Α' ΤΕΥΧΟΣ - Α' VOLUME. τοῦ Τμήματος Μαθηματικῶν, τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Transcript

1 ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ACADEMY OF INSTITUTIONS AND CULTURES Οὐκ ἐμοῦ, ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁμολογεῖν σοφόν ἐστιν ἓν πάντα εἶναι. Ηράκλειτος (απόσπασμα Β 50- Diels, H., Walther, K., Die Fragmente der Vorsokratiker, Weidmannsche Buchhandlung, Berlin, 1903). It is wise for those who hear, not me, but the universal Reason, to confess that all things are one. Heraclitus (fragment 1 edit. Patrick, G. T. W., The Fragments of the Work of Heraclitus of Ephesus on Nature, translated from the Greek text of Bywater, Baltimore: N. Murray, 1889). ΣΤΟΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ STOA OF SCIENCES Αστρονόμος Κ. Χασάπης - Astronomer C. Chassapis Τιμητικός Τόμος για τον Αστρονόμο Κωνσταντίνο Χασάπη In Memoriam Honorary Volume for the Astronomer Constantinos Chassapis In Memoriam Διεύθυνση τόμου: Μάρω Κ. Παπαθανασίου - Volume Director: Maria K. Papathanassiou Α' ΤΕΥΧΟΣ - Α' VOLUME ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΟΡΦΙΚΗΣ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑΣ ASPECTS OF ORPHIC MYSTAGOGY ΜΑΡΩ Κ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Ὁμότιμος Καθηγήτρια τῆς Ἱστορίας τῶν Θετικῶν Ἐπιστημῶν, τοῦ Τμήματος Μαθηματικῶν, τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν MARIA K. PAPATHANASSIOU, Professor Emeritus in History of Exact Sciences, Department of Mathematics, National and Kapodistrian University of Athens ISSN : ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014 * THESSALONIKI 2014

2 ISSN : Τίτλος : Publication Name: Στοά των Επιστημών - Επιστημονική Επιθεώρηση ΙΙ. Αστρονόμος Κ. Χασάπης Τιμητικός Τόμος για τον Αστρονόμο Κωνσταντίνο Χασάπη In Memoriam Stoa of Sciences - Scientific Review II. Astronomer C. Chassapis Honorary Volume for the Astronomer C. Chassapis In Memoriam Εκδότης : Publisher : Copyright Έτος : Year : Web site : ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ACADEMY OF INSTITUTIONS AND CULTURES ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ACADEMY OF INSTITUTIONS AND CULTURES 2014, Θεσσαλονίκη 2014, Thessaloniki, Hellas civitas@academy.edu.gr

3 ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΟΡΦΙΚΗΣ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑΣ ΜΑΡΩ Κ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Ὁμότιμος Καθηγήτρια τῆς Ἱστορίας τῶν Θετικῶν Ἐπιστημῶν, τοῦ Τμήματος Μαθηματικῶν, τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ASPECTS OF ORPHIC MYSTAGOGY MARIA K. PAPATHANASSIOU, Professor Emeritus in History of Exact Sciences, Department of Mathematics, National and Kapodistrian University of Athens Περίληψη Στὸ παρὸν ἄρθρο παρουσιάζουμε μερικὲς ἀστρονομικὲς ὄψεις τῆς Ὀρφικῆς κοσμογονίας, οἱ ὁποῖες σχετίζονται στενότατα μὲ τὰ μυστηριακὰ δρώμενα τοῦ Ὀρφισμοῦ. Ἕνα περίφημο ἀνάγλυφο τοῦ Μουσείου τῆς Μοδένας (Ἰταλία) εἰκονίζει τὸν Ὀρφικὸ θεὸ Φάνητα μὲ κοσμολογικὰ χαρακτηριστικά, τὰ περισσότερα τῶν ὁποίων ἐπιδέχονται ἀστρονομικῆς ἑρμηνείας. Ὁ Διόνυσος, ὁ μέγας θεὸς τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν μυστηρίων, ταυτίζεται μὲ τὸν Φάνητα καὶ ὡς κοσμικὸς θεὸς ἔχει ἐπίσης ἀστρονομικὰ σύμβολα. Ὁ Ὀρφεὺς εἰσήγαγε τὶς τελετὲς τῆς Ὀρφικοδιονυσιακῆς λατρείας, οἱ ὁποῖες ἔπρεπε νὰ τελοῦνται σὲ καθωρισμένες ἡμερομηνίες μέσα στὸ τροπικὸ ἔτος. Λαμβάνοντας ὑπ ὄψιν τοὺς Ὀρφικοὺς ὕμνους παρουσιάζουμε ἐκτενῶς τὸ ἠθικὸ ὑπόβαθρο αὐτῶν τῶν τελετῶν καὶ τὸ ἦθος τῶν πιστῶν. Τέλος, ἀναφερόμεθα στὴν Ἑλληνορθόδοξη ὑμνογραφία, τὴ σχετιζομένη μὲ τὰ Πάθη τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ δεικνύουμε τὴν ἀδιάσπαστη παράδοση, ἡ ὁποία συνδέει τὰ λατρευτικὰ δρώμενα τῆς Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μὲ ἐκεῖνα τῆς Ἑλληνικῆς ἀρχαιότητος. Summary In this article, taking advantage of Orphic literary sources we present some astronomical aspects of Orphic cosmogony closely related to mystical rites of Orphism. A famous relief in the Museum at Modena (Italy) represents the Orphic god Phanes with cosmological symbols, most of which admit of an astronomical explanation. Dionysos, the great god of ancient Greek mysteries, is identified with Phanes and as a cosmic god is also related to astronomical symbols. Orpheus introduced the mystical rites of Orphic-dionysiac cult, which should be performed in special dates in the tropical year. We present extensively the moral background of these rites and the status of the adepts taking advantage of the Orphic hymns. Finally, we refer to Greek Orthodox hymnography related to the Passion of Jesus Christ, and we show the unbroken tradition, which links the rites of Greek Orthodox Church to those of Greek antiquity. 1

4 Οἱ Ὀρφικοὶ κοσμογονικοὶ μῦθοι 1 Οἱ κοσμογονικοὶ μῦθοι τῶν ἀρχαίων λαῶν ἀντικατοπτρίζουν τὶς ἰδέες τους σχετικῶς μὲ τὸν φυσικὸν κόσμο, τὴ δημιουργία, τὴ δομὴ καὶ τὴ λειτουργία του. Λαμβάνοντας ὡς βάση τὸν ἴδιο τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴ θέση του στὶς κοινωνίες τους καὶ προβάλλοντας στὸν οὐρανὸ τὶς ὀργανωμένες κοινωνίες τους, οἱ ἀρχαῖοι λαοὶ ἀνθρωπομορφοποιοῦσαν τοὺς θεούς τους, τὰ φυσικὰ σώματα, τὶς δυνάμεις καὶ τὶς ἐνέργειες. Ὁ ἀνθρωπομορφισμὸς στὴ μυθολογία ὀφείλεται στὴν ἀνάγκη νὰ ὑπάρχουν δύο ὀντότητες ἀντιθέτου φύλου, οἱ ὁποῖες ὡς δημιουργικὲς ἀρχὲς θὰ γεννήσουν μία τρίτην ὀντότητα-ἀρχή, ἢ ἕνα ὂν ἀρρενόθηλυ. Σχετικῶς μὲ τὴν ἀξιοπιστία τῶν μύθων, ὁ Πλούταρχος (Α αἰ. μ.χ.), ὁ ὁποῖος εἶχε διατελέσει ἱερεὺς τοῦ Ἀπόλλωνος στοὺς Δελφούς, συμβουλεύει «οὔτε νὰ πείθεται κανεὶς ἀπὸ τοὺς μύθους, ἀλλ οὔτε καὶ νὰ μὴ τοὺς πιστεύει καθόλου, διότι λέγουν σωστὰ πράγματα καὶ κατὰ κάποια θεία συγκυρία ἀγγίζουν τὴν ἀλήθεια» (Ἐρωτικός, 761). Οἱ κοσμογονικοὶ Ὀρφικοὶ μῦθοι εἶναι γνωστοὶ ἀπὸ τὶς σχετικὲς πληροφορίες τοῦ Ἱερωνύμου καὶ τοῦ Ἑλλανίκου, 2 τὶς ὁποῖες παραθέτει ὁ Δαμάσκιος (τέλη Ε αἰ. - ἀρχὲς ΣΤ αἰ. μ.χ.) τελευταῖος διευθυντὴς τῆς Νεοπλατωνικῆς Σχολῆς τῶν Ἀθηνῶν στὸ ἔργο του Περὶ ἀρχῶν. Γενικῶς, στοὺς κοσμογονικοὺς μύθους τῶν ἀρχαίων λαῶν ὁ κόσμος δὲν γεννᾶται ἐκ τοῦ μηδενός, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν πρωταρχικὴ κατάσταση μιᾶς ἄμορφης, ἀδιάκριτης, σκοτεινῆς ἀρχέγονης ὕλης, ἡ ὁποία στὴ δική μας Ὀρφικὴ θεογονία περιγράφεται ἀπὸ τὶς ἰδιότητες τῆς τριάδος νοτερὸς Αἰθὴρ - ἄπειρον Χάος - ὀμιχλῶδες Ἔρεβος. Ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἀδιαμόρφωτη ὕλη ὁ Xρόνος ἢ Ἡρακλῆς κατασκεύασε (ἔτευξε) ἕνα τεράστιο Αὐγὸ ποὺ ἀσημόφεγγε καὶ περιεῖχε τὴν τετράστοιχον ὕλη (δηλαδή, τὰ τέσσαρα πρωταρχικὰ στοιχεῖα: πῦρ, γῆ, ἀήρ, ὕδωρ). Ἀρχικῶς ὅλα εὑρίσκονταν σὲ διαρκῆ ἄτακτη κίνηση, μὲ ἀποτέλεσμα μυριάδες ἀτελεῖς ἀναμίξεις νὰ χύνονται ἐπάνω σὲ ἄλλες καὶ νὰ τὶς διαλύουν. Ὅμως, μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου ἡ φυσικὴ κίνηση ἄρχισε νὰ γίνεται μὲ τάξη καὶ ἡ ὕλη, καθὼς στροβιλιζόταν, σχημάτισε τὸ κοσμογονικὸ αὐγό, τὸ ὁποῖο ἔφερε μέσα του τὰ σπέρματα ὅλης τῆς δημιουργίας ἔτσι «γέννησε ὡς Αὐγὸ τὸν σφαιροειδῆ οὐρανόν, ὁ ὁποῖος περιέχει τὰ πάντα». 3 1 M. Παπαθανασίου, Kοσμολογικαὶ καὶ κοσμογονικαὶ ἀντιλήψεις εἰς τὴν Ἑλλάδα κατὰ τὴν B χιλιετηρίδα π.x., διδ. διατριβή, Ἀθῆναι 1978, σ. 19 κ.ε. O. Kern, Orphicorum Fragmenta (= OFr), Weidmann, Berlin G. Quandt, Orphei Hymni (= OH), Weidmann, Berlin Ἡ Ὀρφικὴ θεογονία εἶναι ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ κοσμογονία, ἐφ ὅσον λέγεται ὅτι ὁ Ἡσίοδος (Η αἰ. π.χ.) στὴ Θεογονία του ἔκλεψε καὶ παρέφθειρε τὴν πολὺ ἀρχαιότερη Ὀρφικὴ θεογονία: Σχόλια Λυκόφρονος εἰς Ἡσιόδ. Θεογον. (OFr, Test. 246) 3 Δηλαδή, ὁ Δημιουργὸς ἐπεμβαίνει στὴν κατάσταση τῆς ἐλλείψεως μορφῆς καὶ τῆς ἀταξίας, καὶ «ποιεῖ» τὸν κόσμο, δίδοντας ὑπόσταση σὲ ὅλα τὰ πράγματα, καθὼς τὰ μορφοποιεῖ καὶ τὰ ταξιθετεῖ, ἐπιβάλλοντας τάξη. Στὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφικὴ σκέψη ἡ ἔννοια τῆς ἀταξίας συνδέεται μὲ τὸ κακό, καὶ τῆς τάξεως μὲ τὸ καλό. Π.χ. κατὰ τὸν Τίμαιο τοῦ Πλάτωνος: «Διότι, ἐπειδὴ ὁ θεὸς θέλησε ὅλα νὰ εἶναι ἀγαθά, τίποτε δέ, κατὰ τὸ μέτρον τοῦ δυνατοῦ, νὰ μὴν εἶναι ἀτελές, ἔτσι λοιπόν, ἀφοῦ παρέλαβε ὅλην αὐτὴ τὴν ὁρατὴ μᾶζα ποὺ δὲν ἡσύχαζε, ἀλλ ἐκινεῖτο χωρὶς μέτρο καὶ τάξη, τὴν ἔφερε σὲ τάξη ἀπὸ τὴν ἀταξία, διότι νόμισε ὅτι ἐκείνη ἦταν καθ ὅλα προτιμώτερη ἀπὸ αὐτήν. Στὸν ἄριστο δὲ οὔτε ἦταν οὔτε εἶναι θεμιτὸ νὰ πράττει ἄλλο παρὰ τὸ κάλλιστο» (30a). Ἐπίσης, ὅτι «ὁ κόσμος αὐτὸς ποὺ εἶναι ἀληθινὰ ζωντανὸ ὂν ἔμψυχο καὶ προικισμένο μὲ νοῦν, γεννήθηκε ἀπὸ τὴν πρόνοια τοῦ θεοῦ» (30b), καὶ μολονότι «εἶναι τὸ ὡραιότερο ἀπὸ τὰ νοητὰ καὶ κατὰ πάντα τέλειο» (30d), δὲν μοιάζει μὲ ἀνθρώπινο ὄν, ἀφοῦ στερεῖται μελῶν, ἐξωτερικῶν καὶ ἐσωτερικῶν ὀργάνων, καθὼς εἶναι αὐτάρκης (33c-d). 2

5 Τὸ Ὀρφικὸ Αὐγὸ περιέχει ἄρρενες καὶ θήλεις φύσεις ὑποδήλωση τῶν ἀναπαραγωγικῶν ἰδιοτήτων τοῦ κόσμου μας. Kάποια στιγμὴ ὁ Xρόνος ἔσπασε τὸ Αὐγὸ καὶ ἀπὸ τὰ δύο ἡμίση του διαμορφώθηκαν ὁ Οὐρανὸς καὶ ἡ Γῆ, ἐνῷ ἐξεπήδησε καὶ ἕνας «ὡραῖος» θεὸς ἀρρενόθηλυς, ὃν Φάνητα Ὀρφεὺς καλεῖ, ὅτι αὐτοῦ φανέντος τὸ πᾶν ἐξ αὐτοῦ ἔλαμψε. 4 Ὁ Φάνης εἶναι ἡ πρωταρχικὴ πηγὴ φωτός, ὁ πρωτογεννημένος Ἥλιος (πρωτόγονος Φαέθων), ὁ ὁποῖος μὲ τὶς ἀκτῖνες του στέλνει τὸ φῶς πρὸς ὅλες τὶς κατευθύνσεις μέσα στὸν κόσμο. Εἶναι «ὁ δημιουργὸς τῶν πάντων καὶ ὁ πρῶτος βασιλεὺς τοῦ κόσμου εἶναι ὁ Πρωτόγονος (ἢ Ζεύς, ἢ Πᾶν, ἢ Ἠρικεπαῖος, ἢ Ἔρως, ἢ Μῆτις), ὁ ὁποῖος «γεννήθηκε ἀπὸ τὸ Αὐγὸ (ᾠογενὴς) 5 καὶ πλανᾶται στὸν αἰθέρα χαίροντας μὲ τὶς χρυσὲς φτερούγες του εἶναι τὸ λαμπρὸ βλαστάρι ποὺ διέλυσε τὸ σκότος τῆς ὀμίχλης, καθὼς περιφερόταν μὲ κινήσεις τῶν πτερύγων του πρὸς ὅλες τὶς διευθύνσεις μέσα στὸν κόσμο, φέροντας τὸ λαμπρὸ ἱερὸ φῶς». 6 Αὐτὰ τὰ χαρακτηριστικά του, μαζὶ μὲ τὶς ζωοποιὲς καὶ ἀναζωογονητικὲς δυνάμεις του, ὁδηγοῦν στὴν ταύτισή του μὲ τὸν Ἥλιο, τοῦ ὁποίου οἱ δύο φαινόμενες κινήσεις στὸν οὐρανὸ παρέχουν τὶς δύο βασικὲς μονάδες μετρήσεως τοῦ χρόνου: τὸ ἡμερονύκτιο καὶ τὸ ἔτος. Γι αὐτὸ καὶ ὁ Χρόνος, ὁ ὁποῖος γεννᾶται ἀπὸ τὸ Ὕδωρ καὶ τὴν Ὕλη, εἶναι φτερωτὸς καὶ ἀγήραος (ἀγέραστος), ἐφ ὅσον μετρεῖται μὲ τὶς ἀέναες κινήσεις τοῦ Ἡλίου στὸν οὐρανό. Ὁ Φάνης ὡς Θεὸς- Δημιουργὸς εἶναι ἀρρενόθηλυς, γιὰ νὰ ἔχει δημιουργικὴ δύναμη, καὶ ὀνομάζεται Ἔρως, διότι ἕνας Δημιουργὸς δὲν μπορεῖ νὰ μὴν ταυτίζεται μὲ τὸν Ἔρωτα. 7 Eἶναι ὅμως καὶ Mῆτις, διότι ἕνας δημιουργὸς εἶναι καὶ σοφός. Ὁ Mῆτις ἐγκλείει τὰ ἀρχέτυπα, τὶς νοητὲς εἰκόνες- ἰδέες τῆς δημιουργίας. Γιὰ νὰ γίνουν αὐτὲς ὑλικὴ πραγματικότητα, ὁ ἀρρενόθηλυς Mῆτις καταπόθηκε ἀπὸ τὸν Δία ἔτσι ὁ Zεὺς ἀνέμιξε στὴν κοιλιά του τὰ ἀρχέτυπα τοῦ Φάνητος καὶ ἔγινε ὁ σοφὸς Δημιουργός. 8 Κατὰ τὴ Θεογονία τοῦ Ἡσιόδου, «ἡ Γῆ γέννησε πρῶτα ἴσον πρὸς ἑαυτὴν τὸν ἀστερόεντα Oὐρανό, γιὰ νὰ τὴν περικαλύπτει πανταχόθεν» (στ ). Κατόπιν, ὁ Oὐρανὸς καὶ ἡ Γαῖα γέννησαν μεταξὺ ἄλλων θεῶν καὶ τὸν Kρόνο, ὁ ὁποῖος ἔδωσε τέλος στὴν ἡγεμονία τους, ἀποτέμνοντας μὲ δρεπάνι τὰ γεννητικὰ ὄργανα τοῦ Κρόνου (στ ) καὶ στερώντας του τὴ δύναμη τοῦ «δημιουργεῖν». Δηλαδή, μὲ τὴν πάροδο τοῦ Κρόνου-χρόνου διαμορφώθηκε ἡ Γῆ μας καὶ ἔτσι ἀποχωρίσθηκε φυσικῶς ἀπὸ τὸν οὐρανό ἢ ἀλλοιῶς, ἡ σύζυγος τοῦ Κρόνου Pέα (δηλ. αὐτὴ ποὺ ρέει) στερεοποιήθηκε τελικῶς ὡς Γῆ. Ἑπομένως, ὁ Kρόνος-Xρόνος ἀποτελεῖ τὸ νέο πλαίσιο ἐξελίξεως τοῦ κόσμου, ἔχοντας δεσμοὺς ἀρρήκτους μὲ αὐτόν, καὶ ὡς πλαίσιο δημιουργίας καὶ καταστροφῆς τῶν πάντων «δαπανᾶ τὰ πάντα καὶ τὰ αὐξάνει» κατὰ τὸν Ὀρφικὸ ὕμνο του. 9 Μόνος ὁ Ζεὺς ὡς προσωποποίηση τοῦ ὑπερτάτου 4 Ἀπίων. π. Κλήμεντ. Ρώμης, Ὁμιλία VI 5 (OFr 56). 5 Τὸ ἐρώτημα, «Ποιό γεννήθηκε πρῶτα, ἡ κότα ἢ τὸ αὐγό;», εἶναι ἕνα «μυστικὸ αἴνιγμα» ἀναγόμενο στοὺς ἀρχαίους μύστες, οἱ ὁποῖοι γνώριζαν «τὴν ἱερὴ Ὀρφικὴ διδασκαλία, ἡ ὁποία δὲν ἰσχυρίζεται μόνον ὅτι τὸ αὐγὸ εἶναι γηραιότερο ἀπὸ τὴν ὄρνιθα [ἀλληγορικῶς, ἀφοῦ καὶ ὁ φτερωτὸς ἀρρενόθηλυς Φάνης εἶναι ὄρνις], ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ τὴν συνέκλεισε ὅλη μέσα του, τοῦ ἀποδίδουν τὴν γηραιότητα ὡς πρὸς ὅλα μαζί τὰ πράγματα»: Πλουτάρχου Συμποσιακὰ προβλήματα, ΙΙ 3,1 (OFr 59). 6 OH 6 (Πρωτογόνου), στ. 1-2, Φερεκύδου Fr. B 3: εἰς Ἔρωτα μεταβεβλῆσθαι τὸν Δία μέλλοντα δημιουργεῖν. 8 Κατὰ παραλλαγὴ τῆς Ὀρφικῆς θεογονίας, ὁ Zεὺς κατάπιε τὴν πρώτη σύζυγό του, τὴ θεὰ Mήτιδα, ὅταν αὐτὴ ἔμεινε ἔγκυος, διότι ἡ Γαῖα προφήτευσε, ὅτι ἡ Μῆτις θὰ γεννοῦσε παιδὶ ἰσχυρότερο ἀπὸ τὸν Δία. Ἀργότερα, ἀπὸ τὸ κεφάλι τοῦ Διὸς ξεπήδησε πάνοπλη ἡ Ἀθηνᾶ προσωποποίηση τῆς σοφίας τοῦ Διός (Ἡσιόδου Θεογονία, στ ). 9 ΟΗ 13 (Κρόνου) στ. 3-4, 7-8. Στὴν Ὀρφικὴ θεογονία ἡ ταύτιση τοῦ Χρόνου μὲ τὸν Ἡρακλῆ καὶ τοῦ Κρόνου-χρόνου μὲ τὸν Προμηθέα ὀφείλεται στὴν κατανόηση τῶν ἄθλων τοῦ Ἡρακλέους καὶ τῶν εὐεργεσιῶν τοῦ Προμηθέως πρὸς τοὺς ἀνθρώπους, ὡς ἐπιτευγμάτων τῆς προοδευτικῆς ἐξελίξεως τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς 3

6 Θείου δὲν καταπίνεται (δὲν καταστρέφεται) ἀπὸ τὸν Κρόνο (χρόνο), τὸν ὁποῖο καὶ ἐκθρονίζει ἀκρωτηριάζοντάς τον μὲ τὸν ἴδιο τρόπο. Κατόπιν ὁ Ζεὺς καταπίνει τὸν Ἔρωτα-Φάνητα γιὰ νὰ ἐγκλείσει μέσα του τὰ ἀρχέτυπα τῆς δημιουργίας, τὴν ὁποία πλέον ὁ ἴδιος συντελεῖ «ὑλικῶς» καὶ «ἐν χρόνῳ». Ἑπομένως, ὁ Zεὺς εἶναι ὁ ὑπέρτατος θεὸς καὶ ταυτίζεται μὲ τὸν Πρωτόγονο-Φάνητα-Mῆτιν-Ἔρωτα-Ἠρικεπαῖο. Ἀφοῦ ὅμως ἀνέμιξε μέσα του καὶ τὶς ἰδιότητες τοῦ Φάνητος, ὑλικὴ ὑπόσταση τοῦ ὁποίου εἶναι ὁ Ἥλιος, ταυτίζεται μὲ τὸν ζωοδότη Ἥλιο, ὁ ὁποῖος κινεῖται στὸν ζῳδιακὸ κύκλο. 10 Ὅμως ὁ Zεὺς θὰ χάσει κάποτε τὴ βασιλεία τῶν θεῶν: Στὸν Προμηθέα δεσμώτη τοῦ Αἰσχύλου ὁ χορὸς τῶν Ὠκεανίδων παραπονεῖται, ὅτι ὁ Zεὺς «καταδαμάζει τοῦ Oὐρανοῦ τὴ γέννα καὶ δὲν θὰ σταματήσει ποτέ, προτοῦ χορτάσει τὴν καρδιά του, ἢ πρὶν τὴν ἄπαρτη ἐξουσία του μὲ κάποιον τρόπο κάποιος τοῦ τὴν πάρει». Ὁ Προμηθεὺς ἀπαντᾶ, ὅτι ὁ Zεὺς «δὲν μπορεῖ νὰ ξεφύγει ἀπὸ τὸ πεπρωμένο του» θὰ χάσει τὸν θρόνο του κάνοντας γάμο ἀπὸ τὸν ὁποῖο θὰ γεννηθεῖ παιδὶ ἰσχυρότερο ἀπὸ τὸν ἴδιο καὶ ἔτσι θὰ ἐπαληθευτεῖ ἡ κατάρα τοῦ Kρόνου. 11 Tὸ παιδὶ αὐτὸ εἶναι ὁ μέγας θεὸς τῶν ἀρχαίων μυστηρίων, ὁ Διόνυσος, ὁ ὁποῖος ταυτίζεται μὲ τὸν πατέρα του τὸν Δία εἶναι ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱὸς ποὺ πεθαίνει καὶ ἀνασταίνεται. Ἔτσι ὁ Φάνης εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Zεὺς ὁ ζωοδότης, ὁ Ἥλιος, ὁ Ἀπόλλων, ὁ Διόνυσος. ἀναπτύξεως τῶν τεχνικῶν δεξιοτήτων του στὴν πάροδο πολλῶν αἰώνων. Kατὰ τὸν Aἰσχύλο, ὁ Προμηθεὺς εἶναι ὁ μέγας εὐεργέτης τῆς ἀνθρωπότητος, διότι αὐτὸς μεταξὺ ἄλλων τούς δίδαξε νὰ διακρίνουν τὶς ἐποχὲς τοῦ ἔτους καὶ νὰ ἀναγνωρίζουν τὶς ἀνατολὲς καὶ δύσεις τῶν ἀστέρων ὡς πρὸς τὴν ἀνατολὴ καὶ τὴ δύση τοῦ ἡλίου, οἱ ὁποῖες ἀποτελοῦν ἀλάνθαστο σημάδι τοῦ χρόνου (Προμηθεὺς δεσμ., στ ). Γι αὐτὸ ὁ Ἡσίοδος στὰ Ἔργα καὶ ἡμέραι συμβουλεύει τὸν ἀδελφό του Πέρση νὰ πράττει τὸν κατάλληλο καιρό, συμφώνως πρὸς τὶς ἀνατολὲς καὶ τὶς δύσεις τῶν ἀστέρων καὶ τὶς τροπὲς τοῦ ἡλίου. 10 Ὁ ἥλιος, ἡ σελήνη καὶ οἱ πλανῆτες κινοῦνται στὴ ζῳδιακὴ ζώνη, μιὰ σφαιρικὴ ζώνη πλάτους 16 στὸν οὐρανό, ἡ ὁποία περιέχει τοὺς δώδεκα ζῳδιακοὺς ἀστερισμούς. Tὰ ζῴδια εἶναι ἰσομήκη τμήματα 30 ἐπὶ τῆς ἐκλειπτικῆς, τοῦ φαινομένου ἐτησίου κύκλου τοῦ ἡλίου στὸν οὐρανό. Oἱ ζῳδιακοὶ ἀστερισμοὶ εἶναι ἐκτάσεις τοῦ οὐρανοῦ μὴ ἰσομήκεις καὶ μὴ ἰσοπλατεῖς στὴν περιοχὴ τῆς ζῳδιακῆς ζώνης. 11 Αἰσχύλου Προμηθεὺς δεσμώτης, στ , 518, ,

7 Ὁ Φάνης τοῦ ἀναγλύφου τῆς Μοδένας 12 Καθὼς ἡ Ὀρφικοδιονυσιακὴ λατρεία συνεχίσθηκε καὶ κατὰ τοὺς πρώτους χριστιανικοὺς αἰῶνες, τὸν Ὀρφικὸ θεὸ Φάνητα εἰκονίζει ἕνα περίφημο ἀνάγλυφο τοῦ B αἰ. μ.x., τὸ ὁποῖο εὑρίσκεται στὸ Μουσεῖο τῆς Mοδένας (Ἰταλία): Στὶς τέσσαρες γωνίες τοῦ ἀναγλύφου εἰκονίζονται οἱ ἄνεμοι τῶν τεσσάρων σημείων τοῦ ὁρίζοντος, τὰ ὁποῖα ἀντιστοιχοῦν στὰ τέσσαρα πρωταρχικὰ στοιχεῖα (πῦρ, γῆ, ἀήρ, ὕδωρ). Τὸ κοσμογονικὸ Αὐγὸ-Σύμπαν εἰκονίζεται ὡς ἕνας «ᾠοειδὴς» ζῳδιακός, ὁ ὁποῖος περικλείει μέσα του τὸν θεὸ Φάνητα μὲ ἡλιοτροπικὰ καὶ πανθεϊστικὰ χαρακτηριστικὰ ἀνάμεσα στὰ δύο ἡμίση ἑνὸς σπασμένου αὐγοῦ. Ὁ Φάνης ἔχει ἀνθρώπινο πρόσωπο καὶ σῶμα ἡ κεφαλή του ἀκτινοβολεῖ φλόγες, ὅπως ἐκείνη τοῦ Ἀπόλλωνος καὶ τοῦ Ἡλίου (Φάνης - Ἀπόλλων - Ἥλιος), ἐνῷ πίσω ἀπὸ τοὺς ὤμους του διακρίνεται τὸ δρέπανο τῆς Σελήνης. Eἶναι φτερωτὸς ὡς Πρωτόγονος καὶ Ἔρως διότι μόλις γεννήθηκε ὁ Πρωτόγονος ἢ Φάνης, «ἅπλωσε τὶς χρυσὲς φτερούγες του καὶ ἔφερε τὸ φῶς στὸν κόσμο». 13 Ἐπάνω ἀπὸ τὴν κεφαλὴ καὶ γύρω ἀπὸ τὸ σῶμα τοῦ Φάνητος ἑλίσσεται ὁ ὄφιςδράκων (Xρόνος καὶ Πρωτόγονος) ἐνῷ στὴ μέση του ὑπάρχουν κεφαλὲς κριοῦ, λέοντος καὶ τράγου. Στὸ ἀριστερὸ χέρι κρατεῖ σκῆπτρο ὡς βασιλεὺς τοῦ κόσμου (Φάνης καὶ Ἠρικεπαῖος) καὶ στὸ δεξὶ τὸν κεραυνὸ ὡς Zεύς. Tέλος ἔχει πόδια τράγου, ὅπως ὁ Εἰκ. 1. Ὁ Ὀρφικὸς θεὸς Φάνης στὸ ἀνάγλυφο τῆς Μοδένας Πᾶν, ὁ ὁποῖος κατὰ τὸν Ὀρφικὸ ὕμνο του εἶναι σύμπας ὁ κόσμος. Στὶς λαγόνες τοῦ Φάνητος διακρίνονται οἱ κεφαλὲς τριῶν ζῴων: λέοντος, κριοῦ καὶ τράγου. Οἱ κεφαλὲς κριοῦ καὶ τράγου ἀντιστοιχοῦν στὰ ἀστρονομικὰ φαινόμενα τῆς ἐποχῆς κατασκευῆς τοῦ ἀναγλύφου, τοῦ Β αἰ. μ.χ., ὅταν ἡ ἐαρινὴ ἰσημερία γινόταν στὸν ἀστερισμὸ τοῦ Κριοῦ καὶ τὸ χειμερινὸ ἡλιο- 12 M. Παπαθανασίου, ὡς σημ. 1, σ M. Papathanassiou, On the astronomical explanation of Phanes s relief at Modena, Archaeoastronomy (Supple. to the Journal for the History of Astronomy) 16 (JHA, xxii (1991)) ΟΗ 6 (Πρωτογόνου), στ

8 στάσιο στὸν ἀστερισμὸ τοῦ Αἰγόκερω. Ὅμως, ἡ λεοντοκεφαλή, ἡ ὁποία εὑρίσκεται στὸ κέντρο κάτω ἀπὸ τὸ στῆθος, ἀποτελεῖ ἀναφορὰ σὲ πολὺ ἀρχαιότερα ἀστρονομικὰ φαινόμενα τῆς Β καὶ Γ χιλιετίας π.χ., ὅταν ἡ ἐαρινὴ ἰσημερία γινόταν στὸν ἀστερισμὸ τοῦ Tαύρου, 14 τὸ θερινὸ ἡλιοστάσιο στὸν ἀστερισμὸ τοῦ Λέοντος, ἡ φθινοπωρινὴ ἰσημερία στὸν ἀστερισμὸ τοῦ Σκορπιοῦ καὶ τὸ χειμερινὸ ἡλιοστάσιο στὸν ἀστερισμὸ τοῦ Ὑδροχόου. Ὁ Διόνυσος Ὁ Διόνυσος εἶναι βλαστικὸς θεὸς καὶ ἕνα ἀπὸ τὰ σύμβολά του εἶναι τὸ ἐλαφάκι (νεβρός), μὲ τὸ δέρμα τοῦ ὁποίου ἐνεδύετο ὁ θεός, ὅπως ἀναφέρει καὶ ὁ Εὐριπίδης: 15 «Ὁ Διόνυσος, ποὺ μὲς στοῦ Παρνασοῦ τὰ πεῦκα πηδᾷ χορεύοντας μὲ τὶς γυναῖκες τῶν Δελφῶν, ντυμένος λαφοτόμαρα καὶ θύρσο» Γι αὐτὸ καὶ στὸν Ὀρφικὸ ὕμνο ἀποκαλεῖται νεβριδόστολος. 16 Tὴ μυστηριακὴ σημασία τοῦ ἐλαφίσιου δέρματος ἀποκαλύπτει ὁ Mακρόβιος: 17 «Στὰ μυστήρια, τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ τελοῦνται τὴν ἄνοιξη, ὁ θεὸς Διόνυσος παρουσιάζεται μὲ τὴ μορφὴ τοῦ Ἡλίου καὶ πρῶτα ἀπ ὅλα φορεῖ πέπλον φοινίκεον, χρώματος ὁμοίου μὲ τὶς φλογερὲς ἀκτῖνες τοῦ πυρός, καὶ ἀμέσως ἐπάνω ἀπὸ αὐτόν, στὸν δεξιὸν ὦμον, ἕνα φαρδὺ δέρμα πολύστικτον (μὲ πολλὰ στίγματα) ἀπὸ ἐλαφάκι, ἀπομίμηση τῶν πολυποίκιλων ἄστρων καὶ τοῦ ἱεροῦ πόλου». Ἑπομένως, ἡ ταύτιση τοῦ Φάνητος-Πρωτογόνου μὲ τὸν Διόνυσο, τὸν μεγάλο θεὸ τῶν ἀρχαίων μυστηρίων, τὸ σῶμα τοῦ ὁποίου εἶναι «μίμημα τοῦ ξακουστοῦ Ἡλίου» καὶ ἐπάνω του φέρει πολύστικτον δέρμα μικροῦ ἐλαφιοῦ, 18 τὸ ὁποῖο συμβολίζει τὸν ἔναστρο οὐρανό, παραπέμπει στοὺς ἄρρηκτους δεσμοὺς τῆς διονυσιακῆς λατρείας μὲ τὰ οὐράνια φαινόμενα, δηλαδή, τὶς ἡμερομηνίες τελέσεως τῶν μυστηρίων μέσα στὸ τροπικὸ ἔτος. Ἀλλὰ καὶ ὁ Διόνυσος, σὲ ἕνα ψηφιδωτὸ τῆς οἰκίας τῶν προσωπείων στὴ Δῆλο, εἰκονίζεται καθισμένος ἐπάνω σὲ πάνθηρα, τὰ στίγματα τοῦ ὁποίου συμβολίζουν τὸν ἀστερόεντα οὐρανό. Μέγας μύστης τῆς διονυσιακῆς λατρείας εἶναι ὁ Ὀρφεύς, ὁ ὁποῖος τὴν ἀναμόρφωσε ριζικῶς, εἰσάγοντας τὰ «μυστήρια» καὶ διδάσκοντας τὴν ἀποχὴ ἀπὸ φόνους καὶ ἀνθρωπο- 14 Κ. Χασάπη, Ἡ ἑλληνικὴ ἀστρονομία τῆς Β χιλιετηρίδος π.χ. κατὰ τοὺς Ὀρφικοὺς ὕμνους, διδ. διατρ., Ἀθῆναι Eὐριπίδου Ὑψιπύλη, μετάφρ. T. Pούσσος, Kάκτος, Ἀθήνα 1997, σ. 37: Διόνυσος, ὃς θύρσοισι καὶ νεβρῶν δοραῖς/ καθαπτὸς ἐν πεύκῃσι Παρνασὸν κάτα/ πηδᾷ χορεύων παρθένοις σὺν Δελφίσιν. 16 OH 52 (Tριετηρικοῦ Διονύσου), στ Macrobius, Saturnalia I 18, 22 κ.ε. (OFr 238, στ. 1-7). 18 Σὲ ἕναν ἀμφορέα τῶν ἀρχῶν τοῦ Ε αἰ. π.χ. ἀπὸ τὴν Κύμη (Μουσεῖο Νεαπόλεως) ὁ Ὀρφικὸς Ἔρως εἰκονίζεται φτερωτός, κρατεῖ ἑπτάχορδη λύρα καὶ φορεῖ ἐπάνω του στικτὸ δέρμα, τὸ ὁποῖο τὸν συνδέει μὲ τὴ λατρεία τοῦ Διονύσου. Εἰκονίζεται ἐπίσης ἕνα λαγουδάκι, τὸ ὁποῖο εἶναι σύμβολο τῆς Ἀφροδίτης: Π. Λεκατσᾶ, Ἔρως, Ἀθήνα 1963, σ

9 θυσίες. Σκοπὸς αὐτῶν τῶν μυστηρίων ἦταν τόσον ἡ θέωση τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος εἶναι μίγμα καλοῦ (διονυσιακοῦ) τε καὶ κακοῦ (τιτανικοῦ) στοιχείου, ὅσον καὶ ἡ μύησή του στὴ γνώση τοῦ φυσικοῦ κόσμου, ἰδιαιτέρως τῶν οὐρανίων φαινομένων. Γι αὐτὸ ὁ Ὀρφεὺς δέχεται δῶρο ἀπὸ τὸν σοφὸν καὶ διδάσκαλον τῆς ἀστρονομίας Kένταυρο Xείρωνα νεβρὴν παρδαλέην, δηλαδή, δέρμα μικροῦ πάνθηρα. 19 Ἡ κόσμηση τοῦ θεοῦ τῶν μυστηρίων μὲ ἀστρονομικὰ ἐμβλήματα ἀποσκοπεῖ στὸ νὰ δείξει συμβολικῶς τὴν ἰσχύ του σὲ ὁλόκληρο τὸ σύμπαν. Γι αὐτὸ στὸν Ὀρφισμό, ὁ θεὸς Πᾶν (σύμβολο τοῦ σύμπαντος κόσμου) φορεῖ ἐπίσης νεβρίδα. Ἀλλ ὁ Πᾶν ταυτίζεται μὲ τὸν Δία καὶ τὸν Ἀπόλλωνα 20 καὶ ἑπομένως μὲ τὸν Διόνυσο, ἡ στολὴ τοῦ ὁποίου - δῶρο τῆς Mητρὸς Kυβέλης - περιελάμβανε τὴν νεβρήν. 21 Πιθανόν, ἡ στολὴ αὐτὴ νὰ ταυτίζεται μὲ τὸν ἀστραῖον χιτῶνα, τὸν ὁποῖον ὁ Διόνυσος ἔλαβε ἀπὸ τὸν Ἡρακλῆ, 22 καὶ εἶναι ἀντίστοιχος πρὸς τὴ νεβρίδα-σύμβολο τοῦ ἐνάστρου οὐρανοῦ. Ὁ Ἡρακλῆς ὅμως ταυτίζεται μὲ τὸν Ἀπόλλωνα καὶ τὸν Ἥλιο. 23 Oἱ μεγάλες θεότητες τῶν μυστηρίων καὶ σὲ ἄλλες ἀρχαῖες λατρεῖες φέρουν ἔνδυμα οὐράνιο, ἢ συνδέονται μὲ οὐράνια φαινόμενα, ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἡ φύση, ἡ ὁποία κατὰ τὸν Ὀρφικὸ ὕμνο της εἶναι παντοκράτειρα καὶ παμβασίλεια. 24 Ἀλλὰ καὶ στὸν χριστιανισμό, ὁ Xριστὸς ἀποκαλεῖται Ἥλιος νοητός, Ἥλιος τῆς δικαιοσύνης καὶ εἰκονίζεται ὡς Κοσμοκράτωρ ὡς Βασίλισσα τῶν οὐρανῶν μὲ ἀστροκέντητο πέπλο εἰκονίζεται καὶ ἡ Θεοτόκος. Ὁ ἔναστρος χιτὼν ἢ μανδύας τοῦ κοσμοκράτορος θεοῦ συμβολίζει μία στατικὴν εἰκόναστιγμιότυπο τοῦ κόσμου-οὐρανοῦ, ἐνῶ τὴν ἐξελισσομένη εἰκόνα τοῦ κόσμου-οὐρανοῦ παρουσιάζει ἡ διαρκῶς καὶ περιοδικῶς μεταβαλλομένη ὄψη τῆς οὐρανίου σφαίρας κατὰ τὸ ἡμερονύκτιο, τὸν μῆνα καὶ τὸ ἔτος, ἀπὸ τὴν ὁποία γεννᾶται ἡ ἔννοια τοῦ χρόνου. Tὰ διάφορα εἴδη τοῦ χρόνου προσωποποιοῦνται σὲ ἐπὶ μέρους θεούς, οἱ ὁποῖοι τελικῶς ταυτίζονται μὲ τὸν κοσμοκράτορα θεό, ἢ εἶναι γεννήματά του. Ἡ σημασία τοῦ ἱεροῦ πόλου στὸ ἐδάφιο τοῦ Μακροβίου γίνεται φανερὴ στὸν Ὀρφικὸ ὕμνο τῆς Μητρὸς τῶν θεῶν, ὅπου λέγεται: «σὺ ποὺ κατέχεις τὸ σκῆπτρο τοῦ ἐνδόξου πόλου... ἡ ὁποία κατέχεις τὸν μέσον θρόνον τοῦ κόσμου καὶ γι αὐτὸ κατέχεις καὶ τὴ γῆ». Πρόκειται γιὰ τὸν βόρειο πόλο τοῦ οὐρανοῦ, περὶ τὸν ὁποῖο φαίνονται νὰ κινοῦνται οἱ ἀστέρες λόγῳ τῆς ἡμερησίας περιστροφῆς τῆς γῆς περὶ τὸν ἄξονά της, ὁ ὁποῖος ταυτίζεται μὲ τὸν ἄξονα τοῦ κόσμου καὶ συμβολίζεται μὲ τὸ σκῆπτρο τῆς Μητρὸς τῶν θεῶν. 25 Διότι ἡ Μήτηρ τῶν θεῶν δὲν εἶναι ἄλλη ἀπὸ τὴ Γῆ-μητέρα, τὴ Δήμητρα (ἢ Ρέα, ἢ Κυβέλη), μὲ τὰ μυστήρια τῆς ὁποίας στὴν Ἐλευσῖνα συνδέεται ὁ Διόνυσος. 26 Ὀρφεύς, ὁ εἰσηγητὴς τῶν μυστηρίων Ὁ μέγας κωμικὸς ποιητὴς Ἀριστοφάνης συνοψίζει τὴν ἀνεκτίμητη προσφορὰ τοῦ Ὀρφέως 19 Ὀρφέως Ἀργοναυτικά, στ OH 11 (Πανός), στ. 1-3, OH 34 (Ἀπόλλωνος), στ M. Παπαθανασίου, ὡς σημ. 1, σ Ἀπολλοδώρου Bιβλιοθήκη, III, Nόννου Διονυσιακά, XL, 577 κ.ε. 23 M. Παπαθανασίου, ὡς σημ. 1, σ ΟΗ 10 (Φύσεως), στ. 4, ΟΗ 27 (Μητρὸς τῶν θεῶν), στ. 4-6: σκηπτοῦχε κλεινοῖο πόλου / ἣ κατέχεις κόσμοιο μέσον θρόνον οὕνεκεν αὐτὴ/ γαῖαν ἔχεις. Κ. Χασάπη, ὡς σημ. 14, Π. Λεκατσᾶ, Διόνυσος, Ψυχικὸ 1971, Διοδώρ. Ι 12,4 (OFr 302), ΙΙΙ 62,7-8 (OFr 301). 7

10 στὴν ἀναμόρφωση τῆς Διονυσιακῆς λατρείας σὲ ἕνα στίχο: Ὀρφεὺς μὲν γὰρ τελετὰς θ ἡμῖν κατέδειξε φόνων τ ἀπέχεσθαι (Βάτραχοι, 1032). Ὁ Ὀρφεὺς εἶναι αὐτός, ὁ ὁποῖος διαμόρφωσε τὶς ἱερὲς τελετὲς τῆς νέας λατρείας, τῆς Ὀρφικοδιονυσιακῆς, ἀπὸ τὴν ὁποία ἀπέκλεισε τοὺς «φόνους», δηλαδὴ ὁποιαδήποτε μορφὴ τελετουργικῆς ἀνθρωποθυσίας. Αὐτὴ τὴ μεγάλη λατρευτικὴ ἀναμόρφωση ὁ Ὀρφεὺς πλήρωσε μὲ τὴ ζωή του, ἀφοῦ κατὰ τὴν παράδοση φονεύθηκε ἀπὸ τὶς Θρᾶσσες βάκχες. Ὅμως, τὸ κομμένο κεφάλι του ποὺ ἐξακολουθοῦσε νὰ τραγουδᾶ, ξεβράσθηκε στὴ Λέσβο. Αὐτὸ σημαίνει, ὅτι καὶ μετὰ τὴ θυσία τοῦ Ὀρφέως, τὸ τραγούδι του, δηλαδὴ ἡ μυστικὴ διδασκαλία του, ἐξακολούθησε νὰ ἐξαπλώνεται, καὶ ἡ Λέσβος ἔγινε ἕνα σημαντικὸ κέντρο τῆς Ὀρφικῆς λατρείας. Ἀλλὰ καὶ ὁ τραγικὸς ποιητὴς Εὐριπίδης λέγει σαφῶς: μυστηρίων τε τῶν ἀπορρήτων φανὰς ἔδειξεν Ὀρφεύς (Ρῆσος, 943), ἐπιβεβαιώνοντας ὅτι ὁ Ὀρφεὺς ὑπῆρξε ὁ εἰσηγητὴς τῶν ἀπορρήτων μυστηριακῶν δρωμένων. 27 Ἔννομος τάξη καὶ μυστήρια Ἂν ὅμως φαίνεται εὔλογο, ποιητὲς καὶ φιλόσοφοι νὰ ἀναφέρονται στὸν Ὀρφέα καὶ τὴ νέα λατρεία του, ἐντυπωσιάζει ἡ σχετικὴ ἀναφορὰ τοῦ Δημοσθένους σὲ ἕνα δικανικὸ λόγον του. Αὐτὸς ἀναφέρεται στὴν «ἀπαραίτητη καὶ σεμνὴ Δίκη, γιὰ τὴν ὁποία ὁ Ὀρφεύς, ὁ ὁποῖος κατέδειξε σὲ ἐμᾶς τὶς ἁγιώτατες τελετές, ἰσχυρίζεται ὅτι αὐτὴ κάθεται πλάι στὸν θρόνο τοῦ Διὸς καὶ ἐποπτεύει τὰ πάντα τὰ σχετικὰ μὲ τοὺς ἀνθρώπους». 28 Ἑπομένως, ὁ Δημοσθένης ὄχι μόνον χαρακτηρίζει «ἁγιώτατες» τὶς τελετές, τὶς ὁποῖες εἰσήγαγε ὁ Ὀρφεύς, ἀλλὰ γνωρίζει καὶ ἀναφέρει τὴ διδασκαλία τοῦ Ὀρφέως, κατὰ τὴν ὁποία ἡ Δίκη κάθεται πλάι στὸν θρόνο τοῦ Διὸς καὶ ἐλέγχει ὅλες τὶς πράξεις τῶν ἀνθρώπων. Τὴν ἀπάντηση, γιατί οἱ μεγάλοι μας κλασικοὶ ἀναφέρονται σὲ ἁγιώτατες τελετὲς καὶ ἀπόρρητα μυστήρια, δίδουν οἱ Ὀρφικοὶ ὕμνοι, οἱ ὁποῖοι εἶναι ἀφιερωμένοι σὲ θεοὺς καὶ σὲ προσωποποιημένες ἔννοιες ἠθικῆς. Ἔτσι ὑπάρχουν ὕμνοι ἀφιερωμένοι στὸν Νόμο, τὴ Θέμιδα, τὴ Δικαιοσύνη, τὴ Δίκη, τὴ Νέμεση, τὶς Ἐρινύες, τὶς Εὐμενίδες, δηλαδὴ θεότητες σχετιζόμενες μὲ τὴν ἔννομο τάξη, τὴν ἀπονομὴ δικαιοσύνης καὶ τὴν ψυχολογία τῶν ἐνόχων. Κατὰ τὸν ὕμνο του, ὁ Νόμος, ὁ ὁποῖος ἔχει παγκόσμιο ἰσχύ καὶ εἶναι πάντοτε «μὴ διεστραμμένος» (ἀδιάστροφος), «συνοικεῖ μὲ τοὺς νομίμους χωρὶς νὰ τούς βλάπτει, ἐνῷ ἐπιφέρει βαρειὰ κακότητα στοὺς ἀνόμους». Ὁμοίως ἡ Δίκη, «ἡ ὁποία παρατηρεῖ ἀπὸ τὸν οὐρανὸ τὴ ζωὴ τῶν θνητῶν, εἶναι τιμωρὸς τῶν ἀδίκων» καὶ ἡ Δικαιοσύνη «θραύει δικαίως τὴν κακία τῶν θνητῶν». Οἱ Ἐρινύες «ὀργίζονται μὲ τὶς ἀνόσιες θελήσεις τῶν ἀνθρώπων, ἐνῷ ἐφαρμόζουν πάντοτε τὸν νόμο καὶ ἐφοροῦν τὸ μάτι τῆς Δίκης ἐπάνω σὲ ὅλα τὰ ἀνθρώπινα φῦλα». Ὁμοίως, οἱ Εὐμενίδες «παρατηροῦν τὸν βίο τῶν ἀσεβούντων ἀνθρώπων καὶ τιμωροῦν τοὺς ἀδίκους» Πρβλ. Πρῶτος Ὀρφεὺς μυστήρια θεῶν παραδέδωκεν ὅθεν καὶ θρῃσκεία τὸ μυστήριον καλεῖται, ἀπὸ τοῦ Θρᾳκὸς Ὀρφέως (Σχόλ. Εἰς Εὐριπίδου Ἄλκηστιν, 968). 28 Δημοσθένους Κατὰ Ἀριστογ. Ι 11 (OFr 23): τὴν ἀπαραίτητον καὶ σεμνὴν Δίκην ἣν ὁ τὰς ἁγιωτάτας τελετὰς ἡμῖν καταδείξας Ὀρφεὺς παρὰ τὸν τοῦ Διὸς θρόνον φησὶ καθημένην πάντα τὰ τῶν ἀνθρώπων ἐφορᾶν. Πρβλ. OH 62 (Δίκης), στ OH 64 (Νόμου), στ. 9-11: γνώμαις ὀρθοτάταισι συνών, ἀδιάστροφος αἰεί,... ἀβλάπτως πᾶσι συνοικῶν/ τοῖς νομίμοις, ἀνόμοις δὲ φέρων κακότητα βαρεῖαν. OH 62 (Δίκης), στ. 3-4: οὐρανόθεν καθορῶσα βίον θνητῶν πολυφύλων,/ τοῖς ἀδίκοις τιμωρὸς ἐπιβρίθουσα δικαία. OH 63 (Δικαιοσύνης), στ. 12: κλῦθι, θεά, κακίην θνητῶν θραύουσα δικαίως. OH 69 (Ἐρινύων), στ. 5, 14-15: οὐχ ὀσίαις βουλαῖσι βροτῶν κεκοτημέναι 8

11 Ὅμως, πέραν αὐτῶν οἱ Ὀρφικοὶ τιμοῦσαν καὶ ἐπικαλοῦντο τὴν σπουδαιότερη προσωποποίηση τῆς συλλογικῆς συνειδήσεως καὶ τῆς ἐννόμου τάξεως, τὴν Θέμιδα, ἡ ὁποία ὑπῆρξε κάτοχος τοῦ Μαντείου τῶν Δελφῶν, ταυτιζομένη μὲ τὴν προφητικὴ δύναμη τῆς Γαίας, πρὶν ἀπὸ τὸν Ἀπόλλωνα. 30 Τὴν ἀποκαλοῦν νυκτιπόλευτο, δηλαδὴ «πλανωμένη τὴν νύκτα», διότι αὐτὴ «φανέρωσε τὶς ἅγιες τελετὲς στοὺς θνητούς, προσφωνώντας τὸν ἄνακτα (ἐνν. Βάκχο) τὶς νύχτες», καὶ ἀπὸ αὐτὴν «προέρχονται οἱ τιμὲς πρὸς τοὺς μακάριους θεοὺς καὶ τὰ ἁγνὰ μυστήρια». Γι αὐτὸ οἱ μύστες τὴν ἐπικαλοῦνται νὰ ἐμφανιστεῖ εὐμενὴς στὶς «πανίερες μυστηριακὲς τελετές». 31 Μεταξὺ ἄλλων θεοτήτων, στὶς ὁποῖες ἀπέδιδαν τὴν καθιέρωση τῶν μυστηριακῶν τελετῶν, εἶναι οἱ Νηρηίδες, ἡ μοῦσα Καλλιόπη, ὁ Ἀπόλλων, 32 καὶ οἱ Κούρητες, «οἱ ὁποῖοι κατοικοῦν στὴ Σαμοθράκη, τὴν ἱερὴ γῆ» 33. Τὰ μυστήρια - ὄργια Οἱ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς Ὀρφικοὺς ὕμνους τελειώνουν μὲ ἐπίκληση τῶν πιστῶν πρὸς τὸν θεό, στὸν ὁποῖο εἶναι ἀφιερωμένος ὁ ὕμνος, νὰ παραστεῖ στὶς ἑορτές τους, τὶς ὁποῖες ὀνομάζουν τελετές, μυστήρια καὶ ὄργια. Ἡ λέξη ὄργια, ἐτυμολογικῶς ταυτόσημη μὲ τὴ λέξη ἔργον, σημαίνει εἰδικῶς μυστικὲς τελετές, μυστικὴ λατρεία θεοῦ τελουμένη μόνον ἀπὸ μεμυημένους, ἀκριβῶς ὅπως τὰ μυστήρια. Ἡ ἔκφραση ὄργια νυκτιφαῆ σημαίνει μυστηριακὲς τελετὲς ποὺ φέγγουν τὴ νύχτα, προφανῶς ἀπὸ τὸ φῶς τῶν ἀναμμένων δᾴδων ποὺ κρατοῦν οἱ μύστες. Σχετικοὶ μὲ τὴ νυκτερινὴ τέλεση τῶν μυστηριακῶν τελετῶν εἶναι καὶ οἱ ἀναφερόμενοι «νυκτερινοὶ χοροὶ» τῶν πλανωμένων τὴν νύκτα βακχευτῶν, τῶν νυκτιπόλων, πρὸς τιμὴν τοῦ Ἰάκχου. 34 Οἱ μύστες Ὅπως συνάγεται ἀπὸ τὶς ἐπικλήσεις τους, οἱ πιστοὶ ἀποκαλοῦν ἑαυτοὺς κυρίως μὲ δύο ὀνομασίες, μύστης και μυστιπόλος. Ἡ λέξη μυστιπόλος (ἀπὸ τὸ μύστης καὶ πολέω) σημαίνει ἐκεῖνον, ὁ ὁποῖος τελεῖ μυστηριώδεις τελετές. Συναντοῦμε ἐπίσης τὸ ρῆμα μυστιπολέω ποὺ σημαίνει τελῶ μυστήρια, τὴ μυστιπολεία ποὺ σημαίνει τέλεση μυστηριωδῶν τελετῶν ὑπὸ μυστιπόλου, τὸ ἐπίθετο μυστιπόλευτος ποὺ σημαίνει τὸν μυστηριωδῶς ἢ μετὰ μυστηρίων ἑορταζόμενον. Διακρίνουμε ἐπίσης καὶ κάποιους βαθμοὺς ἱεραρχίας, ἀφοῦ γίνεται ἀναφορὰ σὲ μύστη νεοφάντη, νεομύστες καὶ νέους ἱκέτας 35 - προφανῶς σὲ ἀντιδιαστολὴ πρὸς τοὺς ἀρχαιοτέρους μύστες -, σὲ μυστιπόλους καὶ σὲ ὀργιοφάντες, δηλαδὴ σὲ ἱερεῖς, οἱ ὁποῖοι μυοῦν ἄλλους σὲ ὄργια διδάσκοντάς τους ἢ ἀποκαλύπτοντάς τους ἱερὰ ἀντικείμενα. αἰεί... ἀλλ αἰεὶ θνητῶν πάντων ἐπ ἀπείρονα φῦλα/ ὄμμα Δίκης ἐφορᾶτε, δικασπόλοι αἰὲν ἐοῦσαι. OH 70 (Εὐμενίδων), στ. 4-5: αἳ πάντων καθορᾶτε βίον θνητῶν ἀσεβούντων,/ τῶν ἀδίκων τιμωροί, ἐφεστηκυῖαι ἀνάγκῃ. 30 Αἰσχύλου Προμηθεὺς δεσμώτης, OH 79 (Θέμιδος), στ OH 24 (Νηρηίδων), στ : ὑμεῖς γὰρ πρῶται τελετὴν ἀνεδείξατε σεμνὴν/ εὐιέρου Βάκχοιο καὶ ἁγνῆς Φερσεφονείης,/ Καλλιόπῃ σὺν μητρὶ καὶ Ἀπόλλωνι ἄνακτι. 33 OH 38 (Κουρήτων), στ. 4: οἵτε Σαμοθράικην, ἱερὴν χθόνα, ναιετάοντες. στ. 6: ὑμεῖς καὶ τελετὴν πρῶτοι μερόπεσσιν ἔθεσθε. 34 OH 49 (Ἵπτας), στ. 2-3: μυστιπόλοις τελεταῖσιν ἀγαλλομένην Σάβου ἁγνοῦ/ νυκτερίοις τε χοροῖσιν ἐριβρεμέταο Ἰάκχου. 35 OH 9 (Εἰς Σελήνην), στ

12 Ὅμως, ἡ προσφώνηση τελετάρχα σὲ δύο ὕμνους δὲν ἀναφέρεται σὲ κάποιον μύστη, ἀλλὰ στὴν τιμωμένη θεότητα, δηλαδὴ τὸν Τριετηρικὸν (δηλ. ἀνὰ τριετία ἑορταζόμενο) Διόνυσο καὶ τὸν γέρο Σιληνό, τροφὸν καὶ ἀκόλουθον τοῦ Διονύσου. Διότι ὁ θεὸς Διόνυσος εἶναι ὁ ἴδιος ὁ μέγας ἐξάρχων τοῦ ὅλου μυστικοῦ θιάσου καὶ ὁ ἀκόλουθός του Σιληνὸς ἐξάρχει τοῦ νομίου (ποιμενικοῦ) θιάσου μὲ τοὺς θηροτύπους (θηριομόρφους) Σατύρους. Οἱ Σάτυροι λοιπὸν ἦταν μύστες μετεμφιεσμένοι σὲ θηρία, γιὰ νὰ ὑποδηλώσουν τὴν ὑποταγὴ τοῦ ζωικοῦ βασιλείου τῆς φύσεως καὶ κατ ἐπέκταση τῶν ζῳωδῶν ἐνστίκτων τοῦ ἀνθρώπου, στὸν θεὸ Διόνυσο. Τὸ ἄρρητο μυστικὸ τῶν μυστηρίων Ποιό, ὅμως, ἦταν τὸ ἄρρητο μυστικὸ τῶν Ὀρφικῶν μυστηρίων; Ποιό ἄλλο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ θεοῦ Διονύσου καὶ τὴ μυστικὴ σχέση του μὲ τοὺς πιστούς του; Ὁ Διόνυσος, ὁ ἕκτος καὶ τελευταῖος βασιλεὺς τῶν θεῶν, υἱὸς τῆς θνητῆς Σεμέλης (ἢ τῆς Περσεφόνης) καὶ τοῦ Διός, ἀκόμα βρέφος διασπᾶται ἀπὸ τοὺς κακοὺς Τιτάνες, τὰ μέλη του θάβονται στὸ ἄδυτο τοῦ Μαντείου τῶν Δελφῶν, ἀλλὰ ἀνασταίνεται δυνάμει τοῦ πατρός. Οἱ μύστες τὸν ἐπικαλοῦνται ὡς «ὄργιον ἄρρητον, κρυφὸ βλαστάρι τοῦ Διὸς ποὺ ἔχεις τριπλὴ φύση, Πρωτόγονε, Ἠρικεπαῖε, πατέρα θεῶν ἀλλὰ καὶ υἱέ». 36 Ὅμως ἕνα ἀπόσπασμα τῶν Διαθηκῶν τοῦ Ὀρφέως πρὸς τὸν μαθητή του Μουσαῖο, ἀποκαλύπτει τὸ ἀκριβὲς περιεχόμενο τῆς μυστικῆς διδασκαλίας του, τὴν ὕπαρξη ἑνὸς καὶ μοναδικοῦ θεοῦ: «Θὰ μιλήσω σὲ ὅσους εἶναι θεμιτό οἱ δὲ ἀμύητοι σταθεῖτε στὶς θύρες ὅλοι μαζί. Ἄκουε δὲ σύ, τέκνο τῆς φωτοφόρου Σελήνης, Μουσαῖε διότι θὰ μιλήσω τὰ ἀληθῆ βλέπε τὸν μοναδικὸ ἄνακτα τοῦ κόσμου. Ἕνας εἶναι, αὐτογέννητος, τὰ πάντα ἔχουν γεννηθεῖ ἀπὸ ἕνα. Μέσα σὲ αὐτὰ αὐτὸς ὑπερέχει, οὔτε κανεὶς τὸν βλέπει ἀπὸ τοὺς θνητούς, ἄλλ αὐτὸς βέβαια βλέπει πάντες». 37 Πρόκειται γιὰ τὸν μεγάλο θεὸ τῶν Ὀρφικῶν μυστηρίων, ὁ ὁποῖος ἔχει πολλὰ ὀνόματα (Πρωτόγονος, Ἠρικεπαῖος, Φάνης, Ἔρως, Μῆτις), ἀναλόγως τοῦ ἐπιπέδου δημιουργίας στὸ ὁποῖο γίνεται ἀναφορά, καὶ ταυτίζεται μὲ τὸν Δία καὶ τὸν Διόνυσο: «ἕνας Ζεύς, ἕνας Ἅδης, ἕνας Ἥλιος, ἕνας Διόνυσος, ἕνας θεὸς στὰ πάντα». 38 Εἶναι λοιπὸν ταυτοχρόνως ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱός του ποὺ πεθαίνει καὶ ἀνασταίνεται. Ὀρφικὰ καὶ Ἐλευσίνια μυστήρια Αὐτὸν τὸν θάνατο καὶ τὴν ἀνάσταση τοῦ χθονίου Διονύσου, τοῦ «γηίνου» καὶ ἑπομένως 36 OH 52 (Τριετηρικοῦ), στ. 5-6: ὄργιον ἄρρητον, τριφυές, κρύφιον Διὸς ἔρνος,/πρωτόγον, Ἠρικεπαῖε, θεῶν πάτερ ἠδὲ καὶ υἱέ. 37 OFr OFr

13 θνητοῦ Διονύσου, τοῦ χλοοκάρπου καὶ καρπίμου Βάκχου, οἱ μύστες ἑορτάζουν κάθε χρόνο στὰ Μικρὰ μυστήρια, περιμένοντας νὰ περάσει ἡ τριετία, ὁπότε τελοῦνται τὰ Μεγάλα μυστήρια. 39 Αὐτὰ παραπέμπουν στὰ Μικρὰ καὶ Μεγάλα μυστήρια τῆς Ἐλευσῖνος, ὅπως γίνεται φανερὸ ἀπὸ τὶς ἀναφορὲς στὶς Ἐλευσίνιες θεότητες (Δήμητρα Ἐλευσινία, Μητέρα Ἀνταία, Πλούτωνα, Περσεφόνη, Μίση, Ἴπτα, Ἴακχο), τὴν πεδιάδα τῆς Ἐλευσῖνος, στὸν «γεμάτο θυμίαμα» ναό της καὶ τὸ ἄντρο της, «ὅπου εὑρίσκονται οἱ πύλες τοῦ Ἅδου». 40 Κατὰ τὴ μυθολογία, ἡ πλέον γνωστὴ εἴσοδος τοῦ Ἅδου εὑρισκόταν στὸν Ἀχέροντα ποταμὸ καὶ οἱ νεκροὶ ἔπρεπε νὰ περάσουν τὴν Ἀχερουσία λίμνη μὲ περατάρη τὸν Χάρο, γιὰ νὰ εὑρεθοῦν στὸ βασίλειο τοῦ Κάτω κόσμου. Κατὰ τοὺς Ὀρφικοὺς ὕμνους ὅμως, ὁ Ἑρμῆς Χθόνιος, «ὁ ὁποῖος κατοικεῖ στοῦ Κωκυτοῦ 41 τὸν χωρὶς ἐπιστροφὴ δρόμο τῆς ἀνάγκης» καὶ «κοντὰ στὴν Περσεφόνη ὑπηρετεῖ τὸν ἱερὸ δόμο» τοῦ ναοῦ στὴν Ἐλευσῖνα, εἶναι αὐτὸς «ὁ ὁποῖος ὁδηγεῖ τὶς ψυχὲς στὰ κατάβαθα τῆς γῆς», ἀλλὰ καὶ τὶς ἐπαναφέρει. 42 Ἑπομένως, ἡ ἀναφορὰ σὲ «πύλες τοῦ Ἅδου» στὸν ναὸ τῆς Ἐλευσῖνος σημαίνει ὅτι μέσα σὲ αὐτὸν κατὰ τὰ Ἐλευσίνια μυστήρια ἐτελεῖτο ὁ εἰκονικός, τελετουργικὸς θάνατος τοῦ θεοῦ, ἡ κάθοδός του στὸν Ἅδη, καὶ κατόπιν ἡ ἐπάνοδός του εἰς τὸν ἐπάνω κόσμο, δηλαδὴ ἡ ἀνάστασή του. Ἡ ὑπόσχεση τῆς σωτηρίας τῶν ψυχῶν καὶ τῆς μετὰ θάνατον αἰωνίου ζωῆς ἀποτελοῦν βασικὲς ἀρχὲς ὅλων τῶν μυστηριακῶν θρησκειῶν, τῶν ὁποίων οἱ μυητικὲς τελετουργίες ἀποβλέπουν στὴν διαπαιδαγώγηση τῶν πιστῶν καὶ τὴν ὁδήγηση τῶν ψυχῶν τους βαθμηδὸν ἀπὸ τὰ γήινα πράγματα ἕως τὴν πλήρη ψυχικὴ ἀνάταση καὶ τὴν μυστικὴ ἕνωσή τους μὲ τὸν θεό. Σὲ αὐτὸ τὸ ὄργιον ἄρρητον, τὸ «μυστηριακὸ δρώμενο», μετέχοντας μὲ τὴν ψυχὴ καὶ τὸ σῶμά του ὁ μυούμενος, βιώνει μαζὶ μὲ τὸν θεό του τὸν δικό του θάνατο ἀπαλλασσόμενος ἀπὸ τὰ πάθη τῆς σάρκας καὶ ἐπανέρχεται στὸν ἐπάνω κόσμο, ἀνασταίνεται μαζὶ μὲ τὸν θεό του, γιὰ νὰ ζήσει πλέον ἀπαλλαγμένος ἀπὸ τὰ ἁμαρτήματά του, ἀναγεννημένος, μιὰ νέα ζωή, ἕνα «βίον ὅσιον». Τὸ ἦθος τῶν μυστῶν Ἂν τὸν μυστηριακὸ χαρακτῆρα τῶν Ὀρφικῶν τελετῶν φανερώνουν τὰ ἐπίθετα μυστιπόλος και μυστιπόλευτος (μυστιπόλοις τελεταῖσι, τελετὰς μυστιπολεύτους), τὸν ἠθικὸ χαρακτῆρα τους ἀποκαλύπτουν οἱ ἐπικλήσεις τῶν μυστῶν πρὸς τοὺς θεούς, ὅπου αὐτοὶ χαρακτηρίζουν ἑαυτοὺς σεμνούς, εὐσεβεῖς καὶ ὁσίους, καὶ τὰ μυστήριά τους ἁγνά καὶ τὴν τελετή τους πάνθειον, εὐίερον (πανάγια), σεμνήν, ἁγίαν (ἀντιστ. τὶς τελετές τους εὐφήμους (εὐοίωνες), «ὁσίας, ἁγίας, εὐιέρους). Μία φορὰ γίνεται ἀναφορὰ σὲ εὐιέρους 39 OH 53 (Ἀμφιετοῦς), στ. 1, 3-4, 8: Ἀμφιετῆ καλέω Βάκχον, χθόνιον Διόνυσον,/... ὃς παρὰ Περσεφόνης ἱεροῖσι δόμοισι ἰαύων/ κοιμίζει τριετῆρα χρόνον, Βακχήιον ἁγνόν... χλοόκαρπε... κάρπιμε Βάκχε. 40 OH 18 (Εἰς Πλούτωνα), στ : τετρώροις ἵπποισιν ὑπ Ἀτθίδος ἤγαγες ἄντρον/ δήμου Ἐλευσῖνος, τόθι περ πύλαι εἴσ Ἁΐδαο. OH 40 (Δήμητρος Ἐλευσινίας), στ. 6: ἣ ναίεις ἁγνοῖσιν Ἐλευσῖνος γυάλοισιν. OH 41 (Μητρὸς Ἀνταίας), στ. 4: νηστείαν κατέπαυσας Ἐλευσῖνος ἐν γυάλοισιν. OH 42 (Μίσης), στ. 5: εἴτ ἐν Ἐλευσῖνος τέρπῃ νηῷ θυόεντι. 41 Κατὰ τὴν παράδοση τοῦ Ὀρφέως, οἱ τέσσαρες ποταμοὶ ἀντιστοιχοῦν στὰ τέσσαρα στοιχεῖα καὶ τὰ σημεῖα τοῦ ὁρίζοντος ὡς ἑξῆς: ὁ Πυριφλεγέθων ἀντιστοιχεῖ στὸ πῦρ καὶ τὴν ἀνατολή, ὁ Κωκυτὸς στὴ γῆ καὶ τὴ δύση, ὁ Ἀχέρων στὸν ἀέρα καὶ τὴ μεσημβρία, καὶ ὁ Ὠκεανὀς στὸ ὕδωρ καὶ τὸν βορρᾶ: Ὀλυμπιοδ. Εἰς Πλάτ. Φαίδωνα C III ος (OFr 123). 42 OH 57 (Ἑρμοῦ Χθονίου), στ. 1-2, 9: Κωκυτοῦ ναίων ἀνυπόστροφον οἶμον ἀνάγκης,/ ὃς ψυχὰς θνητῶν κατάγεις ὑπὸ νέρτερα γαίης... καὶ πάλιν ἐγείρεις. 11

14 ἐπιλοιβάς, 43 δηλαδὴ σὲ «πανάγιες σπονδές», οἱ ὁποῖες προφανῶς ἀποτελοῦσαν μέρος τῆς τελετῆς. Τί ζητοῦσαν, ἄραγε, οἱ μύστες ἀπὸ καθένα τῶν θεῶν στὶς ἐπικλήσεις τους; Πρῶτο ἀπὸ ὅλα, νὰ παραστεῖ αὐτὸς στὴν πανίερη τελετή τους «χαρωπός», μὲ «χαρούμενη ὄψη», δηλαδὴ δείχνοντας τὴν εὐμένειά του πρὸς αὐτούς. 44 Ἰδιαιτέρως παρακαλοῦν τὸν κύριο τοῦ κάτω κόσμου, τὸν Πλούτωνα, νὰ φανεῖ ἵλαος (εὐμενής). Παρομοίως, ἀπευθυνόμενοι πρὸς τὴν θεὰ δέσποινα Λητώ, τὴ μητέρα τοῦ Ἀπόλλωνος καὶ τῆς Ἀρτέμιδος, τῆς ζητοῦν νὰ ἐπακούσει ὡς «ἔχουσα σπλαχνικὴ καρδιά», ὡς φιλεύσπλαχνος, καὶ νὰ παραστεῖ στὴν πανάγια τελετή. 45 Κάτι ἀντίστοιχο αἰτούμεθα καὶ ἐμεῖς ἀπὸ τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο στὸ Μικρὸ Ἀπόδειπνο: Καὶ πάρεσό μοι ἀεὶ ὡς ἐλεήμων καὶ συμπαθὴς καὶ φιλάγαθος. Εὔχονται, μὲ τὴν παρουσία του ὁ θεὸς νὰ παράσχει στὸν μύστη ζωὴν ὁσίαν, νὰ τοὺς ἀναδείξει ὁσίους μύστας. 46 Νὰ τοὺς παράσχει ἡδύν βίον (ζωὴ γλυκειὰ) 47 ὄχι ἁπλῶς μὲ πολὺν ὄλβον (πλοῦτο), ἀλλὰ μὲ «πλοῦτον, εἰρήνην καὶ ὑγιείαν, ἡ ὁποία ἔχει καταπραΰνουσα χεῖρα». 48 Μάλιστα παρακαλοῦν τὴ θεὰ Δήμητρα, νὰ ἔλθει «γεμάτη καρποὺς τοῦ θερισμοῦ, φέροντας εἰρήνη καὶ εὐνομία ἐρατεινὴ καὶ εὐδαίμονα πλοῦτον καὶ μαζί τους τὴν βασίλισσα ὑγιεία». 49 Τὴ σπουδαιότητα τῆς ὑγιείας στὴ ζωή μας δείχνει ἡ ὕπαρξη ἰδιαιτέρου ὕμνου πρὸς αὐτήν, ὅπου οἱ μύστες τὴν παρακαλοῦν νὰ «ἔρχεται πάντοτε ἐπαρωγὸς καὶ νὰ τούς σώζει ἀπὸ τὴν κακότυχη θλίψη κακῶν νόσων». 50 Ὅμως, καὶ ἐμεῖς δεόμεθα γιὰ τὰ ἴδια πράγματα κατὰ τὴ Θεία λειτουργία, ὅταν ὁ Διάκονος λέει: Ὑπὲρ εὐκρασίας ἀέρων, εὐφορίας τῶν καρπῶν τῆς γῆς καὶ καιρῶν εἰρηνικῶν, τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν... Ἔτι δεόμεθα ὑπὲρ ἐλέους, ζωῆς, εἰρήνης, ὑγιείας, σωτηρίας, ἐπισκέψεως. Πῶς, ὅμως, οἱ μύστες θὰ ἐπιτύχουν νὰ ἔχουν ζωὴν ὁσίαν, νὰ εἶναι ὅσιοι, σεμνοὶ καὶ σεβαστοί; Ἀσφαλῶς, ἂν ὁ τρόπος ζωῆς καὶ γενικῶς τὰ ἔργα τους ἀνταποκρίνονται στὶς ἀπαιτήσεις αὐτῆς τῆς ποιότητος τοῦ βίου. Γι αὐτὸ ἐπεκτείνουν τὶς ἐπικλήσεις τους καὶ εὔχονται νὰ ἔχουν θεία βοήθεια καὶ σὲ ὅ,τι ἔχει σχέση μὲ τὸ ἠθικὸν μέρος τῆς ζωῆς τους. Παρακαλοῦν λοιπὸν τὸν Ἔρωτα, «νὰ ἔλθει μὲ καθαρὲς σκέψεις πρὸς τοὺς μύστες καὶ νὰ ἀπομακρύνει ἀπὸ αὐτοὺς τὶς κακὲς καὶ ἄτοπες ἐπιθυμίες». 51 Ἀντίστοιχη εἶναι ἡ παράκλησή τους πρὸς τὸν Ἥφαιστο, ὁ ὁποῖος δὲν συμβολίζει μόνον τὸ ἐξωτερικὸ πῦρ τῶν τεχνουργῶν 43 OH 66 (Ἡφαίστου), στ OH 6 (Πρωτογόνου), στ : βαῖνε γεγηθὼς/ ἐς τελετὴν ἁγίαν πολυποίκιλον ὀργιοφάνταις. OH 27 (Μητρὸς θεῶν), στ. 11, 14: ἔρχεο πρὸς τελετήν, ὦ πότνια, τυμπανοτερπής... ἔρχεο γηθόσυνος, κεχαρισμένη εὐσεβίῃσιν. OH 42 (Μίσης), στ. 11: εὐμενέουσα ἔλθοις ἀγαθοῖς τελέουσα ἐπ ἀέθλοις. OH 49 (Ἵπτας), στ. 7: ἔρχεο πρὸς τελετὰς ἱερῷ γήθουσα προσώπῳ. OH 53 (Ἀμφιετοῦς), στ. 9: βαῖν ἐπὶ πάνθειον τελετὴν γανόωντι προσώπῳ. 45 OH 18 (Εἰς Πλούτωνα), στ. 19: ἵλαον ἀγκαλέω σε μολεῖν κεχαρηότα μύσταις. OH 35 (Λητοῦς), στ. 6-7: κλῦθι, θεὰ δέσποινα, καὶ ἵλαον ἧτορ ἔχουσα/ βαῖν ἐπὶ πάνθειον τελετὴν τέλος ἡδὺ φέρουσα. 46 OH 4 (Οὐρανοῦ), στ. 9: κλῦθ ἐπάγων ζωὴν ὁσίαν μύστῃ νεοφάντῃ. OH 84 (Ἑστίας), στ. 3: τούσδε σὺ ἐν τελεταῖς ὁσίους μύστας ἀναδείξαις. 47 OH 8 (Εἰς Ἥλιον), στ. 20: κλῦθι λόγων, ἡδὺν δὲ βίον μύστῃσι πρόφαινε. 48 OH 23 (Νηρέως), στ. 7-8: πέμπε δὲ μύσταις/ ὄλβον τ εἰρήνην τε καὶ ἠπιόχειρον ὑγείην. OH 24 (Νηρηίδων), στ. 9: ὑμᾶς κικλήσκω πέμπειν μύσταις πολὺν ὄλβον. 49 OH 40 (Δήμητρος Ἐλευσινίας), στ : καρποῖς βρίθουσα θερείοις,/ εἰρήνην κατάγουσα καὶ εὐνομίην ἐρατεινὴν/ καὶ πλοῦτον πολύολβον, ὁμοῦ δ ὑγίειαν ἄνασσαν. 50 OH 68 (Ὑγείας), στ : μόλε μυστιπόλοις ἐπιτάρροθος αἰεὶ/ ῥυομένη νούσων χαλεπῶν κακόποτμον ἀνίην. 51 OH 58 (Ἔρωτος), στ. 9-10: ἀλλά, μάκαρ, καθαραῖς γνώμαις μύσταισι συνέρχου,/ φαύλους δ ἐκτοπίους θ ὁρμὰς ἀπὸ τῶνδ ἀπόπεμπε. 12

15 καὶ μεταλλουργῶν, ἀλλὰ καὶ τὸ ἐσωτερικὸ πῦρ, δηλαδὴ τὴ θερμότητα τῶν σωμάτων μας, καὶ γενικῶς τὴ ζωτική μας δύναμη, μιὰ ἐκδήλωση τῆς ὁποίας εἶναι καὶ τὸ ἐρωτικὸ ἔνστικτο. Τὸν παρακαλοῦν λοιπόν, «νὰ παύσει τὴ λυσσῶσα μανία τοῦ ἀκαμάτου πυρός, τὸ ὁποῖο καίει φυσικῶς μέσα στὰ σώματά μας». 52 Τὸ περιεχόμενο τῶν ἐπικλήσεων τῶν ἀρχαίων μυστῶν δὲν ἀπέχει πολὺ ἀπὸ τὶς δικές μας παρακλήσεις πρὸς τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰ. Χριστὸν στὸ Μικρὸ Ἀπόδειπνο καὶ τὸν Ἀκάθιστον Ὕμνο: Καὶ δὸς ἡμῖν, Δέσποτα, πρὸς ὕπνον ἀπιοῦσιν, ἀνάπαυσιν σώματος καὶ ψυχῆς καὶ διαφύλαξον ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ ζοφεροῦ ὕπνου τῆς ἁμαρτίας καὶ ἀπὸ πάσης σκοτεινῆς καὶ νυκτερινῆς ἡδυπαθείας. Παῦσον τὰς ὁρμὰς τῶν παθῶν, σβέσον τὰ πεπυρωμένα βέλη τοῦ πονηροῦ, τὰ καθ ἡμῶν δολίως κινούμενα τὰς τῆς σαρκὸς ἡμῶν ἐπαναστάσεις κατάστειλον καὶ πᾶν γεῶδες καὶ ὑλικὸν ἡμῶν φρόνημα κοίμησον. Καὶ δώρησον ἡμῖν, ὁ Θεός, γρήγορον νοῦν, σώφρονα λογισμόν, καρδίαν νήφουσαν, ὕπνον ἐλαφρὸν καὶ πάσης σατανικῆς φαντασίας ἀπηλλαγμένον. Οἱ εὐχές τῶν μυστῶν δὲν περιορίζονται μόνον σὲ ἐπικλήσεις βοηθείας πρὸς ὅσους εὑρίσκονται στὴν ξηρά. Εὔχονται λοιπὸν καὶ ὑπὲρ τῶν μυστῶν-ναυτικῶν, οἱ ὁποῖοι ἀντιμετωπίζουν τόσους κινδύνους στὰ ταξίδια τους, παρακαλώντας θεότητες τῆς θάλασσας. Ζητοῦν ἀπὸ τὴ Λευκοθέα, «νὰ ἔλθει μὲ καλοπροαίρετη θέληση βοηθὸς σωτήρας στὰ πλοῖα μὲ τὰ καλὰ θρανία γιὰ κωπηλάτες, φέροντας εὐνοϊκὸν ἄνεμο ποὺ ἐπιταχύνει τὸν πλοῦν τῶν πλοίων στοὺς μύστες ποὺ βρίσκονται στὴ θάλασσα». 53 Ἐπικαλοῦνται τὸν Παλαίμονα, «νὰ ἔλθει στὶς πανίερες τελετὲς εὐμενὴς μὲ χαρωπὸ πρόσωπο, καὶ νὰ σώζει τοὺς μύστες σὲ ξηρὰ καὶ θάλασσα, διότι πάντοτε ὅταν ἐμφανίζεται τρικυμία στὰ πλοῖα ποὺ πλανῶνται στὸν πόντο γίνεσαι μόνος ὁρατὸς σωτήρας στοὺς ἀνθρώπους, σώζοντας ἀπὸ τὴν κακὴ ὀργὴ τῶν θαλασσίων κυμάτων». 54 Σπουδαιότεροι ὅμως ὅλων εἶναι οἱ Κουρῆτες- Κορύβαντες, οἱ μυστηριακοὶ θεοὶ τῆς Σαμοθράκης, οἱ ὁποῖοι ταυτίζονται μὲ τοὺς Διοσκούρους, καὶ μὲ ἐξουσία σὲ οὐρανό, γῆ καὶ θάλασσα εἶναι κύριοι τῶν στοιχείων τῆς φύσεως, τὰ ὁποῖα μπορεῖ νὰ ἔχουν εὐεργετικὴ ἀλλὰ καὶ καταστροφικὴ δράση, ἰδιαιτέρως ὡς θυελλώδεις ἄνεμοι. Αὐτοὺς παρακαλοῦν οἱ μύστες, ὡς σωτῆρες τῶν ναυτικῶν νὰ «ἀπομακρύνουν τοὺς κινδύνους ἀπὸ τοὺς θνητοὺς ποὺ πλανῶνται στὴ θάλασσα», καὶ γενικῶς νὰ «πνέουν εὐνοϊκῶς», νὰ εἶναι «σωτήριοι καὶ προσηνεῖς» καὶ νὰ «φέρουν καρπούς». 55 Ἀλλὰ καὶ σήμερα, κατὰ τὴ Θεία λειτουργία προτρέπουμε τοὺς πιστοὺς νὰ δεηθοῦν στὸν Κύριο: Ὑπὲρ πλεόντων, ὁδοιπορούντων, νοσούντων, καμνόντων, αἰχμαλώτων, καὶ τῆς σωτηρίας αὐτῶν, τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν. Τέλος, σημαντικὸ γιὰ τοὺς μύστες εἶναι ὄχι μόνον τὸ πῶς θὰ ζήσουν, ἀλλὰ καὶ τὸ πῶς θὰ τελειώσουν τὴ ζωή τους. Γι αὐτὸ ζητοῦν τόσον ἀπὸ τὸν θεὸν-ἰατρόν Ἀσκληπιὸν νὰ «δίνει ἀγαθὸν τέλος τοῦ βίου», ὅσον καὶ ἀπὸ τὸν ψυχοπομπὸν Ἑρμῆ, «νὰ στέλνει στοὺς μύστες 52 OH 66 (Ἡφαίστου), στ : παῦσον λυσσῶσαν μανίαν πυρὸς ἀκαμάτοιο/ καῦσιν ἔχων φύσεως ἐν σώμασιν ἡμετέροισιν. 53 OH 74 (Λευκοθέας), στ. 8-10: ἀλλά, θεά, δέσποινα, μόλοις ἐπαρωγὸς ἐοῦσα/ νηυσὶν ἐπ εὐσέλμοις σωτήριος εὔφρονι βουλῇ/ μύσταις ἐν πόντῳ ναυσίδρομον οὖρον ἄγουσα. 54 OH 75 (Παλαίμονος), στ. 3-8: κικλήσκω σε, Παλαῖμον, ἐπ εὐιέροις τελεταῖσιν/ ἐλθεῖν εὐμενέοντα, νέῳ γήθοντα προσώπῳ/ και σῴζειν μύστας κατά τε χθόνα καὶ κατὰ πόντον/ ποντοπλάνοις γὰρ ἀεὶ ναυσὶν χειμῶνος ἐναργὴς/ φαινομένου σωτὴρ μοῦνος θνητοῖς ἀναφαίνῃ,/ ῥυόμενος μῆνιν χαλεπὴν κατὰ πόντιον οἶδμα. 55 OH 38 (Κουρήτων), στ. 5, 24,

16 τέλος ἀγαθὸ κατὰ τὰ ἔργα» τους. 56 Αὐτὴ εἶναι ἡ ἀρχαιοελληνικὴ ἐκδοχὴ τῆς δικῆς μας αἰτήσεως πρὸς τὸν Κύριο κατὰ τὴ Θεία λειτουργία: Χριστιανὰ τὰ τέλη τῆς ζωῆς ἡμῶν, ἀνώδυνα, ἀνεπαίσχυντα, εἰρηνικά, καὶ καλὴν ἀπολογία... αἰτησώμεθα. Τὸ ταξίδι τοῦ μύστου στὸν Κάτω κόσμο Ἡ ἀγωνία τοῦ μύστου, νὰ θυμᾶται πάντα ὅσα βιώνει στὶς πανίερες τελετές, γιὰ νὰ ἀκολουθεῖ τὸν σωστὸ δρόμο στὴ ζωή του, τὸν συνοδεύει ὄχι μόνον ἕως τὸν θάνατό του, ἀλλὰ καὶ στὸ ταξίδι του πρὸς τὸν Κάτω κόσμο, ὅπου θὰ ὑποστεῖ τὴν τελικὴ δοκιμασία. Εὔχεται λοιπὸν στὴ Μνημοσύνη, νὰ ἀπομακρύνει τὴ λησμονιὰ ἀπὸ τοὺς μύστες. 57 Καὶ γιὰ νὰ φύγει ἀπὸ τὴ ζωὴ βέβαιος, ὅτι θὰ πάει στὸν κόσμο τῶν μακάρων, φέρει μαζί του ἕνα ἔλασμα χρυσοῦ, ἕνα «χρυσόφυλλο», μὲ χαραγμένο ἐπάνω του, τί πρέπει νὰ πράξει, ὅταν εὑρεθεῖ μπροστὰ στὶς πύλες τοῦ Ἅδου: «Στὰ ἀριστερὰ θὰ βρεῖς μιὰ κρήνη καὶ κοντά της νὰ στέκεται ἕνα λευκὸ κυπαρίσσι σὲ αὐτὴ δὲν πρέπει οὔτε κἂν νὰ πλησιάσεις. Μετὰ θὰ βρεῖς ἄλλη κρήνη, στὴν ὁποία ρέει δροσερὸ νερὸ ἀπὸ τὴ λίμνη τῆς Μνημοσύνης, καὶ μπροστά της ὑπάρχουν φύλακες. Νὰ τούς εἰπεῖς Γῆς παῖς εἰμι καὶ Οὐρανοῦ ἀστερόεντος, αὐτὰρ ἐμοῖ γένος οὐράνιον, αὐτὸ τὸ ξέρετε καὶ σεῖς. μὲ καίει δίψα καὶ χάνομαι. Δῶστε μου γρήγορα δροσερὸ νερὸ ποὺ τρέχει ἀπὸ τὴ λίμνη τῆς Μνημοσύνης. Καὶ αὐτοὶ θὰ σοῦ δώσουν νὰ πιεῖς ἀπὸ τὴ θεία κρήνη, καὶ ἔτσι θὰ εὑρεθεῖς μὲ τοὺς ἄλλους ἥρωες». 58 Ἡ ἀναφορὰ στὶς δύο κρῆνες, τὴν ἀριστερὴ τῆς λησμοσύνης καὶ τὴ δεξιὰ τῆς μνημοσύνης, ἀνακαλοῦν στὴ μνήμη μας ὄχι μόνον ἀνάλογες περιπτώσεις ἀπὸ τὴ λαϊκή μας παράδοση καὶ τὴν ποίηση, 59 ἀλλὰ καὶ τὸν Πυθαγόρειο κατάλογο τῶν ζευγῶν τῶν ἀντιθέτων. Τὸ σύνθημα τῆς ἀναγνωρίσεως τοῦ μεμυημένου ἀπὸ τοὺς φύλακες δείχνει ὅτι αὐτὸς ἔχει μὲν ἐπίγνωση τῆς διττῆς φύσεώς του ὡς ἀνθρώπου, δηλαδὴ τῆς γηίνης τιτανικῆς καὶ τῆς θείας 56 OH 67 (Ἀσκληπιοῦ), στ. 8: ἐλθέ, μάκαρ, σωτήρ, βιοτῆς τέλος ἐσθλὸν ὀπάζων. OH 57 (Ἑρμοῦ Χθονίου), στ. 12: ἀλλά, μάκαρ, πέμποις μύσταις τέλος ἐσθλὸν ἐπ ἔργοις. 57 OH 77 (Μνημοσύνης), στ. 9-10: ἀλλά, μάκαιρα θεά, μύσταις μνήμην ἐπέγειρε/ εὐιέρου τελετῆς, λήθην δ ἀπὸ τῶνδ ἀπόπεμπε. 58 OFr 32: Ἔλασμα χρυσοῦ ἀπὸ τὴν Πετέλια (πλησίον τοῦ Στρόγκολι, Ἰταλία), 4 ου -3 ου αἰ. π.χ., British Museum: εὑρήσσεις δ Ἀΐδαο δόμων ἐπ ἀριστερὰ κρήνην,/ πάρ δ αὐτῇ λευκὴν ἑστηκυῖαν κυπάρισσον / ταύτης τῆς κρήνης μηδὲ σχεδὸν ἐμπελάσειας./ εὑρήσεις δ ἑτέραν, τῆς Μνημοσύνης ἀπὸ λίμνης/ ψυχρὸν ὕδωρ προρέον φύλακες δ ἐπίπροσθεν ἔασιν. εἰπεῖν «Γῆς παῖς εἰμὶ καὶ Οὐρανοῦ ἀστερόεντος,/ αὐτὰρ ἐμοὶ γένος οὐράνιον τόδε δ ἵστε καὶ αὐτοί./ δίψῃ δ εἰμὶ αὔη καὶ ἀπόλλυμαι ἀλλὰ δότ αἶψα/ ψυχρὸν ὕδωρ προρέον τῆς Μνημοσύνης ἀπὸ λίμνης.»/ καὐτοί σοι δώσουσι πιεῖν θείης ἀπὸ κρήνης,/ καὶ τότ ἔπειτ ἄλλοισι μεθ ἡρώεσσιν ἀνάξεις. 59 Ἀντιθέτως, στὸ ποίημα Λήθη τοῦ Λ. Μαβίλη ὑπάρχει μία μόνον κρήνη, τῆς λησμοσύνης, ἡ ὁποία ὅμως μετατρέπεται σὲ μνημοσύνης, ἂν θολώσει τὸ νερό της ἀπὸ δάκρυ τῆς ψυχῆς τοῦ νεκροῦ: Καλότυχοι οἱ νεκροὶ ποὺ λησμονάνε/ τὴν πίκρα τῆς ζωῆς./ οἱ ψυχὲς διψοῦν καὶ πᾶνε/ στῆς λησμονιᾶς τὴν κρυσταλλένια βρύση,/ μὰ βοῦρκος τὸ νεράκι θὰ μαυρίσει,/ ἂν στάξει γι αὐτὲς δάκρυ ὅταν ἀγαπᾶνε./ Κι ἂν πιοῦν θολὸ νερὸ ξαναθυμοῦνται/ διαβαίνοντας λιβάδια ἀπὸ ἀσφοδείλι/ πόνους παλιοὺς ποὺ μέσα τους κοιμοῦνται. 14

17 διονυσιακῆς, τονίζει ὅμως ἰδιαιτέρως τὴ θεία καταγωγή του καὶ ἑπομένως τὸ θεῖον μέρος τῆς φύσεώς του. Αὐτῆς τῆς ἀληθείας γίνεται κοινωνὸς ἐν ζωῇ ὁ μεμυημένος, ἂν μεταλάβει τοῦ ὕδατος τῆς λίμνης τῆς Μνημοσύνης. Δηλαδή, ἂν αὐτὸς γίνει κοινωνὸς τῆς ἀληθείας, ἡ ὁποία παραδίδεται ἀλληγορικῶς μέσῳ τῶν μύθων καὶ τῶν δρωμένων κατὰ τὶς πατροπαράδοτες ἄρρητες μυητικὲς τελετὲς ἢ ἄρρητα ὄργια, τὶς ὁποῖες διασώζει ἡ συλλογικὴ μνήμη τῶν ἀνθρώπων. Ἡ ἱκανοποίηση τοῦ αἰτήματός του εἶναι βεβαία, καὶ ἀποτελεῖ ἀρχαιοελληνικὸν πρόδρομο τοῦ εὐαγγελικοῦ: Αἰτῆτε, καὶ δοθήσεται ὑμῖν ζητεῖτε, καὶ εὑρήσετε κρούετε, καὶ ἀνοιγήσεται ὑμῖν. πᾶς γὰρ ὁ αἰτῶν λαμβάνει, καὶ ὁ ζητῶν εὑρίσκει, καὶ τῷ κρούοντι ἀνοιγήσεται (Ματθ. ζ 7-8). Μὲ τί εἴδους ἄλλους «ἥρωες» θὰ εὑρεθεῖ ὁ μεμυημένος, γίνεται φανερὸ ἀπὸ τὸν Πλάτωνα, ὁ ὁποῖος ἀναφέρει τὶς ἀπόψεις τοῦ Μουσαίου καὶ τοῦ υἱοῦ του σχετικῶς μὲ τὴν μετὰ θάνατον τύχη τῶν δικαίων. Δηλαδή, ὅταν αὐτοὶ εὑρεθοῦν στὸν Ἅδη, θὰ μετέχουν σὲ συμπόσιο τῶν ὁσίων, διάγοντας ὅλον τὸν καιρὸ στεφανωμένοι καὶ μεθυσμένοι, κρίνοντας ὅτι ἡ καλύτερη ἀμοιβὴ τῆς ἀρετῆς εἶναι ἡ αἰωνία μέθη. 60 Πρόκειται γιὰ τὸ μετὰ θάνατον πνευματικὸ συμπόσιο τῶν ἁγίων καὶ τὴν αἰωνία μέθη τῆς ψυχικῆς εὐδαιμονίας. Προϋπόθεση ὅμως αὐτῶν εἶναι ἡ μύηση καὶ ἡ συμμετοχὴ στὶς ἱερὲς τελετές, διότι «ὅποιος φθάσει στὸν Ἅδη ἀμύητος καὶ ἀτέλεστος (δηλ. ἀμέτοχος τῶν τελετῶν), θὰ κεῖται μέσα στὸν βόρβορο, ἐνῶ ὅποιος ἔχει καθαρθεῖ καὶ μετάσχει τῶν τελετῶν (κεκαθαρμένος τε καὶ τετελεσμένος), φθάνοντας ἐκεῖ θὰ κατοικήσει μὲ τοὺς θεούς». 61 Ὅλα αὐτὰ τὰ στοιχεῖα τοῦ μυητικοῦ μύθου, δηλαδὴ τὸ ταξίδι στὸν Κάτω κόσμο μὲ τὰ σημάδια τῆς ὀρθῆς πορείας, τὰ δένδρα, οἱ πηγές, ἡ φύλαξη τοῦ πολυτίμου ὕδατος τῆς ζωῆς καὶ τῆς γνώσεως, ἡ φράση ἀναγνωρίσεως ἀπὸ τοὺς φύλακες, καθὼς καὶ ἡ πίστη γιὰ τὴ συμμετοχὴ στὸ συμπόσιο τῶν ὁσίων κ.ἄ. ἀποτελοῦν προβολὴ τοῦ τρόπου καὶ τῶν συνθηκῶν τῆς ἐπιγείου ζωῆς στὴ μετὰ θάνατον ζωή, στὸν Κάτω κόσμο τοῦ Ἅδου, ὅπου γίνεται ἡ κρίση καὶ ὁ διαφορισμὸς τῶν ὁσίων ἀπὸ τοὺς ἀδίκους, οἱ ὁποῖες συνεπάγονται τὶς ἀνάλογες ἐπιπτώσεις στὴ ζωή τους ἐκεῖ κάτω. Ἡ πραγματικότητα, προβαλλομένη ἀρχικῶς στὸν Ἄνω (ἣ τὸν Κάτω) κόσμο, περιβάλλεται τὸ στοιχεῖο μιᾶς ὑπερβατικῆς γνώσεως. Κατόπιν, ἐπαναπροβαλλομένη στὸ γήινο ἐπίπεδο, ἐμφανίζεται ὡς ἀποκάλυψη ἐκ τῶν ἄνω, ἡ ὁποία γίνεται γνωστὴ μόνον σὲ ὅσους κατέχουν τὴ γνώση τῆς ἑρμηνείας τοῦ συμβολισμοῦ τῶν μυστηρίων. Ἔτσι, διὰ δύο προβολῶν, πρῶτα ἄνω καὶ κατόπιν κάτω, μῦθος καὶ πραγματικότητα διαπλέκονται σὲ τέτοιον βαθμό, ὥστε νὰ ἀποτελοῦν είκόνες ἢ ὄψεις τοῦ αὐτοῦ πράγματος κατὰ τὸ μῦθος λόγος ψευδής, εἰκονίζων τὴν ἀλήθειαν (λεξ. Σουίδα). Τοῦτο κυριολεκτικῶς συνοψίζει τὶς ἀπόψεις ἀρχαίων φιλοσόφων καὶ ἐκκλησιαστικῶν πατέρων, οἱ ὁποῖοι ἀνεγνώρισαν τὴ συμβολικὴ σημασία τῶν μύθων ἰδίως τῶν κοσμογονικῶν μὲ τὶς προεκτάσεις τους στὴν μυητικὴ τελετουργία καὶ τὴ σχέση τους ὄχι μόνον μὲ τὴν πραγματικότητα, ἀλλὰ καὶ τὴ φιλοσοφία. Ἔτσι, ὁ μὲν Πλάτων θεωρεῖ ὅτι ὅσιοι εἶναι οἱ ὀρθῶς πεφιλοσοφήσαντες, ὁ δὲ Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς, ὅτι «οἱ φιλόσοφοι -ἱδρυτὲς τῶν μυστηρίων κατέκρυψαν τὰ δόγματά τους σὲ μύθους, ὥστε νὰ μὴν εἶναι φανερὰ σὲ ὅλους αὐτὰ θὰ μπορούσαμε νὰ τὰ μάθουμε ἐξετάζοντας τὰ σύμβολα μὲ τὰ ὁποῖα φανερώνονται καὶ τὰ ὁποῖα ἔχουν σὰν παρακάλυμμα τὴν 60 Πλάτωνος Πολιτεία, ΙΙ 363 c-d (OFr 4). 61 Πλάτωνος Φαίδων, 69c (OFr 5) 15

18 ἀλληγορία». 62 Ἐπιδίωξη ὅλων τῶν μυουμένων εἶναι ἡ τελείωση καὶ ἡ ἕνωσή τους μὲ τὸν θεό. Ὅμως, δὲν ἐπιτυγχάνουν ὅλοι νὰ φθάσουν στὸ ἀνώτατο ἐπίπεδο τῆς τελειότητος τοῦ μύστου. Γι αὐτὸ ὁ Πλάτων ἀναφέρει μιὰ χαρακτηριστικὴ φράση γιὰ ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν σχέση μὲ τὶς μυστηριακὲς τελετές: ναρθηκοφόροι μὲν πολλοί, παῦροι δέ τε βάκχοι. Αὐτὸ εἶναι τὸ ἀντίστοιχο τοῦ εὐαγγελικοῦ: Πολλοί γάρ εἰσιν κλητοί, ὀλίγοι δὲ ἐκλεκτοί» (Ματθ. κβ 14), τὸ ὁποῖο σημαίνει, ὅτι δὲν ἀρκεῖ κάποιος νὰ εἶναι τυπικῶς χριστιανός, ἀλλὰ πρέπει νὰ εἶναι οὐσιαστικῶς χριστιανός, βιώνοντας ψυχῇ τε καὶ σώματι τὴν χριστιανικὴ διδασκαλία. Τὸ ὑψηλὸ ἠθικὸ περιεχόμενο τῆς Ὀρφικῆς λατρείας, ἡ ὁποία ἐξαπλώθηκε σὲ ὁλόκληρον τὸν ἀρχαῖο ἑλληνικὸ κόσμο, ἀπετέλεσε τὸ στερεὸ λατρευτικὸ ὑπόβαθρο, ὅπου - ὅπως ἀμέσως θὰ ἰδοῦμε - βασίσθηκε υἱοθετώντας πολλὰ στοιχεῖα του τὸ λατρευτικὸ μέρος τῆς νέας θρησκείας, τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ἡ ἀδιάσπαστη συνέχεια τοῦ θείου δράματος Σπουδαῖα γεγονότα στὴν κοινωνικὴ ζωὴ τῶν Ἑλλήνων ἀποτελοῦσαν οἱ θρησκευτικὲς τελετές, οἱ ὁποῖες ἔπρεπε νὰ τελοῦνται ἀπαρεγκλήτως σὲ καθορισμένες ἡμερομηνίες μέσα στὸ ἔτος, 63 καὶ γι αὐτὸ ὁποιαδήποτε ἀλλαγή, ἀκόμα καὶ μιὰ προσπάθεια διορθώσεως ἡμερολογιακῶν ἀτελειῶν μποροῦσε νὰ προκαλέσει ἀντιδράσεις ἐκ μέρους τῶν θεῶν. 64 Τὴ σπουδαιότητα τῶν θρησκευτικῶν τελετῶν δείχνουν καὶ τὰ ὀνόματα τῶν (σεληνιακῶν) μηνῶν τῶν ἑλληνικῶν τοπικῶν ἡμερολογίων ἤδη ἀπὸ τὴ δευτέρα χιλιετία π.χ., καθὼς οἱ μῆνες ἐλάμβαναν τὸ ὄνομά τους ἀπὸ τὴ μεγαλύτερη ἑορτὴ ποὺ ἐτελεῖτο στὴ διάρκειά τους. 65 Ὅμως, ἐκτὸς τῶν ἡμερολογίων, τὰ ὁποῖα ἀποτελοῦν συστήματα μετρήσεως τοῦ χρόνου, ὁ ἐτήσιος κύκλος τοῦ ἡλίου γίνεται ἀντιληπτὸς ἀπὸ ὅλους μὲ τὴν παρατήρηση τῆς διαδοχῆς τῶν τεσσάρων ἐποχῶν ἐπάνω στὴ γῆ. Ἡ περιοδικὴ ἐτησία κίνηση τοῦ ἡλίου στὸν ζῳδιακὸ συνδέθηκε μυστικιστικῶς μὲ τὰ μυστήρια τῆς ζωῆς καὶ τοῦ θανάτου, καθὼς τὰ ἡλιοστάσια καὶ οἱ ἰσημερίες ἐπισημαίνουν τὴν ἔναρξη κάθε μιᾶς ἀπὸ τὶς τέσσαρες ἐποχὲς τοῦ τροπικοῦ ἔτους καὶ τὰ ἀντίστοιχα φαινόμενά τους ἐπάνω στὴ γῆ. Στὴν ἀρχαιότητα, τὸ πνεῦμα τοῦ ἔτους προσωποποιεῖται στὸν Δαίμονα Ἐνιαυτόν (δηλ. αὐτὸν ποὺ ἐπιστρέφει εἰς ἑαυτόν). Ἔτσι, κατὰ τὰ ἐτήσια λατρευτικὰ δρώμενα ἕνας νέος ἄνδρας ἐνσαρκώνει τὸν Δαίμονα Ἐνιαυτό, ὁ ὁποῖος διατρέχει τὸν κύκλο τῆς ζωῆς του στὴ 62 Κλήμ. Ἀλεξ., Στρωματεῖς, L.V.IX. 63 Γεμίνου Εἰσαγωγὴ εἰς τὰ φαινόμενα, κεφ. 8, 15: Ὅταν οὖν καὶ οἱ ἐνιαυτοὶ ἀκριβῶς ἄγωνται καθ ἥλιον καὶ οἱ μῆνες καὶ αἱ ἡμέραι κατὰ σελήνην, τότε νομίζουσιν οἱ Ἕλληνες κατὰ τὰ πάτρια θύειν, τοῦτο δέ ἐστι κατὰ τοὺς αὐτοὺς καιροὺς τοῦ ἐνιαυτοῦ τὰς αὐτὰς θυσίας τοῖς θεοῖς συντελεῖσθαι. 64 Ὁ Ἀριστοφάνης (Nεφέλαι, στ ) διακωμωδεῖ τὸν ἀστρονόμο Mέτωνα, ὁ ὁποῖος εἰσηγήθηκε μιὰ μεταρρύθμιση τοῦ ἀττικοῦ ἡμερολογίου στὴν Ἀθήνα τὸ 432 π.x. Ὁ χορὸς μεταφέρει τὰ παράπονα τῆς ἴδιας τῆς Σελήνης (τὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ ἡμερολόγια εἶχαν σεληνιακοὺς μῆνες), ἡ ὁποία τόσο εὐεργετεῖ τοὺς ἀνθρώπους μὲ τὸ φῶς της, καὶ τῶν ἄλλων θεῶν, οἱ ὁποῖοι εἶναι πολὺ δυσαρεστημένοι, διότι δὲν ξέρουν πλέον, ποιὲς ἡμέρες (τῆς ἡλικίας τῆς σελήνης) νὰ περιμένουν τὶς τσίκνες ἀπὸ τὶς θυσίες. 65 Ἀπὸ ὀνόματα μηνῶν σὲ πινακίδες τῆς Γραμμικῆς Γραφῆς Β ἀπὸ τὴν Πύλο καὶ τὴν Κνωσό, καθὼς καὶ τὸ ἀρχαῖο Μακεδονικὸ ἡμερολόγιο ἕπεται, ὅτι οἱ Ἕλληνες εἶχαν ἤδη διαμορφωμένη θρησκευτικὴ ζωὴ καὶ λατρευτικὸ ἡμερολόγιο τὴν Β χιλιετία π.χ.: Μ. Παπαθανασίου, Τὸ Ὁμηρικὸ ἡμερολόγιο καὶ ὁ ἁρματηλάτης Ἥλιος, Ἐπιστήμη καὶ τεχνολογία στὰ Ὁμηρικὰ Ἔπη, Ἐπιμ. Σ. Α. Παϊπέτης, Πάτρα 2008, σ

19 διάρκεια ἑνὸς ἔτους. 66 Ἀφοῦ τὰ οὐράνια φαινόμενα ἔχουν τὰ ἀντίστοιχά τους γήινα φαινόμενα, τὸν χειμώνα πεθαίνει ὁ «ὡραῖος» καὶ «νεαρὸς» θεὸς τῆς βλαστήσεως καὶ κατόπιν ἀνασταίνεται μὲ τὸν ἐρχομὸ τῆς ἀνοίξεως. Τὸ πάθος καὶ τὸν θάνατο τοῦ νεαροῦ καὶ ὡραίου βλαστικοῦ θεοῦ θρηνοῦσε μαζί μὲ τοὺς πιστοὺς ἡ ἐπίσης ὡραία «σύνευνός» του, ἡ σύντροφός του, προσμένοντας τὴ θριαμβευτικὴ ἀνάστασή του. Τὴν ἀδιάσπαστη συνέχεια τῶν ἑλληνικῶν λατρευτικῶν δρωμένων ὑποδηλώνουν καὶ οἱ σχετικοὶ στίχοι τῆς ὀρθοδόξου ὑμνογραφίας. Οἱ ὀρθόδοξοι ὑμνογράφοι, ἀπηχώντας τὴν ἄποψη τοῦ λαοῦ, ὅπως ἔκαναν οἱ τραγικοὶ ποιητὲς μὲ τὸν χορὸ τοῦ ἀρχαίου δράματος, μᾶς προτρέπουν νὰ ἰδοῦμε Χριστοῦ τὸ ἐράσμιον κάλλος, ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ νυμφίος, ὁ κάλλει ὡραῖος, παρὰ πάντας ἀνθρώπους, καὶ μολονότι εἶναι «στεφανωμένος μὲ ἀγκάθια καὶ ντυμένος μὲ πορφύρα, φάνηκε ὡραιότερος ἀπὸ ὅλους τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων, λάμποντας στὴ δόξα του». 67 Ἡ μητέρα τοῦ Χριστοῦ, ἡ Θεοτόκος, ἀποκαλεῖται ἐπίσης καλλονή, ἀπὸ τῆς ὁποίας «τὴ μήτρα γεννᾶται ὡραιότατος θεός». Εἶναι ἡ «ὡραιότατη μεταξὺ τῶν γυναικῶν, διότι αὐτὴ γέννησε τὸν ὡραιότατο Λόγο, ποὺ φάνηκε ὁ ὡραιότερος μεταξὺ τῶν θνητῶν». 68 Πῶς ὁ θάνατος, τὸ κακό, συνδέεται μὲ τὴν ἔλλειψη μορφῆς, ἀκριβῶς ὅπως συνέβαινε στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα, γίνεται φανερὸ ἀπὸ τοὺς θρήνους τοῦ λαοῦ μας, «ὅταν βλέπει τὴν κατ εἰκόνα θεοῦ πλασθεῖσα ὡραιότητα, κειμένη στὸν τάφο, χωρὶς μορφὴ καὶ δόξα». Ἐξάρχουσα τοῦ θρήνου εἶναι ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία ἀπορεῖ «βλέποντας τὸν υἱόν της ἐσταυρωμένο καὶ μὴ ἔχοντα μορφὴ λόγῳ τοῦ πάθους, αὐτὸν ποὺ ὅταν γεννήθηκε ἦταν ὁ ὡραιότατος μεταξὺ τῶν υἱῶν τῶν ἀνθρώπων». Στὸν θρῆνο της συμμετέχουμε καὶ ἐρωτοῦμε, «ποῦ τὸ κάλλος τῆς μορφῆς;», καθὼς χάσαμε τὸ πρωτόκτιστον κάλλος ἐξ αἰτίας τῆς πτώσεως καὶ ἐπειδὴ «χρωματίσαμε μὲ τὰ πάθη τὴν ὀμορφιὰ τῆς πρὶν εἰκόνος» καὶ ἔτσι «ἀπονεκρώθηκε τὸ κάλλος καὶ σβέσθηκε ἡ λαμπάς». 69 Ἡ συμμετοχή μας στὸ θεῖο δράμα κορυφοῦται στὰ ἅγια πάθη κατὰ τὴν ἀκολουθία τοῦ ἐπιταφίου θρήνου τὸ ἑσπέρας τῆς Μ. Παρασκευῆς. Δύο ἀπὸ τὰ γνωστότερα ἐγκώμια ἀναφέρονται στὴν ὀμορφιὰ τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία χάθηκε λόγῳ τοῦ πάθους καὶ τοῦ θανάτου του: Ὁ ὡραῖος κάλλει, παρὰ πάντας βροτούς, ὡς ἀνείδεος νεκρὸς καταφαίνεται, ὁ τὴν φύσιν ὡραίσας τοῦ παντός. 66 Πρβλ. τὰ κάλαντα τῆς πρωτοχρονιᾶς: «Γέρε χρόνε φύγε τώρα,/ πάει ἡ δική σου ἡ σειρά,/ ἦρθ ὁ νέος μὲ τὰ δῶρα,/ μὲ τραγούδια, μὲ χαρά». 67 Τριῴδιον, ἐκδ. Φῶς, Ἀθῆναι: μόνον ὀψόμεθα Χριστοῦ τὸ ἐράσμιον κάλλος (σ. 98). Ὁ νυμφίος, ὁ κάλλει ὡραῖος, παρὰ πάντας ἀνθρώπους (σ. 410). Ἀκάνθαις στεφανωθεὶς καὶ στολὴν ἐκ πορφύρας, ἐνδυσάμενος ὤφθης, ὡραιότατος Χριστέ, τῷ κάλλει ὑπὲρ πάντας, τοὺς υἱοὺς τῶν ἀνθρώπων, τῇ δόξῃ ἀπαστράπτων (σ. 128). 68 Αὐτόθι: καλλονή (σ. 9). Προέρχεται ὡραιότατος, ἐκ θαλάμου γαστρος σου Θεός (σ. 33). Ἐν γυναιξί, σὺ μόνη ὡραιώθης τὸν ὡραιότατον Λόγον ἀποκυήσασα, τὸν ὑπὲρ πάντα φανέντα βροτοὺς ὡραῖον (σ. 353). 69 Αὐτόθι: Θρηνῶ καὶ ὀδύρομαι ὅταν ἐννοήσω τὸν θάνατον, καὶ ἴδω ἐν τοῖς τάφοις κειμένην, τὴν κατ εἰκόνα Θεοῦ πλασθεῖσαν ἡμῖν ὡραιότητα, ἄμορφον, ἄδοξον, μὴ ἔχουσα εἶδος (σ. 18). Ὑψούμενον βλέπω σε καὶ κάλλος, τῷ πάσχειν οὐκ εἶδος περικείμενον, ὅνπερ σωματούμενον, ἔγνων ὡραιότατον, ὑπὲρ υἱοὺς ἀνθρώπων σε, μονογενὲς Υἱέ (σ. 252). Ποῦ τὸ κάλλος τῆς μορφῆς; (σ. 25). Ἀπώλεσα τὸ πρωτόκτιστον κάλλος (σ. 113). Βλέπων τὰ κάλλη, ὅθεν ἐκπέπτωκα (σ. 74). Κατέχρωσα, τῆς πρὶν εἰκόνος τὸ κάλλος, Σῶτερ, τοῖς πάθεσιν (σ. 103). Ὅλον ἀπενεκρώθη τὸ κάλλος, καὶ τοῖς πάθεσιν ἐσβέσθη Σωτὴρ ἡ λαμπάς (σ. 125). 17

20 Κάλλος Λόγε πρίν, οὐδὲ εἶδος ἐν τῷ πάσχειν ἔσχες, ἀλλ ἐξαναστὰς ὑπερέλαμψας, καλλωπίσας τοὺς βροτοὺς θείαις αὐγαῖς. Ἀλλὰ τὸ πλέον φημισμένο ἐγκώμιο εἶναι ἐκεῖνο τὸ ὁποῖο καταδεικνύει τὸν ὑποκείμενο δεσμὸ μὲ τὴν ἀρχαία παράδοση, καθὼς ἡ Θεοτόκος θρηνεῖ: Ὦ γλυκύ μου ἔαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον, ποῦ ἔδυ σου τὸ κάλλος; Ἡ ἐλπίδα μας εἶναι ἡ ἀνάσταση τοῦ θεοῦ καὶ ἡ ἀποκατάστασή του στὴν πρώτη δόξα καὶ τὸ κάλλος του, τὰ ὁποῖα συνεπάγονται τὴν ἐπανάκτηση ἀπὸ μᾶς τῆς χαμένης ὀμορφιᾶς μας διὰ τῆς σωτηρίας. 70 Ἡ λατρεία τοῦ γλυκέος καὶ ὡραίου Ἰησοῦ στὴν Ὀρθοδοξία δὲν ἔχει παράλληλο στὴν Ἰουδαϊκὴ θρησκεία, ὅπου οὐδεὶς ἄνθρωπος εἶδε τὸ πρόσωπον τοῦ θεοῦ. 71 Ἀντιθέτως ἐμεῖς, κατὰ τὴν ἑλληνορθόδοξο παράδοσή μας, συνεχίζουμε νὰ λατρεύουμε τὸν ὡραῖο θνητὸ θεό μας, τὸ ρόδον τὸ ἀμάραντον ἢ τὸ ἄνθος τὸ ἀμάραντον, 72 ὅπως ἔπρατταν οἱ πρόγονοί μας, ὅταν συμμετεῖχαν στὴν ἐξόδιο πομπὴ τοῦ ὡραίου θνητοῦ θεοῦ Διονύσου ἢ καὶ τοῦ Ὀρφέως. Σὲ ἕνα μικρὸν κυλινδρικὸ σφραγιδόλιθο ἀπὸ αἱματίτη ὁ Ὀρφεὺς εἰκονίζεται ὡς ἐσταυρωμένος μὲ τὴν ἐπιγραφὴ ΟΡΦΕΟΣ ΒΑΚΚΙΚΟΣ, ἐνῶ στὸ ἐπάνω μέρος τοῦ σφραγιδολίθου ὑπάρχουν ἑπτὰ ἀστέρες ἐν εἴδει ἁψῖδος, οἱ ὁποῖοι πιθανώτατα συμβολίζουν τοὺς πέντε ὁρατοὺς διὰ γυμνοῦ ὀφθαλμοῦ πλανῆτες, τὸν ἥλιο καὶ τὴ σελήνη. 73 Εἰκ. 2. Κυλινδρικὸς σφραγιδόλιθος ἀπὸ αἱματίτη μὲ παράσταση τοῦ ἐσταυρωμένου Ὀρφέως καὶ ἐπιγραφὴ ΟΡΦΕΟΣ ΒΑΚΚΙΚΟΣ, 4 ου -3 ου αἰ. π.χ., Μουσεῖο Βερολίνου. Εἰκ. 3. Σχεδιαστικὴ παράσταση τοῦ ὀρφικοῦ σφραγιδολίθου ἀριστερὰ καὶ τοῦ ἀντιστοίχου ἐκτυπώματός του δεξιά. Εικόνα 3 Εικόνα 2 Στὴν ἀρχαιότητα ἡ ταφὴ τῶν νεκρῶν γινόταν μετὰ τὴ δύση τοῦ ἡλίου, γιὰ νὰ μὴ μιανθοῦν οἱ ἀκτῖνες του. Στὸν Χριστιανισμό, ἀντιθέτως, οἱ ταφὲς γίνονται πρὸ τῆς δύσεως τοῦ ἡλίου. Ὅμως, ἡ σπουδαιότερη συμβολικὴ ταφὴ νεκροῦ, ἡ 70 Αὐτόθι: σ. 473, 477, Π. Διαθήκη, Ἔξοδος 33, Ἀκόμα καὶ στὴν Κ. Διαθήκη δὲν ὑπάρχει ἡ λέξη «κάλλος». 72 Αὐτόθι: σ. 324, O. Kern, ὡς σημ. 1, 46: Test Titulus ΟΡΦΕΟΣ ΒΑΚΚΙΚΟΣ invenitur in lapide signatorio crucifixum repraesentante, nunc in museo Berolinensi (O. Wulff Altchristliche Bildwerke I 1909, 234 n tab. 56) asservato. Edo ex delineatione Mariae Seidel, quam examinavit Curtius Regling. 18

21 περιφορὰ τοῦ ἀνθοστόλιστου Ἐπιταφίου μας, γίνεται μετὰ τὴ δύση τοῦ ἡλίου στὸ φῶς τῶν λαμπάδων, ὅπως γινόταν ἡ περιφορὰ τοῦ ἀνθοστόλιστου νεκροῦ Ἀδώνιδος καὶ ἄλλων ἀρχαίων βλαστικῶν θεῶν. Ὁ δᾳδοῦχος τῆς ἑορτῆς τῶν Ληναίων στὴν ἀρχαία Ἀθήνα προέτρεπε τοὺς μεμυημένους μὲ τὴν ἔκφραση καλεῖτε θεὸν, γιὰ νὰ ἐπιστρέψει ὁ θεὸς ἀπὸ τὸν Ἅδη, δηλ. νὰ ἀναστηθεῖ. Τὸ ἴδιο ζητοῦμε καὶ ἐμεῖς λέγοντας, Προσκυνοῦμεν σου τὰ πάθη, Χριστέ. Δεῖξον ἡμῖν καὶ τὴν ἔνδοξόν σου ἀνάστασιν (τὴν Μ. Πέμπτη), ἢ καλώντας τον, Ἀνάστα ὁ Θεός (τὸ Μ. Σάββατο). Ἡ ἀναπαράσταση τῆς εἰς Ἅδου καθόδου Εἶναι συγκλονιστικὴ ἡ ἀναπαράσταση τῆς εἰς Ἅδου καθόδου τοῦ Χριστοῦ στὴ Σκίαθο, κατὰ τὴν ἐπιστροφὴ τοῦ Ἐπιταφίου στὸν ναό. Ὁ Ἀλέξ. Μωραϊτίδης τὴν περιγράφει στὸ διήγημά του Ἄρατε πύλας, χαρακτηρίζοντάς την ὡς «συνήθεια ἀρχαιοτάτη», καθὼς δὲν ἀπαντᾶται οὔτε στὸ Ἅγιον Ὄρος: 74 Ὄρθρου βαθέος τὸ Μέγα Σάββατον, «ὅτε δὲν εἶναι οὔτε ἡμέρα οὔτε νύξ, ἢ μᾶλλον μὲ ὀλίγην ἡμέραν καὶ πολλὴν νύκτα, μὲ ὀλίγον φῶς καὶ μὲ πολλὰ ἄστρα, καμιὰ φορὰ μὲ σελήνην λειψίφωτο μὲ ὀλίγον εὐωδιάζοντα ἄρωμα πρωινὸν ἀέρα καὶ μὲ πολὺ θυμίαμα καὶ κάτω τὸ κῦμα μελανόφαιον, ἐφ οὗ ν ἀντανακλῶνται τῶν ἱερῶν λαμπάδων αἱ χρυσαῖ λάμψεις.» Ἡ λιτανεία σταματᾶ ἔξω ἀπὸ τὴν βασιλικὴ εἴσοδο τοῦ ναοῦ, τὴν ὁποία κρατᾶ κλειστὴ ὁ ἐπίτροπος, ὑποδύομενος τὸν Ἅδη. Οἱ ἱερεῖς, κρατώντας στοὺς ὤμους τὸ σῶμα τοῦ Χριστοῦ, αἴροντας ἀπὸ τὸ κουβούκλιο τὸν Ἐπιτάφιο, πλησιάζουν στὴν κλειστὴ θύρα. Ἐκεῖ διαμείβεται διάλογος μεταξὺ τοῦ θριαμβευτοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ καὶ τοῦ Ἅδου, κατὰ τὶς ἐρωταποκρίσεις τοῦ ΚΓ ψαλμοῦ (στ. 7-8): «Τότε ὁ πρῶτος τῶν ἐφημερίων, προσεγγίζων εἰς τὰς πύλας κελεύει ἐπιτακτικῶς κρούων αὐτὰς καὶ κράζων: - Ἄρατε πύλας, οἱ ἄρχοντες ὑμῶν, καὶ ἐπάρθητε πύλαι αἰώνιοι, καὶ εἰσελεύσεται ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης! Ὁ δὲ ἔσωθεν τῶν κεκλεισμένων πυλῶν παρὰ τὰ κλεῖθρα ὑποκρινόμενος τὸν Ἅδην ἐρωτᾶ αὐθαδῶς: -Τίς ἐστιν οὗτος ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης; Ἡ ἐπιτακτικὴ κέλευσις ὡς καὶ ἡ αὐθάδης ἐρώτησις ἐπαναλαμβάνονται ἐκ τρίτου. Καὶ τότε τὴν τρίτην φορὰν ὁ ἱερεὺς ὠθῶν ἰσχυρῶς διὰ τοῦ ποδὸς καὶ τῶν χειρῶν τὰς πύλας, ἀναφωνεῖ ἐν κυριαρχικῇ δυνάμει: - Κύριος τῶν Δυνάμεων, αὐτός ἐστιν ὁ βασιλεὺς τῆς Δόξης! Καὶ ἀνοίγει βασιλικῶς καὶ αὐταρχικῶς τὰς πύλας, καὶ οὕτως εἰσέρχεται εἰς τὸν ναὸν ὁ Ἐπιτάφιος.» 74 Κ. Κουτούμπα, Τὸ ἀρχαῖο ἔθιμο τῆς ἀναπαράστασης τῆς Εἰς Ἅδου Καθόδου τοῦ Χριστοῦ στὴ Σκίαθο, Πεμπτουσία (23 Ἀπριλίου 2014), 19

22 Ἡ θεία μετάληψη Οἱ μύστες ζοῦν ἐπ ἐλπίδι ἀναστάσεως τοῦ θεοῦ τους, ἡ ὁποία ἐπαγγέλλεται καὶ τὴ δική τους σωτηρία. Μεταλαμβάνοντας ὁ μύστης ἀναβιώνει μέσα του τὸ Θεῖο δράμα καὶ μετέχει τελικῶς στὴ θριαμβευτικὴ Ἀνάσταση τοῦ θεοῦ του, ἡ ὁποία τοῦ ἐξασφαλίζει τὴ σωτήρια. Ὁ οἶνος εἶναι τὸ ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα καθιερωμένο ποτὸ τῆς μεταλήψεως. Ὁ θεὸς Διόνυσος ὀνομαζόταν καὶ θέοινος, 75 δηλ. «θεὸς τοῦ οἴνου», καὶ βότρυς. 76 Ἀλλὰ ὁ μέγας βότρυς εἶναι ὁ Ἰησοῦς κατὰ τὸν Κλήμεντα τὸν Αλεξανδρέα. 77 Ὡς γνωστόν, ὁ Ἰησοῦς ἀποκαλοῦσε ἑαυτὸν ἄμπελον, 78 καὶ στὴν ὑμνογραφία ἡ Θεοτόκος ἀναφέρεται ὡς ἡ ἄμπελος ποὺ ἐγέννησε τὸν ὡραιότατον βότρυν. 79 Γι αὐτό, ἡ ἀρχαία συμβολικὴ ἔκφραση αἷμα σταφυλῆς, αἷμα Διονύσου, 80 μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἡ ἀρχαιοελληνικὴ προδρομικὴ ἰδέα τῆς Θείας Μεταλήψεως, ὅπως αὐτὴ καθιερώθηκε ἀπὸ τὸν Ἰησοῦ. 81 Αὐτὴ τὴν ἐλπίδα καὶ τὴν πίστη τῶν ἀρχαίων καὶ χριστιανῶν πιστῶν ἐκφράζει τὸ ἐνθαρρυντικὸ μήνυμα: Θαρρεῖτε μύσται τοῦ θεοῦ σεσωσμένου ἔσται γὰρ ἡμῖν ἐκ πόνων σωτηρία. 82 Βιβλιογραφία Πηγαὶ Αἰσχύλου Προμηθεὺς δεσμώτης Ἀριστοφάνους Nεφέλαι Eὐριπίδου Ὑψιπύλη, μετάφρ. T. Pούσσος, Kάκτος, Ἀθήνα Ἡσιόδου Θεογονία O. Kern, Orphicorum Fragmenta, Weidmann, Berlin G. Quandt, Orphei Hymni, Weidmann, Berlin Π. Λεκατσᾶς, ὡς σημ. 26, 105. O. Kern, ὡς σημ. 1, σ. 236 (OFr 216) Πρόκλ. Εἰς Πλάτ. Κρατύλ. 406c ὅτι τὸν δεσπότην ἡμῶν Διόνυσον οἱ θεολόγοι πολλάκις καὶ ἀπὸ τῶν τελευταίων αὐτοῦ δώρων Οἶνον καλοῦσιν, οἷον Ὀρφεύς. 76 R. Eisler, Orphisch-Dionysische Mysterien-Gedanken in der christlichen Antike, Teubner, Leipzig-Berlin 1925, 211, Κλήμεντος Ἀλεξ., Παιδαγωγ. ΙΙ, Ι, ΙΙ, 2: ὁ μέγας βότρυς, ὁ λόγος ὁ ὑπὲρ ἡμῶν θλιβείς, τὸ αἷμα τῆς σταφυλῆς ὕδατι κίρνασθαι ἐθελήσαντος τοῦ λόγου, ὡς καὶ τὸ αἷμα αὐτοῦ σωτηρία κίρναται καὶ τοῦτ ἔστι πιεῖν τὸ αἷμα τοῦ Ιησοῦ, τῆς κυριακῆς μεταλαβεῖν ἀφθαρσίας. R. Eisler, ὅ. π., 211. Π. Λεκατσᾶς, ὡς σημ. 26, Ἰωάν. 15:1 Ἐγώ εἰμι ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή, καὶ ὁ πατήρ μου ὁ γεωργὀς ἐστιν. Πρβλ. Τριῴδιον: Καθάπερ ἄμπελος, ἐπὶ ξύλου Σωτὴρ κρεμάμενος, οἶνον ἐπότισας ἀφθαρσίας, Χριστὲ τὰ πέρατα (σ. 120). Χριστὸς ἡ ἄμπελος (σ. 181). Εἰ οὖν ὑμεῖς φίλοι μου ἐστε μείνατε ἐν ἐμοί, ἵνα βότρυν φέρητε ἐγώ γάρ εἰμι τῆς ζωῆς ἡ ἄμπελος (σ. 431). Ἤρθης ἀπὸ γῆς, ἀλλ ἀνέβλυσας τῆς σωτηρίας, τὸν οἶνον ζωήρρητε ἄμπελε (σ. 478). 79 Τριῴδιον: Ὡς ἀγεώργητος Παρθένε ἄμπελος, τὸν ὡραιότατον βότρυν ἐβλάστησας, ἀναπηγάζοντα ἡμῖν τὸν οἶνον τὸν σωτήριον, τὸν πάντων εὐφραίνοντα τὰς ψυχὰς καὶ τὰ σώματα (σ. 514). Βότρυν τὸν παμπέπειρον, Ἁγνή, ὅν ἀγεωργήτως ἐν μήτρᾳ, ἐκυοφόρησας (σ. 52). Θεοτόκε, σὺ εἶ ἡ ἄμπελος ἠ ἀληθινή, ἡ βλαστήσασα τὸν καρπὸν τῆς ζωῆς (σ. 68). Τὸν βότρυν ἡ ἄμπελος, Παρθένος ὃν ἐβλάστησε (σ. 263). Ἄμπελος ἀληθινή, τὸν βότρυν τὸν πέπειρον ἡ γεωργήσασα, οἶνον στάζοντα, τὸν τὰς ψυχὰς εὐφραίνοντα, τῶν πιστῶς σε δοξαζόντων (σ. 329). Ὡς ἔμψυχος ἄμπελος, ἐξήνθησας ἡμῖν, τὸν βότρυν τὸν πέπειρον (σ. 342). 80 Π. Λεκατσᾶς, ὡς σημ.26, Ματθ. 26:28, Μάρκ. 14:24, Λουκ. 22:20, Ἰωάν. 6: Julius Firmicus Maternus, De errore Profanarum Religionum, XXII, 1, ed. K. Ziegler, Teubner, Lipsiae 1907,

23 Βοηθήματα Κ. Κουτούμπα, Τὸ ἀρχαῖο ἔθιμο τῆς ἀναπαράστασης τῆς Εἰς Ἅδου Καθόδου τοῦ Χριστοῦ στὴ Σκίαθο, Πεμπτουσία (23 Ἀπριλίου 2014), Π. Λεκατσᾶ, Ἔρως, Ἀθήνα Π. Λεκατσᾶ, Διόνυσος, Ψυχικὸ M. Παπαθανασίου, Kοσμολογικαὶ καὶ κοσμογονικαὶ ἀντιλήψεις εἰς τὴν Ἑλλάδα κατὰ τὴν B χιλιετηρίδα π.x., διδ. διατριβή, Ἀθῆναι Τῆς ἰδίας, On the astronomical explanation of Phanes s relief at Modena, Archaeoastronomy (Supple. to the Journal for the History of Astronomy) 16 (JHA, xxii (1991)) Τῆς ἰδίας, Ἡ ἁρμονία καὶ ἡ τάξη τοῦ κόσμου καὶ ἡ ὀμορφιὰ τοῦ δημιουργοῦ του, Φιλοσοφία καὶ Ὀρθοδοξία, ἔκδ. Κ. Βουδούρη, Ἀθήνα 1994, [= The harmony and order of the world and the beauty of its creator, Philosophy and Orthodoxy, ed. K. J. Boudouris, Athens 1994, ]. Τῆς ἰδίας, Γῆς παῖς εἰμὶ καὶ οὐρανοῦ ἀστερόεντος, Ἀκαδημία Δελφικῶν Μελετῶν Δελφικὸς Λόγος 4 (1999) Τῆς ἰδίας, Ἀστρονομία καὶ μυθολογία, Πυθαγόρας, τόμ. ΙΗ, τεῦχος (2000) Τῆς ἰδίας, Τὸ Ὁμηρικὸ ἡμερολόγιο καὶ ὁ ἁρματηλάτης Ἥλιος, Ἐπιστήμη καὶ τεχνολογία στὰ Ὁμηρικὰ Ἔπη, Ἐπιμ. Σ. Α. Παϊπέτης, Πάτρα 2008 [= Homeric Calendar and Helios Charioteer, Science and Technology in Homeric Epics (ed. S.A. Paipetis), History of Mechanism and Machine Science 6, Springer, 2008, Τῆς ἰδίας, Ὀρφικὴ κοσμογονία: ἀστρονομία καὶ μυστηριακὴ λατρεία, Πρακτικὰ συμποσίου «Ὀρφέας καὶ κοσμογονία», Νομαρχιακή Αὐτοδιοίκηση Ροδόπης-Ἔβρου, Κομοτηνὴ 2009, Τῆς ἰδίας, Μύηση, μύστης, μυστήρια κατὰ τοὺς Ὀρφικοὺς ὕμνους, Πρακτικὰ συμποσίου «Ὁ Ὀρφέας στὴ Θράκη. Μιὰ δική μας ὑπόθεση», Νομαρχιακὴ Αὐτοδιοίκηση Ροδόπης-Ἔβρου, Ἀλεξανδρούπολη, Ὀκτώβριος 2010, Τριῴδιον, ἐκδ. Φῶς, Ἀθῆναι. Κ. Χασάπη, Ἡ ἑλληνικὴ ἀστρονομία τῆς Β χιλιετηρίδος π.χ. κατὰ τοὺς Ὀρφικοὺς ὕμνους, διδ. διατρ., Ἀθῆναι

24

25 Χρώμεθα γὰρ πολιτείᾳ οὐ ζηλούσῃ τοὺς τῶν πέλας νόμους, παράδειγμα δὲ μᾶλλον αὐτοὶ ὄντες τισὶν ἢ μιμούμενοι ἑτέρους καὶ ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ ἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται μέτεστι δὲ κατὰ μὲν τοὺς νόμους πρὸς τὰ ἴδια διάφορα πᾶσι τὸ ἴσον, κατὰ δὲ τὴν ἀξίωσιν, ὡς ἕκαστος ἔν τῳ εὐδοκιμεῖ, οὐκ ἀπὸ μέρους τὸ πλέον ἐς τὰ κοινὰ ἢ ἀπ ἀρετῆς προτιμᾶται, οὐδ αὖ κατὰ πενίαν, ἔχων γέ τι ἀγαθὸν δρᾶσαι τὴν πόλιν, ἀξιώματος ἀφανείᾳ κεκώλυται. ΘΟΥΚΥΔΙΔΟΥ, Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, Επιτάφιος, [2.37.1] We have a form of government not fetched by imitation from the laws of our neighboring states (nay, we are rather a pattern to others, than they to us) which, because in the administration it hath respect not to a few but to the multitude, is called a democracy. Wherein, though there be an equality amongst all men in point of law for their private controversies, yet in conferring of dignities one man is preferred before another to public charge, and that according to the reputation not of his house but of his virtue, and is not put back through poverty for the obscurity of his person as long as he can do good service to the commonwealth. Thucydides, History of the Peloponnesian War. The English works of Thomas Hobbes of Malmesbury. Thucydides. Thomas Hobbes. translator. London. Bohn. 1843