καθ ολοκληρίαν ανήκει διανεμητικώς σε πρόσωπα, πώς θα μπορούσε το πρόσθετο στον πληθυσμό πρόσωπο να συμβιώσει ως ελεύθερος και ισότιμος κοινωνός του δικαίου εντός αυτής; Η ιδέα της επικράτειας δεν συνυφαίνεται παρά με εκείνη της σφαιρικότητας της Γης 27 : Όλα τα ανθρώπινα όντα βρίσκονται πρωτογενώς (ήτοι, πριν από κάθε ενέργειά τους που ιδρύει δικαιώματα) στη νομή του εδάφους σε συμφωνία προς το δίκαιο, δηλαδή, έχουν δικαίωμα να βρίσκονται οπουδήποτε η φύση ή η τύχη (χωρίς τη θέλησή τους) τα τοποθέτησαν. Αυτό το είδος νομής (possessio) αποτελεί νομή από κοινού, διότι η σφαιρική επιφάνεια της Γης ενοποιεί όλους τους τόπους στην επιφάνειά της. Όπως καθένας πρέπει, λοιπόν, να εύρει τη θέση του, ως ελεύθερο και ισότιμο πρόσωπο, εντός της σφαιρικής (πεπερασμένης) Γης, πρέπει ομοίως να την εύρει και εντός της πεπερασμένης επικράτειας ή μιάς κοινωνίας που δεν χαρακτηρίζεται (όπως μιά άπειρη Γη) από αφθονία αγαθών (όπως η λεγόμενη αταξική). Εν τούτοις, δεν πρόκειται γιά έναν εμπειρικό περιορισμό 28, αλλά γιά το κανονιστικό ζήτημα της συμβιώσεως των προσώπων υπό θεσμικές συνθήκες ελευθερίας και ισότητας. Εφ όσον η δυνατότητα ιδιοποιήσεως εξωτερικών πραγμάτων, διακριτών από τα πρόσωπα, δεν αποτελεί παρά τη δυνατότητα αποκλεισμού των άλλων από τη χρήση τους, και εφ όσον δεν δύναμαι να επιβάλλω στους άλλους υποχρεώσεις (όχι όμως και φυσικά καθήκοντα 29 ) παρά μόνο με τη συναίνεσή τους, τα πρόσωπα πρέπει να βρίσκονται σε δικαϊκές σχέσεις νοητές, προ και ανεξαρτήτως κάθε εμπειρικού αλληλοσυσχετισμού και αλληλεπιδράσεώς τους άλλως δεν θα μπορούσαν ποτέ να συνάψουν σχέσεις εμπραγμάτου, αλλά πάντοτε ενοχικού δικαίου (δηλαδή, βάσει συμβάσεως ή ένεκα αδικοπραξίας). Η ιδέα της Γης ως αδέσποτης καθ εαυτήν είναι, από την οπτική γωνία του πρακτικού λόγου, ασυνάρτητη. Υπ αυτήν ακριβώς την έννοια η Γη πράγματι δεν αποτελεί μάννα εξ ουρανού, όπως και το χρήμα [Η ιδέα της ακεραιότητας της αγοράς] Κατ αντιδιαστολήν προς θεωρίες καταγωγής του χρήματος, παράλληλες προς την καταγωγή του κράτους μέσω μιάς διαδικασίας αοράτου χειρός, όπου το χρήμα απλώς αντιπροσωπεύει το πλέον αποτελεσματικό γιά τις ανταλλαγές είδος, π. χ. κατά τη θεωρία του Carl Menger 31, σύμφωνα με μιά καντιανή αντίληψη, η ισχύς του χρήματος (η ίδια η 27 Immanuel Kant, ό. π., σ. 414 [6: 262]. 28 Αντίθετα προς την Katrin Flikschuh, Kant and Modern Political Philosophy (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), σς 121 επ., 129 επ., η οποία προσπαθεί, κατά τη γνώμη μου, να εκμαιεύσει εν προκειμένω, όχι αβίαστα, μιά (εγελιανή μάλλον) αντινομία μεταξύ ελευθερίας (επιτρεπτικού νόμου) και φύσεως (σπανιότητας των αγαθών). 29 Πρβλ. John Rawls, A Theory of Justice, σς 293 επ. 30 Πρβλ. Karl Polanyi, The Great Transformation (Boston: Beacon Press, 1957), σ Βλ. Carl Menger, Principles of Economics, μετ. James Dingwall και Bert F. Hoselitz (Auburn, Ala.: Ludwig von Mises Institut, 2007), σς 257 επ. 48

8 ιδέα, δηλαδή, της υποχρεωτικής και εξαναγκαστής συναλλαγής σε χρήμα) δεν συνυφαίνεται παρά με την ιδέα του κοινωνικού πλούτου, ενός κατασκευασμένου πλανήτη 32, αντίστοιχου της προδεδομένης από τη φύση σφαιρικής Γης. Το χρήμα νοείται εν προκειμένω, όχι απλώς ως μέσον ανταλλαγής, αλλά επίσης ως «απόθεμα αξίας, και ως μέτρο κατά το οποίο αποτιμώνται, περισσότερο ή λιγότερο αυστηρά, δάνεια και άλλες νομικές υποχρεώσεις, συνήθειες, αντιλήψεις και συναλλακτικά ήθη, εν ολίγοις όλα τα είδη σχέσεων μεταξύ ανθρώπων» 33. Ο κοινωνικός πλούτος δεν θα αποτελούσε κατά τον Kant παρά την αποτύπωση σε χρήμα των σχέσεων ελεύθερων και ισότιμων προσώπων. Γι αυτό το μαρξικό (-καντιανό 34!) ερώτημα πώς είναι δυνατή η αύξηση του κοινωνικού πλούτου, δηλαδή το κέρδος, δεν είναι εν προκειμένω κρίσιμο γιά μιά θεωρία δικαιοσύνης: Σύμφωνα, λοιπόν, με την πρόσθετη ιδέα της ακεραιότητας (integrity) της αγοράς, δηλαδή της φορολογίας, μόνη η ύπαρξη πραγμάτων εκτός συναλλαγής (πρέπει να) επιδρά στην ανταλλακτική αξία των πραγμάτων εντός συναλλαγής (και εμπορίου). Ενώ, κατά τις αρχές δικαιοσύνης του Nozick, καθένας δικαιούται την αξία των αγαθών του, όπως αυτά αποτιμώνται σε οποιαδήποτε αγορά, κατά τις καντιανές αρχές δικαιοσύνης, η εν λόγω αξία εξαρτάται από την ακεραιότητά της. Η φορολογία, χάριν της παροχής πραγμάτων εκτός συναλλαγής (που αδυνατεί να παράσχει η υφιστάμενη αγορά προς όλους), ή κάποιων πρωταρχικών αγαθών, υπό την έννοια του Rawls, δηλαδή, ιδίως ίσων ευκαιριών και μέσων παντός σκοπού (όπως το λεγόμενο ελάχιστο εισόδημα) 35, δεν αποτελεί αναγκαστική εργασία κ. τ. τ., αλλά μετασχηματίζει μιά τυχαία και ενδεχομένως ηθικά αυθαίρετη αγορά σε ακέραιη, διασφαλίζοντας τη συμβίωση των προσώπων υπό θεσμικές συνθήκες ελευθερίας και ισότητας. Γι αυτό ακριβώς η ανταλλακτική αξία των πραγμάτων εντός συναλλαγής (των εμπορευμάτων) δεν αποτελεί παρά πράγματι μιά δημόσια κρίση, την κρίση του κοινού 36. Μιά καντιανή έννοια διανεμητικής δικαιοσύνης δεν αφορά στις διανομές ούτε στην ουσιαστική ισότητα ως ισότητα ευημερίας οι δε τρέχουσες συλλήψεις της αρχής της ισότητας, βάσει επινοημάτων βασισμένων είτε στην ιδέα του ρωλσιανού κοινωνικού συμβολαίου είτε στην ιδέα μιάς ασφαλίσεως κατόπιν φρονίμου κρίσεως, συνυφασμένης με μιά διαδικασία ακριβοδίκαιου πλειστηριασμού 37 κ. τ. τ., προϋποθέτουν μιά ανεξάρτητη θεμελίωσή της, δηλαδή τον αμοιβαίο σεβασμό των προσώπων που καλούνται να συμβιώσουν υπό κατάλληλες προς το status τους θεσμικές συνθήκες. Γι αυτό η λεγόμενη 32 Πρβλ. Susan Meld Shell, The Rights of Reason: A Study of Kant s Philosophy and Politics (Toronto: University of Toronto Press, 1980), σ. 147, 33 Η φράση από μιά κριτική του Piero Sraffa στη μονογραφία Prices and Production του Friedrich A. Hayek (London: George Routledge and Sons, 1931), «Dr. Hayek on Money and Capital», The Economic Journal 42 (1932), σ. 43 πρβλ. την εντυπωσιακά παρεμφερή σύλληψη του χρήματος από τον Kant, The Metaphysics of Morals, σς 434 επ. [6: 286 επ.]. 34 Πρβλ. Robert Nozick, Anarchy, State and Utopia, σς 261 επ. 35 Bλ. John Rawls, π. χ., «Social Unity and Primary Goods», in Collected Papers, σς 359 επ. 36 Πρβλ. Immanuel Kant, The Metaphysics of Morals, σς 434 επ. [6: 286 επ.]. 37 Βλ. Ronald Dworkin, Sovereign Virtue (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2000), σς 65 επ. 49

9 αναγκαστική απαλλοτρίωση δεν αποτελεί παρά αναγκαστική πώληση, η δε λεγόμενη κατάσταση ανάγκης δεν θέτει παρά ζητήματα δημοσίου δικαίου 38. Η απόσταση πλέον από μιά ιδιοκτησιακή δημοκρατία (ή μιά δημοκρατία ιδιοκτητών property-owning democracy), σύμφωνα με τη διευκρινιστική ρωλσιανή απόρριψη του λεγόμενου κοινωνικού κράτους ως ανεπαρκούς γιά τις αρχές της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας 39, δεν είναι μεγάλη. 6. [Έννοιες] Οι συλλήψεις της επικράτειας ή της ακεραιότητας της αγοράς και της φορολογίας δεν αποτελούν, από κατασκευαστική οπτική γωνία, παρά ιδέες του λόγου 40, οι οποίες καλούνται εν προκειμένω να εναρμονίσουν στον μέγιστο δυνατό βαθμό τις κρίσιμες εν προκειμένω έννοιες ιδίως τις κυριότητας και των δημοσίων βαρών: διαφορετικά, κάθε έννοια θα είχε το δικό της αυθαίρετο κανονιστικό πεδίο εφαρμογής, πράγμα που σημαίνει ότι οι αρχές μη διανεμητικής δικαιοσύνης που δικαιολογούν πλήρως την κυριότητα θα αναιρούνταν από αρχές διανεμητικής δικαιοσύνης που δικαιολογούν την επιβολή δημοσίων βαρών. H επικράτεια, όπως και ο κοινωνικός πλούτος, είναι, δηλαδή, συναρθρωμένη, όχι συσσωρευμένη αποτελεί articulatio, όχι coacervatio 41 : Κατά τον Kant, η μονομερής ιδιοποίηση, αν και πλήρως νομιμοποιημένη, θέτει ένα σοβαρό ζήτημα δικαίου, όχι ως προς το περιεχόμενο (ή την εμπειρική διάσταση) των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων, αλλά κατ ανάγκην ως προς τη μορφή τους (ή τη νοητή διάστασή τους). Πράγματι, με τη μονομερή ιδιοποίησή μου ενδέχεται ίσως το πιθανότερο να μη βλάπτω κανέναν (δηλαδή, κανένα υπαρκτό πρόσωπο), ωστόσο, η διατήρηση της ιδιοκτησίας μου ως μονομερούς προκαλεί τη μέγιστη δυνατή βλάβη μιά βλάβη μορφικής φύσεως 42. Η διατήρηση των μονομερών ιδιοκτησιών καθ εαυτή εμποδίζει τη συγκρότηση της δικαϊκής τάξεως. Ως τέτοια, επομένως, πάντοτε αποβαίνει βλαπτική γιά τις νοητές δικαϊκές σχέσεις μεταξύ προσώπων (υπαρκτών ή δυνητικών). Όλη η μεθοδολογική προσπάθεια έγκειται, συνεπώς, στη σύλληψη των σχέσεων μη διανεμητικής και διανεμητικής (κατά τον Kant) δικαιοσύνης υπό ένα αβίαστο σχήμα εννοιολογικής διαδοχής 43. Εφ όσον εντός των αρχών της μη διανεμητικής δικαιοσύνης τίθενται ζητήματα διανεμητικής (π. χ., καταστάσεως ανάγκης), οι αρχές της διανεμητικής (το δημόσιο δίκαιο) αποτελούν τη λύση των εν λόγω πρακτικών προβλημάτων. Σε αντιδιαστολή, π. χ., προς τη λοκιανή αξιολόγηση της πολιτικής κοινωνίας ως εγγυήτριας προϋφιστάμενων πλήρων δικαιωμάτων, η πολιτική κοινωνία καλείται εν προκειμένω, κατά τoν Kant, να άρει τη μονομέρεια της ιδιοποιήσεως βάσει αρχών μη διανεμητικής δικαιοσύνης. 38 Βλ. Hugo Grotius, The Rights of War and Peace II (Indianapolis: Liberty Fund, 2005), σ. 434, 450 επ., και, ενδεικτικώς, από τη δευτερεύουσα βιβλιογραφία Gerald J. Postema, «Risks, Wrongs, and Responsibility: Coleman s Liberal Theory of Communicative Justice», The Yale Law Journal 103 (1993), σς 891 επ. 39 Βλ. John Rawls, A Theory of Justice, σς xiv επ. 40 Πρβλ. Ernest Weinrib, The Idea of Private Law, σς 87 επ. 41 Πρβλ. Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, σ. 691 [Α 832 επ. / Β 860 επ.]. 42 Metaphysik der Sitten, σς 451 επ. [6: 307]. 43 Πρβλ. Ernest J. Weinrib, «Deterrence and Corrective Justice», University of California at Los Angeles Law Review 50 (2002), σς 629 επ., 50

10 Ή, με άλλα, λόγια, το δημόσιο δίκαιο καλείται να καταστήσει τους δικαιούχους και κοινωνούς της εννόμου τάξεως υπό συνθήκες αμοιβαιότητας, μετασχηματίζοντας τις (μονομερείς ή διμερείς) μη οριστικές σχέσεις ιδιωτικού δικαίου σε μιά κοινωνία δικαιωμάτων. Το νοητόν των δικαϊκών σχέσεων μετατίθεται στο υψηλότερο δυνατό σημείο του. Συναφώς, εξετάζοντας τώρα την κατασκευαστική επίλυση ενός ζητήματος που συναντήσαμε ήδη στο πρώτο κεφάλαιο, είναι ο ίδιος ο Nozick που θέτει το ερώτημα της κανονιστικής δυνατότητας του ποινικού δικαίου: γιατί κάποιες πράξεις να απαγορεύονται και η διάπραξή τους να τιμωρείται, αντί απλώς να επιτρέπονται υπό την προϋπόθεση της πλήρους αποζημιώσεως και χρηματικής ικανοποιήσεως των θυμάτων 44 ; Κατά την καντιανή νομική κατασκευοκρατία, η πρόβλεψη πλήρους αποζημιώσεως και κατά το δυνατόν πλήρους χρηματικής ικανοποιήσεως του δυνητικού θύματος της εγκληματικής βουλήσεως, βλαπτικής, δηλαδή κάποιων πρωταρχικών αγαθών του, όχι μόνο δεν αρκεί να του εγγυηθεί το ενεργεία status του ως ελεύθερου και ισότιμου προσώπου, του εδώ και τώρα αυτουργού που υπόκειται σε προληπτικό αυτοπεριορισμό της ελευθερίας του, αλλά το υπονομεύει εξ υπαρχής. Η ίδια η βούληση του εγκληματία (πρέπει να) είναι δικαίω αδύνατη 45. Γι αυτό με την καταδίκη του εγκληματία σε φυλάκιση (ή σε θάνατο), ακριβώς λόγω του αδικήματος που διέπραξε κατά το παρελθόν, παύει αυτός να αποτελεί κίνδυνο γιά την εδώ και τώρα συμβίωση των κοινωνών του δικαίου υπό θεσμικές συνθήκες ελευθερίας και ισότητας. Στο ίδιο κατασκευαστικό πλαίσιο, το, ούτως ειπείν, δίκαιο των διαδικασιών (όπως, οι δικονομίες ή το διοικητικό) αποτελεί αβίαστη προέκταση του ουσιαστικού δικαίου, όπως, από την καντιανή οπτική γωνία (στην οποία θα επανέλθουμε στο μεθεπόμενο κεφάλαιο), η μεθοδολογία έπεται της στοιχειολογίας. 7. [Μεταηθική] Ανακεφαλαιώνοντας, αν δεν πρόκειται γιά απλή, κατά διακριτική ευχέρεια, κατασκευή των δικαϊκών θεσμών, σε τί έγκειται η πρακτική αναγκαιότητα ως προς το περιεχόμενό τους, αλλά και η υποχρεωτικότητά τους ως προς την αμοιβαία δέσμευση των αυτουργών; Πρόκειται μάλλον γιά ένα ερώτημα μεταηθικό (κατά την τρέχουσα έννοια), στο επίκεντρο του οποίου βρίσκεται το ζήτημα της ισχύος γνησίων λόγων προς το πράττειν. Η εξέτασή του στα κεφάλαια που αμέσως ακολουθούν προϋποθέτει τις απορίες του προηγουμένου ως προς τις διαδικαστικές θεωρίες της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας και της ηθικής της διαβουλεύσεως. 44 Βλ. Robert Nozick, Anarchy, State and Utopia, σ Πρβλ. G. W. F. Hegel, Elements of the Philosophy of Right, σς 119 επ. 51