Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα περιβάλλοντος

Transcript

1 Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα περιβάλλοντος Πτυχιακή εργασία Θέμα: Αναγνώριση πανίδας αρθρόποδων στη νησίδα Νησιώπη της Λέσβου: Φυτοφάγα και αποδομητές Επιβλέπων καθηγητής: Τριαντάφυλλος Ακριώτης Εκπόνηση: Αϊβάζογλου Μοναστηριώτης Γεώργιος Μυτιλήνη, 2013

2 Περιεχόμενα Περίληψη... 3 Ευχαριστίες... 4 Κεφάλαιο 1 - Εισαγωγή... 5 Αρθρόποδα... 5 Μεσογειακά οικοσυστήματα και κλίμα... 5 Νησιώπη... 5 Σκοπός της εργασίας... 6 Κεφάλαιο 2 - Μεθοδολογία... 7 Σταθμοί Δειγματοληψίας... 7 Μέθοδος παγίδευσης... 9 Εφαρμογή της μεθόδου εδαφικών παγίδων στην παρούσα εργασία... 9 Συχνότητα και διάρκεια Συλλογή δειγμάτων Εργαστηριακή ανάλυση και αναγνώριση των ειδών Επεξεργασία δεδομένων Κεφάλαιο 3 - Αποτελέσματα Παρατηρήσεις Είδη Εποχιακή διακύμανση Ποικιλότητα

3 Κεφάλαιο 4 - Συζήτηση Περιορισμοί της μεθοδολογίας Προβλήματα στο πεδίο Προβλήματα στο εργαστήριο Μέθοδος εδαφικών παγίδων Ρυθμοί σύλληψης Προτάσεις Βιβλιογραφία

4 Περίληψη Στην έρευνα μας έγινε προσπάθεια να εκτιμηθεί η πανίδα των αρθρόποδων στη νησίδα Νησιώπη στα δυτικά της Λέσβου. Επίσης έγινε διαχωρισμός των αναγνωρισμένων ειδών σε αρπακτικά, φυτοφάγα, αποδομητές και παμφάγα. Η συγκεκριμένη εργασία αφορά τα φυτοφάγα και τους αποδομητές. Για να πραγματοποιηθεί η έρευνα έγιναν δειγματοληψίες σε όλη την έκταση του νησιού από το Μάιο μέχρι τον Αύγουστο του Οι δειγματοληψίες έγιναν σε τρεις επισκέψεις στο νησί. Με δεδομένα από τα δείγματα που συλλέχθηκαν καταλήξαμε σε διάφορα συμπεράσματα. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται εισαγωγικά το θέμα και δίνονται μερικές πληροφορίες για την περιοχή και τα αρθρόποδα. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται περιγραφικά η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για τη συλλογή και αναγνώριση των δειγμάτων από τον τρόπο παγίδευσης μέχρι το στερεοσκόπιο. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύονται τα αποτελέσματα μετά από την αναγνώριση και επεξεργασία των δεδομένων καθώς και λίγες πληροφορίες για τα φυτοφάγα και τους αποδομητές. Τέλος στο τέταρτο κεφάλαιο συζητούνται τα προβλήματα κατά τη δειγματοληψία, κάποιοι προβληματισμοί μετά την επεξεργασία των δεδομένων και γίνονται προτάσεις για περεταίρω έρευνα. 3

5 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή μου κύριο Τ. Ακριώτη για την άριστη συνεργασία που είχαμε καθώς και για την πολύτιμη βοήθεια του στο να οργανωθεί και να ολοκληρωθεί αυτή η εργασία. Θέλω ακόμα να ευχαριστήσω το φίλο-συγκάτοικο-συνεργάτη Άγγελο που εργαστήκαμε μαζί τόσο στο πεδίο όσο και στο εργαστήριο όλο το διάστημα για την εκπόνηση αυτής της εργασίας. Τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ στη Χριστίνα που μας βοήθησε με την τοποθέτηση αλλά και συλλογή των παγίδων στη Νησιώπη. Η βοήθειά της ήταν πραγματικά πολύ σημαντική. 4

6 Κεφάλαιο 1 - Εισαγωγή Αρθρόποδα Τα αρθρόποδα αριθμούν περίπου 1 εκατομμύριο είδη σε αντίθεση με τα υπόλοιπα είδη του ζωικού βασιλείου που ανέρχονται στα περίπου είδη. Οι πληθυσμοί τους μπορεί να ανέρχονται και σε εκατομμύρια ανά στρέμμα και αυτό γιατί έχουν εξαπλωθεί σε κάθε είδος βιότοπου με μεγάλη επιτυχία. Σε αυτά συγκαταλέγονται τα Αραχνίδια (αράχνες, φαλάγγια, ακάρεα κλπ), τα Ισόποδα, τα Χειλόποδα (σαρανταποδαρούσες), τα Διπλόποδα και τα Έντομα (Hickman, Roberts, Larson 2001). Τα έντομα αποτελούν τη μεγαλύτερη κλάση αρθρόποδων και τη μεγαλύτερη αλλά και τη μεγαλύτερη κλάση του ζωικού βασιλείου με πάνω από αναγνωρισμένα είδη. Είναι τα μόνα ασπόνδυλα που έχουν τη δυνατότητα να πετούν. Η κατανομή τους είναι τεράστια καθώς έχουν εξαπλωθεί παγκοσμίως σε κάθε είδους βιότοπο με εξαίρεση τα βάθη των ωκεανών (Hickman, Roberts, Larson 2001). Μεσογειακά οικοσυστήματα και κλίμα Η κατανομή των μεσογειακών οικοσυστημάτων είναι πολύ περιορισμένη σε παγκόσμια κλίμακα. Οι περιοχές που περικλείουν τη Μεσόγειο καταλαμβάνουν έκταση μεγαλύτερη από το 50% του συνόλου των περιοχών μεσογειακού τύπου. Χαρακτηριστικό τους είναι το μεσογειακό κλίμα το οποίο ορίζεται από ξερά και ζεστά καλοκαίρια και υγρούς και ήπιους χειμώνες, δηλαδή κάτι ενδιάμεσο από εύκρατο και ξηρό τροπικό. Οι παράγοντες που καθορίζουν μεσογειακό κλίμα είναι η βροχόπτωση και η θερμοκρασία. Η ποσότητα και η κατανομή των βροχοπτώσεων δημιουργούν ποικίλες συνθήκες, ιδιαίτερα όσον αφορά το βαθμό της θερινής ξηρασίας (Παπαδάτου 1998). Νησιώπη Η Νησιώπη είναι μια νησίδα που βρίσκεται στον κόλπο του Σιγρίου, ένα χωριό στα δυτικά της Λέσβου. Είναι η μεγαλύτερη νησίδα στης Λέσβου. Το έδαφος είναι ηφαιστιογενές και καλύπτεται με χαμηλή βλάστηση από φρύγανα και αρμυρίκια. Το σχήμα της είναι μακρόστενο και έχει μήκος 2,57 χλμ. και μέγιστο πλάτος πεντακόσια μέτρα. Το βόρεια άκρο της κλείνει τον κόλπο του Σιγρίου, δημιουργώντας ένα φυσικό λιμάνι που μπορούν να αγκυροβολούν και μικρά πλοιάρια καθώς η Νησίδα λειτουργεί σαν φυσικός κυματοθραύστης, εμποδίζοντας τα μεγάλα κύματα να εισέλθουν μέσα στον κόλπο. 5

7 Σκοπός της εργασίας Γενικά, είναι λίγα αυτά που είναι γνωστά για τα αρθρόποδα στα Μεσογειακά οικοσυστήματα, με εξαίρεση μικρές υποκατηγορίες τους (π.χ. Ορθόπτερα, Λεπιδόπτερα). Ο βασικός σκοπός της εργασίας είναι η καταγραφή και μελέτη των αρθρόποδων στη νήσο Νησιώπη για το χρονικό διάστημα Μάιου Αυγούστου. Αναλυτικότερα: Συλλογή, αναγνώριση και καταγραφή των εμφανιζόμενων ειδών στη νήσο Ο ρυθμός σύλληψης ανάλογα με τη χρονική περίοδο που τοποθετήθηκαν οι παγίδες 6

8 Κεφάλαιο 2 - Μεθοδολογία Για την καταμέτρηση των ασπόνδυλων στο βιότοπο κρίνεται απαραίτητο να εκτιμηθεί ο πληθυσμός με δειγματοληψία με σκοπό την αναγνώριση των τοπικών ειδών και την ποσοτικοποίηση των αποτελεσμάτων για την προσέγγιση της αφθονίας τους. Για να πραγματοποιηθεί η δειγματοληψία πρέπει να καθοριστεί η περιοχή που θα λάβει χώρα και να επιλεχθούν οι κατάλληλες δειγματοληπτικές μέθοδοι. Επίσης πρέπει να ληφθούν υπόψη και άλλα βασικά κριτήρια όπως το οικονομικό κόστος, η χρονική διάρκεια και το τυχόν αντίκτυπο στο βιότοπο. Σταθμοί Δειγματοληψίας Η περιοχή στην οποία έγινε η δειγματοληψία ήταν η νησίδα Νησιώπη η οποία βρίσκεται στον κόλπο του χωριού Σίγρι της Λέσβου. Η νησίδα έχει ηφαιστιογενές έδαφος και καλύπτεται από χαμηλή βλάστηση, φρύγανα και λίγα αρμυρίκια.. Η δειγματοληψία έγινε κατά μήκος όλης της νησίδας και είχαμε συνολικά 15 σταθμούς δειγματοληψίας. Στην Εικόνα 1 παρουσιάζεται ο χάρτης της Νησιώτης διαχωρισμένος σε σταθμούς δειγματοληψίας. 7

9 Εικόνα 1: Χάρτης της νησίδας και διαχωρισμός σε σταθμούς 8

10 Μέθοδος παγίδευσης Για τις δειγματοληψίες γίνεται χρήση διαφόρων μεθόδων παγίδευσης ανάλογα με το στόχο. Στην περίπτωση των ιπτάμενων εντόμων, οι κατάλληλες μέθοδοι είναι οι κολλητικές παγίδες και η χρήση απόχης, αλλά στην περίπτωση μας έγινε χρήση των εδαφικών παγίδων γιατί θέλαμε να καλύψουμε ένα μεγαλύτερο εύρος αρθρόποδων. Οι εδαφικές παγίδες είναι πλαστικά ή γυάλινα δοχεία σε μέγεθος ποτηριού τα οποία βυθίζονται στο έδαφος έτσι ώστε το χείλος τους να βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με την επιφάνεια του εδάφους. Κατόπιν στο δοχείο προσθέτεται νερό. Τα έντομα στη συνέχεια πέφτουν στην παγίδα και δεν μπορούν να δραπετεύσουν. Συχνά χρησιμοποιούνται συσκευές αναρρόφησης για να τη λήψη των εντόμων χωρίς την άσκοπη και χρονοβόρα αφαίρεση και επανατοποθέτηση της παγίδας. Ο λόγος που γίνεται χρήση πλαστικών ή γυάλινων παγίδων είναι λόγω της αντοχής τους σε αντίθεση με τις μεταλλικές παγίδες οι οποίες διαβρώνονται σε σύντομο χρονικό διάστημα. Έτσι επιτυγχάνεται η συγκράτηση των συλληφθέντων αρθρόποδων τα οποία αδυνατούν να δραπετεύσουν λόγω της λείας επιφάνειας του δοχείου κάτι το οποίο δεν θα συνέβαινε αν είχε γίνει χρήση ενός διαβρωμένου μεταλλικού. Βέβαια αυτή η μέθοδος δεν είναι ιδανική γι αυτό το λόγο μπορεί να υπάρξουν απώλειες. Αυτού του είδους οι παγίδες συλλαμβάνουν έντομα μόνο από τη γύρω περιοχή και σε σχετικά μικρή απόσταση. Μικρά είδη τα οποία διαθέτουν φτερά είναι σχετικά κοινό να δραπετεύουν σε περίπτωση που οι παγίδες έχουν μεγάλο άνοιγμα. Επίσης συμβαίνει συχνά μεγαλύτερα αρπακτικά είδη να τραφούν με τα μικρότερα. Με βάση αυτά πολλές φορές χρησιμοποιούνται δολώματα η συντηρητικά για να αυξηθεί η προσέλευση στην εκάστοτε παγίδα. Οι εδαφικές παγίδες έχουν πολλά πλεονεκτήματα, είναι χαμηλού κόστους, μπορούν να οδηγήσουν στη σύλληψη μεγάλου αριθμού αρθρόποδων. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα συλλογής και επεξεργασίας πολλών δεδομένων όπως την περιοδικότητα της δραστηριότητας των ειδών στο έδαφος (όπως τα carabidae, τα μυρμήγκια και οι αράχνες), την εκτίμηση της αφθονίας, τον υπολογισμό της βιομάζας, τις χρονικές διακυμάνσεις των ειδών, τη σύγκριση συναθροίσεων ειδών και τη σύγκριση μεταξύ κοινοτήτων σε διαφορετικούς βιότοπους για διάφορες χρονικές περιόδους. Ουσιαστικά είναι πολύ αποδοτικές αναλογικά με το χαμηλό κόστος τους και με την ευκολία χρήσης. Εφαρμογή της μεθόδου εδαφικών παγίδων στην παρούσα εργασία Για την παγίδευση των ειδών χρησιμοποιήθηκαν εδαφικές παγίδες. Οι παγίδες ήταν πλαστικά δοχεία σε σχήμα κόλουρου κώνου (ποτήρια μια χρήσεως) ύψους και διαμέτρου 6,8 και 7,5 cm αντίστοιχα τα οποία βυθίζονταν στο έδαφος με το χείλος τους στο ύψος της επιφάνειας. Στην περίπτωση που το έδαφος της περιοχής ήταν 9

11 πετρώδες και ουσιαστικά αδύνατο να σκαφτεί, τοποθετούνταν μέσα σε κάποιο θάμνο. Κατόπιν στις παγίδες τοποθετήθηκε νερό και μικρή ποσότητα απορρυπαντικού οικιακής χρήσης Το απορρυπαντικό συμβάλει έτσι ώστε να αλλάξει χρώμα το νερό και να είναι πιο ελκυστικές οι παγίδες στα έντομα όπως επίσης γιατί επιταχύνει τη διαβροχή του εξωσκελετού τους και επισπεύδει τον πνιγμό τους, άρα συμβάλλει και στην ελαχιστοποίηση των απωλειών. Τα έντομα τυχαία στην παγίδα. Κανονικά θα έπρεπε να καλυφτούν οι παγίδες για προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τα ζώα αλλά επειδή ενδιαφερόμασταν και για ιπτάμενα είδη επιλέξαμε να μην τις σκεπάσουμε. Άλλωστε, κατά την εποχή αυτή, δεν υπήρχε κίνδυνος υπερχείλισης των παγίδων από βροχή. Επιλέχθηκαν 15 σταθμοί δειγματοληψίας κατανεμημένοι ομοιόμορφα σε όλη την έκταση του νησιού. Σε κάθε σταθμό δειγματοληψίας τοποθετήθηκαν συνολικά τρεις παγίδες σε απόσταση περίπου 10 μέτρων μεταξύ τους. Για να είναι ευκολότερη η ανεύρεση τους τοποθετηθήκαν κοντά σε χαρακτηριστικά και ευδιάκριτα σημεία σε κάθε σταθμό (όπως μεγάλοι βράχοι, φυσικά μονοπάτια και θάμνοι) και δίπλα στην καθεμία τοποθετήθηκε κορδέλα σήμανσης (κόκκινη και λευκή ριγέ). Κάθε παγίδα αντιστοιχούσε σε ορισμένη αριθμημένη θέση για τον εκάστοτε σταθμό δειγματοληψίας (πχ Χ 10-1, Χ 10-2, Χ 10-3 ) και έγινε προσπάθεια να χρησιμοποιηθούν οι ίδιες θέσεις παγίδων σε κάθε μία από τις τρεις δειγματοληψίες, αν και σε μερικές περιπτώσεις αυτό ήταν αδύνατο και τοποθετήθηκαν κατά προσέγγιση λίγων μέτρων ως προς τη θέση της προηγούμενης δειγματοληψίας. Χρησιμοποιώντας τις εδαφικές παγίδες αποκομίσθηκαν ποσοτικές και ποιοτικές εκτιμήσεις και αποδείχθηκαν αποτελεσματικές για τη σύλληψη εκτός του πλήθους των εδαφικών αρθρόποδων και σημαντικής ποσότητας ιπτάμενων εντόμων. Συχνότητα και διάρκεια Κατά το έτος 2013 πραγματοποιήθηκαν τρεις δειγματοληψίες στις 19 Μαΐου, στις 11 Ιουλίου και στις 11 Αυγούστου. Σε κάθε δειγματοληψία οι εδαφικές παγίδες έπρεπε να διατηρηθούν για 3 ημέρες αλλά λόγω δυσκολιών στην μετακίνηση προς το νησί εξαιτίας δυσμενών καιρικών συνθηκών η συγκομιδή μπορεί να καθυστερούσε κατά μία ημέρα. Αν και σε κάθε σταθμό δειγματοληψίας τοποθετήθηκαν τρεις παγίδες. δυστυχώς κάποιες από αυτές βρέθηκαν άδειες ή κατεστραμμένες, οπότε παραλείπονται από τους κατωτέρω υπολογισμούς. Στον Πίνακα 1.1 παρουσιάζονται οι ημερομηνίες τοποθέτησης της κάθε παγίδας. 10

12 Αρ. Παγίδας V 10 V 8 W 11 W 7 W 8 X 10 X 2 X Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ-13 Αρ. Παγίδας X 4 X 5 X 6 Y 3 V 8 W 10 W 6 W Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Μαϊ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ-13 Αρ. Παγίδας W 9 X 10 X 11 X 2 X 3 X 4 X 5 X Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Ιουλ-13 Αρ. Παγίδας X 9 Y 2 Y 3 V 8 W 10 W 6 W 7 W Ιουλ Ιουλ Ιουλ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Ιουλ Ιουλ Ιουλ Αυγ Αυγ Αυγ-13 Αρ. Παγίδας W 9 X 10 X 11 X 2 X 4 X 5 X 6 X Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ Αυγ-13 Πίνακας 1.1: Ημερομηνίες τοποθέτησης παγίδων *Οι κενές θέσεις μέσα στους πίνακες είναι οι παγίδες που μπήκαν αλλά είτε καταστράφηκαν από τις καιρικές συνθήκες, είτε δεν βρέθηκαν κατά τη συλλογή τους. 11

13 ** Οι σταθμοί που και οι τρεις παγίδες τους δεν βρέθηκαν ή βρέθηκαν αλλά ήταν χαλασμένες δεν είναι μέσα στους πίνακες. Συλλογή δειγμάτων Με το πέρασμα της τρίτης (ή της τέταρτης) ημέρας έγινε συλλογή των δειγμάτων από το κάθε πλαστικό δοχείο με λαβίδα και με ένα σουρωτήρι οικιακής χρήσης. Κατόπιν τα δείγματα τοποθετήθηκαν σε μικρά γυάλινα φιαλίδια, ένα για κάθε πλαστική παγίδα, γεμισμένα με διάλυμα αιθυλικής αλκοόλης περιεκτικότητας 70% κατ όγκο ώστε να αποτραπεί η σήψη. Σε κάθε φιαλίδιο τοποθετήθηκε ετικέτα στην οποία αναγραφόταν η ημερομηνία συγκομιδής, ο κωδικός του σταθμού δειγματοληψίας και ο αριθμός της κάθε μιας από τις τρεις παγίδες που τοποθετήθηκαν σε κάθε σταθμό. Επίσης τοποθετήθηκαν και χάρτινες ετικέτες μέσα στα φιαλίδια με τις ίδιες πληροφορίες γραμμένες με μολύβι για να αποτραπεί η φθορά από την αιθυλική αλκοόλη. Τέλος έγινε καταγραφή σχετικά με τις κατεστραμμένες παγίδες ή δείγματα καθώς και τα αίτια της καταστροφής τους. Εργαστηριακή ανάλυση και αναγνώριση των ειδών Η αναγνώριση και ταξινόμηση των δειγμάτων έγινε στο Εργαστήριο Διαχείρισης Βιοποικιλότητας του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Χρησιμοποιήθηκε στερεοσκόπιο μέγιστης μεγέθυνσης X4. Επίσης για την αναγνώριση χρησιμοποιήθηκαν τα βιβλία Chinery (1993) και Chinery (1986) της σειράς Collins Field Guide για τα έντομα της βόρειας και δυτικής Ευρώπης. Η αναγνώριση έγινε σε επίπεδο οικογένειας ή, όταν αυτό δεν ήταν εφικτό, όπως για ορισμένα Υμενόπτερα και Κολεόπτερα, σε επίπεδο υπεροικογένειας. Για διευκόλυνση, αυτές οι ταξινομικές ομάδες αναφέρονται στο υπόλοιπο της εργασίας ως «είδη». Για κάθε δείγμα ακολουθήθηκε η εξής διαδικασία: το περιεχόμενο κάθε δοχείου τοποθετούνταν σε ένα τριβλίο και στη συνέχεια με τη χρήση λαβίδων και του στερεοσκοπίου γινόταν η εξέταση του κάθε αρθροπόδου και η ταξινόμηση του είδους. Τέλος, αφού γινόταν ταξινόμηση και ολική καταμέτρηση γινόταν επανατοποθέτηση στο δοχείο. Κάθε άτομο που αναγνωριζόταν, καταγραφόταν και ως προς το μήκος του σώματος σε κλάσεις μεγέθους, ως εξής: 0 2 mm, 2 5 mm, 5 10 mm, mm και mm. Το μήκος του σώματος μετρήθηκε από το μπροστινό μέρος του κεφαλιού έως το πίσω άκρο της κοιλιάς, αγνοώντας προεξοχές όπως οι κεραίες, τα στοματικά μέρη ή οι κέρκοι. 12

14 Από το μέγεθος των καταγραφόμενων ειδών υπολογίστηκε ένας δείκτης βιομάζας, ο οποίος στηρίζεται στις εξής παραδοχές: 1. Όλα τα είδη έχουν περίπου το ίδιο σχήμα και αναλογίες σώματος 2. Όλα τα είδη έχουν την ίδια πυκνότητα (ξηρή μάζα/όγκο σώματος) Για τον υπολογισμό του δείκτη βιομάζας χρησιμοποιήθηκε το μέσο μήκος σε κάθε κλάση μεγέθους, π.χ. για την κλάση 2 5 mm, χρησιμοποιήθηκε μέσο μήκος 3,5 mm. Υψωμένο στον κύβο, το μήκος είναι ανάλογο του όγκου και, εφόσον ισχύουν οι ανωτέρω παραδοχές, είναι ανάλογο και της ξηρής μάζας. Για τον υπολογισμό του δείκτη ποικιλότητας Shannon-Weaver χρησιμοποιήθηκε ο τύπος: Ο δείκτης αυτός χρησιμοποιεί την αναλογία (proportion) κάθε "είδους" (p i ), όπου i είναι ένα-ένα τα είδη. Για κάθε είδος (i) το p i = N i / N, όπου Ν είναι το σύνολο των ατόμων όλων των ειδών και Ν i το σύνολο των ατόμων του είδους i. Επίσης προσθέτουμε ένα πάρα πολύ μικρό αριθμό σε κάθε Pi για να μην έχουμε πρόβλημα με λογάριθμους του 0 δηλαδή LnP i = Ln([P i ] ). Κατόπιν πολλαπλασιάζεται κάθε p i με το φυσικό λογάριθμο του p i. Στη συνέχεια αθροίζει τις τιμές για όλα τα i (είδη) και δίνει το αρνητικό πρόσημο. Τέλος γίνεται διαίρεση με το Ο δείκτης συμβολίζεται συνήθως με Η (Στάμου 2009). Επεξεργασία δεδομένων Τα δεδομένα που προέκυψαν από το εργαστήριο καταγράφθηκαν σε δελτία και καταχωρήθηκαν σε βάση δεδομένων του Microsoft Access για ταξινόμηση και επεξεργασία. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στη συνέχεια σε διαγράμματα που δημιουργήθηκαν στο Microsoft Excel. 13

15 Κεφάλαιο 3 - Αποτελέσματα Παρατηρήσεις Ο ρυθμός σύλληψης εξαρτάται από την αφθονία άλλα και από τη δραστηριότητα των αρθρόποδων που πέφτουν στις παγίδες. Σημαντικό ρόλο στην διακυμάνσεις των πληθυσμών παίζει και ο διάρκεια ζωής του κάθε είδους. Για παράδειγμα οι μύγες έχουν διάρκεια ζωής μερικές μέρες ενώ οι ακρίδες αρκετές εβδομάδες. Επίσης είναι πιθανό κάποιο είδος να βρίσκεται σε αφθονία τους θερινούς μήνες πράγμα που θα εξηγεί την αυξημένη παρουσία του στις παγίδες. Πολλοί θηρευτές πέφτουν στις παγίδες με σκοπό να τραφούν με τα ήδη παγιδευμένα αρθρόποδα (πιθανώς έτσι εξηγείται η παρουσία σαυρών) Είδη Τα αναγνωρισμένα δείγματα διαχωρίστηκαν σε φυτοφάγα, παμφάγα, αρπακτικά και αποδομητές. Στον Πίνακα 1.2 δίνεται ένας κατάλογος των ειδών και του συνόλου ατόμων που συλλήφθηκαν. Παρακάτω αναλύονται περιληπτικά οι τάξεις των φυτοφάγων και των αποδομητών αρθρόποδων. 14

16 Είδη Σύνολο Είδη Σύνολο Acarea 2 Formicoidea 601 Acrididae 4 Geometridae 1 Agelonidae 1 Glomeridae 8 Anobiidae 9 Gnaphosidae 2 Anthicidae 1 Hemerobiidae 1 Aphididae 6 Ichneumonidae 1 Aphrophoridae 1 Issidae 4 Apoidea 4 Lepidoptera 6 Argiopidae 11 Linyphiidae 1 Atypidae 1 Machilidae 4 Berytidae 2 Mantidae 2 Bibionidae 1 Melyridae 1 Blattidae 1 Miridae 2 Calliphoridae 3 Oedemeridae 5 Carabidae 116 Opiliones 26 Ceratopogonidae 1 Pentatomidae 1 Chilopoda 11 Pseudoscorpiones 2 Chironomidae 4 Rhopalidae 5 Chrysididae 1 Scenopinidae 1 Chrysomelidae 2 Silphidae 2 Cicadellidae 52 Sphecidae 5 Coccinellidae 3 Staphylinidae 2 Coccoidea 1 Tenebrionidae 5 Coreidae 1 Tetrigidae 5 Cucujoidea 19 Tettigometridae 8 Culicidae 1 Tettigoniidae 4 Curculionidae 8 Theridiidae 1 Cydnidae 2 Thomisidae 6 Cynipidae 2 Tineidae 8 Dictyopharidae 1 Tingidae 10 Dolichopodidae 3 Tipulidae 1 Drosophilidae 11 Vespidae 1 Elateridae 2 Αράχνη 5 Eumenidae 1 Πίνακας 1.2: Κατάλογος των ειδών και του συνόλου ατόμων. 15

17 Opiliones (Φαλάγγια) Τα φαλάγγια απαντώνται συχνά στα φρύγανα, είναι κατά κύριο λόγο νυκτόβια και τρέφονται βασικά με νεκρά ζώα. Πολλαπλασιάζονται από το χειμώνα μέχρι το τέλος της άνοιξης οπότε και συναντώνται σε μεγάλους αριθμούς (Hickman, Roberts, Larson 2001). Hymenoptera (Υμενόπτερα) Τα υμενόπτερα είναι από τις μεγαλύτερες τάξεις εντόμων με πάνω από εκατό χιλιάδες καταγεγραμμένα είδη και δραστηριοποιούνται κυρίως τους θερινούς μήνες. Σε αυτά ανήκουν τα μυρμήγκια, οι μέλισσες και οι σφήκες. Την ονομασία τους παίρνουν από τα μεμβρανώδη φτερά τους. Με εξαίρεση τα μυρμήγκια που είναι παμφάγα διαχωρίζονται σε αρπακτικά και φυτοφάγα (Chinery 1993). Coleoptera (Κολεόπτερα) Τα κολεόπτερα είναι η τάξη εντόμων με τα περισσότερα είδη και ξεπερνάει τα τριακόσιες πενήντα χιλιάδες σε αριθμό καταγεγραμμένων ειδών. Οι τροφικές συνήθειες του κάθε είδους διαφέρουν εφόσον μπορεί να τρέφονται με φυτά ή ζωντανά και νεκρά ζώα. Ως επί το πλείστον κινούνται στο έδαφος και σε χαμηλή βλάστηση. Το χειμώνα εμφανίζονται ως προνύμφες ή ως ενήλικα σε χειμέρια νάρκη και εμφανίζουν κινητικότητα τους θερινούς μήνες (Chinery 1993). Στα Chrysomelidae τόσο οι προνύμφες όσο και τα ενήλικα τρέφονται συνήθως με φύλλα και άλλα υπέργεια μέρη των φυτών (Chinery 1986). Τα Elateridae έχουν προνύμφες οι οποίες τρέφονται κυρίως κάτω από το έδαφος με ρίζες φυτών ενώ τα ενήλικα μπορεί να τραφούν με ιστούς φύλλων αλλά και νέκταρ (Chinery 1986). Στα Silphidae τόσο οι προνύμφες όσο και τα ενήλικα τρέφονται βασικά με νεκρή οργανική ύλη (Chinery 1986). Τα Anobiidae ως προνύμφες τρέφονται με σάπιο ξύλο ενώ ως ενήλικα τρέφονται από ξύλο μέχρι φύλα καπνού (Chinery 1986). Τα Anthicidae ως προνύμφες αλλά και ως ενήλικες τρέφονται με φύλλα σε αποσύνθεση (Chinery 1986). Τα Tenebrionidae σε όλη τους τη ζωή τρέφονται με δημητριακά όπως καλαμπόκι και σιτάρι (αλεύρι) και φυτική ύλη (Chinery 1986). Τα Oedemeridae ως προνύμφες τρέφονται με ξύλο ανοίγοντας τρύπες σε αυτό και ως ενήλικες κατά κύριο λόγο με νέκταρ από τα άνθη (Chinery 1986). 16

18 Diptera (Δίπτερα) Τα δίπτερα είναι μια μεγάλη τάξη εντόμων με περισσότερα από εκατό χιλιάδες καταγεγραμμένα είδη. Η ονομασία τους οφείλεται στο ένα ζεύγος φτερών που έχουν αν και πολλά από αυτά δεν διαθέτουν καθόλου φτερά. Οι διατροφικές συνήθειες ποικίλουν γιατί ενώ μπορεί στην ενήλικη ζωή τους να είναι αρπακτικά σαν προνύμφες τρέφονταν κατά κύριο λόγο με νεκρή οργανική ύλη. Όσον αφορά τον κύκλο ζωής τους αναπαράγονται σε υψηλές θερμοκρασίες και υγρασία, ενώ η διάρκεια ζωής τους μπορεί σε μερικά είδη να είναι λίγες μέρες (Chinery 1993). Orthoptera (Ορθόπτερα) Τα ορθόπτερα έχουν καταγεγραμμένα είδη από τα οποία τουλάχιστον τα μισά είναι ακρίδες (οικογένεια Acrididae) και τρέφονται με τα υπέργεια τμήματα φυτών. Τα περισσότερα περνούν το χειμώνα ως αυγά στη συνέχεια ως προνύμφες μοιάζουν με τα ενήλικα χωρίς φτερά και τέλος ενηλικιώνονται (Chinery 1993). Hemiptera (Ημίπτερα) Η τάξη των ημίπτερων περιλαμβάνει πάνω από καταγεγραμμένα είδη. Το χαρακτηριστικό τους είναι ότι έχουν μία προβοσκίδα σαν μικρή καρφίτσα απ όπου τρέφονται με χυμούς φυτών ή ζώων. Ως επί το πλείστον είναι φυτοφάγα αλλά συγκαταλέγονται και αρκετά αρπακτικά σε αυτή την τάξη. Επίσης ως προνύμφες μοιάζουν με τα ενήλικα αλλά δεν έχουν αναπτύξει φτερά ακόμη (Chinery 1993). Thysanura (Θυσάνουρα) Τα θυσάνουρα είναι πρωτόγονα έντομα και τα περισσότερα είδη αυτών είναι αρκετά κοινά στα σπίτια. Τα περισσότερα είδη ζουν σε βιότοπους με πολύ υγρασία, υπάρχουν όμως και είδη που αντέχουν στην ξηρασία και μπορούν να απορροφούν υγρασία από τον αέρα. Υπάρχουν φυτοφάγα και παμφάγα είδη. Αυτά που είναι κοινά στα σπίτια μπορούν να τραφούν με χαρτί, κόλλα ή άλλες αμυλώδεις ουσίες. Μερικά από αυτά ζουν κοντά στα μυρμήγκια και κλέβουν την τροφή τους (Chinery 1993). Lepidoptera (Λεπιδόπτερα) Τα λεπιδόπτερα έχουν περισσότερα από καταγεγραμμένα είδη των οποίων η συντριπτική πλειοψηφία έχουν προνύμφες που τρέφονται με βλαστούς και φύλλα. Την άνοιξη ζουν ως κάμπιες και τρέφονται συνεχώς για να μεγαλώσουν. Στη συνέχεια το καλοκαίρι παίρνουν τη μορφή χρυσαλίδας και το φθινόπωρο η 17

19 μεταμόρφωση έχει ολοκληρωθεί και είναι πλέον τέλεια έντομα. Εκείνη την εποχή επίσης γεννούν τα αυγά τους τα οποία περνούν το χειμώνα σε νάρκη και εκκολάπτονται την άνοιξη που εμφανίζονται πάλι τα φρέσκα φύλλα. Βέβαια κάποια είδη δεν ακολουθούν αυτόν τον κύκλο άλλα λόγω διαφορετικών διατροφικών συνηθειών (Chinery 1986) (Chinery 1993). Εποχιακή διακύμανση Όσον αφορά τον αριθμό ατόμων: Το σύνολο ατόμων μειώνεται σταδιακά για τα φυτοφάγα, καθώς η βλάστηση επιβραδύνει την ανάπτυξή της (Γράφημα 1). Για τους αποδομητές η μείωση είναι πιο έντονη από το Μάιο στον Ιούλιο και δεν μεταβάλλεται σημαντικά τον Αύγουστο. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι η μείωση της υγρασίας το καλοκαίρι, οπότε οι αποδομητές είτε παραμένουν ανενεργοί σε κάποιο δροσερό καταφύγιο (π.χ. κάτω από πέτρες, μέσα σε στοές στο χώμα) είτε γεννούν αυγά και πεθαίνουν (Γράφημα 2). Όσον αφορά τη βιομάζα των δειγμάτων: Στα φυτοφάγα παρατηρείται ότι είναι χαμηλή το Μάιο αλλά τον Ιούλιο και τον Αύγουστο παρατηρείται ραγδαία αύξηση. Αυτό πιθανόν να οφείλεται στο μικρό μέγεθος των αρθρόποδων το Μάιο σε αντίθεση με τους καλοκαιρινούς μήνες που έκαναν την εμφάνιση τους Orthoptera μεγάλου μεγέθους (Γράφημα 3). Για τους αποδομητές ο δείκτης βιομάζας ακολουθεί περίπου τη μεταβολή στον αριθμό ατόμων, δηλαδή δεν φαίνεται σημαντική διαφοροποίηση στο μέσο μέγεθος των αποδομητών (Γράφημα 4). Όσον αφορά τον πλούτο ειδών: Τα φυτοφάγα παρατηρούνται σε μεγάλους αριθμούς το Μάιο οι οποίοι όμως μειώνονται σταδιακά μέχρι το τέλος του καλοκαιριού ακολουθώντας τον αριθμό ατόμων. Συγκεκριμένα την άνοιξη υπάρχει μεγάλη ποικιλία ειδών ενώ τον Αύγουστο έχουν μείνει πολύ λίγα είδη (Γράφημα 5). Οι αποδομητές δεν βρίσκονται σε μεγάλους αριθμούς ειδών και κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας δεν παρατηρούνται σοβαρές αυξομειώσεις. (Γράφημα 6) 18

20 Γράγημα 1: Μέσος όρος αριθμού ατόμων φυτοφάγων αρθρόποδων (ανά σταθμό δειγματοληψίας για κάθε ημερομηνία). Γράγημα 2: Μέσος όρος αριθμού ατόμων αποδομητών αρθρόποδων (ανά σταθμό δειγματοληψίας για κάθε ημερομηνία). 19

21 Γράφημα 3: Μέσος όρος δείκτη βιομάζας φυτοφάγων αρθροπόδων. Γράφημα 4: Μέσος όρος δείκτη βιομάζας αποδομητών αρθροπόδων. 20

22 Γράφημα 5: Πλούτος ειδών φυτοφάγων ειδών (μέσος όρος του αριθμού ειδών ανά σταθμό δειγματοληψίας για κάθε ημερομηνία).. Γράφημα 6: Πλούτος ειδών αποδομητών (μέσος όρος του αριθμού ειδών ανά σταθμό δειγματοληψίας για κάθε ημερομηνία). 21

23 Ποικιλότητα Από τα γραφήματα που παρουσιάζουν το δείκτη Shannon παρατηρούμε ότι τα φυτοφάγα έχουν κορύφωση το Μάιο και κατόπιν μειώνονται λόγω της μείωσης των ατόμων και της μείωση των ειδών όπως επίσης και λόγω της υπερίσχυσης των ορθόπτερων (αν και σε μικρούς αριθμούς) (Γράφημα 7). Στους αποδομητές τα δεδομένα δεν είναι επαρκή για να καταλήξουμε σε κάποιο συμπέρασμα. Τον Ιούλιο τείνει στο μηδέν μάλλον γιατί βρέθηκαν πολλές παγίδες με 1 αποδομητή. Όσον αφορά για την αύξηση τον Αύγουστο, οφείλεται η προσθήκη άλλων 2 ειδών αποδομητών(γράφημα 8). Γράφημα 7: Μέσος όρος ποικιλότητας φυτοφάγων αρθρόποδων (ανά σταθμό δειγματοληψίας για κάθε ημερομηνία). Γράφημα 8: Μέσος όρος ποικιλότητας αποδομητών αρθρόποδων (ανά σταθμό δειγματοληψίας για κάθε ημερομηνία) 22

24 Κεφάλαιο 4 - Συζήτηση Η εργασία ήταν μια προσπάθεια καταγραφής των ειδών στο νησί. Τα αποτελέσματα ήταν αρκετά ικανοποιητικά συγκριτικά με τον αριθμό των δειγματοληψιών που έλαβαν χώρα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Φυσικά, όσον αφορά την εκπόνηση της εργασίας προέκυψαν διάφορα ερωτήματα και προβλήματα στο πεδίο της έρευνας αλλά και στο εργαστήριο, τα οποία αναφέρονται παρακάτω. Περιορισμοί της μεθοδολογίας Προβλήματα στο πεδίο Όσον αφορά τις δειγματοληψίες δημιουργήθηκαν προβλήματα που οφείλονταν σε παράγοντες που προκύπτουν σε τέτοιες είδους εργασίες πεδίου για τους οποίους δεν ήταν δυνατό να ληφθούν μέτρα, όπως ο δυνατός αέρας που αναποδογύρισε μερικές από τις παγίδες ή πιθανόν και την παρέμβαση κάποιων ζώων (κουνέλια, ποντίκια). Επίσης σε δύο από τις τρεις επισκέψεις στο νησί λόγω αυξημένου αέρα καθυστέρησε η συγκομιδή των παγίδων κατά μια ημέρα, που σημαίνει ότι σε μερικές από τις παγίδες εξατμίστηκε το νερό λόγω της υψηλής θερμοκρασίας, ακολούθησε σήψη των παγιδευμένων αρθρόποδων. Προβλήματα στο εργαστήριο Τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στο εργαστήριο δεν ήταν σημαντικά αλλά είναι αξιοσημείωτα γιατί αφορούν την αναγνώριση των ειδών. Για παράδειγμα κάποια αρθρόποδα είχαν πολύ μικρό μέγεθος πράγμα που καθιστούσε την αναγνώριση τους πολύ δύσκολη. Επίσης κάποια από τα αρθρόποδα βρίσκονταν σε μορφή νύμφης και δεν εμφάνιζαν όλα τα χαρακτηριστικά των ενηλίκων που απαιτούνταν για την αναγνώριση και ήταν δύσκολη η απόφαση για την ταξινόμηση τους. Μέθοδος εδαφικών παγίδων Η μέθοδος με τις παγίδες εδάφους που ακολουθήθηκε είναι μια μέθοδος που καταγράφει αριθμούς συλληφθέντων ατόμων. Ο αριθμός αυτός επηρεάζεται τόσο από τα μεγέθη των πληθυσμών όσο και από τη δραστηριότητα των αρθρόποδων. Αυτό σημαίνει ότι τα δραστήρια ασπόνδυλα, όπως τα δίπτερα, παρουσιάζονται σε μεγαλύτερους συγκριτικά με τα υπόλοιπα αριθμούς στις παγίδες αλλά δεν σημαίνει ότι είναι απαραιτήτως και πιο άφθονα. Ο μεγάλος αριθμός και η αυξημένη 23

25 δραστηριότητα μπορεί να συνεπάγεται αναζήτηση τροφής, στην αναζήτηση για ταίρι με σκοπό την αναπαραγωγή αλλά και στις ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες. Οι συντελεστές για τη σύλληψη στις παγίδες είναι: Οι κλιματικές συνθήκες στην περιοχή της έρευνας (υγρασία, θερμοκρασία, αέρας). Το κάθε αρθρόποδο συμπεριφέρεται διαφορετικά στο κάθε κλίμα, Επίσης ο αέρας μπορεί να εμποδίσει τα ιπτάμενα να πέσουν στην παγίδα. Τα χαρακτηριστικά του βιότοπου που γίνεται η δειγματοληψία όπως η βλάστηση και η σύσταση του εδάφους. Αυτά τα χαρακτηριστικά επηρεάζουν τη συμπεριφορά τον αρθρόποδων ως προς το ποια κατεύθυνση θα ακολουθήσουν και αν θα πέσουν την παγίδα. Το υλικό το σχήμα και το άνοιγμα της παγίδας. Είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι όσο μεγαλύτερη διάμετρο έχει το σκεύος της παγίδας τόσο περισσότερα θα πέσουν. Δεδομένων των παραπάνω τα αποτελέσματα των εδαφικών παγίδων μπορεί να μην είναι πλήρως αντιπροσωπευτικά γιατί οι αριθμοί των ειδών που υπάρχουν στην περιοχή είναι τεράστιοι αλλά τα αποτελέσματα μπορούν να βοηθήσουν την μετέπειτα έρευνα. Ρυθμοί σύλληψης Τους υψηλότερους ρυθμούς σύλληψης και τη μεγαλύτερη εμφάνιση στις παγίδες εμφανίζουν τα υμενόπτερα και τα κολεόπτερα. Βέβαια βάσει των λόγων που προαναφέρθηκαν η σειρά αφθονίας δεν είναι απαραιτήτως αντιπροσωπευτική την πραγματική εικόνα της πανίδας στο νησί και για να γίνει μια πιο ολοκληρωμένη σύγκριση μεταξύ των διαφορετικών ταξινομικών ομάδων θα χρειαζόταν η εφαρμογή περισσότερων μεθόδων, οι οποίες όμως είναι πολύ πιο εξειδικευμένες και διαφοροποιούνται ανάλογα με το είδος/ταξινομική ομάδα, καθώς και πολύ πιο χρονοβόρες και δεν ήταν εφικτό να εφαρμοστούν στο πλαίσιο αυτής της εργασίας. Όσον αφορά τα φυτοφάγα παρατηρείται ότι εμφανίζονται περισσότερο στο τέλος της άνοιξης, το Μάιο, και αυτό πιστεύουμε ότι οφείλεται στην κορύφωση της ανάπτυξης της βλάστησης, ενώ αργότερα μειώνονται λόγω της υψηλής θερμοκρασίας και ξηρασίας που δεν ευνοεί την ανάπτυξη των φυτών. Καθώς τα περισσότερα φυτά είτε διακόπτουν την παραγωγή νέων βλαστών και ανθών (ξυλώδη φυτά) είτε ξηραίνονται και πεθαίνουν μετά την άνθηση και παραγωγή σπόρων (ετήσια ποώδη) στο τέλος της άνοιξης και αρχές καλοκαιριού, μειώνεται τόσο η ποσότητα όσο και η ποικιλία των διαθέσιμων τροφικών πόρων για τα φυτοφάγα έντομα από το Μάιο στον Ιούλιο και στον Αύγουστο. Είναι λοιπόν αναμενόμενο ότι ο αριθμός ατόμων, ο αριθμός ειδών 24

26 και ο δείκτης ποικιλότητας Shannon μειώνονται με την πάροδο του χρόνου. Αντίθετα παρατηρούμε ότι αυξάνει η βιομάζα, γεγονός που ερμηνεύεται ως επικράτηση λίγων και σε μικρή ποικιλία ειδών αλλά με μεγαλύτερο μέσο μέγεθος και κυρίως αυτό αφορά στα Ορθόπτερα. Τα Ορθόπτερα είναι έντομα τα οποία συχνά τρέφονται και με ξηρούς βλαστούς και φύλλα και γενικά ευνοούνται από συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας και όχι υψηλής υγρασίας (Chinery 1986). Οι αποδομητές εμφανίζονται σε μεγάλους αριθμούς την άνοιξη, που εξηγείται μάλλον λόγω του συνδυασμού αρκετά υψηλής θερμοκρασίας και υγρασίας που ευνοεί την αποδόμηση, ενώ κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού μειώνονται. Σε σύγκριση με τα φυτοφάγα, οι αποδομητές εμφανίζονται με λιγότερα είδη και ο αριθμός των ειδών δεν μεταβάλλεται σημαντικά, υποδεικνύοντας ότι είτε ο πληθυσμός τους μειώνεται είτε η δραστηριότητά τους περιορίζεται σημαντικά. Προτάσεις Όσον αφορά την μέθοδο σύλληψης με εδαφικές παγίδες μπορεί στην παρούσα μελέτη να επιλέχθηκε πιο πολύ λόγω ευκολίας και κόστους παρά για το βέλτιστο αποτέλεσμα, όμως είναι ευρέως διαδεδομένη, πρακτική και αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών. Περιθώρια βελτίωσης υπάρχουν αλλά για να πραγματοποιηθεί μια τέτοια βελτίωση θα πρέπει να καταγραφούν και να αναλυθούν όλοι οι παράγοντες που συντελούν στο να παγιδευτεί το εκάστοτε αρθρόποδο. Για την πιο σφαιρική παγίδευση των δειγμάτων το ιδανικό θα ήταν να μη γίνει χρήση μόνο εδαφικών παγίδων που όπως είπαμε νωρίτερα έχουν πολλά περιθώρια σφάλματος αλλά να γίνει χρήση και άλλων, όπως κολλητικές ή παγίδες τροφής για πιο εξειδικευμένα αποτελέσματα. 25

27 Βιβλιογραφία 1. Παπαδάτου Ε. (1998): Μελέτη εδαφικών αρθροπόδων σε οικοσυστήματα της Λέσβου. Πτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Περιβάλλοντος, Μυτιλήνη. 2. Στάμου Π. Γ. (2009): Οικολογία, Μέθοδοι Ανάλυσης και Σύνθεσης Δεδομένων 3. Chinery M. (1993): Insects of Britain & Western Europe. Harper Collins, London. 4. Chinery M. (1986): Insects of Britain & Western Europe. Harper Collins, London. 5. Cleveland P. Hickman, Jr., Larry S. Roberts, Allan Larson (2001): Integrated Principles of Zoology, 11th Edition, Ελληνική έκδοση: Ζωολογία Ολοκληρωμένες Αρχές, Δεύτερη Ελληνική Έκδοση 26