LIFE07 ENV/GR/ SOIL SUSTAINABILITY (So.S.)

Transcript

1 LIFE07 ENV/GR/ SOIL SUSTAINABILITY (So.S.) Αειφορική διαχείριση εδάφους στην Yδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα με βάση την Ευρωπαϊκή Θεματική στρατηγική για το έδαφος Δράση 16: Σχέδιο δράσης εδάφους Τίτλος παραδοτέου Σχέδιο δράσης προστασίας εδάφους στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα ΙΟΥΝΙΟΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... 1 Executive summary Εισαγωγή Η ανάγκη προστασίας του εδάφους Η Θεματική Στρατηγική για το έδαφος Έκταση του προβλήματος στην Ευρώπη Πρόληψη των κινδύνων, μετριασμός των συνεπειών και αποκατάσταση Ευαισθητοποίηση και ανταλλαγή πληροφοριών Το έργο LIFE07 ENV/GR/ Soil Sustainability (So.S.) Περίληψη Σημαντικότερες Δράσεις του έργου Διάβρωση ημιορεινών περιοχών στη λεκάνη του Ανθεμούντα Υποβάθμιση εδάφους πιλοτικής αγροτικής περιοχής στη λεκάνη του Ανθεμούντα Εκτίμηση ρύπανσης εδάφους σε πιλοτική περιοχή της λεκάνης Εκτίμηση στεγανοποίησης/σφράγισης εδάφους σε πιλοτική περιοχή της λεκάνης Σχέδιο δράσης για τη διαχείριση του εδάφους στην περιοχή της υδρολογικής λεκάνης Ανθεμούντα Η κατάσταση του εδάφους στην περιοχή της υδρολογικής λεκάνης του Ανθεμούντα Αποτελέσματα έργου LIFE Διάβρωση Διάβρωση ημιορεινών περιοχών Υποβάθμιση εδάφους στις αγροτικές περιοχές Διάβρωση πεδινών περιοχών Απομείωση οργανικής ουσίας Αλάτωση εδαφών Επίδραση της χρήσης των αρδευτικών νερών στα εδάφη, τα φυτά και τα αρδευτικά συστήματα της λεκάνης Ρύπανση εδαφών Αποτελέσματα έργου ii

3 5.3.1 Αξιολόγηση Προβλήματα Στεγανοποίηση Αποτελέσματα έργου Αξιολόγηση - Προβλήματα Σχέδιο Δράσης Πρόγραμμα δράσεων/μέτρων Ειδικές Δράσεις/Μέτρα ανά εδαφικό κίνδυνο Διάβρωση στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές Υποβάθμιση εδάφους στις αγροτικές περιοχές Ρύπανση εδάφους Στεγανοποίηση Γενικά μέτρα/δράσεις για την προστασία του εδάφους Καθορισμός αρμοδιοτήτων των διαφόρων περιφερειακών και τοπικών φορέων για την εφαρμογή του παρόντος σχεδίου δράσης και την προστασία του εδάφους της λεκάνης Έρευνα και διαχρονική παρακολούθηση Δράσεις Εκπαίδευσης - Ενημέρωσης- Ευαισθητοποίησης Οργάνωση της κοινωνικής συμμετοχής - Υποστήριξη δράσεων εθελοντισμού Συγκεντρωτικός πίνακας των ειδικών προτεινόμενων μέτρων/δράσεων του σχεδίου δράσης ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ iii

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το έργο LIFE So.S. (Soil Sustainability) αφορά στην αναγνώριση και αντιμετώπιση των διαφόρων κινδύνων που απειλούν το έδαφος της υδρολογικής λεκάνης του Ανθεμούντα στη Βόρεια Ελλάδα, λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά της περιοχής καθώς και την προτεινόμενη Ευρωπαϊκή Στρατηγική Εδάφους. Στόχος του έργου είναι η αειφορική διαχείριση του εδάφους της λεκάνης, μέσω της ανάπτυξης ενός σχεδίου δράσης, αξιοποιώντας τα αποτελέσματα του έργου και τη συνεργασία με τους τοπικούς κοινωνικούς εταίρους. Για την υλοποίηση του έργου, επιλέχθηκαν πιλοτικές περιοχές, με βάση την πιθανότητα εμφάνισης των διαφόρων εδαφικών κινδύνων, λαμβάνοντας υπόψη τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά τους και τις ανθρωπογενής δραστηριότητες που αναπτύσσονται σε αυτές. Οι περιοχές αυτές, παρουσιάζονται στο χάρτη και είναι: Η ορεινή και ημιορεινή περιοχή της Δημοτικής Ενότητας (Δ.Ε.) Ανθεμούντα για τη διερεύνηση και αξιολόγηση του φαινομένου της υδατικής διάβρωσης του εδάφους. Η πεδινή περιοχή των Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα για τη διερεύνηση και αξιολόγηση της υποβάθμισης των αγροτικών-γεωργικών εδαφών εξαιτίας της διάβρωσης, της απομείωσης της οργανικής ύλης και της αλάτωσης και επιπλέον για τη σύνταξη εδαφολογικού χάρτη. Η περιοχή της Δ.Ε. Θέρμης για τη διερεύνηση και αξιολόγηση της εδαφικής ρύπανσης από σημειακές πηγές και για την εκτίμηση του βαθμού στεγανοποίησης των αστικών ή προς αστικοποίηση περιοχών της. Μετά από μια περίοδο τριών ετών διερεύνησης, τα συμπεράσματα που προέκυψαν για την κατάσταση του εδάφους, ανά κίνδυνο εδαφικής υποβάθμισης στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα είναι τα παρακάτω: Διάβρωση ορεινών και ημιορεινών περιοχών: Το 0,2 % της συνολικής έκτασης της λεκάνης, περίπου 640 στρέμματα, παρουσιάζει πολύ υψηλό κίνδυνο διάβρωσης και το 5,25 %, στρέμματα, υψηλό. Το 7,3.% της πιλοτικής ημιορεινής περιοχής της Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα, περίπου στρέμματα, ανήκει στη ζώνη υψηλής προτεραιότητας δράσης για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων του φαινομένου της διάβρωσης. Διάβρωση πεδινών περιοχών: Το 9,2%, στρέμματα, της πιλοτικής αγροτικής περιοχής της Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα που διερευνήθηκε παρουσιάζει ισχυρή διάβρωση. Επίσης, το 21,7%, στρέμματα, της πιλοτικής αγροτικής περιοχής της Δημοτικής Ενότητας Βασιλικών που διερευνήθηκε παρουσιάζει ισχυρή διάβρωση. Απομείωση οργανικής ουσίας στις πεδινές περιοχές: Στην πιλοτική περιοχή Δ.E. Ανθεμούντα: Το 0,7 % της έκτασης (βάθος 0-30 εκατ.), 89 στρέμματα, παρουσιάζει χαμηλή περιεκτικότητα εδάφους σε οργανική ουσία (<1%), ενώ το 91,5%, στρέμματα, παρουσιάζει μέση περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (1-2 %). 1

5 Στην πιλοτική περιοχή Δ.E. Βασιλικών: Το 4,4 % της έκτασης, στρέμματα, παρουσιάζει χαμηλή περιεκτικότητα εδάφους σε οργανική ουσία (< 1%), ενώ το 91,5 %, στρέμματα, παρουσιάζει μέση περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (1-2 %). Επίσης, το 99% των θερμοκηπίων, 101 από τα 102 που διερευνήθηκαν, παρουσιάζουν χαμηλή ή μέση περιεκτικότητα εδάφους σε οργανική ουσία. Αλάτωση στις πεδινές περιοχές: Η παρουσία αλάτωσης στα καλλιεργούμενα εδάφη της υπό μελέτη περιοχής περιορίζεται σε ελάχιστα σημεία. Οι θέσεις με υψηλές τιμές αλατότητας εντοπίζονται πέριξ του ρου του ποταμού Ανθεμούντα και ιδίως στο βορειοδυτικό τμήμα της Τοπικής Κοινότητας Αγίας Παρασκευής. Τέλος, η παρουσία αλάτωσης στα θερμοκήπια της Δημοτικής Κοινότητας Βασιλικών είναι σημαντική. Ρύπανση εδάφους: Από τα εν δυνάμει πιθανώς ρυπασμένα πεδία που διερευνήθηκαν στη Δημοτική Ενότητα Θέρμης: κανένα δεν εμπίπτει στη ζώνη υψηλής και πολύ υψηλής επικινδυνότητας 17 πεδία κατατάσσονται στη ζώνη χαμηλής επικινδυνότητας και 14 πεδία στη ζώνη μέσης επικινδυνότητας. Η κατάταξη αυτή δεν προϊδεάζει για ανεύρεση σημαντικής ρύπανσης, με μη αναστρέψιμες συνέπειες. Στεγανοποίηση: Ο κίνδυνος στεγανοποίησης για τη Δ.E. Θέρμης κρίνεται χαμηλός. Συγκεκριμένα, μόνο το 3,5% της επιφάνειας της Δ.Ε. κινείται σε πολύ υψηλά επίπεδα στεγανοποίησης με τιμές συντελεστή απορροής >60%. Η διαμόρφωση των υψηλών αυτών τιμών στη Δ.Ε. Θέρμης, εντοπίζεται στις οικιστικές περιοχές της Δ.Ε. και κυρίως σε αυτές με υψηλή κλίση, καθώς ο συντελεστής απορροής αυξάνει με την αύξηση της κλίσης μιας περιοχής. Με βάση τα προηγούμενα αποτελέσματα για την κατάσταση του εδάφους στις πιλοτικές περιοχές, συντάχθηκε ένα προσχέδιο δράσης, για τη διαχείριση και προστασία του εδάφους της περιοχής, συνολικότερα. Το προσχέδιο αυτό παρουσιάσθηκε και συζητήθηκε με τους σημαντικότερους φορείς στη διαχείριση εδάφους φορείς της περιοχής, σε μια διαδικασία διαβούλευσης, την περίοδο Φεβρουαρίου Μαρτίου Το τελικό σχέδιο δράσης περιλαμβάνει το παρακάτω πρόγραμμα μέτρων. Α. Διάβρωση ορεινών και ημιορεινών περιοχών Στη Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα (πιλοτική περιοχή έργου LIFE So.S.): Προστασία υδατορευμάτων, Εφαρμογή κατάλληλων καλλιεργητικών πρακτικών, Διαχείριση της βόσκησης και υλοτομίας, Κατασκευή φράγματος Βραχιολά, Σχεδιασμός και κατασκευή έργων αποκατάστασης και Σταθεροποίησης Εδάφους στα πρανή κατάντη των Μεταλλείων του Βάβδου και Προστασία Οδικού δικτύου, οικισμών και εγκαταστάσεων. Σε όλη την έκταση της λεκάνης: Αναγνώριση των περιοχών που κινδυνεύουν από υδατοδιάβρωση στις Δημοτικές Ενότητες Θέρμης και Βασιλικών, Ανάπτυξη Δικτύου και προγράμματος παρακολούθησης του φαινομένου και Εκπόνηση απαραίτητων μελετών για την αντιμετώπιση του φαινομένου της υδατοδιάβρωσης. 2

6 Β. Υποβάθμιση εδάφους στις πεδινές περιοχές Στη Δημοτική Ενότητα Βασιλικών & Ανθεμούντα (πιλοτική περιοχή έργου LIFE So.S.): Ενημέρωση των αρμόδιων φορέων και των παραγωγών για τα αποτελέσματα της εδαφολογικής έρευνας, Καθορισμός και εφαρμογή των κατάλληλων αγρονομικών πρακτικών στις καλλιεργούμενες εκτάσεις, Παρακολούθηση των αποτελεσμάτων από την εφαρμογή των μέτρων στις καλλιεργούμενες εκτάσεις και Αξιοποίηση του εδαφολογικού χάρτη στη βελτίωση της γεωργικής παραγωγής. Όλη η έκταση της λεκάνης: Εδαφολογική έρευνα στην υπόλοιπη αγροτική περιοχή της λεκάνης, αντίστοιχη με αυτή του έργου LIFE So.S. και καθορισμός κατάλληλων αγρονομικών πρακτικών και ελέγχων. Γ. Ρύπανση εδαφών από σημειακές πηγές Δημοτική Ενότητα Θέρμης (πιλοτική περιοχή έργου LIFE So.S.): Αποκατάσταση και περιβαλλοντική παρακολούθηση των δύο μέτρια ρυπασμένων πεδίων που εντοπίσθηκαν και Περιβαλλοντική παρακολούθηση του ρέματος στο ΧΔΑ Ταγαράδων. Όλη η έκταση της λεκάνης: Καταγραφή και κατάταξη των πιθανά ρυπασμένων πεδίων στις Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα, Περιβαλλοντικός έλεγχος πεδίων, ανάλογα με τα αποτελέσματα της κατάταξης, Αποκατάσταση και Περιβαλλοντική παρακολούθηση των ρυπασμένων πεδίων, που πιθανά εντοπισθούν. Δ. Στεγανοποίηση εδαφών Δημοτική Ενότητα Θέρμης (πιλοτική περιοχή έργου LIFE So.S.): Ενημέρωση και έλεγχος εφαρμογής των κτιριδομικού κανονισμού στα υφιστάμενα και νέα κτίρια, Τεχνικές παρεμβάσεις στα υφιστάμενα και νέα δημοτικά κτίρια και ανοικτούς χώρους, Ενημέρωση, κινητοποίηση και ενθάρρυνση για την εφαρμογή απλών ή σύνθετων παρεμβάσεων αποτροπής της στεγανοποίησης στα ιδιωτικά κτίρια, Εγκατάσταση συστημάτων συλλογής και ανακύκλωσης βρόχινου νερού και Προσαρμογή της πολεοδομικής μελέτης της Ν. Ραιδεστού, με στόχο τον περιορισμό της στεγανοποίησης. Όλη η έκταση της λεκάνης: Ενσωμάτωση του κριτηρίου της μείωσης της στεγανοποίησης στα μελλοντικά πολεοδομικά σχέδια επεκτάσεων, Εκπαίδευση μελετητών, κατασκευαστών και προσωπικού των τεχνικών υπηρεσιών των Δήμων και Εκπόνηση απαραίτητων μελετών περίπτωσης για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Ε. Συμπληρωματικά μέτρα Καθορισμός αρμοδιοτήτων των διαφόρων τοπικών φορέων για την εφαρμογή του παρόντος σχεδίου δράσης και την προστασία του εδάφους της λεκάνης Έρευνα και διαχρονική παρακολούθηση του εδάφους Δράσεις Εκπαίδευσης - Ενημέρωσης- Ευαισθητοποίησης για την προστασία του εδάφους Οργάνωση της κοινωνικής συμμετοχής - Υποστήριξη δράσεων εθελοντισμού 3

7 EXECUTIVE SUMMARY The project LIFE07/ENV/GR/ So.S. (Soil Sustainability) refers to the identification of various soil risks at the Anthemountas river basin district in northern Greece, considering the characteristics of the area as well as the provisions of the European Soil Thematic Strategy. The main project s objective is the soil sustainable management of the basin, through the development of an action plan utilizing the project s results and the involvement of the local stakeholders. Based on the potential of presentation of the various soil threats considering the geomorphological characteristics and the human activities in the area, the following pilot areas (map ) were selected for the survey of the different threats; The semi mountainous area of Anthemountas Municipal Unit (M.U) for the survey and assessment of the soil erosion by water. The plain of Vasilika and Anthemountas M.Us. for the survey and assessment of the degradation of agricultural soil due to the erosion, organic matter decline and salinisation and moreover for the soil mapping of the pilot area. The area of Thermi s M.U. for the survey and assessment of the soil pollution by point sources as well as for the assessment of soil sealing at urban and under urbanization areas. After a period of three years of pilot areas study the conclusions on the soil present status per soil threat in the Anthemountas river basin district are the following: Erosion in semi mountainous areas: The 0,2 % of the total basin area, approximately 64 ha, is very highly eroded and the 5,25 %, ha, highly. The 7,3% of the pilot area of Antemountas M.U., 920 ha, is classified as very high priority zone for action to compat the impacts of soil erosion. Erosion in plain areas: The 9,2%, 115 ha, of the Anthemountas M.U. pilot area is highly eroded. Moreover, the 21,7%, 329,3 ha, of the Vasilika M.U. pilot area is also highly eroded. Organic matter decline in plain areas: In Anthemountas M.U. pilot area: The soil of the 0,7 % of the area (depth 0-30 cm.), 8,9 ha, has very low content in organic matter (<1%), and the 74 %, 910,8 ha, has a middle content in organic matter (1-2 %). In Vasilika M.U. pilot area: The soil of the 4,4 % of the area (depth 0-30 cm.),250,3 ha,, has very low content in organic matter (<1%), and the 91,5 %, 4.237,1 ha, has a middle content in organic matter (1-2 %). In addition, the 99% of the greenhouses, 101 out of 102, has a low or middle content in organic matter. Salinisation in the plain areas: Salinisation in the area of agricultural soils localize in few sites. These sites localized around the Anthemountas riverbed and especially in the northwestern part of Agia Paraskevi local community. Finally, the salinisation presence in the greenhouses of Vasilika M.U.is very strong. 4

8 Soil Pollution: By the assessment of potential contaminated sites in the Thermi s M.U. pilot area it has concluded that: None of them is classified in the high and very high risk zone. 17 sites are classified in the low risk zone and 14 sites in the middle risk zone. The above classification doesn t predispose for the onsite detection of strong pollution, with no reversible impacts. Soil sealing: The soil sealing risk for Termi s M.U. is low. In particular, only the 3,5% of the Thermi s area is very highly sealed having values of runoff coefficient >60%. These values occur in the residential areas of the M.U. and mostly in the ones with high slope. Considering the above project s results for the project s pilot areas, a draft action plan was proposed by the project s beneficiaries towards the management and protection of the soil of the basin district. The draft action plan was presented and discussed among the most important soil stakeholders in the area, the period of February and March The final action plan includes the following programme of measures: A. Erosion of mountainous &semi mountainous areas In Anthemountas Municipal Unit (pilot area of project LIFE So.S.): Protection of water streams, Application of good Agricultural practices, Grazing and logging management, construction of Vrachiola water stream dam, Design and construction of rehabilitation and soil stabilization works at the slopes of Vavdos mines and Protection of road network, settlements and. Throughout the pilot basin district: Identification of sites at water erosion risk in Thermis and Vasilika M.Us., Development of Monitoring network and programme for the erosion and conduction of the required studies to combat the risk of water erosion. B. Soil degradation at the plain areas In Anthemountas and Vasilika Municipal Units (pilot area of project LIFE So.S.): information of the competent authorities and farmers on the results of the project s soil research, Definition and application of the good agronomic measures in the farmland, Monitoring of the results by the applied measures on the farmland and Optimum use of the produced soil map to improve the agricultural production. Throughout the pilot basin district: Expansion of the soil research at the rest farmland of Anthemountas basin and definition of the good agronomic practices and audits. C. Soil pollution by point resources In Thermis Municipal Unit (pilot area of project LIFE So.S.): Rehabilitation and environmental monitoring of the two investigated medium contaminated sites and environmental monitoring of Tagarades waste disposal site. 5

9 Throughout the pilot basin district: Registration and classification of the potential contaminated sites at Anthemountas and Vasilika Municipal Units, Enviromental investigation on contaminated sites, based on the classification, Rehabilitation and environmental monitoring of the localized contaminated sites. D. Soil sealing In Thermis Municipal Unit (pilot area of project LIFE So.S.): Information and control on the application of the building regulations at the existing and new buildings, Technical intervention at the existing and new municipal buildings and open spaces, Information, motivation and encouragement to implement simple or complex interventions in private buildings to prevent sealing, Construction of rainwater collection and recycling facilities and adjustment of the New Redaistos urban study towards soil sealing control. Throughout the pilot basin district: Incorporation of soil sealing control in the future urban planning, Capacity building of designers, constructors and of the municipal technical personnel as well as conduction of appropriate studies for the sealing control. E. Additional measures Definition of responsibilities of the varies local actors to protect and implement the current soil action plan and the Research and monitoring on soil Training, informative and sensitization action towards the soil protection Organizing the public participation Support of voluntary actions 6

10 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το παρόν σχέδιο δράσης αναπτύχτηκε στο πλαίσιο του έργου LIFE07 ENV/GR/ Soil Sustainability με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας και αξιολόγησης των κινδύνων εδάφους που εντοπίζονται στην Υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα, η οποία τοποθετείται στη βορειοδυτική περιοχή της Χερσονήσου της Χαλκιδικής και τη διαδικασία διαβούλευσης με τους αρμόδιους φορείς της περιοχής που αναπτύχθηκε κατά την διάρκεια του έργου. Στη διάρκεια των 2,5 περίπου πρώτων ετών υλοποίησης του έργου, αξιολογήθηκαν διάφοροι κίνδυνοι σε πιλοτικές περιοχές της λεκάνης. Οι κίνδυνοι αφορούν στη διάβρωση των ημιορεινών και πεδινών περιοχών της λεκάνης, στην απομείωση της οργανικής ύλης και στην αλάτωση στις πεδινές περιοχές, στη ρύπανση σε περιοχές που αναπτύσσονται ή έχουν αναπτυχθεί στο παρελθόν εν δυνάμει ρυπογόνες ανθρωπογενείς δραστηριότητες και στη στεγανοποίηση του στις υπό αστικοποίηση περιοχές της λεκάνης. Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης αποτυπώνουν την κατάσταση του εδάφους στην περιοχή, ανά κίνδυνο εδαφικής υποβάθμισης, αναδεικνύοντας τόσο τα δυνατά όσο και τα αδύνατα σημεία των εδαφών της λεκάνης που εντοπίσθηκαν. Στη συνέχεια, για κάθε κίνδυνο εδαφικής υποβάθμισης που εξετάσθηκε, το Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Κεντρικής Μακεδονίας σε συνεργασία με την εταιρεία WERM A.E.και με τις επιστημονικές ομάδες του εταιρικού σχήματος του έργου, προχώρησε σε πρόταση μέτρων για την αντιμετώπισή συγκεκριμένων προβλημάτων ανά εντοπισμένη γεωγραφική περιοχή καθώς και σε μια σειρά προτάσεων τόσο για την περεταίρω διερεύνηση της κατάστασης του εδάφους όσο και για τη συνολικότερη προστασία και αναβάθμισή του. Οι προτάσεις αυτές αποτέλεσαν τη βάση συζήτησης σε μια διαδικασία κοινωνικού διαλόγου με τους κοινωνικούς εταίρους της περιοχής, με στόχο τόσο την ενημέρωση και ευαισθητοποίησή τους για τους εδαφικούς πόρους της περιοχής όσο και τη συμβολή τους στην κατάρτιση του παρόντος τελικού σχεδίου δράσης για την προστασία του. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίσθηκε η δυνατότητά να ελέγξουν τα προτεινόμενα μέτρα και να κάνουν τις δικές τους προτάσεις, σχετικά με τις περιοχές και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, και με τελικό αποτέλεσμα την κατάρτιση ενός σχεδίου δράσης που θα είναι αποδεκτό από τους ίδιους και επομένως πιο εφικτό στην υλοποίηση του. 7

11 2. Η ΑΝΑΓΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ Το έδαφος ορίζεται εν γένει ως το ανώτατο τμήμα του γήινου φλοιού. Πρόκειται για ένα ιδιαζόντως δυναμικό σύστημα το οποίο έχει πολυάριθμες λειτουργίες και διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στις ανθρώπινες δραστηριότητες και στην επιβίωση των οικοσυστημάτων. Οι διαδικασίες που επιτρέπουν το σχηματισμό και την αναγέννηση του εδάφους είναι ιδιαίτερα αργές, με αποτέλεσμα το έδαφος να θεωρείται μη ανανεώσιμος πόρος. Οι κύριες διαδικασίες εδαφικής υποβάθμισης στην Ε.Ε. είναι η διάβρωση, η μείωση της περιεκτικότητας σε οργανική ύλη, η ρύπανση, η αλάτωση, η καθίζηση, η υποβάθμιση της εδαφικής βιοποικιλότητας, η αδιαβροχοποίηση, καθώς και οι πλημμύρες και οι κατολισθήσεις. Η υποβάθμιση του εδάφους αποτελεί σοβαρό πρόβλημα στην Ευρώπη. Προκαλείται ή επιδεινώνεται από ανθρώπινες δραστηριότητες όπως οι ακατάλληλες γεωργικές και δασοκομικές πρακτικές, οι βιομηχανικές δραστηριότητες, ο τουρισμός, η εξάπλωση των αστικών κέντρων και της βιομηχανίας, καθώς και ο χωροταξικός σχεδιασμός. Οι συνέπειές της υποβάθμισης είναι, μεταξύ άλλων, η μείωση της εδαφικής γονιμότητας, απώλειες άνθρακα και βιοποικιλότητας, ο περιορισμός της ικανότητας του εδάφους να συγκρατεί το νερό, η διατάραξη των κύκλων των αερίων και των θρεπτικών συστατικών και η μείωση της αποδόμησης των ρυπογόνων ουσιών. Η υποβάθμιση των εδαφών επηρεάζει άμεσα την ποιότητα του νερού και του αέρα, τη βιοποικιλότητα και τις κλιματικές αλλαγές. Παράλληλα μπορεί να επηρεάσει την υγεία του πληθυσμού ή να απειλήσει την ασφάλεια των ειδών, ανθρώπινης και ζωικής, διατροφής. Από την ανάλυση των επιπτώσεων, η οποία διενεργήθηκε σύμφωνα με τις κατευθύνσεις που χάραξε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και βάσει των διαθέσιμων δεδομένων, προκύπτει ότι η υποβάθμιση του εδάφους μπορεί να κοστίζει μέχρι και 38 δισ. ευρώ ετησίως. 8

12 3. Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΔΑΦΟΣ Η Ευρωπαϊκή «στρατηγική» για την προστασία του εδάφους αποτελεί μια από τις Επτά θεματικές στρατηγικές που προβλέπει το έκτο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον που εγκρίθηκε το Βασίστηκε σε αναλυτική μελέτη και ευρύτατη διαβούλευση με την κοινή γνώμη και τους άμεσα ενδιαφερομένους. Η «στρατηγική» για την προστασία του εδάφους στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 2 προτείνει μέτρα με στόχο την προστασία του εδάφους και τη διαφύλαξη της ικανότητάς του να επιτελεί τις οικολογικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές λειτουργίες του. Η «στρατηγική» προβλέπει στη διαμόρφωση νομοθετικού πλαισίου για την προστασία και τη βιώσιμη αξιοποίηση του εδάφους, την ενσωμάτωση της προστασίας του εδάφους στις εθνικές και κοινοτικές πολιτικές, την ενίσχυση του αντίστοιχου γνωστικού υπόβαθρου, καθώς και τη μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση του κοινού. Η πρόταση οδηγίας 3 αποτελεί μείζον στοιχείο της «στρατηγικής» και θα επιτρέψει στα κράτη μέλη να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα ανάλογα με τις τοπικά επικρατούσες συνθήκες. Προβλέπει μέτρα που αποσκοπούν στον εντοπισμό των προβλημάτων, στην πρόληψη της υποβάθμισης του εδάφους και στην αποκατάσταση των ήδη υποβαθμισμένων ή ρυπασμένων εκτάσεων. Τα σημαντικότερα σημεία της πρότασης της οδηγίας περιγράφονται στις επόμενες παραγράφους. 3.1 Έκταση του προβλήματος στην Ευρώπη Από τις διαθέσιμες πληροφορίες προκύπτει ότι τις τελευταίες δεκαετίες σημειώθηκε ουσιαστική επιτάχυνση των διεργασιών εδαφικής υποβάθμισης, και υπάρχουν ενδείξεις ότι οι διεργασίες αυτές θα κλιμακωθούν περαιτέρω εάν δεν αναληφθεί η δέουσα δράση. Οι διεργασίες εδαφικής υποβάθμισης οφείλονται στις ανθρώπινες δραστηριότητες ή επιτείνονται από αυτές. Η αλλαγή του κλίματος σε συνδυασμό με μεμονωμένα ακραία καιρικά φαινόμενα που καθίστανται ολοένα και συχνότερα, αναμένεται επίσης να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στο έδαφος. Οι διαδικασίες εδαφικής υποβάθμισης περιλαμβάνουν: 1 Απόφαση 1600/2002/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 22ας Ιουλίου 2002 για τη θέσπιση του έκτου κοινοτικού προγράμματος δράσης για το περιβάλλον [Επίσημη Εφημερίδα L 242 της ] 2 Ανακοίνωση της επιτροπής προς το Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την Ευρωπαϊκή οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών - Θεματική στρατηγική για την προστασία του εδάφους, COM(2006)231 3 Πρόταση για ΟΔΗΓΙΑ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τον καθορισμό πλαισίου προστασίας του εδάφους και την τροποποίηση της οδηγίας 2004/35/EΚ, COM(2006) 232 9

13 Διάβρωση: ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος υπολογίζει ότι 115 εκατομμύρια εκτάρια, ήτοι ποσοστό 12% της συνολικής επιφάνειας της Ευρώπης, επηρεάζονται από φαινόμενα υδατογενούς διάβρωσης και ότι 42 εκατομμύρια εκτάρια υφίστανται αιολική διάβρωση, εκ των οποίων 2% θεωρείται ότι βρίσκονται σε κρίσιμη κατάσταση. Υποβάθμιση της οργανικής ύλης: η οργανική ύλη του εδάφους (SOM-ΟΥΕ) διαδραματίζει μείζονα ρόλο σε ό,τι αφορά τον κύκλο του άνθρακα στο έδαφος. Περίπου το 45% των ευρωπαϊκών εδαφών χαρακτηρίζονται από χαμηλή ή ιδιαζόντως χαμηλή συγκέντρωση οργανικής ύλης (ήτοι 0-2% οργανικό άνθρακα) ενώ το 45% είναι μέσης περιεκτικότητας ως προς τον άνθρακα (ήτοι 2-6% οργανικού άνθρακα). Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα αισθητό στις νότιες χώρες, αλλά και σε μέρη της Γαλλίας, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γερμανίας και της Σουηδίας. Συμπίεση θεωρείται ότι οι κίνδυνοι συμπίεσης του εδάφους ποικίλλουν ανάλογα με την περιοχή. Ορισμένοι θεωρούν ότι περίπου το 36% του ευρωπαϊκού υπεδάφους κινδυνεύει από υψηλή έως λίαν υψηλή συμπίεση. Άλλες πηγές υπολογίζουν σε 32% τα εδάφη που είναι ιδιαζόντως ευπαθή και σε 18% τα εδάφη που έχουν επηρεαστεί μετρίως. Η Αλάτωση οφείλεται στη συσσώρευση διαλυτών αλάτων, κυρίως νατρίου, μαγνησίου και ασβεστίου. Επηρεάζει περίπου 3,8 εκατομμύρια εκτάρια στην Ευρώπη. Ως επί το πλείστον, οι θιγόμενες περιοχές απαντούν στην Καμπανία της Ιταλίας, στην κοιλάδα του ποταμού Έβρου στην Ισπανία, και στην περιοχή του Great Alföld στην Ουγγαρία, ενώ μικρότερες περιοχές βρίσκονται στην Ελλάδα, την Πορτογαλία, τη Γαλλία, τη Σλοβακία και την Αυστρία. Κατολισθήσεις ως επί το πλείστον παρατηρούνται συχνότερα σε περιοχές με ιδιαζόντως διαβρώσιμα εδάφη ανάλογες χαρακτηριστικές περιφέρειες είναι η αλπική και η μεσογειακή. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν δεδομένα σχετικά με τη συνολική έκταση που αφορά στο φαινόμενο των κατολισθήσεων στην ΕΕ, αλλά πρόκειται για πρόβλημα το οποίο ενδεχομένως οφείλεται στη δημογραφική αύξηση, το θερινό και χειμερινό τουρισμό, την εντατική χρήση γης και την αλλαγή του κλίματος. Ρύπανση: επειδή η Ευρώπη εκβιομηχανίστηκε εδώ και περισσότερο από διακόσια χρόνια, αντιμετωπίζει πρόβλημα ρύπανσης του εδάφους εξαιτίας της χρήσης και της παρουσίας επικινδύνων ουσιών σε πολλές παραγωγικές διαδικασίες. Έχει υπολογισθεί ότι 3,5 εκατομμύρια τοποθεσίες ενδέχεται να έχουν υποστεί ρύπανση εκ των οποίων 0,5 εκατομμύρια, κατά τα φαινόμενα, έχουν υποστεί σοβαρότατη ρύπανση και επιβάλλεται να αποκατασταθούν. Στεγανοποίηση/Σφράγιση: κατά μέσο όρο η έκταση που έχει στεγανοποιηθεί/σφραγιστεί, ήτοι η επιφάνεια του εδάφους που καλύπτεται από αδιάβροχα/αδιαπέρατα υλικά, ανέρχεται σε 9%, περίπου, του εδάφους των κρατών μελών. Την περίοδο , το εμβαδόν των σφραγισμένων εδαφών στην ΕΕ15 αυξήθηκε κατά 6%, ενώ παράλληλα εξακολουθεί να αυξάνει η ζήτηση για νέες κατασκευές, λόγω της αύξησης των αστικών κέντρων, και για νέες μεταφορικές υποδομές. Μείωση της βιοποικιλότητας: η εδαφική βιοποικιλότητα δεν καλύπτει μόνο τα διάφορα γονίδια, είδη, οικοσυστήματα και λειτουργίες του εδάφους, αλλά και το μεταβολικό δυναμικό των οικοσυστημάτων. Η εδαφική βιοποικιλότητα επηρεάζεται από όλες τις 10

14 διαδικασίες υποβάθμισης που μνημονεύονται ανωτέρω και όλες οι κινητήριες δυνάμεις που προαναφέρθηκαν ευθύνονται εξίσου για την απώλεια της βιοποικιλότητας. 3.2 Πρόληψη των κινδύνων, μετριασμός των συνεπειών και αποκατάσταση Τα μέτρα στην πρόταση οδηγίας προβλέπουν ότι τα κράτη μέλη θα καταγράψουν τις περιοχές στις οποίες υφίστανται κίνδυνοι διάβρωσης, μείωσης της περιεκτικότητας του εδάφους σε οργανικά υλικά, συμπίεσης, αλάτωσης και κατολισθήσεων, ή τις περιοχές στις οποίες έχει ξεκινήσει ανάλογη διαδικασία εδαφικής υποβάθμισης. Η ως άνω καταγραφή πρέπει να πραγματοποιηθεί βάσει των κριτηρίων που ορίζονται στην πρόταση της οδηγίας. Εν συνεχεία, τα κράτη μέλη θα πρέπει να καθορίσουν στόχους και να εγκρίνουν προγράμματα κατάλληλων μέτρων, ώστε να μειωθούν οι προαναφερόμενοι κίνδυνοι και να αντιμετωπιστούν οι συνέπειές τους. Τα κράτη μέλη οφείλουν επίσης να προβλέψουν μέτρα που θα επιτρέπουν τον περιορισμό της αδιαβροχοποίησης (στεγανοποίησηςσφράγισης) των εδαφών και θα αποκαθιστούν ιδίως τις εγκαταλελειμμένες τοποθεσίες ή, όταν η αδιαβροχοποίηση κρίνεται απαραίτητη, μέτρα που θα περιορίζουν τις συνέπειές της. Η πρόταση της οδηγίας προβλέπει επιπλέον ότι τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα για να αποφεύγεται η ρύπανση των εδαφών από επικίνδυνες ουσίες. Παράλληλα οφείλουν να συντάξουν μητρώο περιοχών που έχουν υποστεί ρύπανση από επικίνδυνες ουσίες, όταν οι συγκεντρώσεις τους συνεπάγονται σοβαρό κίνδυνο για την υγεία του ανθρώπου ή το περιβάλλον, καθώς και των τοποθεσιών στις οποίες κατά το παρελθόν αναπτύχθηκαν ορισμένες δραστηριότητες [χώροι υγειονομικής ταφής απορριμμάτων (χωματερές), αεροδρόμια, λιμένες, στρατιωτικές εγκαταστάσεις, δραστηριότητες που διέπονται από τις διατάξεις της οδηγίας για την ολοκληρωμένη πρόληψη και τον έλεγχο της ρύπανσης κ.λπ.]. Στην πρόταση παρατίθεται κατάλογος των εν δυνάμει ρυπογόνων δραστηριοτήτων. Κατά την πώληση ανάλογων τοποθεσιών, ο ιδιοκτήτης ή ο πιθανός αγοραστής οφείλουν να παρέχουν στην αρμόδια εθνική αρχή και στον εκάστοτε αντισυμβαλλόμενο έκθεση σχετικά με την κατάσταση του εδάφους. Η έκθεση εκπονείται από εγκεκριμένο οργανισμό ή εξουσιοδοτημένο πρόσωπο από το κράτος μέλος. Τα κράτη μέλη οφείλουν εν συνεχεία να προβαίνουν στην εξυγίανση των τοποθεσιών που έχουν υποστεί ρύπανση, στο πλαίσιο εθνικής στρατηγικής, το οποίο καθορίζει τις αντίστοιχες προτεραιότητες. Όταν είναι αδύνατο να αναλάβει ο υπεύθυνος το κόστος της εξυγίανσης της τοποθεσίας, το κράτος μέλος πρέπει να μεριμνά για τη χρηματοδότηση της αποκατάστασης. 11

15 3.3 Ευαισθητοποίηση και ανταλλαγή πληροφοριών Η πρόταση οδηγίας προβλέπει, εξάλλου, ότι τα κράτη μέλη ευαισθητοποιούν το κοινό σε ό,τι αφορά τη σημασία της προστασίας του εδάφους και εγγυώνται τη δυνατότητά του να συμμετάσχει στην εκπόνηση, την τροποποίηση και την επανεξέταση των προγραμμάτων λήψης μέτρων σχετικά με τις περιοχές που αντιμετωπίζουν κινδύνους, καθώς και κατά την επανεξέταση των εθνικών στρατηγικών αποκατάστασης του εδάφους. Τα κράτη μέλη υποχρεούνται να κοινοποιούν στην Επιτροπή ορισμένες πληροφορίες, και ιδίως τον κατάλογο των περιοχών που παρουσιάζουν κινδύνους, τα προγράμματα μέτρων και τις εθνικές στρατηγικές εξυγίανσης. Η Επιτροπή προβλέπει επιπλέον τη δημιουργία φόρουμ ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών και των άμεσα ενδιαφερομένων. 12

16 4. ΤΟ ΕΡΓΟ LIFE07 ENV/GR/ SOIL SUSTAINABILITY (SO.S.) 4.1 Περίληψη Το έργο με την ονομασία LIFE So.S. (Soil Sustainability) αφορά στην αναγνώριση και αντιμετώπιση των διαφόρων κινδύνων που απειλούν το έδαφος λαμβάνοντας υπόψη τα γεωμορφολογικά, υδρολογικά, οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της περιοχής καθώς και την προτεινόμενη Ευρωπαϊκή στρατηγική για το έδαφος. Το έργο περιλαμβάνει σημαντικές πιλοτικές εφαρμογές που υλοποιούνται για πρώτη φορά στην Ελλάδα και συγκεκριμένα: Αναγνώριση των κατευθύνσεων της ευρωπαϊκής θεματικής στρατηγικής για το έδαφος και συμβολή στην υιοθέτησή της. Αντιμετώπιση της διάβρωσης στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της λεκάνης. Αντιμετώπιση της υποβάθμισης του εδάφους στις αγροτικές περιοχές της λεκάνης. Προστασία και έλεγχος της ρύπανσης και της στεγανοποίησης του εδάφους στις υπό αστικοποίηση περιοχές. Ανάπτυξη και διάδοση μεθόδων και τεχνικών στη διαχείριση εδάφους με βάση τη Ευρωπαϊκή θεματική στρατηγική για το έδαφος. Ανάπτυξη σχεδίου δράσης διαχείρισης και προστασίας του εδάφους της λεκάνης του Ανθεμούντα μέσω της αναγνώρισης και αντιμετώπισης των κινδύνων που το απειλούν. Βελτίωση δεξιοτήτων επιστημόνων και φορέων και ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας σε θέματα προστασίας και διαχείρισης εδάφους. Η χρονική διάρκεια του έργου καλύπτει την περίοδο από τον Ιανουάριο του 2009 έως και τον Ιούνιο του Για την υλοποίηση του συνεργάζονται η Αναπτυξιακή Εταιρεία Ανατολικής Θεσσαλονίκης ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., η Διεύθυνση υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας Θράκης, το Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, το Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού ΔΗΜΗΤΡΑ (πρώην ΕΘΙΑΓΕ), οι εταιρείες INTERGEO Ε.Π.Ε. και ΥΕΤΟΣ Ο.Ε. και οι Δήμοι, της λεκάνης του Ανθεμούντα, Θέρμης και Πολυγύρου. Περιοχή εφαρμογής του έργου είναι η υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα, έκτασης 320 Km 2. Στο πλαίσιο του έργου και σε συγκεκριμένες πιλοτικές περιοχές της λεκάνης, εντοπίσθηκαν οι υποπεριοχές, στις οποίες υφίσταται κίνδυνος διάβρωσης, υποβάθμισης της οργανικής ύλης, αλάτωσης, στεγανοποίησης και ρύπανσης. Στο πλαίσιο του παρόντος σχεδίου δράσης θα καταγραφούν τα εντοπισμένα προβλήματα στην περιοχή και θα προταθεί πρόγραμμα μέτρων για την αντιμετώπισή τους και την προστασία του εδάφους της περιοχής συνολικότερα. Στην ανάπτυξη του προγράμματος μέτρων θα κληθούν να συμβάλουν και οι κοινωνικοί εταίροι της περιοχής, αφού πρώτα ενημερωθούν για το έργο, τη θεματική στρατηγική για το έδαφος και την κατάσταση του εδάφους στην περιοχή μελέτης. 13

17 Χάρτης 4.1.1: Πιλοτικές περιοχές έργου Καθώς δεν ήταν δυνατό να γίνει διερεύνηση όλης της περιοχής της λεκάνης για όλους τους εδαφικούς κινδύνους, τόσο λόγο περιορισμένων χρονικών όσο και οικονομικών πλαισίων, επιλέχθηκαν οι παρακάτω πιλοτικές περιοχές, με βάση την αυξημένη πιθανότητα των συγκεκριμένων κινδύνων λαμβάνοντας υπόψη τα γεωμορφολογικά και ανθρωπογενή τους χαρακτηριστικά: Η περιοχή της Δημοτικής Ενότητας Θέρμης για την αναγνώριση και αξιολόγηση των περιοχών του που κινδυνεύουν από σημειακή ρύπανση (π.χ. βιομηχανικές-επαγγελματικές χρήσεις και διαχείριση αποβλήτων) και την ανάπτυξη ειδικών μέτρων αποκατάστασης των περιοχών αυτών. Επιπλέον, στα όρια της Δ.Ε υπολογίζεται ο βαθμός στεγανοποίησης των αστικών ή προς αστικοποίηση περιοχών και προτείνονται βέλτιστες τεχνικές για τον περιορισμό της στεγανοποίησης ενώ τέλος εκπονούνται συγκεκριμένες μελέτες περίπτωσης προστασίας από τη στεγανοποίηση. Η πεδινή περιοχή της Δημοτικής Ενότητας Βασιλικών και Ανθεμούντα για την αξιολόγηση περιοχών που κινδυνεύουν από υποβάθμιση εξαιτίας της διάβρωσης, της απομείωσης της οργανικής ύλης και της αλάτωσης των αγροτικών-γεωργικών εδαφών και την ανάπτυξη ειδικών μέτρων προστασίας και αναστροφής των φαινομένων αυτών. Στο πλαίσιο του έργου για την πεδινή έκταση του Δήμου έγιναν εδαφικές αναλύσεις για την παραγωγή εδαφολογικού χάρτη. 14

18 Η ημιορεινή περιοχή της Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα για την αξιολόγηση των περιοχών που κινδυνεύουν από διάβρωση του εδάφους, την αναγνώριση των ζωνών υψηλού κινδύνου διάβρωσης, την ανάπτυξη ειδικών μέτρων προστασίας και αναστροφής της διάβρωσης στις περιοχές αυτές και τέλος στο σχεδιασμό ειδικών μέτρων για μια ζώνη υψηλού κινδύνου, όπως αναδάσωση, κατασκευή τεχνικών έργων, προστασία από την υπερβόσκηση, εφαρμογή κατάλληλων καλλιεργητικών μεθόδων, κ.α. 4.2 Σημαντικότερες Δράσεις του έργου Στις επόμενες παραγράφους παρουσιάζονται περιληπτικά οι σημαντικότερες δράσεις του έργου, τα αποτελέσματα των οποίων αξιοποιήθηκαν στην ανάπτυξη του σχεδίου προστασίας και αναβάθμισης του εδάφους στην περιοχή της λεκάνης του Ανθεμούντα. Περισσότερες πληροφορίες για το έργο και τα αποτελέσματά του παρουσιάζονται στην ιστοσελίδα του έργου, Διάβρωση ημιορεινών περιοχών στη λεκάνη του Ανθεμούντα Ως πιλοτική περιοχή εφαρμογής της συγκεκριμένης δράσης επιλέχθηκε η ημιορεινή περιοχή της λεκάνης που περικλείεται από τον υδροκρίτη της λεκάνης απορροής και τα διοικητικά όρια της Καλλικρατικής Δημοτικής Ενότητας του Ανθεμούντα του Δήμου πολυγύρου, όπου η γεωμορφολογία, η εδαφολογία, η φυτοκάλυψη και οι κλιματολογικές συνθήκες συνεπάγονται υψηλούς συντελεστές απορροής και επομένως συνθήκες δημιουργίας διαβρωτικών φαινομένων, περιοχή 1 στο Χάρτη. Η δράση συγκροτείται από τρείς επιμέρους υποδράσεις. Πρώτο βήμα της δράσης είναι «η εκτίμηση του κινδύνου της διάβρωσης στην πιλοτική περιοχή» ακολουθώντας τα παρακάτω βήματα: Εισαγωγή στη Βάση Δεδομένων (Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών) όλων των απαραίτητων παραμέτρων που χρησιμοποιούνται στα διάφορα μοντέλα «αποτίμησης» της διάβρωσης λόγω επιφανειακής απορροής, επιλογή του καταλληλότερου μοντέλου για την περιοχή μελέτης και σύνταξη έκθεσης και παραγωγή ψηφιακών θεματικών χαρτών «αποτίμησης κινδύνου» διάβρωσης (risk assessment) στην περιοχή. Στη συνέχεια, αξιοποιώντας τα αποτελέσματα της αποτίμησης του βαθμού διάβρωσης στην περιοχή μελέτης, αναπτύσσεται ένα εργαλείο λήψης αποφάσεων με στόχο την πρόταση μέτρων αντιμετώπισης της διάβρωσης, ακολουθώντας την παρακάτω μεθοδολογία: Αποτελέσματα αποτίμησης της παρούσας κατάστασης του εδάφους, συνυπολογισμό κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραγόντων της περιοχής, εισαγωγή των προηγούμενων πληροφοριών στο ΓΣΠ, ανάπτυξη ενός εργαλείου υποστήριξης της λήψης αποφάσεων για τον περιορισμό της υδατοδιάβρωσης, προσδιορισμός των ζωνών υψηλής προτεραιότητας για την αντιμετώπιση της διάβρωσης και 15

19 δημιουργία ενός Οδηγού αντιμετώπισης της υδατοδιάβρωσης Στο τελευταίο στάδιο της δράσης, επιλέχθηκε μια «στοχευμένη» υψηλή ζώνη προτεραιότητας της πιλοτικής περιοχής, ως αποτέλεσμα των προηγούμενων ενεργειών, για συγκεκριμένη μελέτη του φαινομένου (case study) της διάβρωσης και σχεδιασμό εξειδικευμένων μέτρων και «καλών πρακτικών» για την αντιμετώπισή της Υποβάθμιση εδάφους πιλοτικής αγροτικής περιοχής στη λεκάνη του Ανθεμούντα Σκοπός της δράσης είναι η αξιολόγηση του κινδύνου της διάβρωσης, της μείωσης της οργανικής ύλης και της αλατότητας του εδάφους σε 5.500ha (εκτάρια) της πεδινής αγροτικής περιοχής των Δημοτικών Ενοτήτων Βασιλικών και Ανθεμούντα, στο κέντρο της λεκάνης απορροής του Ανθεμούντα, περιοχή 2 στο χάρτη. Η συγκεκριμένη δράση έχει ως στόχο την ανάπτυξη μια γνωστικής βάσης δεδομένων (Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών) ικανής να υποστηρίξει τη δημιουργία ειδικών πρακτικών αντιμετώπισης της υποβάθμισης του εδάφους στις αγροτικές περιοχές της λεκάνης, όπως ορίζεται και στη Θεματική Στρατηγική για το έδαφος. Η μεθοδολογία εφαρμογής της συγκεκριμένης δράσης περιλαμβάνει: Εργασίες πεδίου και εργαστηριακές αναλύσεις για παραγωγή ψηφιακού χάρτη τυπολογικών μονάδων εδάφους, εμπλουτισμό της γνωσιακής Βάσης με δεδομένα από τις εργασίες πεδίου και άλλες πηγές, συνδυασμό και ανάλυση δεδομένων, διερεύνηση μοντέλων διάβρωσης, λειτουργικότητα και εφαρμογή στην περίπτωσή μας και αξιολόγησή τους, υπολογισμό των παραγόντων που τροφοδοτούν τα μοντέλα στο ΓΣΠ τροφοδοσία των μοντέλων και αξιολόγηση του κινδύνου της εδαφικής διάβρωσης και αξιολόγηση του βαθμού απομείωσης της οργανικής ύλης και της αλάτωσης με βάση τα αποτελέσματα των εργαστηριακών αναλύσεων και Στο τέλος της δράσης και μετά από την πλήρη αναγνώριση των χαρακτηριστικών του εδάφους και των κινδύνων που εξετάσθηκαν προτείνονται οδηγίες αντιμετώπισης των φαινομένων σχετικές με τις ορθές γεωργικές πρακτικές και αγροτικές πολιτικές που απαιτείται να εφαρμοσθούν στην περιοχή Εκτίμηση ρύπανσης εδάφους σε πιλοτική περιοχή της λεκάνης Η δράση αναπτύσσεται στην περιοχή της Δημοτικής Ενότητας Θέρμης του Δήμου Θέρμης, στο δυτικό τμήμα της λεκάνης, και κυρίως στις περιοχές με έντονες ανθρώπινες δραστηριότητες που δημιουργούν συνθήκες εν δυνάμει ρυπασμένων πεδίων, περιοχή 3 του Χάρτη 1. Η δράση αφορά στο σχεδιασμό ενός γενικού εργαλείου διαχείρισης, βήμα προς βήμα, για συστηματική προσέγγιση των εν δυνάμει ρυπασμένων πεδίων που περιλαμβάνονται στις 16

20 βασικές αρχές της Θεματικής Στρατηγικής Εδάφους. Το Εργαλείο Διαχείρισης βασίζεται σε αρχές που αφορούν στη διαχείριση ρυπασμένου εδάφους και σε διεθνώς χρησιμοποιούμενες προδιαγραφές και πρακτικές, συνδυασμένες με τις αρχές της Θεματικής Στρατηγικής Εδάφους. Η διερεύνηση και κατανόηση του υφιστάμενου θεσμικού πλαισίου για την προστασία του αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη του Μοντέλου Γενικής Εκτίμησης Περιβαλλοντικής Επικινδυνότητας. Η εφαρμογή του Μοντέλου Γενικής Εκτίμησης Περιβαλλοντικής Επικινδυνότητας στην πιλοτική περιοχή κατατάσσει τα εν δυνάμει ρυπασμένα πεδία σύμφωνα με την επικινδυνότητα της δραστηριότητας που αναπτύχτηκε ή αναπτύσσεται σε αυτές και διάφορους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Η ανάπτυξη ενός στρατηγικού πλάνου ενεργειών για την εφαρμογή ελέγχου ρύπανσης υπεδάφους φάσης I και φάσης ΙΙ (Environmental Site Assessment Phase I and Phase II) για κάποιες από αυτές τις περιοχές αποτελεί μέσο επιβεβαίωσης της εγκυρότητας των αποτελεσμάτων του μοντέλου και επικαιροποίησης του Μοντέλου. Πιο συγκεκριμένα η δράση αποσκοπεί: στην κατηγοριοποίηση της πιλοτικής περιοχής ανάλογα με τον πιθανό κίνδυνο ρύπανσης σε χαμηλού, μέσου, υψηλού και πολύ υψηλού κινδύνου πεδία, με «δεδομένα εισόδου» ανθρωπογενείς δραστηριότητες και διάφορα γεωμορφολογικά, υδρολογικά κ.ά. χαρακτηριστικά. στην επιλογή τριών χαρακτηριστικών ρυπασμένων «πεδίων για τον επιτόπου περιβαλλοντικό έλεγχο (phase I και phase II) στην ανάπτυξη σχεδίου παρακολούθησης/απορρύπανσης-αποκατάστασης στα σημεία αυτά στην εξαγωγή συμπερασμάτων «περιβαλλοντικού κινδύνου» σε μορφή Έκθεσης και Θεματικών χαρτών Τέλος περιλαμβάνει το σχεδιασμό μέτρων ελέγχου και αποκατάστασης για ολόκληρη την περιοχή-στόχο και τη δημιουργία ενός γενικού οδηγού ελέγχου και περιορισμού της σημειακής ρύπανσης Εκτίμηση στεγανοποίησης/σφράγισης εδάφους σε πιλοτική περιοχή της λεκάνης Η (πιλοτική) περιοχή εφαρμογής της δράσης τοποθετείται στη Δημοτική Ενότητας Θέρμης, περιοχή 4 στο χάρτη. Τα τελευταία χρόνια η Δ.Ε. Θέρμης εμφανίζει υψηλούς ρυθμούς αστικοποίησης εξαιτίας της γειτνίασής του με το πολεοδομικό Συγκρότημα της Θεσσαλονίκης. Η στατιστική ανάλυση της εξέλιξης του πληθυσμού και τα εν γένει χωροταξικά δεδομένα προοιωνίζονται έντονη ανάπτυξή του και τα επόμενα χρόνια. Έτσι, είναι σημαντικό, για τον αστικό και χωροταξικό σχεδιασμό, να επιλεγούν οι βέλτιστες σχεδιαστικές μέθοδοι με σκοπό τον περιορισμό της στεγανοποίησης του εδάφους από τη διαδικασία αστικοποίησης, όπως αναφέρεται και στη Θεματική Στρατηγική για το έδαφος. Στην παρούσα δράση, αναπτύχθηκε ένα μοντέλο αξιολόγησης των επιμέρους παραμέτρων στεγανοποίησης του εδάφους, μέσω της εκτίμησης «δεικτών» ελέγχου για αστικά και μη περιβάλλοντα, του συντελεστή επιφανειακής απορροής και κατείσδυσης, της κατανομής 17

21 χώρων πρασίνου και οικοδομής, της έκτασης και του είδους της φυτοκάλυψης, σε συνδυασμό με τοπικά μετεωρολογικά και γεωμορφολογικά δεδομένα. Το φαινόμενο της στεγανοποίησης του εδάφους ελέγθηκε με συγκεκριμένο μοντέλο για διαφορετικά σενάρια λαμβάνοντας υπόψη ότι διαφορετικός τύπος αστικοποίησης έχει ως αποτέλεσμα διαφορετικές τιμές συντελεστή απορροής. Επιπλέον, το μοντέλο λαμβάνει υπόψη του παραμέτρους που ορίζονται από την ισχύουσα νομοθεσία (π.χ. ελάχιστη επιφάνεια πρασίνου) ή από οικονομικά κριτήρια (π.χ.: κόστος αναπτυσσόμενης περιοχής) και συνεισφέρουν στο συνολικό βαθμό αστικοποίησης. Επομένως, με την πρόθεση της ελαχιστοποίησης του κινδύνου στεγανοποίησης του εδάφους, είναι δυνατόν να εκτιμηθεί η επίδραση των διαφόρων τύπων αστικοποίησης στον συντελεστή απορροής. Τα αποτελέσματα εφαρμογής του μοντέλου υποδεικνύουν παραμέτρους χωρικού σχεδιασμού και προτείνουν τεχνικές περιορισμού της στεγανοποίησης του εδάφους. Προτείνονται κριτήρια χωροταξικού σχεδιασμού και σχέδια χωροταξίας που αφορούν μελλοντικές επεκτεινόμενες περιοχές, που ανήκουν στην οικιστική περιοχή της Νέας Ραιδεστού της Δ.Ε. Θέρμης. Σήμερα, ο οικισμός της Νέας Ραιδεστού καλύπτει μια έκταση 52ha που σχεδιάζεται να επεκταθεί σε 485ha τα επόμενα χρόνια. Οι προτεινόμενες παράμετροι σχεδιασμού επιλέγονται αφού έχουν ληφθεί υπόψη τα κριτήρια αποφυγής κινδύνου στεγανοποίησης του εδάφους. Παράμετροι όπως ο σύνθετος συντελεστής απορροής είναι εξέχουσας σημασίας για τη συνολική εκτίμηση της απορροής και τελικά για την εκτίμηση του κινδύνου στεγανοποίησης του εδάφους. Ο προτεινόμενος σχεδιασμός (χωροταξικός αλλά και χρήσεων γης) πρόκειται να ελαχιστοποιήσει την απορροή των υδάτων και αναμένεται να προσφέρει τη βέλτιστη δυνατή λύση για τον χωροταξικό σχεδιασμό της ευρύτερης περιοχής. Τέλος, στοχεύοντας στην αξιολόγηση των παραμέτρων και της μεθοδολογικής διαδικασίας που επιλέχθηκαν σχεδιάσθηκε μικρής κλίμακας πιλοτική μελέτη (αφορά ένα σχολείο). Αναμένεται ότι η αξιολόγηση της μεθόδου αποφυγής της στεγανοποίησης του εδάφους σε πιλοτική κλίμακα παρέχει ένα δυναμικό εργαλείο που οδηγεί στη γενική αντιμετώπιση της στεγανοποίησης του εδάφους Σχέδιο δράσης για τη διαχείριση του εδάφους στην περιοχή της υδρολογικής λεκάνης Ανθεμούντα Στο πλαίσιο της έργου LIFE So.S περιλαμβάνεται και η ανάπτυξη του παρόντος σχεδίου δράσης για την προστασία και αναβάθμιση του εδάφους στην περιοχή της λεκάνης απορροής του Ανθεμούντα. Τα στάδια ανάπτυξης είναι τα ακόλουθα: Αναγνώριση της υφιστάμενης κατάστασης του εδάφους στην περιοχή Αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης Πρόγραμμα δράσεων και μέτρων του προσχεδίου δράσης Διαδικασία διαβούλευσης με τους κοινωνικούς εταίρους της περιοχής Τελικό σχέδιο δράσης Έγκριση και υιοθέτηση του σχεδίου δράσης από τους Δήμους και τους Αγροτικούς συνεταιρισμούς της περιοχής. 18

22 Στη συνέχεια, γίνεται συνοπτική περιγραφή του καθενός από τα προηγούμενα στάδια Αναγνώριση της υφιστάμενης κατάστασης του εδάφους στην περιοχή Τα σημαντικότερο σε χρονική διάρκεια στάδιο ανάπτυξης του σχεδίου δράσης είναι η προσπάθεια εκτίμησης των διαφόρων κινδύνων (risk assessment) που απειλούν το έδαφος μέσω της ανάπτυξης και εφαρμογής μοντέλων εκτίμησης του συγκεκριμένου κινδύνου αλλά και της επί τόπου έρευνας και ανάλυσης. Τα τελικά αποτελέσματα της εφαρμογής των μοντέλων και της έρευνας πεδίου οδήγησαν το εταιρικό σχήμα του έργου στην αναγνώριση της υφιστάμενης κατάστασης στις διάφορες πιλοτικές περιοχές. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται η κίνδυνοι οι οποίοι διερευνήθηκαν ανά πιλοτική περιοχή εφαρμογής και υπεύθυνο εταίρο. Πίνακας 4.3.1: Εδαφικός κίνδυνος υπό διερεύνηση και πιλοτικές περιοχές λεκάνης Ανθεμούντα Εδαφικός Κίνδυνος Πιλοτική Περιοχή Χάρτης σελ. 7 Υπεύθυνος Εταίρος Διάβρωση ημιορεινών περιοχών Διάβρωση πεδινών περιοχών Απομείωση οργανικής ύλης σε πεδινές περιοχές Αλάτωση σε πεδινές περιοχές Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα Δημοτική Ενότητα Βασιλικών & Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα Περιοχή 1 Περιοχή 2 ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε. Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων - ΔΗΜΗΤΡΑ Διεύθυνση Υδάτων/ Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας Θράκης INTERGEO Ε.Π.Ε. Ρύπανση Δημοτική Ενότητα Περιοχή 3 Στεγανοποίηση Θέρμης Περιοχή 4 ΥΕΤΟΣ Ο.Ε. Στο 5 ο κεφάλαιο γίνεται αναλυτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων του έργου, όσον αφορά στην υφιστάμενη κατάσταση τους εδάφους στη λεκάνη με βάση τα αποτελέσματα της διερεύνησης των διαφόρων κινδύνων εδάφους που εξετάσθηκαν, στο πλαίσιο του έργου Αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης Επόμενο στάδιο είναι η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν κατά τη αποτίμηση του εκάστου κινδύνου που αξιολογήθηκε με στόχο τον εντοπισμό των σημαντικότερων προβλημάτων. Τα σημαντικότερα προβλήματα που εντοπίσθηκαν στην περιοχή ανά διερευνηθέντα κίνδυνο καθώς και ο ορισμός των διαφόρων κινδύνων παρουσιάζονται αναλυτικά στο 6 ο κεφάλαιο. Περιληπτική αναφορά αυτών γίνεται στη συνέχεια: 19

23 Α.Διάβρωση Α.1 Ημιορεινών και ορεινών περιοχών Το 0,2 %, περίπου 640 στρέμματα, της συνολικής έκτασης της λεκάνης παρουσιάζει πολύ υψηλό κίνδυνο διάβρωσης και το 5,25 %, στρέμματα, υψηλό. Το 7,3.%, στρέμματα, της πιλοτικής περιοχής της Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα, ανήκει σε ζώνη υψηλής προτεραιότητας δράσης σε σχέση με τις επιπτώσεις του φαινομένου της διάβρωσης επί τα διάφορα σημεία ενδιαφέροντος. A.2 Πεδινές περιοχές Το 9,2%, στρέμματα, των αγροτικών εκτάσεων της πιλοτικής περιοχής της Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα που διερευνήθηκε παρουσιάζει ισχυρή διάβρωση. Το 21,7%, στρέμματα, των αγροτικών εκτάσεων της πιλοτικής περιοχής της Δημοτικής Ενότητας Βασιλικών που διερευνήθηκε παρουσιάζει ισχυρή διάβρωση. Β. Απομείωση της οργανικής ουσίας στις πεδινές περιοχές Το 0,7 % του εδάφους, 89 στρέμματα, της αγροτικής πιλοτικής περιοχής της Δ.Ε. Ανθεμούντα (βάθος 0-30 εκατ.) παρουσιάζει πολύ χαμηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (<1%). Το 74 % του εδάφους, στρέμματα, της πιλοτικής περιοχής της Δ.Ε. Ανθεμούντα (βάθος 0-30 εκατ.) παρουσιάζει μέση περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (1-2 %). Το 4,4 % του εδάφους, στρέμματα, της πιλοτικής περιοχής της Δ.Ε. Βασιλικών (βάθος 0-30 εκατ.) παρουσιάζει χαμηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (< 1%). Το 91,5 % του εδάφους, στρέμματα, της πιλοτικής περιοχής της Δ.Ε. Βασιλικών (βάθος 0-30 εκατ.) παρουσιάζει μέση περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (1-2 %). Το 99% του εδάφους των θερμοκηπίων, 101 από τα 102, που διερευνήθηκαν στη Δ.Ε. Βασιλικών παρουσιάζουν κατώτερη της μέσης περιεκτικότητα σε οργανική ουσία(<4%). Γ. Αλάτωση πεδινών περιοχών (Η συσσώρευση υδατοδιαλυτών αλάτων στο έδαφος ονομάζεται αλάτωση) Γ1. Κίνδυνος Αλάτωσης Η παρουσία αλάτωσης στα καλλιεργούμενα εδάφη της υπό μελέτη περιοχής περιορίζεται σε ελάχιστα σημεία. Τα ποσοστά εμφάνισης υψηλής αλατότητας κυμαίνονται από 0.8 έως 1.3% των θέσεων, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας (0-30, 30-60, εκατ.) και στις περιοχές αυτές πρέπει να ληφθούν άμεσα μέτρα αποκατάστασης. Τα ποσοστά εμφάνισης μέσης αλατότητας κυμαίνονται από 1.2 έως 2.3% των θέσεων, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας και στις περιοχές αυτές πρέπει να υπάρξει παρακολούθηση για λόγους αποφυγής επιδείνωσης του προβλήματος. Οι θέσεις με υψηλές τιμές αλατότητας βρίσκονται πέριξ του ρου του ποταμού Ανθεμούντα και ιδίως στο βορειοδυτικό τμήμα της Τοπικής Κοινότητας Αγίας Παρασκευής. 20

24 Ο κίνδυνος αλάτωσης στα θερμοκήπια της υπό μελέτη περιοχής είναι σημαντικός. Το 35,3 % των εδαφών των θερμοκηπίων στο βάθος 0-30 cm είναι αλατούχα και το 39,2 % μέτρια αλατούχα. Γ2. Κίνδυνος νατρίωσης (Η συσσώρευση αλάτων νατρίου ονομάζεται νατρίωση και είναι η πιο επικίνδυνη μορφή αλάτωσης). Στα εδάφη της υπό μελέτη περιοχής το πρόβλημα της νατρίωσης περιορίζεται σε ελάχιστα σημεία. Στην κατηγορία υψηλής νατρίωσης, ανήκουν από το 0,8 έως το 3,6% των θέσεων δειγματοληψίας, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας (0-30, 30-60, εκατ.). Για τα εδάφη αυτά πρέπει να προταθούν άμεσα μέτρα αποκατάστασης. Στην κατηγορία αυξημένης νατρίωσης, κατατάχθηκαν πολύ λίγες θέσεις, από το 0,5 έως 1,7% των θέσεων δειγματοληψίας, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας. Στη μέση κατηγορία νατρίωσης, οι θέσεις είναι επίσης λίγες και κυμαίνονται από το 1,4 έως 2,7% αυτών. Παρόλα αυτά το πρόβλημα πρέπει να επισημανθεί για να αντιμετωπισθεί στα αρχικά του στάδια. Οι θέσεις υψηλής νατρίωσης εντοπίζονται, με βάση τους θεματικούς χάρτες, στα πέριξ του ρου του ποταμού Ανθεμούντα και συγκεκριμένα στο βόρειο τμήμα της Τοπικής Κοινότητας Αγίας Παρασκευής. Σε ότι αφορά στα εδάφη των θερμοκηπίων δεν υπάρχει πρόβλημα νατρίωσης. Γ3. Κίνδυνος οξύτητας - αλκαλικότητας Τιμές υψηλής οξύτητας, και για βάθος 0-30 εκατ, παρουσιάζει το 6.8% των καλλιεργούμενων εδαφών της περιοχής και απαιτούνται άμεσα μέτρα. Τιμές μέτριας οξύτητας, παρουσιάζουν από το 1.5% έως 14.2% των καλλιεργούμενων εδαφών, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας. Για τα εδάφη αυτά υπάρχει μικρό έως μέτριο πρόβλημα που πρέπει να επισημανθεί για λόγους πρόληψης και αποφυγής δημιουργίας όξινων εδαφών. Μόνο σε πέντε από τα εκατόν ένα θερμοκήπια της περιοχής εντοπίσθηκε πρόβλημα οξύτητας. Ε. Επιπτώσεις αρδευτικών νερών στα εδάφη Ε1. Κίνδυνος δημιουργίας Αλάτωσης Η χρήση του νερού του 71% των αρδευτικών γεωτρήσεων που εξετάσθηκαν, δεν ενέχει κίνδυνος δημιουργίας αλατότητας στα εδάφη που αρδεύονται. Το 29 % των γεωτρήσεων κατατάσσονται στην κατηγορία μικρού κινδύνου αλατότητας. Οι τιμές αγωγιμότητας τους δε θεωρούνται αυξημένες, χρειάζεται όμως σωστή διαχείριση του νερού άρδευσης. Ε2. Κίνδυνος μείωσης της Διηθητικότητας Η χρήση του νερού του 71% των γεωτρήσεων που εξετάσθηκαν δε δημιουργεί κανένα κίνδυνο μείωσης της διηθητικότητας των εδαφών. 21

25 Το υπόλοιπο ποσοστό της πρώτης ομάδας ενέχει μικρό έως μέτριο κίνδυνο μείωσης της διηθητικότητας του εδάφους. ΣΤ. Ρύπανση εδαφών Εν δυνάμει ρυπασμένα πεδία στη ζώνη μέσης επικινδυνότητας: Δέκα τέσσερα πεδία στη Δ.Ε. Θέρμης, έκτασης περίπου 170 στρεμμάτων, κατατάχθηκαν στη ζώνη μέσης επικινδυνότητας. Ο συγκεκριμένος βαθμός επικινδυνότητας, δεν εμπνέει άμεση ανησυχία, ωστόσο απαιτείται διεξοδικότερη περιβαλλοντική έρευνα ρύπανσης στο άμεσο μέλλον. Επί τόπου Περιβαλλοντικός έλεγχος σε τρία εν δυνάμει ρυπασμένα πεδία Εργοτάξιο Θέρμης: Επιβάρυνση εδάφους από υδρογονάνθρακες πετρελαιοειδών στο χώρο παραπλεύρως των κάδων απορριμμάτων του εργοταξίου. Πιθανοί αποδέκτες ρύπων είναι ο (πρώτος ρηχός) υδροφόρος ορίζοντας, το γειτονικό ρέμα «Βαθύλακκος» και οι εργαζόμενοι στο εργοτάξιο. Ο γενικός περιβαλλοντικός κίνδυνος κρίνεται ως μέτριος. Πρώην Βαφείο κ. Οικονομίδη: Η περιοχή έρευνας παρουσιάζει μια επιβάρυνση του εδάφους σε βαρέα μέταλλα (κυρίως νικέλιο και χρώμιο), από Ολικούς Υδρογονάνθρακες Πετρελαιοειδών (TPH) σε μία υποπεριοχή του πρώην βαφείου και το στερεό απόβλητο που υπάρχει αποθηκευμένο εντός του πρώην βαφείου αποτελεί επικίνδυνο απόβλητο. Πιθανοί αποδέκτες είναι οι εργαζόμενοι, τα επιφανειακά νερά και ο αβαθής υδροφόρος της περιοχής. Ο περιβαλλοντικός κίνδυνος κρίνεται μέτριος. Χώρος Διάθεσης Αποβλήτων Ταγαράδων: Επιβάρυνση της υπόγειας επιδερμικής υδροφορίας από οργανικό φορτίο, χλωριόντα (Cl), ολικό άζωτο (TN) και φαινόλες που έχουν προέλευση την καταγεγραμμένη επιβαρημένη επιφανειακή απορροή του ρέματος. Η επιβάρυνση από Ni, B, και Mn, μπορεί επίσης να σχετίζεται με την ελαφρώς επιβαρημένη επιφανειακή απορροή του ρέματος, αλλά χρήζει διερεύνησης. Η περιβαλλοντική επικινδυνότητα από την καταγεγραμμένη επιβάρυνση του επιφανειακού νερού και της επιδερμικής υδροφορίας, κρίνεται από χαμηλή έως μέση. Ζ. Στεγανοποίηση εδαφών Μόνο το 3,5% της επιφάνειας του Δήμου κινείται σε πολύ υψηλά επίπεδα στεγανοποίησης (>60%). Ο κίνδυνος στεγανοποίησης για τη Δημοτική ενότητα Θέρμης κρίνεται χαμηλός. Η διαμόρφωση των υψηλών αυτών τιμών στη Δ.Ε. Θέρμης, μπορεί να ερμηνευθεί κατόπιν συνυπολογισμού της παραμέτρου της κλίσης του εδάφους η οποία λαμβάνει υψηλές τιμές σε μεγάλο μέρος της περιοχής μελέτης καθώς ο συντελεστής απορροής αυξάνει με την αύξηση της κλίσης μιας περιοχής. Περαιτέρω μελλοντική στεγανοποίηση των περιοχών υψηλής κλίσης θα επέφερε δυσμενείς συνέπειες στην στεγανοποίηση του εδάφους. Τα προβλήματα ανά εδαφικό κίνδυνο και πιλοτική περιοχή που εντοπίσθηκαν στο πλαίσιο του έργου παρουσιάζονται περιληπτικά και στον παρακάτω πίνακα. 22

26 Πίνακας 4.3.1: Προβλήματα ανά εδαφικό κίνδυνο και πιλοτική περιοχή Α/Α Εδαφικός Κίνδυνος Περιοχή Έκταση/ αριθμός Περιγραφή προβλήματος 1.1 Διάβρωση ημιορεινών περιοχών Όλη η λεκάνη 640 στρέμματα Πολύ υψηλός βαθμός διάβρωσης (50 τόνοι ανά έτος και εκτάριο) 1.2 Διάβρωση ημιορεινών περιοχών Δ.Ε. Ανθεμούντα στρέμματα Θέσεις όπου υπάρχουν δραστηριότητες οι οποίες μπορεί να επηρεάζονται από το φαινόμενο της διάβρωσης (ζώνες προτεραιότητας δράσης) 2.1 Διάβρωση πεδινών περιοχών Δ.Ε. Ανθεμούντα στρέμματα Ισχυρή κλάση διάβρωσης που απαιτεί άμεσα μέτρα 2.2. Διάβρωση πεδινών περιοχών Δ.Ε. Βασιλικών στρέμματα Ισχυρή κλάση διάβρωσης που απαιτεί άμεσα μέτρα 3.1 Απομείωση οργανικής ουσίας Δ.Ε. Ανθεμούντα 89 στρέμματα 0,7 % του εδάφους της πιλοτικής περιοχής (βάθος 0-30 εκατ.) παρουσιάζει πολύ χαμηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (< 1%) που απαιτεί άμεσα μέτρα 3.2 Απομείωση οργανικής ουσίας Δ.Ε. Ανθεμούντα στρέμματα 74 % του εδάφους της πιλοτικής περιοχής (βάθος 0-30 εκατ.) παρουσιάζει μέση περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (1-2 %) που απαιτεί μεσοπρόθεσμα μέτρα 3.3 Απομείωση οργανικής ουσίας Δ.Ε. Βασιλικών στρέμματα 4,4 % του εδάφους της πιλοτικής περιοχής (βάθος 0-30 εκατ.) παρουσιάζει χαμηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (< 1%) που απαιτεί άμεσα μέτρα 3.4 Απομείωση οργανικής ουσίας Δ.Ε. Βασιλικών ,5 % του εδάφους της πιλοτικής περιοχής (βάθος 0-30 εκατ.) παρουσιάζει μέση περιεκτικότητα σε στρέμματα οργανική ουσία (1-2 %) που απαιτεί μεσοπρόθεσμα μέτρα 3.5 Απομείωση οργανικής ουσίας Δ.Ε. Βασιλικών 100 θερμοκήπια 99% των θερμοκηπίων παρουσιάζουν κατώτερη της μέσης περιεκτικότητα σε οργανική ουσία. Επιτακτική ανάγκη μέτρων Αλάτωση 4.2 Αλάτωση Δ.Ε. Βασιλικών (κυρίως στην Τ.Ε. Αγ. Παρασκευής) Δ.Ε. Βασιλικών (κυρίως στο Δ.Δ. Αγ. Παρασκευής) Δεν προσδιορίσθηκε Δεν προσδιορίσθηκε 4.3 Αλάτωση Δ.Ε. Βασιλικών 76 θερμοκήπια 4.4 Νατρίωση (είδος αλάτωσης) Δ.Ε. Βασιλικών (κυρίως στο Δ.Δ. Αγ. Παρασκευής) Δεν προσδιορίσθηκε Το 0.8 έως 1.3% των θέσεων δειγματοληψίας, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας (0-30, 30-60, εκατ.) εμφανίζει υψηλή αλατότητα. Άμεσα μέτρα αποκατάστασης. Το 1.2 έως 2.3% των θέσεων δειγματοληψίας, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας (0-30, 30-60, εκατ.) εμφανίζει μέση αλατότητα. Άμεσα μέτρα αποκατάστασης. Το 74,5% των θερμοκηπίων (βάθος 0-30 cm) εμφανίζουν υψηλή ή μέτρια τιμή αλατότητας. Λήψη μέτρων αποκατάστασης. Στην κατηγορία υψηλής και αυξημένης νατρίωσης ανήκουν, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας, από το 0,8 έως το 3,6% και από το 0,5 και 1,7%, των θέσεων δειγματοληψίας αντίστοιχα. Άμεσα μέτρα αποκατάστασης. 23

27 Α/Α Εδαφικός Κίνδυνος Περιοχή Έκταση/ αριθμός Περιγραφή προβλήματος 4.4 Νατρίωση (είδος αλάτωσης) 5.1 Οξύτητα - Αλκαλικότητα 5.2 Οξύτητα - Αλκαλικότητα 6.1 Αρδευτικά νερά 7.1 Ρύπανση 7. 2 Ρύπανση 7.3 Ρύπανση 7.4 Ρύπανση Δ.Ε. Βασιλικών (κυρίως στο Δ.Δ. Αγ. Παρασκευής) Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα Δ.Ε. Θέρμης. Εργοτάξιο Δήμου Θέρμης Νέας Ραιδεστού. Πρώην Βαφείο κ. Οικονομίδη. Ταγαράδων. Χώρος Διάθεσης Αποβλήτων Θέρμης, πεδία στη ζώνη μέσης επικινδυνότητας Δεν προσδιορίσθηκε Δεν προσδιορίσθηκε Δεν προσδιορίσθηκε 13 αρδευτικές γεωτρήσεις Στη μέση κατηγορία νατρίωσης, οι θέσεις είναι επίσης λίγες και κυμαίνονται από 1.4 έως 2.7% των θέσεων δειγματοληψίας. Μεσοπρόθεσμη αντιμετώπιση. Τιμές υψηλής οξύτητας που εντοπίζονται στο πρώτο βάθος (0-30 cm) καταλαμβάνουν το 6.8% των καλλιεργούμενων εδαφών της περιοχής. Άμεσα μέτρα αποκατάστασης. Τα εδάφη της περιοχής σε ποσοστό 14.2% για το πρώτο βάθος εδάφους (0-30 cm), παρουσιάζουν μέτρια οξύτητα. Παρακολούθηση για την αποφυγή οξίνησης. Το 29 % των γεωτρήσεων κατατάσσονται στην κατηγορία μικρού κινδύνου από πλευράς δημιουργίας αλάτωσης και μείωσης της διηθητικότητας του εδάφους. Απαιτείται σωστή διαχείριση του νερού άρδευσης. 2 m 3 εδάφους Επιβάρυνση εδάφους από υδρογονάνθρακες. Ο γενικός περιβαλλοντικός κίνδυνος κρίνεται ως μέτριος. 260 m 3 εδάφους 3 km 14 πεδία. Συνολική έκταση περίπου 170 στρ 8.1 Στεγανοποίηση Θέρμης στρέμματα Επιβάρυνση του εδάφους από βαρέα μέταλλα (κυρίως νικέλιο και χρώμιο), από Ολικούς Υδρογονάνθρακες Πετρελαιοειδών (TPH) και από εναποτιθέμενο επικίνδυνο στερεό απόβλητο που. Ο περιβαλλοντικός κίνδυνος κρίνεται μέτριος. Επιβάρυνση της υπόγειας επιδερμικής υδροφορίας από οργανικό φορτίο, χλωριόντα (Cl), ολικό άζωτο (TN) και φαινόλες καθώς και από βαρέα μέταλλα (Ni, B, και Mn). Η περιβαλλοντική επικινδυνότητα κρίνεται από χαμηλή έως μέση. Στα πεδία αυτά έχει εκτιμηθεί μέσος βαθμός επικινδυνότητας, που δεν εμπνέει άμεση ανησυχία, ωστόσο απαιτείται διεξοδικότερη περιβαλλοντική έρευνα ρύπανσης στο άμεσο μέλλον. Το 3,5 %,, αστικοποιημένες περιοχές, της συνολικής έκτασης της Δ.Ε. Θέρμης, παρουσιάζει ιδιαίτερα υψηλό συντελεστή απορροής. Κίνδυνος στεγανοποίησης σε υπό αστικοποίηση περιοχές ακολουθώντας τις συμβατικές μεθόδους αστικοποίησης. 24

28 Πρόγραμμα δράσεων και μέτρων του προχεδίου δράσης Στη συνέχεια προτάθηκαν μέτρα/δράσεις σε συνεργασία με τις επιστημονικές ομάδες του εταιρικού σχήματος του έργου, με βάση τα εντοπισμένα προβλήματα για κάθε κίνδυνο εδαφικής υποβάθμισης που εξετάσθηκε. Για την αντιμετώπισή των αναγνωρισμένων προβλημάτων ανά συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή προτείνονται ειδικές δράσεις και μέτρα ανά κίνδυνο εδαφικής υποβάθμισης, ενώ επιπλέον προτείνεται μια σειρά γενικότερων δράσεων τόσο για την περεταίρω διερεύνηση της κατάσταση του εδάφους όσο και για την οργάνωση των δομών διαχείρισης εδάφους αλλά και για την εκπαίδευση και ενημέρωση σε θέματα εδάφους. Συγκεκριμένα, τα μέτρα δράσεις που προτείνονται διαχωρίζονται σε: Ειδικά μέτρα/δράσεις ανά κίνδυνο εδαφικής υποβάθμισης που αφορούν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που εντοπίσθηκαν κατά τη διάρκεια εφαρμογής των πιλοτικών δράσεων του έργου, τα οποία και διαχωρίζονται επιπλέον σε: οριζόντια μέτρα/δράσεις που αφορούν σε όλη την περιοχή της λεκάνης κάθετα μέτρα/δράσεις που αφορούν μόνο στις πιλοτικές περιοχές της λεκάνης Γενικές δράσεις/ μέτρα που αφορούν κυρίως στην οργάνωση δομών προστασίας εδάφους και στην ευαισθητοποίηση, ενημέρωση και εκπαίδευση τόσο των κατοίκων της περιοχής όσο και των χρηστών και ληπτών αποφάσεων στη διαχείριση του εδάφους. Οι δράσεις και τα μέτρα του σχεδίου παρουσιάζονται αναλυτικά στο 6 ο κεφάλαιο και περιληπτικά στον πίνακα της παραγράφου 6.3. Τα προτεινόμενα μέτρα θα παρουσιασθούν και θα συζητηθούν με τους κοινωνικούς εταίρους της περιοχής σύμφωνα με τη διαδικασία που περιγράφεται στη συνέχεια Διαδικασία διαβούλευσης με τους κοινωνικούς εταίρους της περιοχής Το προσχέδιο δράσης αποτέλεσε τη βάση κοινωνικού διαλόγου με τους κοινωνικούς εταίρους της περιοχής της λεκάνης του Ανθεμούντα. Η συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων σε περιβαλλοντικά θέματα αποτελεί αναπτυσσόμενη αξία δεδομένου ότι εμπλουτίζει τις διοικητικές διαδικασίες, ενισχύει την απόκτηση κοινών εμπειριών στα μέλη μιας κοινωνίας, διευρύνει τις πολιτικές επιλογές, ενισχύει τη διαφάνεια και παρέχει ομοφωνία σε θέματα διαχείρισης, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στη διασφάλιση συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις των κανονισμών (Croci, 2005). Πρέπει να αναφερθεί ότι η συμμετοχική διαδικασία του κοινού στη λήψη αποφάσεων δεν αποτελεί σκοπό αλλά το μέσο για την εκπλήρωση των στόχων σχεδίων και προγραμμάτων. Οι τρεις κύριοι λόγοι για τους οποίους υιοθετείται η συμμετοχική διαδικασία για τη διαχείριση των εδαφικών πόρων στη λεκάνη του Ανθεμούντα είναι: 1. Η εξάρτηση της επιτυχίας του έργου (λόγω καινοτομίας και αντικειμένου) από την αποδοχή του κοινού 2. Οι δυνατότητες του τοπικού πληθυσμού να εμπλουτίσει το περιεχόμενο της προτεινόμενου σχεδίου δράσης με ιδέες και προτάσεις. 25

29 3. Η αυξανόμενη ανάγκη για συμμόρφωση με τις Ευρωπαϊκές Πολιτικές. Το διάστημα Φεβρουαρίου - Μάιου υλοποιήθηκε από το Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης, την ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., τους άλλους εταίρους του έργου και σε συνεργασία με τους Δήμους Θέρμης και Πολυγύρου μια διαδικασία κοινωνικού διαλόγου. Η διαδικασία αυτή περιελάμβανε τα παρακάτω: 1. Συναντήσεις εργασίας για την παρουσίαση των αποτελεσμάτων του έργου και του προσχεδίου δράσεις σ τους αγροτικούς συνεταιρισμούς της περιοχής Βασιλικών και Ανθεμούντα και τα μέλη των Δημοτικών συμβουλίων Θέρμης και Πολυγύρου το Φεβρουάριο και Μάρτιο του Τελικό σχέδιο δράσης, Απρίλιος του Αποστολή του τελικού σχεδίου δράσης στα Δημοτικά Συμβούλια Θέρμης και Βασιλικών καθώς και στους Αγροτικούς Συνεταιρισμούς για έγκριση και δέσμευση υιοθέτησής των δράσεων στον μελλοντικό σχεδιασμό και προγραμματισμό για την περιοχή, το Μάιο του Έως σήμερα, τα Δημοτικά Συμβούλια Θέρμης και Βασιλικών, με απόφαση τους, ενέκριναν το παρόν σχέδιο δράσης και δεσμεύθηκαν για την υιοθέτηση και ενσωμάτωση των δράσεων του στο μελλοντικό τους σχεδιασμό. Αναμένεται η σχετική απόφαση και από τα διοικητικά Συμβούλια των αγροτικών συνεταιρισμών της περιοχής. 26

30 5. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΕΜΟΥΝΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΓΟΥ LIFE Στις παρακάτω παραγράφους παρουσιάζονται περιληπτικά τα αποτελέσματα από τις πιλοτικές εφαρμογές που αναφέρθηκαν στο κεφάλαιο. 5.1 Διάβρωση Διάβρωση εννοούμε την προοδευτική αποσύνθεση των υλικών των εδαφών με την πάροδο του χρόνου υπό την επίδραση παραγόντων του περιβάλλοντος, όπως του ανέμου, του νερού, του πάγου ή ακόμη και των ζωντανών οργανισμών (βιοδιάβρωση) εξ αιτίας χημικών αντιδράσεων. Η διάβρωση, από καθαρά φυσικό φαινόμενο εξέλιξης του ανάγλυφου μέχρι την επιταχυνόμενη διάβρωση με τις καταστροφικές συνέπειες για τον άνθρωπο και το φυσικό περιβάλλον γενικότερα, επηρεάζεται από παράγοντες τόσο σε ένταση όσο και με έκταση όπως η βλάστηση, η κλίση του εδάφους, το γεωλογικό υπόβαθρο, η σύστασή του εδάφους, τα κατακρημνίσματα (βροχή, χαλάζι, χιόνι) και οι χρήσεις γης. Η τοπογραφία είναι κατά κάποιο τρόπο το "υπόστρωμα" πάνω στο οποίο λειτουργούν οι άλλοι παράγοντες για να δημιουργήσουν φαινόμενα διάβρωσης. Οι υψηλές θερμοκρασίες, η μεγάλη ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας και οι έντονες βροχοπτώσεις κατά τους ξηρούς μήνες του έτους, χαρακτηριστικά του Μεσογειακού κλίματος, συντείνουν σε υψηλούς ρυθμούς απομοίωσης της οργανικής ουσίας και στη διάβρωση των εδαφών. Η απομοίωση της οργανικής ουσίας του εδάφους συντελεί έμμεσα σε αυξημένους ρυθμούς διάβρωσης, καθώς με τη μείωσή της μειώνεται η ικανότητα συγκράτησης νερού από το έδαφος και ευνοείται η απορροή, μειώνεται ο ρυθμός διήθησης και ελαττώνεται η μηχανική αντοχή του εδάφους στους διαβρωτικούς παράγοντες. Η λεκάνη του Ανθεμούντα είναι μία μακρόστενη λεκάνη με προσανατολισμό από ΑΝΑ προς ΔΒΔ και με υψόμετρα που ξεκινούν από το επίπεδο της θάλασσας στην έξοδο της λεκάνης και φθάνουν περί τα 900 μέτρα, καθώς προχωρούμε προς τα ανάντη της ροής του π. Ανθεμούντα, σε μία οριζόντια απόσταση της τάξης των 32Km. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην ισοδύναμη έλλειψη της υδρολογικής λεκάνης του Ανθεμούντα, ο μικρός άξονας της λεκάνης ισούται με το μισό περίπου του μεγάλου άξονα (7238m έναντι 14129m), όπως φαίνεται στο χάρτη Η σημασία αυτής της μορφής του ανάγλυφου είναι ότι οι ορεινοί όγκοι που βρίσκονται ΒΒΔ και ΝΝΑ των πεδινών εκτάσεων βρίσκονται πολύ κοντά σε αυτές, με σημαντικά πιο απότομες κλίσεις από ότι στον κατά μήκος άξονα της λεκάνης (διεύθυνση του π. Ανθεμούντα). Αποτέλεσμα αυτής της τοπογραφικής διαμόρφωσης είναι να δημιουργούνται έντονες απορροές και διαβρωτικά φαινόμενα στα ορεινά και ημιορεινά της λεκάνης που οδηγούνται στον π. Ανθεμούντα δια μέσου των πεδινών, χωρίς ή με πολύ ήπιες κλίσεις, εκτάσεων, στις οποίες και δημιουργούν επίσης διαβρωτικά φαινόμενα. 27

31 Χάρτης Υδρολογική λεκάνη Ανθεμούντα (Ισοδύναμη έλλειψη) Εξαιτίας του γεγονότος ότι τόσο οι επιπτώσεις του φαινομένου όσο και οι πρακτικές που εφαρμόζονται για την αντιμετώπισή του διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των εκτάσεων που βρίσκονται στα πρανή των ορεινών όγκων εκατέρωθεν της πεδινής περιοχής, όσο και των πεδινών περιοχών που δέχονται τις απορροές τους, κρίθηκε σκόπιμη η διακριτή διερεύνηση του φαινομένου της υδατοδιάβρωσης. Έτσι ορίστηκαν δύο πιλοτικές περιοχές για τη διερεύνηση του φαινομένου της διάβρωσης : Η ημιορεινή περιοχή της Δ.Ε. Ανθεμούντα και οι πεδινές περιοχές της Δ.Ε. Ανθεμούντα και Βασιλικών. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της διερεύνησης στις ορεινές ημιορεινές περιοχές της λεκάνης ενώ στις πεδινές περιοχές παρουσιάζονται στο κεφάλαιο της υποβάθμισης των αγροτικών περιοχών της Διάβρωση ημιορεινών περιοχών Η πιλοτική περιοχή διερεύνησης του φαινομένου της υδατοδιάβρωσης των ημιορεινών περιοχών της λεκάνης εντοπίζεται στα διοικητικά όρια της δημοτικής ενότητας Ανθεμούντα του Δήμου Πολυγύρου. Εν τούτοις, σε πρώτο στάδιο υπολογίσθηκε ο βαθμός διάβρωσης σε όλη την έκταση της λεκάνης και στη συνέχεια εκτιμήθηκε ο βαθμός προτεραιότητας δράσης περιορισμού της υδατοδιάβρωσης στην πιλοτική περιοχή. Στη συνέχεια αναφέρονται τα αποτελέσματα της διερεύνησης του φαινομένου και τα προβλήματα που εντοπίσθηκαν από την αξιολόγησή τους. 28

32 Αποτελέσματα έργου Τα στάδια που ακολούθησε η ομάδα μελέτης της ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε. για τον εντοπισμό των περιοχών που κινδυνεύουν περισσότερο από την υδατοδιάβρωση και τα αποτελέσματα που προέκυψαν σε κάθε ένα από αυτά είναι τα ακόλουθα: α. Εκτίμηση του βαθμού διάβρωσης. Ο δυνητικός βαθμός διάβρωσης σε όλη την έκταση της λεκάνης εκτιμήθηκε με την εφαρμογή του μοντέλου RUSLE καθώς και με τον υπολογισμό της στερεομεταφοράς της 50ετίας (Stiny-Herheulidze). Η εφαρμογή του μοντέλου αυτού προϋποθέτει τη χαρτογράφηση της κατανομής της βροχόπτωσης, της γεωλογίας, του αναγλύφου και των χρήσεων γης. Η εισαγωγή των δεδομένων αυτών στο μοντέλο RUSLE έδωσε ως αποτέλεσμα την κατανομή του βαθμού διάβρωσης σε όλη την έκταση της λεκάνης, όπως παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα και στον χάρτη 1. Αναλυτικές πληροφορίες για την εφαρμογή του μοντέλου δίδονται στο παραδοτέο του έργου «Εκτίμηση του βαθμού διάβρωσης στη λεκάνη του Ανθεμούντα». Πίνακας Κατανομή βαθμού διάβρωσης στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα Βαθμός διάβρωσης Εύρος (τόνοι ανά έτος και εκτάριο) Εμβαδόν (Km2) Ποσοστό (%) Πολύ χαμηλός <2 137,29 42,73 Χαμηλός ,63 27,27 Μέσος ,88 24,55 Υψηλός ,86 5,25 Πολύ υψηλός >50 0,64 0,20 ΣΥΝΟΛΟ 321,30 100,00 Η κατανομή των τιμών του βαθμού διάβρωσης, στη συνολική επιφάνεια της υδρολογικής λεκάνης, δείχνει ότι περιοχές υψηλού κινδύνου, υψηλός και πολύ υψηλός βαθμός διάβρωσης, δεν ξεπερνούν το 5,5% της συνολικής επιφάνειας της λεκάνης και εμφανίζονται κυρίως στις ορεινές περιοχές, κόκκινες και πορτοκαλί περιοχές αντίστοιχα στον χάρτη 1. Επίσης, οι περιοχές με πολύ υψηλή διάβρωση (> 50 τόνοι/έτος εκτάριο) δεν ξεπερνούν τα 0,2% της συνολικής επιφάνειας, δηλαδή λιγότερο από 640 στρέμματα. 29

33 Χάρτης 5.1.2: Χωρική κατανομή βαθμού διάβρωσης Επιπλέον, η υπολογισθείσα στερεομεταφορά (84,78m 3 /sec) και το ποσοστό φερτών υλικών (19,70%) στη λεκάνη, τα οποία και μεταφέρονται μέσω των υδατορευμάτων στις κατάντη περιοχές, χαρακτηρίζεται ως μέτρια. Η στερεομεταφορά αυτή εκφράζει την επίδραση του φαινομένου της διάβρωσης από τις περιοχές με υψηλή και πολύ υψηλή διάβρωση προς τις περιοχές με χαμηλότερο υψόμετρο. β. Εργαλείο λήψης αποφάσεων Στη συνέχεια, αναπτύχθηκε ένα εργαλείο λήψης αποφάσεων με απώτερο στόχο την αναγνώριση ζωνών προτεραιότητας δράσης κατά της υδατοδιάβρωσης, λαμβάνοντας υπόψη τη δυνατότητα της κάθε θέσης να παράγει φερτά υλικά, βαθμός διάβρωσης και την αναγκαιότητα προστασίας των θέσεων από τις επιπτώσεις του φαινομένου της διάβρωσης. Με στόχο τον εντοπισμό των θέσεων αυτών, αναγνωρίστηκαν οι κοινωνικοί, οικονομικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές (Χάρτης 5.1.3) και χαρτογραφήθηκαν. Συνδυάζοντας λοιπόν, το βαθμό διάβρωσης και τις διάφορες θέσεις της πιλοτικής περιοχής, ημιορεινές και ορεινές περιοχές της λεκάνης αποτυπώθηκαν οι ζώνες προτεραιότητας δράσης (Χάρτης 5.1.4). 30

34 Χάρτης 5.1.3: Αναγνώριση κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων Στον πίνακα παρουσιάζεται η κατανομή της έκτασης της πιλοτικής περιοχής ανά ζώνη προτεραιότητας δράσης λόγω του φαινομένου της υδατοδιάβρωσης. Στη συνολική έκταση των 126,1 Km 2 της πιλοτικής περιοχής που διερευνήθηκε, ποσοστό 7,3 % της έκτασης κατατάχθηκε στη ζώνη υψηλής προτεραιότητας, 39,5 % στη ζώνη μέσης προτεραιότητας και 53,2 % στη ζώνη χαμηλής προτεραιότητας. Πίνακας 5.1.2: Κατανομή έκτασης πιλοτικής περιοχής ανά ζώνη προτεραιότητας δράσης Ζώνη Προτεραιότητας Έκταση (Km 2 ) Ποσοστό (%) Υψηλή 9,2 7,3 Μέση 49,9 39,5 Χαμηλή 67,1 53,2 ΣΥΝΟΛΟ 126,1 100,0 31

35 Χάρτης 5.1.4: Ζώνες προτεραιότητας δράσης Αξιολόγηση Προβλήματα Από την εφαρμογή του μοντέλου της διάβρωσης, RUSLE, για όλη την έκταση της λεκάνης και τη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων προκύπτει ότι: Η μεγαλύτερη έκταση της επιφάνειας του εδάφους στη λεκάνη δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήματα διάβρωσης. Σχεδόν το σύνολο των θέσεων με υψηλό και πολύ υψηλό βαθμό διάβρωσης, 5,5 % της συνολικής έκτασης της λεκάνης, εμφανίζονται στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της λεκάνης. Η έκταση της λεκάνης που υπόκειται σε πολύ υψηλούς βαθμούς διάβρωσης δεν ξεπερνά τα 640 στρέμματα, ποσοστό περίπου 0,2%. Η περιοχή αυτή αν και είναι μικρή συγκρινόμενη με τη συνολική έκταση της λεκάνης, επηρεάζει σημαντικά άμεσα ή έμμεσα, τα πεδινά της λεκάνης και πρέπει να ληφθούν άμεσα μέτρα. Η έκταση της λεκάνης που υπόκειται σε υψηλούς βαθμούς διάβρωσης είναι περίπου στρέμματα, ποσοστό περίπου 5,25%. Το ποσοστό αυτό είναι σημαντικό και ως εκ τούτου πρέπει να ληφθεί μέριμνα για τον περιορισμό του φαινομένου. Από την εφαρμογή του εργαλείου λήψης αποφάσεων στην πιλοτική περιοχή της Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα, ημιορεινές και ορεινές περιοχές, προκύπτει ότι: Το 7,3 % της πιλοτικής περιοχής, δηλαδή έκταση στρέμματα, κατατάσσεται στις ζώνες υψηλής προτεραιότητας, δηλ. εκτάσεις οι οποίες μπορούν να επηρεασθούν 32

36 σημαντικά από το φαινόμενο της υδατοδιάβρωσης που εμφανίζεται στις ανάντη από αυτές περιοχές. Στις ζώνες αυτές χωροθετούνται κυρίως διάφορες δομές ανθρώπινης δραστηριότητας, οικονομικές και κοινωνικές, και αγροτική γη και δευτερευόντως δάση. Οι ημιορεινές και ορεινές περιοχές παρουσιάζουν ανάμεικτες τις αγροτικές και δασικές εκτάσεις δημιουργώντας την αναγκαιότητα συνδυασμού των διαφόρων μέτρων αντιμετώπισης της υδατοδιάβρωσης που μπορούν να εφαρφοσθούν στις δύο περιπτώσεις. Οι κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες παρουσιάζουν έντονη διασπορά και εμφανίζονται κυρίως στις περιοχές με χαμηλότερα υψόμετρα. 5.2 Υποβάθμιση εδάφους στις αγροτικές περιοχές Στο πλαίσιο του έργου υλοποιήθηκε εδαφολογική έρευνα-μελέτη σε πιλοτική περιοχή, στρεμμάτων γεωργικής έκτασης της λεκάνης του ποταμού Ανθεμούντα (Χάρτης 5.2.1) για τη διερεύνηση των φαινομένων της υδατοδιάβρωσης, αλάτωσης-νατρίωσης, οξίνησης καθώς και τη δημιουργία εδαφολογικού χάρτη της περιοχής. Η έρευνα διεξήχθη στη μεγαλύτερη περιοχή της πεδινής έκτασης της Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα. Επιπλέον, περιελάμβανε και 102 θερμοκήπια της περιοχής Βασιλικών. Από την πιλοτική περιοχή, συλλέχθηκαν 2650 εδαφικά δείγματα, από τρία βάθη (0-30, 30-60, cm). Τα δείγματα αναλύθηκαν ως προς διάφορες εδαφικές παραμέτρους στο πιστοποιημένο εργαστήριο το Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού ΔΗΜΗΤΡΑ (πρώην ΕΘΙΑΓΕ). Χάρτης Περιοχή μελέτης (όρια με κόκκινο χρώμα) Επιπλέον, στην ίδια περιοχή διερευνήθηκε, από τη διεύθυνση Υδάτων της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας-Θράκης, η κατάσταση του εδάφους σε σχέση με την εμφάνιση 33

37 αλάτωσης και οξύτητας-αλκαλικότητας, καθώς και η ποιότητα του νερού των αρδευτικών γεωτρήσεων με στόχο την διεξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τις επιπτώσεις της χρήση τους στο έδαφος, τα φυτά και τα αρδευτικά συστήματα της περιοχής. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας ανά εδαφικό κίνδυνο που εξετάσθηκε Διάβρωση πεδινών περιοχών Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις της περιοχής που διερευνήθηκε και υπόκεινται σε διάβρωση είναι κυρίως αγροί με ήπιες ή μέτριες κλίσεις όπου καλλιεργούνται κατά κύριο λόγο σιτηρά, ή αγροί με ήπιες κλίσεις οι οποίοι όμως βρίσκονται κατάντη περιοχών συγκέντρωσης απορροής. Η διάβρωση ιδιαίτερα των περιοχών με μέτριες έως ήπιες κλίσεις, ή των περιοχών με πολύ μικρές κλίσεις οι οποίες όμως δέχονται απορροές από τις γειτονικές υψηλότερες περιοχές, είναι φαινόμενο ισχυρά τοπικό. Είναι σύνηθες γειτονικοί αγροί να εμφανίζουν διαφορετικής έντασης διαβρωτικά φαινόμενα. Εκτός των κλιματικών συνθηκών που είναι σε γενικές γραμμές κοινές για όλη την περιοχή, η ένταση της διάβρωσης εξαρτάται από το μικροανάγλυφο, και τις πρακτικές διαχείρισης που εφαρμόζονται σε κάθε αγρό ξεχωριστά. Για το λόγο αυτό και τα μέτρα προστασίας από τη διάβρωση στις πεδινές και ημιορεινές καλλιεργούμενες περιοχές, πρέπει να ληφθούν κατά αγροτική εκμετάλλευση Αποτελέσματα έργου Κατά την διεξαγωγή της εδαφολογικής έρευνας-μελέτης παρατηρήθηκαν σε πολλές περιπτώσεις σημάδια διαβρωτικών φαινομένων, κυρίως έναρξη ή προχωρημένη αυλακωτή διάβρωση, συνηθέστερα σε αγρούς αφημένους χωρίς καλλιέργεια ή σε αγρούς που είχαν υποστεί κατεργασία εδάφους σε αναμονή σποράς. Σημάδια διαβρωτικών φαινομένων εντοπίστηκαν ακόμη και σε αγρούς με μικρή κλίση που βρίσκονται στο πεδινό τμήμα της λεκάνης και οφείλονται στις απορροές που δέχονται από τα γειτονικά πρανή των λόφων ή ορέων και στις καλλιεργητικές πρακτικές που ακολουθούνται. Η απεικόνιση αυτής της κατάστασης με βάση την κλάση διάβρωσης της εδαφολογικής μονάδας, παρουσιάζεται στο Χάρτη Οι αγροί στους οποίους καλλιεργούνται λαχανοκομικά, σπάνια εμφανίζουν σημάδια διάβρωσης, καθώς αυτές οι καλλιέργειες βρίσκονται κυρίως στα πεδινά και εύφορα τμήματα της λεκάνης. Σημειώνεται ωστόσο, ότι πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στους αγρούς με μικρές κλίσεις στην πεδινή ή ημιορεινή περιοχή που καλλιεργούνται με λαχανοκομικά, όπου εξαιτίας των συχνών κατεργασιών που δέχονται, χάνονται (σβήνονται) τα σημάδια διάβρωσης προτού γίνουν έντονα. Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να υποτιμηθεί η ένταση των διαβρωτικών φαινομένων και να γίνει αντιληπτή καθυστερημένα από την μείωση της γονιμότητας των εδαφών. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη λεκάνη Ανθεμούντα καλλιεργούνται σιτηρά σε σημαντικές εκτάσεις οι οποίες έχουν εκχερσωθεί. Οι εκτάσεις αυτές είτε βρίσκονται κυρίως σε μικρά υψίπεδα και έχουν ήπιες κλίσεις, είτε βρίσκονται στα πρανή των ορεινών όγκων 34

38 εκατέρωθεν της λεκάνης απορροής του ποταμού και έχουν αρκετά έντονες κλίσεις. Αυτές οι περιοχές είναι κατά κανόνα ιδιαίτερα εκτεθειμένες σε διαβρωτικές διεργασίες εξαιτίας της τοπογραφίας, της διατάραξης της ισορροπίας στο ανάγλυφο, της καταστροφής της φυσικής και μόνιμης φυτοκάλυψης, της διατάραξης της συνεκτικότητας του συμπλέγματος έδαφοςπετρώματα-φυτά και των καλλιεργητικών πρακτικών που ακολουθούνται. Χάρτης Απεικόνιση των κλάσεων διάβρωσης στην περιοχή μελέτης με βάση τον εδαφολογικό χαρακτηρισμό. Με βάση το χαρακτηρισμό των εδαφολογικών μονάδων που έγινε στο πλαίσιο κατάρτισης του εδαφολογικού χάρτη της περιοχής, η κατανομή εκτάσεων ανά κλάση διάβρωσης και ανά Δημοτική Ενότητα παρουσιάζεται στον Πίνακα Πίνακας Κατανομή εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης των Δημοτικών Ενοτήτων της περιοχής μελέτης με βάση την κλάση διάβρωσης της εδαφολογικής μονάδας. Κλάση διάβρωσης Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα Βασιλικών Σύνολα στρέμματα % στρέμματα % στρέμματα % 0 (Καμία) , , ,1 1 (Ελαφριά) , , ,6 2 (Μέτρια) , , ,8 3 (Ισχυρή) , , ,6 ΣΥΝΟΛΑ , , ,0 35

39 Αξιολόγηση - Προβλήματα Με βάση τα αποτελέσματα της εδαφολογικής μελέτης και την κατάταξη σε κλάσεις διάβρωσης του εδαφολογικού χαρακτηρισμού, επιβεβαιώνονται τα ακόλουθα: Όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα, το 9,2 % των γεωργικών εκτάσεων στη Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα έχει υποστεί ισχυρή διάβρωση ενώ το 21,7% μέτρια. Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός των εντονότερων κλίσεων που παρατηρούνται στην περιοχή της Δημοτικής ενότητας Ανθεμούντα (Δημοτική κοινότητα Γαλαρινού). Aντίστοιχα, στη Δημοτική ενότητα Βασιλικών παρατηρείται ισχυρή διάβρωση στο 7,1 % των εκτάσεων που διερευνήθηκαν και μέτρια στο 10,4 %. Ο κίνδυνος διάβρωσης είναι σημαντικότερος στα πρανή των ορεινών όγκων που βρίσκονται εκατέρωθεν της κοιλάδας του π. Ανθεμούντα, αλλά και στους αγρούς με πιο ήπιες κλίσεις που βρίσκονται στη διαδρομή της απορροής. Μεμονωμένες ενδείξεις διάβρωσης παρατηρήθηκαν κατά τη διενέργεια της εδαφολογικής μελέτης, διάσπαρτες σε όλη σχεδόν την έκταση της καλλιεργούμενης περιοχής. Το γεγονός αυτό οφείλεται στο έντονο ανάγλυφο της περιοχής αλλά και στις πρακτικές διαχείρισης κάθε αγρού. Στην περιοχή μελέτης, όπως φαίνεται στο χάρτη 5.1.6, ακόμη και στην πεδινή εσωτερική περιοχή της λεκάνης του Ανθεμούντα, όπου κυριαρχούν οι πολύ ήπιες κλίσεις, υπάρχουν διάσπαρτες περιορισμένες εκτάσεις με εντονότερη κλίση (ανοικτό πράσινο και κίτρινο χρώμα στο χάρτη). Η μορφολογία αυτή σε συνδυασμό με ανεπαρκείς (πολύ συχνά ανύπαρκτες) πρακτικές προστασίας του εδάφους οδηγούν σε τοπικά διαβρωτικά φαινόμενα σε όλη σχεδόν την έκταση της καλλιεργούμενης περιοχής της λεκάνης Απομείωση οργανικής ουσίας Στο πλαίσιο της εδαφολογικής έρευνας στην πιλοτική περιοχή των στρεμμάτων γεωργικής έκτασης και 102 θερμοκηπίων της λεκάνης του ποταμού Ανθεμούντα, (Χάρτης 5.2.1), έγινε ανάλυση της περιεκτικότητας του εδάφους σε οργανικό άνθρακα και οργανική ουσία στα δείγματα που ελήφθησαν από τρία βάθη (0-30, 30-60, cm). Στη συνέχεια έγινε κατάταξη των εδαφών σύμφωνα με την περιεκτικότητα τους σε οργανική ουσία με το σύστημα ταξινόμησης που ισχύει για τις ελληνικές συνθήκες με το μεσογειακό ξηροθερμικό κλίμα. Τα αποτελέσματα αναφέρονται στη συνέχεια Αποτελέσματα έργου Η ταξινόμηση των εδαφών σύμφωνα με την περιεκτικότητα τους σε οργανική ουσία για τα εδάφη με υπαίθριες καλλιέργειες είναι η εξής: α) χαμηλής περιεκτικότητας με οργανική ουσία < 1 %, β) μέσης περιεκτικότητας με οργανική ουσία 1-2 %, και γ) υψηλής περιεκτικότητας με οργανική ουσία > 2 %, ενώ για εδάφη με θερμοκηπιακές καλλιέργειες, είναι η εξής: 36

40 α) πολύ χαμηλής περιεκτικότητας με οργανική ουσία <2 %, β) μέτριας περιεκτικότητας με οργανική ουσία 2-4 %, γ) μέσης περιεκτικότητας με οργανική ουσία 4-6 %, και δ) υψηλής περιεκτικότητας με οργανική ουσία > 6 %. Στους παρακάτω πίνακες παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ταξινόμησης των εδαφών για τα δύο βάθη δειγματοληψίας, τα οποία και είναι τα σημαντικότερα για τη διεξαγωγή συμπερασμάτων. Πίνακας Κατανομή εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης σε περιεκτικότητα σε οργανική ουσία σε βάθος 0-30 εκ. Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα Βασιλικών Σύνολο Κλάση οργανικής ουσίας (% περιεκτικότητα) Έκταση (στρέμματα) % Έκταση (στρέμματα) % Έκταση (στρέμματα) > Σύνολο % Πίνακας Κατανομή εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης σε περιεκτικότητα σε οργανική ουσία σε βάθος εκ. Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα Βασιλικών Σύνολο Κλάση οργανικής ουσίας (% περιεκτικότητα) Έκταση (στρέμματα) % Έκταση (στρέμματα) % Έκταση (στρέμματα) Σύνολο % 37

41 Πίνακας Κατανομή αριθμού θερμοκηπίων σε περιεκτικότητα σε οργανική ουσία στα βάθη 0-30 και εκ. (Δ.Ε. Βασιλικών) Κλάση οργανικής Βάθος Δειγματοληψίας ουσίας (% 0-30 cm cm περιεκτικότητα) Αριθμός Ποσοστό Αριθμός Ποσοστό <2 (πολύ 25 24, ,4 χαμηλή) 2-4 (χαμηλή) 57 55, ,6 4-6 (μέση) 19 18,6 2 2 >6 (υψηλή) ΣΥΝΟΛΟ Επιπλέον, από τα αποτελέσματα των αναλύσεων δημιουργήθηκαν τρεις θεματικοί χάρτες που αφορούν την περιεκτικότητα % των εδαφών σε οργανικό άνθρακα και τρεις θεματικοί χάρτες που αφορούν την περιεκτικότητα % των εδαφών σε οργανική ουσία για τα τρία βάθη δειγματοληψίας (0-30, και cm). Από αυτούς τους χάρτες μπορούν εύκολα να εντοπιστούν οι περιοχές που έχουν επιδεχθεί την μεγαλύτερη απομείωση της οργανικής ουσίας στο βάθος 0-60 cm έτσι ώστε να επιβληθούν αγρονομικά μέτρα αύξησης της οργανικής ουσίας ή να συσταθούν αγρονομικά μέτρα για την συντήρηση της οργανικής ουσίας. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι θεματικοί αυτοί χάρτες για τα δύο πρώτα βάθη. Χάρτης Θεματικός χάρτης περιεκτικότητας του εδάφους σε οργανικό άνθρακα (βάθος δειγματοληψίας 0-30 cm) 38

42 Χάρτης Θεματικός χάρτης περιεκτικότητας του εδάφους σε οργανικό άνθρακα (βάθος δειγματοληψίας cm) Χάρτης Θεματικός χάρτης περιεκτικότητας του εδάφους σε οργανική ουσία (βάθος δειγματοληψίας 0-30 cm) 39

43 Χάρτης Θεματικός χάρτης περιεκτικότητας του εδάφους σε οργανική ουσία (βάθος δειγματοληψίας cm) Αξιολόγηση Προβλήματα Από την ταξινόμηση των εδαφών, την αξιολόγηση και τη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων της περιεκτικότητας των εδαφών σε οργανική ουσία διαπιστώθηκαν τα εξής: στο πρώτο (0-30 cm) και δεύτερο (30-60 cm) βάθος δειγματοληψίας, το 21.5 και το 55.4 % των εδαφών είναι χαμηλής περιεκτικότητας, το 59.9 % και το 42.5 % των εδαφών είναι μέσης περιεκτικότητας και το 18.6 % και το 2.1 % είναι υψηλής περιεκτικότητας σε οργανική ουσία. Από αυτά διαπιστώνεται ότι υπάρχει πρόβλημα απομείωσης της οργανικής ουσίας στα γεωργικά εδάφη της λεκάνης του Ανθεμούντα, οι καλλιέργειες που εμφανίζουν το μεγαλύτερο ποσοστό εδαφών με υψηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία στο βάθος 0-30 cm είναι τα διάφορα δένδρα (60 %), η μηδική (46.2 %), ο βίκος (37.5 %) και οι ελιές (24.3 %) και στο βάθος cm είναι η μηδική (7.1 %) και τα σιτηρά (2.76 %), οι καλλιέργειες που εμφανίζουν το μικρότερο ποσοστό εδαφών με υψηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία στο βάθος 0-30 cm είναι το βαμβάκι (4 %) και τα υπαίθρια κηπευτικά (10.4 %), στο βάθος 0-30 cm και cm ο μέσος όρος της περιεκτικότητας των εδαφών σε οργανικό άνθρακα είναι 0.76 % και 0.49 % και σε οργανική ουσία 1.52 % και 0.98 %, στο βάθος 0-30 cm το χαμηλότερο μέσο όρο περιεκτικότητας σε οργανικό άνθρακα και σε οργανική ουσία έχουν τα εδάφη με καλλιέργεια βαμβακιού (0. 59 και 1.18 %) και κηπευτικών (0.68 και 1.37 %), ενώ τον υψηλότερο μέσο όρο έχουν τα εδάφη με καλλιέργεια μηδικής (0.99 και 1.97 %) και βίκου (0.87 και 1.74 %). Τα β, γ, δ και ε δείχνουν ότι τα εδάφη που καλλιεργούνται με βαμβάκι και υπαίθρια κηπευτικά έχουν 40

44 το μεγαλύτερο πρόβλημα απομείωσης της οργανικής ουσίας ενώ αυτά που καλλιεργούνται με μηδική, βίκο και ελιές έχουν το μικρότερο πρόβλημα πράγματα που πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά τον καθορισμό των αγρονομικών μέτρων και κυρίως των αμειψισπορών, στα εδάφη των θερμοκηπίων στο βάθος 0-30 cm και cm το 24.5 % και το 79.4 % έχει πολύ χαμηλή περιεκτικότητα, το 55.9 % και το 18.6 % έχει μέτρια περιεκτικότητα, το 18.6 % και το 2 % έχει μέση περιεκτικότητα και το 1 % και το 0 % έχει υψηλή περιεκτικότητα σε οργανική ουσία, στα εδάφη των θερμοκηπίων η μέση περιεκτικότητα σε οργανικό άνθρακα και οργανική ουσία στο βάθος 0-30 cm είναι 1.5 και 3 % και στο βάθος cm είναι 0.8 και 1.5 %. Τα αποτελέσματα δείχνουν την επιτακτική ανάγκη αύξησης της περιεκτικότητας των εδαφών των θερμοκηπίων σε οργανική ουσία με λήψη αγρονομικών μέτρων κατά περίπτωση σε συνδυασμό με το πρόβλημα της υψηλής αλατότητας που εμφανίζεται σε πολλά από αυτά, όπως αναφέρεται και στην επόμενη παράγραφο της αλάτωσης. στη Δ.Ε. Ανθεμούντα και Βασιλικών βρέθηκαν 89 και στρέμματα αντίστοιχα στο βάθος 0-30 cm και 981 και στρέμματα αντίστοιχα στο βάθος cm με περιεκτικότητα σε οργανική ουσία <1 %. Στα 89 και στρέμματα πρέπει να επιβληθούν άμεσα αγρονομικά μέτρα για αύξηση αυτής της περιεκτικότητας, στη Δ. Ε. Ανθεμούντα και Βασιλικών βρέθηκαν στο βάθος 0-30 cm και στρέμματα αντίστοιχα με περιεκτικότητα σε οργανική ουσία % και και στρέμματα αντίστοιχα με περιεκτικότητα % και στο βάθος cm και στρέμματα αντίστοιχα με περιεκτικότητα σε οργανική ουσία από 1-2 %. Στις καλλιεργούμενες εκτάσεις με περιεκτικότητα σε οργανική ουσία % πρέπει να επιβληθούν άμεσα αγρονομικά μέτρα για αύξηση αυτής της περιεκτικότητας, ενώ στα και στρέμματα πρέπει να εφαρμοστούν αγρονομικά μέτρα για συντήρηση - αύξηση αυτής της περιεκτικότητας (με δειγματοληπτικούς ελέγχους) και στη Δ.Ε. Ανθεμούντα και Βασιλικών βρέθηκαν 3110 και 1869 στρέμματα αντίστοιχα στο βάθος 0-30 cm με περιεκτικότητα σε οργανική ουσία από >2 % στα οποία μπορούν να εφαρμοστούν αγρονομικά μέτρα για συντήρηση αυτής της περιεκτικότητας μόνο με την βούληση των γεωργών (με σχετικές εκπαιδεύσεις ενημερώσεις των γεωργών) Αλάτωση εδαφών Η συσσώρευση αλάτων (ιδίως αλάτων του νατρίου) αποτελεί μία από τις κύριες απειλές για τα οικοσυστήματα. Αλάτωση είναι η συσσώρευση υδατοδιαλυτών αλάτων στο έδαφος. Τέτοια άλατα είναι το κάλιο (K + ), το μαγνήσιο (Mg 2+), το ασβέστιο (Ca2 + ), το χλωριούχο άλας (Cl - ), η θειική ένωση (SO4 2- ), το ανθρακικό άλας (CO3 2- ), το διττανθρακικό (HCO3 - ) και το νάτριο (Na + ). Η συσσώρευση νατρίου ονομάζεται επίσης και νατρίωση. Στην ίδια πεδινή πιλοτική περιοχή, Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα, Χάρτης , υλοποιήθηκε έρευνα - μελέτη για την διερεύνηση του φαινομένου της αλάτωσης του εδάφους στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η διερεύνηση του φαινομένου και η κατηγοριοποίηση των εδαφών σε αλατούχα, νατριωμένα και όξινα απαιτεί τη μέτρηση τεσσάρων παραμέτρων: την ηλεκτρική αγωγιμότητα (ECe), του ποσοστού εναλλακτικού νατρίου (ESP), το λόγο προσρόφησης νατρίου (SAR) και την οξίνιση (ph) των εδαφών σε 41

45 τρία βάθη (0-30, 30-60, cm). Με βάση τα αποτελέσματα των μετρήσεων αναλύσεων δημιουργήθηκαν 12 θεματικοί χάρτες (ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1) στους οποίους εμφανίζεται η υφιστάμενη κατάσταση αλάτωσης, νατρίωσης και οξίνισης των εδαφών της υπό μελέτη περιοχής στα τρία βάθη. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα αποτελέσματα για κάθε μια από τις τρεις παραμέτρους που διερευνήθηκαν Αλάτωση Τα αποτελέσματα της έρευνας σε σχέση με την αλάτωση στις καλλιεργούμενες εκτάσεις της πιλοτικής περιοχής και για τρία βάθη δειγματοληψίας, παρουσιάζονται στον Πίνακα και στους Χάρτες 1,2,3 του Παραρτήματος. Εκτός από τις υπαίθριες καλλιέργειες, διερευνήθηκε η αλάτωση του εδάφους στα θερμοκήπια της Δ.Ε. Βασιλικών. Οι θερμοκηπιακές καλλιέργειες στην περιοχή μελέτης, κυρίως στη Δημοτική Ενότητα Βασιλικών, αποτελούν σημαντικό μέρος της γεωργικής απασχόλησης. Για το λόγο αυτό έγινε διερεύνηση της κατάστασης των εδαφών των θερμοκηπίων από πλευράς οξύτητας, αλατότητας και νατρίωσης σε τρία βάθη (0-30, και cm). Τα αποτελέσματα των αναλύσεων των σύνθετων εδαφοδειγμάτων από τα 102 θερμοκήπια παρουσιάζονται στον Πίνακα Πίνακας Κατανομή σημείων δειγματοληψίας της περιοχής μελέτης με βάση την κατηγορία αλατότητας για το σύνολο των δειγμάτων (και στα τρία βάθη) Κριτήριο Τιμή ECe Κατηγορία Αλατότητας Αριθμός θέσεων Δειγματοληψίας ( %) Βάθος (cm) <2 ds/m Χαμηλή 97,4 98,1 96,3 2 4 ds/m Μέτρια 1,8 1,2 2,3 >4 ds/m Υψηλή 0,8 0,7 1,3 Σύνολο Πίνακας 5.2.6: Κατανομή αριθμού θερμοκηπίων της περιοχής μελέτης με βάση την κατηγορία αλατότητας για τα σύνθετα δείγματα (και στα τρία βάθη). Κριτήριο Τιμή ECe Κατηγορία Αλατότητας Αριθμός θέσεων Δειγματοληψίας ( %) Βάθος (cm) <2 ds/m Χαμηλή 25,5 78, ds/m Μέτρια 39,2 16,7 4 >4 ds/m Υψηλή 35,3 4,9 0 Σύνολο

46 Αξιολόγηση - Συμπεράσματα Από τα αποτελέσματα της έρευνας και τους θεματικούς χάρτες 1,2,3 που δημιουργήθηκαν με βάση την τιμή ηλεκτρικής αγωγιμότητας ECe προκύπτουν τα ακόλουθα: Ο κίνδυνος αλάτωσης στα καλλιεργούμενα εδάφη της υπό μελέτη περιοχής περιορίζεται σε ελάχιστα σημεία. Συγκεκριμένα προέκυψαν τα εξής: Σε πολύ λίγες θέσεις δειγματοληψίας εμφανίζονται υψηλές τιμές αλατότητας, δηλ. ECe>4dS/m. Τα ποσοστά εμφάνισης κυμαίνονται από 0.8 έως 1.3% των θέσεων και στις περιοχές αυτές πρέπει να ληφθούν μέτρα αποκατάστασης της αλατότητας. Επίσης, λίγες είναι και οι θέσεις δειγματοληψίας που εμφανίζουν μέτριες τιμές αλατότητας, δηλ ECe 2-4 ds/m. Τα ποσοστά κυμαίνονται από 1.2 έως 2.3% των θέσεων δειγματοληψίας, γεγονός που δείχνει ότι το πρόβλημα αλατότητας είναι μεν μέτριο, πρέπει όμως να επισημανθεί για λόγους αποφυγής επιδείνωσης του προβλήματος. Γενικά, οι θέσεις με υψηλές τιμές ECe>2 ds/m βρίσκονται πέριξ του ρου του ποταμού Ανθεμούντα και ιδίως στο βορειοδυτικό τμήμα του Δημοτικού Διαμερίσματος Αγίας Παρασκευής, όπου οι κλίσεις του ποταμού γίνονται πολύ ήπιες, τα νερά του ποταμού ενίοτε κατέκλυζαν τα χαμηλά τμήματα της περιοχής και συσσωρεύονταν άλατα μέσω της διαδικασίας της εξάτμισης. Βέβαια, εδώ και χρόνια τα πρανή του ποταμού στο τμήμα αυτό έχουν υπερυψωθεί και αποφεύγονται πλέον οι κατακλύσεις. Επίσης υπάρχουν και ελάχιστες διάσπαρτες θέσεις με μέτριες τιμές ηλεκτρικής αγωγιμότητας, μεταξύ 2.1 και 3.4 ds/m, σε όλη την έκταση της πιλοτικής περιοχή. Ο κίνδυνος αλάτωσης στα θερμοκήπια της υπό μελέτη περιοχής είναι σημαντικός. Συγκεκριμένα προέκυψαν τα εξής: Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 35.3 % των εδαφών των θερμοκηπίων στο βάθος 0-30 cm είναι αλατούχα, το ποσοστό αυτό μειώνεται στο 4.9 % στο βάθος των cm και μηδενίζεται στο επόμενο βάθος. Στα εδάφη αυτών των θερμοκηπίων επιβάλεται η λήψη μέτρων βελτίωσης. Διαπιστώνεται επίσης και η ύπαρξη μεγάλου ποσοστού εδαφών με μέτρια αγωγιμότητα (2-4 ds/m), όπως, 39.2 % στο βάθος 0-30 cm, 16.7 % στο βάθος cm και 4 % στο βάθος cm γεγονός που καταδεικνύει την ανάγκη λήψης κατάλληλων μέτρων για να μην αυξηθεί η αλατότητα στα εδάφη αυτά. Θα πρέπει να τονισθεί ότι στα θερμοκήπια συντρέχουν δύο σοβαρές αιτίες που συμβάλλουν στην αύξηση της αλατότητας. Πρώτον, η κάλυψη των θερμοκηπίων δεν επιτρέπει τη φυσική έκπλυση του εδάφους από τα άλατα μέσω των βροχοπτώσεων και δεύτερον, οι υψηλές θερμοκρασίες που αναπτύσσονται αυξάνουν σημαντικά την εξάτμιση του εφαρμοζόμενου αρδευτικού νερού στην επιφάνεια του Νατρίωση Η κατάταξη των εδαφών στις διάφορες κατηγορίες νατρίωσης, παρουσία αλάτων νατρίου, απαιτεί τη μέτρηση δύο παραμέτρων: του ποσοστού εναλλακτικού νατρίου (ESP), το λόγο προσρόφησης νατρίου (SAR). Τα αποτελέσματα των αναλύσεων των εδαφοδειγμάτων που ελήφθησαν από την πιλοτική περιοχή παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα και στους θεματικούς χάρτες 4,5,6-ESP και 7,8,9-SAR του παραρτήματος. 43

47 Πίνακας Κατανομή σημείων δειγματοληψίας της περιοχής μελέτης με βάση την κατηγορία νατρίωσης για το σύνολο των δειγμάτων (και στα τρία βάθη). Τιμή ESP Κριτήριο Τιμή SAR Κατηγορία Νατριώσης Αριθμός θέσεων Δειγματοληψίας (%) Τιμή ESP Βάθος (cm) Τιμή SAR <5 <4,5 Χαμηλή 97,3 95,3 92,9 97,8 97,1 94, ,5 8,5 Μέτρια 1,4 2,2 2,7 1,4 1 1, ,5 13 Αυξημένη 0,5 0,9 0,8 0,2 0,9 1,7 >15 >13 Υψηλή 0,8 1,5 3,.6 0,5 1,1 2, Αξιολόγηση - Συμπεράσματα Από τους θεματικούς χάρτες 4 έως 9 του παραρτήματος φαίνεται ότι στα εδάφη της υπό μελέτη περιοχής το πρόβλημα της νατρίωσης περιορίζεται σε ελάχιστα σημεία. Συγκεκριμένα, από τη μελέτη των επεξεργασμένων στοιχείων προκύπτουν τα εξής: Στην κατηγορία υψηλής νατρίωσης, δηλαδή τιμή ESP>15 και τιμή SAR>13, ανήκουν το 0,8 έως το 3,6% των θέσεων δειγματοληψίας με βάση το ESP και το 0,5 έως 2.3% με βάση το SAR, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας. Επισημαίνεται, ότι καθώς αυξάνει το βάθος του εδάφους αυξάνουν οι τιμές και των δύο δεικτών. Για τις περιοχές αυτές πρέπει να ληφθούν μέτρα αποκατάστασης. Οι θέσεις υψηλής νατρίωσης εντοπίζονται, στα πέριξ του ρου του ποταμού Ανθεμούντα και συγκεκριμένα στο βόρειο τμήμα της Τοπικής Κοινότητας Αγίας Παρασκευής, όπου έχουν ήδη δημιουργηθεί νατριωμένα εδάφη. Στο πρώτο βάθος εντοπίσθηκαν 2 θέσεις, στο δεύτερο βάθος 5 θέσεις και στο τρίτο βάθος 14. Για τα εδάφη αυτά πρέπει να προταθούν μέτρα αποκατάστασης. Δύο διάσπαρτες θέσεις με υψηλές τιμές νατρίωσης καταγράφηκαν επίσης στο Δημοτικό Διαμέρισμα των Βασιλικών, όπου οι τιμές ESP είναι μεγαλύτερες από 20. Στην αυξημένη κατηγορία νατρίωσης, δηλαδή τιμή 10<ESP<15 και τιμή 8,5<SAR<13, κατατάχθηκαν πολύ λίγες θέσεις και κυμαίνονται από 0.5 έως 0.9% για το ESP και από 0.2 έως 1.7% για το SAR, ανάλογα με το βάθοε δειγματοληψίας. Στη μέση κατηγορία νατρίωσης, δηλαδή τιμή 5<ESP<10 και τιμή 4,5<SAR<8,5, οι θέσεις είναι επίσης λίγες και κυμαίνονται από 1.4 έως 2.7% των θέσεων δειγματοληψίας για το ESP και από 1 έως 1.4 για το SAR. Παρόλα αυτά το πρόβλημα πρέπει να επισημανθεί για να αντιμετωπισθεί στα αρχικά του στάδια. Τέλος, και πάλι με βάση τους ίδιους θεματικούς χάρτες, διαπιστώθηκε η ύπαρξη αλατουχονατριωμένων εδαφών σε δύο θέσεις. Στη μία θέση εντοπίσθηκε σε βάθος 0-30cm και στην άλλη θέση σε βάθος 60-90cm. Αμφότερες οι θέσεις βρίσκονται και πάλι πέριξ του ρου του ποταμού Ανθεμούντα, στο βορειοδυτικό τμήμα της Τοπικής Ενότητας Αγίας Παρασκευής. Σε ότι αφορά στα εδάφη των θερμοκηπίων δεν υπάρχει πρόβλημα νατρίωσης. 44

48 Οξύτητα - Αλκαλικότητα Στον Πίνακα και στους θεματικούς Χάρτες 10,11,12 του παραρτήματος παρουσιάζονται τα ποσοστά εμφάνισης των διάφορων τιμών κατάταξης εδαφών στις διάφορες κατηγορίες Οξύτητας αλκαλικότητας στα τρία βάθη με βάση την τιμή του ph που μετρήθηκε. Πίνακας 5.2.8: Κατανομή σημείων δειγματοληψίας της περιοχής μελέτης με βάση την κατηγορία Οξύτητας αλκαλικότητας για το σύνολο των δειγμάτων (και στα τρία βάθη). Κριτήριο Τιμή ph Κατηγορία Οξύτητας - Αλκαλικότητας Αριθμός θέσεων Δειγματοληψίας % Βάθος (cm) <5,5 Μεγάλη Οξύτητα 6,8 1,7 0 5,5 6,5 Μέτρια Οξύτητα 14,2 10,1 1,5 6,5 7,5 Ουδέτερα 25,4 26,4 19,4 7,5 8,5 Μέτρια Αλκαλικότητα 52,9 60,4 74,8 > 8,5 Μεγάλη Αλκαλικότητα 0,8 1,3 4, Αξιολόγηση - Συμπεράσματα Οι θεματικοί Χάρτες 10 έως 12 του παραρτήματος υποδεικνύουν ότι στα εδάφη της υπό μελέτη περιοχής το πρόβλημα της οξύτητας των εδαφών είναι υπαρκτό και μειώνεται με την αύξηση του βάθους του εδάφους. Συγκεκριμένα προκύπτουν τα εξής: Τα εδάφη της περιοχής, σε ποσοστό από 26.4 έως 19.4% των θέσεων δειγματοληψίας, ανάλογα με το βάθος δειγματοληψίας, είναι ουδέτερα και επομένως δεν υπάρχει πρόβλημα οξύτητας εδαφών και άρα κίνδυνος μείωσης της απόδοσης των καλλιεργειών. Οι θέσεις αυτές βρίσκονται ως επί το πλείστον στο πεδινό τμήμα της περιοχής και η μεταβολή της τιμής του ph σε σχέση με το βάθος του εδάφους είναι μικρή. Τα εδάφη της περιοχής, σε ποσοστό από 1.5% έως 14.2% των θέσεων δειγματοληψίας, παρουσιάζουν μέτρια οξύτητα. Επομένως, για τα εδάφη αυτά υπάρχει μικρό έως μέτριο πρόβλημα που πρέπει να επισημανθεί για λόγους πρόληψης και αποφυγής της περαιτέρω οξίνισής τους Τέλος, τιμές υψηλής οξύτητας ph<5,5, για το πρώτο βάθος δειγματοληψίας εντοπίζονται στο 6.8% της πιλοτικής περιοχής. Στο δεύτερο βάθος το ποσοστό των θέσεων δειγματοληψίας που έχει τιμή ph<5.5 μειώνεται σε 1.7% και μηδενίζεται στο τρίτο βάθος. Τα εδάφη αυτά εντοπίζονται, σε όλη την περίμετρο της πιλοτικής περιοχής, όπου οι κλίσεις του εδάφους αυξάνονται και τα σιτηρά είναι σχεδόν μονοκαλλιέργεια. Οι περισσότερες όμως θέσεις εντοπίσθηκαν στις Τοπικές Ενότητες Αγίας Παρασκευής, 45

49 της Σουρωτής και στη Δημοτική Κοινότητα Βασιλικών. Για τις περιοχές αυτές πρέπει να ληφθούν μέτρα αποκατάστασης του προβλήματος των όξινων εδαφών. Τιμές μεγάλης αλκαλικότητας, ph>8.5, καταλαμβάνουν θέσεις δειγματοληψίας σε ποσοστό που κυμαίνεται από 7 έως 26% ανάλογα με το βάθος του εδάφους. Οι θέσεις αυτές εντοπίζονται κυρίως στην Τ.Ε. Αγίας Παρασκευής και ταυτίζονται με τις θέσεις που έχουν πρόβλημα νατρίωσης. Τέλος, δεν υπάρχει πρόβλημα οξύτητας ή αλκαλικότητας στα εδάφη των θερμοκηπίων, πλην 5 θερμοκηπίων, τα εδάφη των οποίων χρήζουν ελέγχου ανά 3ετία Επίδραση της χρήσης των αρδευτικών νερών στα εδάφη, τα φυτά και τα αρδευτικά συστήματα της λεκάνης Επιπλέον της προηγούμενης έρευνας στα εδάφη της περιοχής, διερευνήθηκε και η επίδραση της χρήσης του αρδευτικού νερού στα εδάφη της πιλοτικής περιοχής. Συγκεκριμένα, διερευνήθηκε ο κίνδυνος δημιουργίας αλατούχων ή νατριωμένων εδαφών καθώς και τοξικών δράσεων στα φυτά από τη χρήση των υπόγειων αρδευτικών νερών της λεκάνης του Ανθεμούντα. Οι γεωτρήσεις επιλέχθηκαν με στόχο την κάλυψη όλης της περιοχής μελέτης και παρουσιάζονται στο χάρτη 13 του Παραρτήματος. Η διερεύνηση βασίσθηκε: στα αποτελέσματα των χημικών αναλύσεων των δύο δειγματοληψιών των υπόγειων νερών 45 αρδευτικών γεωτρήσεων της πιλοτικής περιοχής, που έγιναν κατά τη διάρκεια της αρδευτικής περιόδου, γιατί μόνο κατά την περίοδο αυτή τα υπόγεια νερά αντλούνται και εφαρμόζονται στους αγρούς, στα σχετικά κριτήρια που αναφέρει η διεθνής βιβλιογραφία. Οι παράμετροι που μετρήθηκαν καθώς και τα κριτήρια κατάταξης, παρουσιάζονται στους παρακάτω πίνακες του υποκεφαλαίου, και στην τεκμηριωμένη διεθνή γνώση που αφορά στη διαχείριση του αρδευτικού νερού. Τα αποτελέσματα αναλύσεων των δειγμάτων νερού που ελήφθησαν από τις 42 γεωτρήσεις της πιλοτικής περιοχής παρουσιάζονται στη συνέχεια Κίνδυνος δημιουργίας Αλατότητας Στα δείγματα νερού που συλέχθηκαν μετρήθηκε η ηλεκτρική αγωγιμότητα (ECw). Τα κριτήρια κατάταξης με βάση την τιμή της ECw καθώς και τα αποτελέσματα κατάταξης παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Πίνακας 5.2.9: Κατάταξη αρδευτικών νερών με βάση το κίνδυνο δημιουργίας αλατότητας στα αρδευόμενα εδάφη Κριτήριο Αλατότητας ECw Κίνδυνος Αλατότητας Αριθμός γεωτρήσεων <0.7 ms/cm Κανένας ms/cm Μικρός έως μέτριος Σύνολο % 46

50 Αξιολόγηση - Συμπεράσματα Τα συμπεράσματα που προκύπτουν είναι τα ακόλουθα: Το 71% των αρδευτικών γεωτρήσεων, 32 γεωτρήσεις, που εξετάσθηκαν, παρουσιάζουν τιμές ECw<0.7 ms/cm και δεν υπάρχει κίνδυνος δημιουργίας αλατότητας για τα εδάφη που αρδεύονται με τα νερά αυτά, με την προϋπόθεση ότι γίνεται σωστή διαχείριση του αρδευτικού νερού (κατάλληλες δόσεις άρδευσης, καλή στράγγιση, βαθιά υπόγεια στάθμη νερού). Σχετικά με την επίδραση της αλατότητας των νερών αυτών στην απόδοση των φυτών που καλλιεργούνται στην περιοχή δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος. Στο 29 % των γεωτρήσεων της δεύτερης ομάδας, 13 γεωτρήσεις, οι τιμές της ECw κυμαίνονται από ms/cm και κατατάσσονται στην κατηγορία μικρού κινδύνου αλατότητας. Αυτές οι τιμές της αγωγιμότητας δε θεωρούνται αυξημένες, χρειάζεται όμως σωστή διαχείριση του νερού άρδευσης. Σχετικά με την επίδραση της αλατότητας των νερών αυτών στην απόδοση των περισσοτέρων φυτών που καλλιεργούνται στην περιοχή δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος, παρά μόνο σε μία, κατά την χρήση του νερού στην άρδευση αραβόσιτου Κίνδυνος μείωσης της Διηθητικότητας Η διηθητικότητα του εδάφους επηρεάζει το ρυθμό εισόδου του νερού στο έδαφος και εκτιμάται από το συνδυασμό των τιμών SAR και ECw. Τα νερά των 45 γεωτρήσεων κατατάσσονται σε δύο ομάδες κινδύνου μείωσης της διηθητικής ικανότητας του εδάφους, πως παρουσιάζεται στον παρακάτω Πίνακα. Πίνακας : Κατάταξη αρδευτικών νερών με βάση το κίνδυνο μείωσης της διηθητικότητας στα αρδευόμενα εδάφη Κριτήριο Διηθητικότητας Τιμή SAR Τιμή ECw Κίνδυνος μείωσης διηθητικότητας Αριθμός γεωτρήσεων 0-3 <0.7 ms/cm Κανένας ms/cm Μικρός έως μέτριος Σύνολο % Αξιολόγηση Συμπεράσματα Με βάση τα κριτήρια διηθητικότητας του παραπάνω πίνακα προκύπτουν τα παρακάτω συμπεράσματα: Τριάντα δύο (32) γεωτρήσεις, ποσοστό 71%, ανήκουν στην πρώτη ομάδα, ενώ 13 γεωτρήσεις, ποσοστό 29%, ανήκουν στη δεύτερη ομάδα. 47

51 Η χρήση των νερών της πρώτης ομάδας δε δημιουργεί κανένα κίνδυνο μείωσης της διηθητικότητας των εδαφών. Σε ότι αφορά στα νερά της δεύτερης ομάδας υπάρχει μικρός έως μέτριος κίνδυνος μείωσης της διηθητικότητας του εδάφους Τοξικές δράσεις στα φυτά Με βάση την περιεκτικότητα των νερών σε Νάτριο, Χλώριο και Βόριο παρουσιάζεται στον Πίνακα ο κίνδυνος τοξικής δράσης αυτών στα φυτά. Σε ότι αφορά στην τοξικότητα του νατρίου λαμβάνεται υπόψη και η τιμή του SAR. Πίνακας : Κατάταξη των αρδευτικών γεωτρήσεων με βάση την τοξικότητα του νερού επιπτώσεις στα αρδευτικά συστήματα Παράμετρος SAR Na Cl Κριτήριο Κίνδυνος Αριθμός Τιμή όριο γεωτρήσεων >3 (επιφανειακή άρδευση) >69 mg/l (άρδευση με καταιονισμό) >142 mg/l (επιφανειακή άρδευση) >106 mg/l (άρδευση με καταιονισμό) για τα φυτά για τα φυτά B >0,7 mg/l για τα φυτά 1 ph 6,5 8,5 για τα φυτά Αξιολόγηση - Συμπεράσματα Σε σχέση με την περιεκτικότητα σε Νάτριο Δεν υπάρχει κίνδυνος προσρόφησης του νατρίου από τις ρίζες των φυτών στην επιφανειακή άρδευση, από τη χρήση των νερών όλων των γεωτρήσεων. Κίνδυνος προσρόφησης του νατρίου από τα φύλλα των φυτών στην περίπτωση της άρδευσης με καταιονισμό υπάρχει μόνο από τα νερά δύο γεωτρήσεων (31,32). Ο κίνδυνος αυτός χαρακτηρίζεται μικρός έως μέτριος. Συνιστάται η αποφυγή της διαβροχής της κώμης των φυτών, ιδιαίτερα κατά τις μεσημβρινές ώρες. Σε σχέση με την περιεκτικότητα σε Χλώριο Δεν υπάρχει κίνδυνος προσρόφησης του χλωρίου από τις ρίζες των φυτών στην επιφανειακή άρδευση, όταν γίνεται χρήση των νερών όλων των γεωτρήσεων, πλην των νερών μιας γεώτρησης (32) για τα οποία υπάρχει μικρός έως μέτριος κίνδυνος προσρόφησης του χλωρίου από τις ρίζες των φυτών. Συνιστάται α) η διατήρηση της 48

52 εδαφικής υγρασίας σε ικανοποιητικά επίπεδα και β) η αποφυγή της διαβροχής της κώμης των φυτών, ιδιαίτερα κατά τις μεσημβρινές ώρες. Δεν υπάρχει κίνδυνος προσρόφησης του χλωρίου από τα φύλλα στην άρδευση με καταιονισμό, όταν γίνεται χρήση των νερών όλων των γεωτρήσεων, πλην των νερών μιας γεώτρησης (32) για τα οποία υπάρχει μέτριος κίνδυνος. Συνιστάται η αποφυγή της διαβροχής της κώμης των φυτών, ιδιαίτερα κατά τις μεσημβρινές ώρες. Σε σχέση με την περιεκτικότητα σε Βόριο Οι συγκεντρώσεις βορίου σε όλα τα νερά ήταν πολύ μικρότερες από το όριο των 0.7 mg/l που προτείνεται για τις ευαίσθητες καλλιέργειες. Μόνο μία γεώτρηση (32) εμφανίζει υψηλή τιμή συγκέντρωσης βορίου 3.14 mg/l. Στην περίπτωση αυτή συνιστάται η επιλογή καλλιεργειών ανθεκτικών στις συγκεκριμένες συγκεντρώσεις βορίου. Σε σχέση με το ph Το ph του νερού σπάνια αποτελεί από μόνο του πρόβλημα. Ωστόσο, τιμή του ph πέρα από τα συνηθισμένα όρια ( ) αποτελεί ένδειξη ότι το νερό είναι υποβαθμισμένης ποιότητας με πιθανή παρουσία τοξικών ιόντων. Γενικά, τιμή του ph εκτός των παραπάνω ορίων πρέπει να αποτελεί προειδοποίηση και να οδηγεί σε περαιτέρω αναλύσεις και εκτιμήσεις για την ποιότητα του νερού. Στην περίπτωση των υπό έρευνα νερών, τα δείγματα των 45 γεωτρήσεων εμφανίζουν ph με τιμές εντός των παραπάνω ορίων. Επομένως δεν συντρέχει κίνδυνος για την άρδευση, τουλάχιστον από αυτό τον παράγοντα Επίδραση αρδευτικού νερού στα αρδευτικά συστήματα Αξιολογώντας τις τιμές του ph και το συνολικών διαλυμένων στερεών (Total Dissolved Solids TDS) των νερών των 45 γεωτρήσεων κατά την αρδευτική περίοδο προκύπτουν τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στον Πίνακα , σε σχέση με την επίδραση της χρήσης του νερού των αρδευτικών γεωτρήσεων στη λειτουργία των αρδευτικών συστημάτων. Πίνακας : Κατάταξη των αρδευτικών γεωτρήσεων με βάση τις επιπτώσεις στα αρδευτικά συστήματα Κριτήριο Κίνδυνος Αριθμός Παράμετρος Τιμή όριο γεωτρήσεων ph ph 7 8 >8 για τα συστήματα 43 2 TDS TDS < άρδευσης

53 Αξιολόγηση - Συμπεράσματα Τα νερά των 45 γεωτρήσεων που βρίσκονται στην περιοχή μελέτης μπορούν να χρησιμοποιηθούν με οποιαδήποτε μέθοδο άρδευσης εκτός από την άρδευση με σταγόνες. Σε ότι αφορά στην άρδευση με σταγόνες και ιδιαίτερα σε ότι αφορά στον κίνδυνο έμφραξης των σταλακτήρων, με βάση το ph και τα συνολικά διαλυτά στερεά (TDS) προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα: ο κίνδυνος έμφραξης των σταλακτήρων για τα νερά 43 γεωτρήσεων (Πίνακας 4), εξαιτίας των τιμών του ph χαρακτηρίζεται μικρός έως μέτριος. ο κίνδυνος αυτός χαρακτηρίζεται μεγάλος, εξαιτίας των τιμών του ph, για τα νερά 2 γεωτρήσεων (46 και 51). Δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος έμφραξης των σταλακτήρων λόγω των διαλυτών αλάτων (TDS) για τα νερά τριάντα έξι (36) γεωτρήσεων. Μικρός έως μέτριο κίνδυνο έμφραξης, λόγω των διαλυτών αλάτων (TDS), έχουν τα νερά εννέα (9) γεωτρήσεων. 50

54 5.3 Ρύπανση εδαφών Όπως αναφέρθηκε και στην παράγραφο 4.2.3, στο πλαίσιο του έργου διερευνήθηκε η περιοχή της Δημοτικής Ενότητας Θέρμης, ώστε να αναγνωρισθούν πεδία, στα οποία είτε αναπτύχθηκαν κατά το παρελθόν είτε συνεχίζουν να αναπτύσσονται ανθρώπινες δραστηριότητες, που ενέχουν κίνδυνο ρύπανσης του εδάφους σύμφωνα με το Παράρτημα ΙΙ, «Κατάλογος δυνητικά ρυπογόνων για το έδαφος δραστηριοτήτων» της πρότασης οδηγίας 4. Για το σκοπό αυτό, στο πλαίσιο του έργου LIFE So.S. σχεδιάστηκε Εργαλείο Διαχείρισης Ρυπασμένου Εδάφους (ΕΔΡΕ), με στόχο την ανάπτυξη ολοκληρωμένης μεθοδολογίας για την οικονομική και τεχνικά βέλτιστη διερεύνηση, αποκατάσταση και περιβαλλοντική παρακολούθηση της ρύπανσης στο έδαφος. Το εργαλείο αυτό αποτελείται από α) το Μοντέλο Αξιολόγησης πιθανώς Ρυπασμένων Πεδίων (ΜΑΡΠ), β) τον οδηγό διεξαγωγής περιβαλλοντικού ελέγχου και γ) τον οδηγό για την απορρύπανση των ρυπασμένων εδαφών. Όλα τα παραπάνω επιμέρους τμήματα αναπτύχθηκαν με βάση την περιβαλλοντική νομοθεσία σε Ευρώπη και ανά τον κόσμο, καθώς και τις βέλτιστες τεχνικές που αναφέρονται στη βιβλιογραφία Αποτελέσματα έργου Το Εργαλείο Διαχείρισης Ρυπασμένου Εδάφους (ΕΔΡΕ) εφαρμόστηκε πιλοτικά στην περιοχή της Δημοτικής ενότητας Θέρμης. Αρχικό βήμα εφαρμογής του ήταν η καταγραφή των χώρων όπου αναπτύχθηκαν ή αναπτύσσονται δραστηριότητες, οι οποίες υπάρχει πιθανότητα να έχουν προκαλέσει ρύπανση στο έδαφος και το νερό. Η επιλογή έγινε με βάση το είδος της αναφερόμενης δραστηριότητας, σύμφωνα με το παράρτημα ΙΙ της προτεινόμενης Ευρωπαϊκής Οδηγίας, στην πιλοτική περιοχή μελέτης, Δημοτική Ενότητα Θέρμης, με πληθυσμό περίπου κατοίκων, η οποία γεωγραφικά περιλαμβάνει τη Δημοτική Ενότητα Θέρμης και τις Τοπικές Ενότητες Νέας Ραιδεστού, Νέου Ρυσίου και Ταγαράδων. Όπως προέκυψε από την έρευνα η Δημοτική Ενότητα Θέρμης φιλοξενεί μεγάλη ποικιλία και αριθμό οικονομικών, περιβαλλοντικών και άλλων δραστηριοτήτων. Συνολικά καταγράφηκαν 54 πιθανώς ρυπασμένα πεδία, με δραστηριότητες οι οποίες κατανέμονται ως εξής: 3 Συνεργεία αυτοκινήτων, 12 Πρατήρια καυσίμων και ανεφοδιασμού, 3 σε Λοιπές Εμπορικές δραστηριότητες, 5 δραστηριότητες στη Διαχείριση των αποβλήτων, 1 σε Οδικές μεταφορές, 1 σε Αερομεταφορές, 3 σε Βιομηχανίες γυαλιού, κεραμικών και δομικών υλικών, 1 στην Παραγωγή ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών, 3 σε Χημικές βιομηχανίες, 17 σε Λοιπές Βιομηχανικές δραστηριότητες, 1 Στρατιωτικό αεροδρόμιο, 1 Στρατόπεδο, 3 Εγκαταστάσεις αποθήκευσης χημικών προϊόντων. Κατά το επόμενο βήμα διενεργήθηκε έρευνα πεδίου για τη συμπλήρωση ερωτηματολογίων από τα πιθανώς ρυπασμένα πεδία. Από το σύνολο των 54 πεδίων συμπληρώθηκαν τελικά 4 Πρόταση οδηγίας 2004/35/EΚ, COM(2006) 232 τελικό 51

55 31 ερωτηματολόγια που περιελάμβανε ερωτήματα που αφορούσαν στη δραστηριότητα του υπό εξέταση πεδίου, το ιστορικό του, τις υφιστάμενες υποδομές, τη λειτουργία της εγκατάστασης, τη χρήση γης στην ευρύτερη περιοχή, καθώς και γεωλογικά, υδρογεωλογικά και υδρολογικά δεδομένα. Στη συνέχεια, τα δεδομένα που συλλέχθηκαν χρησιμοποιήθηκαν για τον υπολογισμό του δείκτη περιβαλλοντικής τους επικινδυνότητας και της ταξινόμησής τους σε ζώνες επικινδυνότητας, όπως ορίζεται στο Μοντέλο Αξιολόγησης πιθανώς Ρυπασμένων Πεδίων που αναπτύχθηκε (εικόνα 5.4.1). Διάγραμμα κατάταξης και λήψης απόφασης για πιθανώς ρυπασμένα πεδία, με βάση τον δείκτη περιβαλλοντικής επικινδυνότητας (ERI) 500 Δείκτης δρόμου διαφυγής και αποδέκτη (PRI) I III S5 S4 S23 S7 S12 S2 S6 S10 S16 S30 S31 S22 S21 S13 S8 S26 S9 S20S25 S14 S18 S19 S17 S24 II S28 S27 S15 S29 S11 S3 IV III Ι. Ζώνη χαμηλής επικινδυνότητας ΙΙ. Ζώνη μέσης επικινδυνότητας ΙΙΙ. Ζώνη υψηλής επικινδυνότητας IV. Ζώνη πολύ υψηλής επικινδυνότητας Δείκτης πηγής (SI) Εικόνα 5.4.1: Διάγραμμα κατάταξης και λήψης απόφασης για πιθανώς ρυπασμένα πεδία. Σύμφωνα με το Μοντέλο Αξιολόγησης πιθανώς Ρυπασμένων Πεδίων, τα πεδία μπορούν να ταξινομηθούν σε 4 ζώνες, από χαμηλής επικινδυνότητας μέχρι πολύ υψηλής. Από τα πεδία που διερευνήθηκαν, κανένα δεν εμπίπτει στις ζώνες υψηλής και πολύ υψηλής επικινδυνότητας, ενώ διαμοιράζονται σχεδόν εξίσου στις ζώνες χαμηλής (17 πεδία) και μέσης επικινδυνότητας(14 πεδία). Στη συνέχεια και με βάση τα παραπάνω αποτελέσματα αξιολόγησης, επιλέχθηκαν τρία πεδία Εργοτάξιο Δήμου Θέρμης (Εικόνα 3 και πεδίο S4 στην εικόνα 2), πρώην Βαφείο κ. Οικονομίδη στη Νέα Ραιδεστό (Εικόνα 4 και πεδίο S6 στην εικόνα 2) και το ρέμα κατάντη 52

56 του Χώρου Διάθεσης Αποβλήτων (ΧΔΑ) Ταγαράδων (Εικόνα 5 και πεδίο S3 στην εικόνα 2), στα οποία και διεξήχθη επί τόπου περιβαλλοντικός έλεγχος Φάσης Ι και ΙΙ. Τα παραπάνω πεδία παρουσίασαν τον υψηλότερο δείκτη περιβαλλοντικής επικινδυνότητας από όσα αξιολογήθηκαν, οπότε αποφασίσθηκε να γίνει επί τόπου περιβαλλοντικός έλεγχος ώστε να διερευνηθεί η πραγματική κατάσταση ρύπανσης στα πεδία αυτά. Η επιλογή αυτή έγινε για δύο λόγους: 1 ον ώστε να επιβεβαιωθεί αν η εκτίμηση που εξήχθη από τα αποτελέσματα του μοντέλου αντιστοιχούσε στην πραγματική περιβαλλοντική κατάσταση των πεδίων και 2 ον σε περίπτωση επιβεβαίωσης να προταθούν μέτρα αποκατάστασης και παρακολούθησης των πεδίων αυτών. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η κατάταξη των χώρων στη ζώνη μέσης επικινδυνότητες δεν προϊδεάζει για ανεύρεση σημαντικής ρύπανσης με μη αναστρέψιμες συνέπειες. Στις παρακάτω εικόνες παρατίθενται οι χάρτες με την τοποθεσία των πεδίων αυτών. Εικόνα Δορυφορική εικόνα του εργοταξίου του Δήμου Θέρμης 53

57 Εικόνα Δορυφορική εικόνα του πρώην βαφείου του κ. Οικονομίδη στη Νέα Ραιδεστό Αξιολόγηση Προβλήματα Με βάση τα αποτελέσματα των εργαστηριακών αναλύσεων στα δείγματα εδάφους και νερού που ελήφθησαν κατά τον επί τόπου περιβαλλοντικό έλεγχο, προέκυψαν τα εξής συμπεράσματα για κάθε ένα από τα τρία πεδία που ελέγχθηκαν: Εργοτάξιο του Δήμου Θέρμης: Με βάση τα αποτελέσματα των αναλύσεων καταγράφηκε μια περιορισμένης έκτασης επιβάρυνση του εδάφους σε μια συγκεκριμένη θέση εντός του πεδίου έρευνας, από ολικούς υδρογονάνθρακες πετρελαιοειδών (TPH) 5 στο χώρο παραπλεύρως των κάδων απορριμμάτων του εργοταξίου. Η συνολική ποσότητα του επιβαρυμένου εδάφους κυμαίνεται στα 2 m 3. Σύμφωνα με το μοντέλο αξιολόγησης πεδίου οι πιθανοί αποδέκτες της επιβάρυνσης που ανιχνεύτηκε, είναι ο πρώτος ρηχός υδροφόρος ορίζοντας, το γειτονικό ρέμα «Βαθύλακκος» και οι εργαζόμενοι στο εργοτάξιο. Επιπροσθέτως, σύμφωνα με τις χημικές αναλύσεις, η περιοχή έρευνας δεν παρουσιάζει καμία σημαντική επιβάρυνση από βαρέα μέταλλα, και οι συγκεντρώσεις των πολυκυκλικών αρωματικών υδρογονανθράκων (PAH) που εξετάστηκαν παρέμειναν σε μη ανιχνεύσιμα επίπεδα. Όσον αφορά τον υπόγειο αέρα, το όριο των 50 mg/m 3 για τους πτητικούς αρωματικούς, αλειφατικούς και χλωριωμένους υδρογονάνθρακες (σύμφωνα με τη τοπική οδηγία του Τμήματος Περιβαλλοντικής Προστασίας του Μονάχου), δεν ξεπεράστηκε σε καμία από θέσεις δειγματοληψίας. 5 Τα πετρελαιοειδή εµποδίζουν την οξυγόνωση του εδάφους και του νερού. Κάποια από τα συστατικά τους είναι τοξικά για τον άνθρωπο, την πανίδα και τη χλωρίδα. 54

58 Εικόνα Δορυφορική εικόνα του ρέματος κατάντη του χώρου διάθεσης αποβλήτων Ταγαράδων Γενικότερα, ο περιβαλλοντικός κίνδυνος που προκύπτει στο συγκεκριμένο πεδίο έρευνας κρίνεται ως μέτριος, καθώς η υδροπερατότητα του εδάφους στο συγκεκριμένο πεδίο και η έκταση της επιφανειακής επιβάρυνσης είναι μικρές. Σε κάθε περίπτωση όμως, προτείνεται η εφαρμογή μέτρων εξυγίανσης του εδάφους μικρής έκτασης στο συγκεκριμένο χώρο, έτσι ώστε να εξαλειφθεί πλήρως κάθε υφιστάμενος περιβαλλοντικός κίνδυνος. 55

59 Πρώην βαφείο κου Οικονομίδη: Η περιοχή έρευνας παρουσιάζει επιβάρυνση του εδάφους σε βαρέα μέταλλα (κυρίως νικέλιο και χρώμιο) 6. Επιπλέον ανιχνεύτηκε σημαντική επιβάρυνση από Ολικούς Υδρογονάνθρακες Πετρελαιοειδών (TPH) σε μία υποπεριοχή του πεδίου, όπου υπάρχουν επιφανειακές κηλίδες μαζούτ. Επίσης το στερεό απόβλητο που υπάρχει αποθηκευμένο εντός του πρώην βαφείου (μαύρη άμμος), σύμφωνα με την Απόφαση 2003/33/ΕΚ αποτελεί επικίνδυνο απόβλητο, καθώς τo δείγμα που εξετάστηκε έδειξε συγκέντρωση στην παράμετρο Zn (140mg/kg), που δεν πληροί το όριο διάθεσης του σε ΧΥΤΑ αδρανών (4mg/kg), ούτε σε ΧΥΤΑ μη επικινδύνων (50mg/kg). Ο Zn είναι τοξικός σε υψηλές συγκεντρώσεις. Η συνολική ποσότητα του επιβαρυμένου εδάφους σε βαρέα μέταλλα (κυρίως νικέλιο και χρώμιο) εκτιμάται σε 250 m 3, η συνολική ποσότητα του στερεού απόβλητου εκτιμάται σε 10 m 3 και η συνολική ποσότητα του επιβαρυμένου εδάφους σε Ολικούς Υδρογονάνθρακες Πετρελαιοειδών (TPH) εκτιμάται σε 2 m 3. Ωστόσο σύμφωνα με τα αποτελέσματα των χημικών αναλύσεων σε δείγμα υπόγειου νερού από υφιστάμενη γεώτρηση του πεδίου προκύπτει ότι οι συγκεντρώσεις των παραμέτρων κυμάνθηκαν σε μη ανιχνεύσιμα επίπεδα. Σύμφωνα με το μοντέλο αξιολόγησης πεδίου οι πιθανοί αποδέκτες που μπορεί να εκτεθούν είναι οι εργαζόμενοι των γειτονικών περιοχών, τα επιφανειακά νερά της και ο αβαθής υδροφόρος της περιοχής. Γενικά, ο περιβαλλοντικός κίνδυνος που προκύπτει από την επιβάρυνση του εδάφους στο συγκεκριμένο πεδίο αξιολογείται ως μέτριος. Ρέμα κατάντη του Χώρου Διάθεσης Αποβλήτων Ταγαράδων: καταγράφηκε μια επιβάρυνση της υπόγειας επιδερμικής υδροφορίας από οργανικό φορτίο, από χλωριόντα (Cl), ολικό άζωτο (TN) και φαινόλες που έχουν σίγουρη προέλευση την καταγεγραμμένη επιβαρημένη επιφανειακή απορροή του ρέματος. Η επιβάρυνση από Ni, B, και Mn, μπορεί επίσης να σχετίζεται με την ελαφρώς επιβαρημένη επιφανειακή απορροή του ρέματος η οποία πηγάζει από τον Χώρο Διάθεσης Αποβλήτων Ταγαράδων αλλά απαιτείται περεταίρω διερεύνηση. Η περιβαλλοντική επικινδυνότητα από την καταγεγραμμένη επιβάρυνση του επιφανειακού νερού και της επιδερμικής υδροφορίας κρίνεται από χαμηλή έως μέση. Η διασπορά της επιβάρυνσης μπορεί να λάβει χώρα μέσω της σταδιακής κατείσδυσης του επιφανειακού νερού προς το αβαθές υδροφόρο σύστημα, το οποίο με την σειρά του μπορεί να εμπλουτίσει την βαθιά υδροφορία. Παρόλα αυτά τόσο η περιορισμένη επιμήκης έκταση της επιβάρυνσης της επιδερμικής υδροφορίας, όσο και η ικανοποιητική κατάσταση του βαθύτερου υδροφόρου ορίζοντα δεν εμπνέουν άμεση ανησυχία. Εντούτοις, η πιθανότητα διασποράς υφίσταται εφόσον θα υπάρχει και στο μέλλον περεταίρω εκροή επεξεργασμένων ή μη υγρών στραγγισμάτων από το ΧΔΑ Ταγαράδων στο συγκεκριμένο ρέμα, τα οποία δεν θα πληρούν τα απαραίτητα ποιοτικά χαρακτηριστικά. 6 Το νικέλιο προκαλεί βλάβες σε καρδιά και συκώτι σε μεγάλες χρόνιες δόσεις και το χρώμιο μπορεί να προκαλέσει βλάβες στα νεφρά και στο συκώτι, εσωτερική αιμορραγία, προβλήματα αναπνευστικού και δερματίτιδα. 56

60 5.4 Στεγανοποίηση "Η κάλυψη της επιφάνειας του εδάφους με αδιαπέρατα υλικά περιγράφεται με τον όρο στεγανοποίηση Η στεγανοποίηση μπορεί γενικά να προέλθει από οποιαδήποτε δραστηριότητα προκαλεί αλλαγή της δομής του εδάφους και το καθιστά τελικά αδιαπέρατο (π.χ. αστική ανάπτυξη, κατασκευή υποδομών, συμπίεση του εδάφους) Λόγω της ταχείας ανάπτυξης των τελευταίων ετών στην περιοχή της λεκάνης, η Δημοτική Ενότητα Θέρμης αναδείχθηκε σε σημαντικό οικονομικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης. Παράλληλα, αποτέλεσε πόλο έλξης για μόνιμη κατοικία, γεγονός που οδήγησε σε ραγδαία αύξηση του πληθυσμού του και σε έντονη οικιστική ανάπτυξη. Στον επόμενο χάρτη παρουσιάζονται οι διάφορες χρήσεις γης στην περιοχή. Για το λόγο αυτό, η Δ.Ε, Θέρμης παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς την εκτίμηση του κινδύνου της στεγανοποίησης εδάφους και επιλέχθηκε ως πιλοτική περιοχή έρευνας του φαινομένου στο πλαίσιο του έργου LIFE- So.S. γεωργικές εκτάσεις δενδρόφυτες εκτάσεις οικισμοί περιοχές πυκνής δόμησης περιοχές μέτριας δόμησης Μπλε: ρέματα Χάρτης 5.5.1: Χρήσεις γης στη Δ.Ε. Θέρμης Η οικιστική ανάπτυξη και ειδικότερα η κατασκευή υποδομών στην περιοχή, έχουν επιφέρει κάλυψη σημαντικού ποσοστού της επιφάνειας του εδάφους με αδιαπέρατα από το νερό υλικά (όπως τσιμέντο, άσφαλτος, μέταλλο κ.α.). Η ανθρωπογενής αυτή «στεγανοποίηση» 57

61 του εδάφους έχει ως επακόλουθο τη μεταβολή των χαρακτηριστικών ροής του νερού: οι επιφανειακά απορρέοντες όγκοι νερού συχνά αυξάνουν δραματικά σε ποσότητα και ταχύτητα, και έτσι καθίστανται ανεξέλεγκτοι. Η αύξηση της στεγανοποίησης σε μια περιοχή ενέχει τον κίνδυνο εμφάνισης πλημμυρών, ιδιαίτερα μάλιστα σε οικισμούς που οικοδομούνται χωρίς προηγούμενο σχεδιασμό. Η στεγανοποίηση έχει αντίκτυπο επί των βιολογικών λειτουργιών που μπορεί να υποστηρίξει το έδαφος: επιφέρει τον περιορισμό τους ή ακόμη και την πλήρη παύση τους. Αν μάλιστα αναλογιστεί κανείς ότι, χρειάζονται εκατοντάδες χρόνια για να δημιουργηθούν λίγα εκατοστά εδάφους, τότε το έδαφος πέρα από ένας πολύτιμος πόρος μπορεί να θεωρηθεί και ως μη ανανεώσιμος πόρος που βρίσκεται σε κίνδυνο. Οι συνέπειες αυτής της υποβάθμισης της ποιότητας του εδάφους, έχουν άμεσο αντίκτυπο στην υγεία του ανθρώπου, στο πλήθος και στην ποικιλομορφία των οικοσυστημάτων, στην αλλαγή του κλίματος, καθώς και στην οικονομική ευημερία και στην ποιότητα διαβίωσης Αποτελέσματα έργου Όπως γίνεται κατανοητό εκ των ανωτέρω, η καταγραφή της εξάπλωσης της στεγανοποίησης και της έντασής της στα όρια ενός Δήμου, αποτελεί ουσιαστική δράση προς την κατεύθυνση της αναβάθμισης της καθημερινής ζωής του πολίτη, καθώς και της οικονομικής ανάπτυξης μιας πόλης. Θέρμη Πίνακας 5.5.1: Συντελεστής Απορροής στη Δ.Ε. Θέρμης Χρώμα C % Έκταση % πράσινο: <20 28 ανοικτό πράσινο: κίτρινο: πορτοκαλί: κόκκινο: >80 3 γαλάζιο - (καρστ) 2 Ν. Ρύσιο Ραιδεστός Ταγαράδες Χάρτης 5.5.2: Συντελεστής απορροής στη Δ.Ε. Θέρμης 58

62 Το φαινόμενο της στεγανοποίησης συνδέεται άρρηκτα με την αύξηση των απορροϊκών όγκων νερού, δηλαδή με την επιφανειακή απορροή. Για την ποσοτικοποίηση της επιφανειακής απορροής χρησιμοποιείται διεθνώς η έννοια του συντελεστή απορροής, C, ο οποίος εκφράζει το ποσοστό του ύψους της βροχόπτωσης το οποίο απορρέει επί της γήινης επιφάνειας μετά την αφαίρεση των απωλειών λόγω συγκράτησης σε κοιλότητες, διήθησης, εξάτμισης και διαπνοής. Για την εκτίμηση του συντελεστή απορροής, δηλαδή της στεγανοποίησης απαιτείται αρχικά η συγκέντρωση και αξιολόγηση δεδομένων αναφορικά με τις χρήσεις γης, την κάλυψη με αδιαπέρατα υλικά, τα φυσικά χαρακτηριστικά του εδάφους κ.α. για κάθε κελί της διακριτοποιημένης περιοχής μελέτης. Στη συνέχεια τα δεδομένα επεξεργάζονται με τη βοήθεια διαδεδομένων λογισμικών CAD & GIS καθώς και ειδικών εργαλείων (όπως αυτό που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Δράσης 14 του εν λόγω Life+ προγράμματος). Οι τιμές του συντελεστή απορροής που προέκυψαν για τη Δημοτική Ενότητα Θέρμης παρουσιάζονται στον πίνακα και στο χάρτη Από τη στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων (πίνακας 5.5.1), παρατηρείται πως οι εκτάσεις του Δ. Θέρμης κατανέμονται ισόποσα μεταξύ χαμηλών και υψηλών τιμών του συντελεστή απορροής (C 40% : 50,7% και C>40% : 49,3%). Βέβαια αποκλειστικά μία κατηγορία (η κατηγορία 41% C 60%) περιλαμβάνει το 45,2% της έκτασης του Δ. Θέρμης. Μόνο το 3,5% της επιφάνειας του Δήμου κινείται σε πολύ υψηλά επίπεδα στεγανοποίησης (>60%). Υπολογίζοντας έναν ενιαίο σταθμισμένο συντελεστή απορροής για το σύνολο της Θέρμης, αυτός βρέθηκε ίσος με 35,5% Αξιολόγηση - Προβλήματα Εκ της εφαρμογής της μεθοδολογίας υπολογισμού του συντελεστή απορροής, κατέστη δυνατή η αποτύπωση της κατανομής του συντελεστή απορροής εντός των ορίων του Δ. Θέρμης. Τα βασικά συμπεράσματα από την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων που προέκυψαν είναι τα παρακάτω: Ο κίνδυνος στεγανοποίησης για τη Δημοτική ενότητα Θέρμης κρίνεται χαμηλός: μόνο το 3,5% της επιφάνειας της κινείται σε πολύ υψηλά επίπεδα στεγανοποίησης (>60%). Η έλλειψη βέβαια προηγούμενης μελέτης δεν επιτρέπει την εκτίμηση του ρυθμού αύξησης της στεγανοποίησης με το χρόνο. Παρόλα αυτά, η παρούσα εργασία μπορεί να αποτελέσει τη βάση πάνω στην οποία μελλοντικές εργασίες θα μπορέσουν να εκτιμήσουν το ρυθμό στεγανοποίησης στο Δ.Ε. Θέρμης. Οι υψηλές αυτές τιμές στεγανοποίησης, του 3,5 % της επιφάνειας της Δ.Ε. Θέρμης, εκ πρώτοις, δεν ήταν αναμενόμενες. Η διαμόρφωση των υψηλών αυτών τιμών μπορεί να ερμηνευθεί κατόπιν συνυπολογισμού της παραμέτρου της κλίσης του εδάφους η οποία λαμβάνει υψηλές τιμές σε μεγάλο μέρος της περιοχής μελέτης καθώς ο συντελεστής απορροής αυξάνει με την αύξηση της κλίσης μιας περιοχής. Γίνεται συνεπώς κατανοητό πως τυχόν μελλοντική στεγανοποίηση των περιοχών υψηλής κλίσης θα επέφερε δυσμενείς συνέπειες στην στεγανοποίηση του εδάφους. Επιπρόσθετα, η πιθανή δημιουργία νέων οικισμών (στεγανοποιημένων επιφανειών) εις βάρος των εκτάσεων του όρους Χορτιάτης θα αύξανε σημαντικά τον ήδη 59

63 διαμορφωμένο σε υψηλά επίπεδα συντελεστή απορροής τους. Μία τέτοια πρακτική θα συνεπαγόταν την αύξηση των πιθανοτήτων εμφάνισης πλημμυρικών επεισοδίων στις νοτιότερες περιοχές (στους πρόποδες του όρους). Η εκτεταμένη χρήση αδιαπέρατων υλικών εντός των οικισμών και η ταυτόχρονη έλλειψη επαρκών εκτάσεων αστικού πρασίνου (αλσύλλια, πάρκα κτλ) σε αυτούς, προκαλεί σημαντική διαφοροποίηση της στεγανοποίησης σε σχέση με τις παρακείμενες εκτάσεις. Οι πολύ υψηλές τιμές που χαρακτηρίζουν τις ενότητες των οικισμών τεκμηριώνουν μία δυσμενή κατάσταση και αποτελούν έναυσμα για τη λήψη διαχειριστικών μέτρων περιορισμού της στεγανοποίησης βάσει των αρχών του «υδατικά ευαίσθητου αστικού σχεδιασμού» (Water Sensitive Urban Design WSUD) στη Δ. Ε. Θέρμης. 60

64 6. ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΡΑΣΕΩΝ/ΜΕΤΡΩΝ Σύμφωνα με την πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου για τον καθορισμό πλαισίου προστασίας του εδάφους και την τροποποίηση της οδηγίας 2004/35/EΚ στις χαρακτηριζόμενες περιοχές εδαφικού κινδύνου, πρέπει να λαμβάνονται μέτρα για την πρόληψη της περαιτέρω υποβάθμισης του εδάφους, με τον περιορισμό του κινδύνου εμφάνισής της και με την αποκατάσταση των υποβαθμισμένων εδαφών, ώστε να διατηρηθούν οι εδαφικές λειτουργίες. Για να είναι στοχοθετημένη και αποδοτική, η πολιτική προστασίας του εδάφους πρέπει να βασίζεται στη γνώση των περιοχών όπου σημειώνεται υποβάθμιση. Με βάση λοιπόν τα ανωτέρω και την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων που παρουσιάστηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο, προτάθηκαν μέτρα προστασίας και αποκατάστασης του εδάφους από την επιστημονική ομάδα του έργου. Τα μέτρα διαχωρίζονται σε: Ειδικά που αφορούν στην αντιμετώπιση κάθε κινδύνου που διερευνήθηκε και Γενικά που αφορούν στην αντιμετώπιση της υποβάθμισης του εδάφους γενικότερα. Τέλος, τα εδικά μέτρα διαχωρίζονται σε οριζόντια και κάθετα ανάλογα με το αν αφορούν συγκεκριμένες-στοχευμένες δράσεις για μια συγκεκριμένη περιοχή στην οποία εντοπίσθηκε ο κίνδυνος ή σε δράσεις που αφορούν στο σύνολο μιας ευρύτερης περιοχής της λεκάνης. Τα μέτρα που αρχικά προτάθηκαν στο προσχέδιο δράσης εδάφους σε συνδυασμό με τα εδαφικά προβλήματα που εντοπίσθηκαν, παρουσιάσθηκαν στους κοινωνικούς εταίρους της περιοχής οι οποίοι συμμετείχαν, μετά από μια σειρά συναντήσεων μαζί τους, στην τελική λήψη αποφάσεων για την κατάρτιση του παρόντος τελικού σχεδίου δράσης. 6.1 Ειδικές Δράσεις/Μέτρα ανά εδαφικό κίνδυνο Διάβρωση στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα μέτρα που προτείνονται για την πρόληψη και ανάσχεση του φαινομένου της υδατοδιάβρωσης στις ημιορεινές περιοχές της λεκάνης. Τα μέτρα για τις πεδινές περιοχές παρουσιάζονται στην παράγραφο Οριζόντιες δράσεις/μέτρα Α. Εφαρμογή του Εργαλείου Λήψης Αποφάσεων για την αντιμετώπιση της υδατοδιάβρωσης σε ολόκληρη τη λεκάνη του Ανθεμούντα Προτείνεται η εφαρμογή του Εργαλείου Λήψης Αποφάσεων για την αντιμετώπισης της υδατοδιάβρωσης, που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του έργου, σε ολόκληρη την έκταση της υδρολογική Λεκάνης του Ανθεμούντα. Αυτό απαιτεί αρχικά, την αποτύπωση των υφιστάμενων χρήσεων γης, στη συνέχεια, την αποτύπωση των κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων και την απόδοση βαθμών σε αυτούς και τέλος την εισαγωγή των προηγούμενων δεδομένων καθώς και του βαθμού διάβρωσης, που υπολογίσθηκε στο πλαίσιο του έργου, στο εργαλείο ώστε να ταξινομηθούν οι διάφορες θέσεις της περιοχής, σε ζώνες προτεραιότητας επέμβασης. 61

65 Στη λεκάνη του Ανθεμούντα, η έκτασή στην οποία έχει ολοκληρωθεί η εφαρμογή του εργαλείου λήψης αποφάσεων είναι 126,10Km 2. Η επιφάνεια αυτή αντιστοιχεί στο 39,25% της συνολικής επιφάνειας της λεκάνης και μια αρχική εκτίμηση κόστους για την επέκταση της αποτύπωσης και εφαρμογής του εργαλείου λήψης αποφάσεων κυμαίνεται περί τις Β. Μελέτες αντιμετώπισης της διάβρωσης στη ζώνη υψηλής προτεραιότητας επέμβασης Η εφαρμογή του Εργαλείου Λήψης Αποφάσεων (ΕΛΑ) θα έχει ως αποτέλεσμα τον καθορισμό ορισμένων περιοχών στη ζώνη υψηλής προτεραιότητας επέμβασης. Ο στόχος της επέμβασης σε κάθε θέση υψηλής προτεραιότητας είναι ο περιορισμός του φαινομένου της διάβρωσης τόσο σε έκταση όσο και σε ένταση. Οι μέθοδοι και τα μέτρα περιορισμού της διάβρωσης σχετίζονται άμεσα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε θέσης όπως η λεπτομερής αποτύπωση του αναγλύφου, η υφιστάμενη χρήση γης (λεπτομερέστερη περιγραφή), τυχόν τοπικές ανθρωπογενείς επεμβάσεις, δυνατότητες πρόσβασης στα σημεία επέμβασης καθώς και το κόστος επέμβασης. Στη λεκάνη του Ανθεμούντα, η έκταση των περιοχών που εκτιμάται ότι θα ταξινομηθούν στη ζώνη υψηλής προτεραιότητας ανέρχεται στο 10% της συνολικής επιφάνειας, ήτοι 32Km 2. Η εκτίμηση του αριθμού και του κόστους των μελετών περίπτωσης για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων του φαινομένου της υδατοδιάβρωσης στο σύνολο αυτής της επιφάνειας, δεν είναι δυνατό να γίνει στην παρούσα φάση. Γ. Παρακολούθηση του φαινομένου σε συγκεκριμένες θέσεις της λεκάνης Τόσο οι θέσεις που εφαρμόζονται μέτρα περιορισμού της διάβρωσης όσο και οι θέσεις στις οποίες αναγνωρίστηκε κίνδυνος από το φαινόμενο, χρήζουν περιοδικής παρακολούθησης. Προτείνεται ο καθορισμός δικτύου συγκεκριμένων σημείων παρακολούθησης στη λεκάνη και ο καθορισμός προγράμματος παρακολούθησης. Η συνήθης συχνότητα παρακολούθησης του φαινομένου είναι 1 φορά το έτος στην περίπτωση που δεν εμφανίζονται έντονα καιρικά φαινόμενα στην περιοχή ενώ μετά από έντονα καιρικά φαινόμενα άμεσα μετά την παύση του φαινομένου. Οι παράμετροι διερεύνησης εξαρτώνται από την ένταση κα την έκταση του φαινομένου που ανιχνεύτηκε. Στη Λεκάνη του Ανθεμούντα, το σύνολο των εκτάσεων που κατατάχθηκαν ή πρόκειται να καταταχθούν στη υψηλή ζώνη προτεραιότητας θα απαιτήσει πιθανώς παρακολούθηση. Μια γενική εκτίμηση του κόστους παρακολούθησης είναι της τάξης των /έτος. Δ. Προστασία υδατορεμάτων Υδατορέματα είναι οι πτυχώσεις της επιφανείας της γης, μέσω κυρίως των οποίων συντελείται η απορροή των πλεοναζόντων υδάτων της ξηράς προς τη θάλασσα. Εκτός, όμως, αυτής της λειτουργίας, τα υδατορεύματα, κατά κανόνα, παράγουν και συλλέγουν φερτά υλικά, από το σύνολο της επιφάνειας της λεκάνης απορροής, και τα μεταφέρουν προς τα πεδινά και τη θάλασσα. Αυτά τα φερτά υλικά αποτελούν το γόνιμο έδαφος των περιοχών της λεκάνης. Επιπλέον, κατά μήκος του, υπό φυσιολογικές συνθήκες, αναπτύσσεται χλωρίδα και πανίδα που συνιστούν το οικοσύστημα της περιοχής. 62

66 Η τεχνητή-ανθρωπογενής επέμβαση στα υδατορέματα, όπως η ανάπτυξη δομών, η απόθεση υλικών (μπάζα, οικιακές συσκευές, κλπ) δημιουργεί συνθήκες εμφάνισης πλημμυρικού κινδύνου στις κατάντη περιοχές. Για την αποφυγή αυτών των καταστάσεων και την προστασία των φυσικών κοιτών αλλά και των κατάντη περιοχών προτείνεται η εφαρμογή των παρακάτω. Οριοθέτηση ρεμάτων σύμφωνα με το Νόμο 3010/2002 (άρθρο 5 - διαδικασία οριοθέτησης και ρυθμίσεις θεμάτων για τα υδατορέματα), στις αστικές και υπό αστικοποίηση περιοχές. Εφαρμογή κτιριοδομικού κανονισμού για τη δόμηση κοντά σε μη οριοθετημένα ρέματα. Έλεγχος και αστυνόμευση για την προστασία των υδατορεμάτων και του περιβάλλοντος γενικότερα, από ανεξέλεγκτες απορρίψεις. Καθαρισμός ρεμάτων και απομάκρυνση των ανεξέλεγκτα διατιθέμενων απορριμμάτων Κάθετες Δράσεις/μέτρα Α. Ορθολογική διαχείριση εδάφους και νερού στην υπολεκάνη του ρέματος Βραχιολά Στην υπολεκάνη απορροής του Βραχιολά, παρατηρείται έντονη αγροτική δραστηριότητα και υπερβόσκηση Επίσης, εντός του υδρογραφικού δικτύου, παρατηρείται έντονη υποσκαφή και αποσταθεροποίηση των πρανών. Το 2006 είχε ξεκινήσει η μελέτη δασοτεχνικής διευθέτησης του χειμάρρου Βραχιολά (κατασκευή κύριου χωμάτινου φράγματος, 4 προφραγμάτων με οπλισμένο σκυρόδεμα, υπερχειλιστή) όπου προέβλεπε (προϋπολογισμός: ,00 +ΦΠΑ) τη διευθέτηση της κοίτης και σταθεροποίηση των πρανών. Αυτό το έργο είχε ως αρχικό στόχο τον εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα, ωστόσο, μπορεί να συμβάλει σημαντικά και στη σταθεροποίηση των εδαφών της υπολεκάνης. Για τους παραπάνω λόγους, προτείνεται η επίσπευση της κατασκευής του. Συνοδευτικά του παραπάνω έργου, θα πρέπει να αποτελέσει και η εναρμόνιση των υφιστάμενων αγροτικών εγκαταστάσεων με ορθές πρακτικές (άροση κατά της ισοϋψείς, αλλαγή σε δενδρώδεις καλλιέργειες, βαθμίδωση καλλιεργειών). Επίσης, θα πρέπει να εγκατασταθεί διαχείριση της βόσκησης στην περιοχή διότι εκτός των αγροτικών εκτάσεων υπάρχει και μεγάλο ποσοστό θαμνολίβαδων, τα οποία θα πρέπει να τεθούν σε ορθολογική διαχείριση για να εξυπηρετούν τόσο της ανάγκες της βόσκησης όσο και τη σταθεροποίηση των εδαφών που εδράζονται. Σε ορισμένες περιπτώσεις με ιδιαίτερα έντονες κλίσεις (εμφανίζονται κυρίως στις παρυφές της λεκάνης απορροής) προτείνεται η μετάβαση των θαμνολίβαδων σε δασολίβαδα, τουλάχιστον σε πρώτη φάση. 63

67 Β. Αποκατάσταση και Σταθεροποίηση Εδάφους στα πρανή των Μεταλλείων του Βάβδου Κατά την λειτουργία των μεταλλείων του Βάβδου (μέχρι το 1975) εφαρμοζόταν η εξής πρακτική με τα υπολείμματα της εκμετάλλευσης: - Γινόταν μεταφορά και απόθεση των υπολειμμάτων της εκμετάλλευσης στη βόρεια πλευρά του μεταλλείου, κατά μήκος του υδροκρίτη της λεκάνης του Ανθεμούντα και προς το εσωτερικό της λεκάνης. - Τα υπολείμματα αυτά αποτίθενται κατά κανόνα χωρίς κάποια στοιχειώδη συμπίεση και χωρίς κανένα σχεδιασμό. Το αποτέλεσμα της παραπάνω πρακτικής ήταν η ίδρυση τεχνητών αποθέσεων λεπτόκοκκων υλικών μικρής διαμέτρου. Λαμβάνοντας υπόψη και τις κλίσεις του φυσικού εδάφους στις θέσεις απόθεσης (>100%), προκύπτει ότι αυτές οι αποθέσεις χαρακτηρίζονται από εξαιρετικά μεγάλη αστάθεια. Δεδομένης αυτής της κατάστασης, κρίνεται σκόπιμο να προταθούν ορισμένα μέτρα για την αποτροπή της πλήρους αποσταθεροποίησης των θέσεων αυτών. Προτείνεται η στράγγιση των όμβριων υδάτων στο ύψος του υδροκρίτη, η εφαρμογή υδροσποράς με γεώπλεγμα με κατάλληλες αναλογίες αγρωστωδών και ψυχανθών, η σταθεροποίηση θέσεων μαιανδρισμού και η κατασκευή μικροφραγμάτων επί της κοίτης για συγκράτηση των φερτών υλικών. Η υδροσπορά απαιτεί παρακολούθηση για την επιτυχή εγκατάστασή της. Η απόληψη των φερτών υλικών που συγκεντρώνονται στα ανάντη των μικροφραγμάτων θα αποτελούν ευθύνη του οικείου δήμου. Εκτιμάται ότι το κόστος της μελέτης αποκατάστασης και σταθεροποίησης εδάφους κυμαίνεται περίπου στις , ενώ το κόστος κατασκευής του έργου θα προκύψει από τη συγκεκριμένη μελέτη. Γ. Εφαρμογή ορθών γεωργικών πρακτικών σε κλίσεις μεγαλύτερες από 10% και υψόμετρο μεγαλύτερο από 400μ. στη Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα Για τις αγροτικές καλλιέργειες που είναι εγκατεστημένες σε επικλινείς θέσεις (κλίση μεγαλύτερη από 10%) προτείνεται η εγκατάσταση δενδρώδους καλλιέργειας ή μεικτής. Με τον τρόπο αυτό, το έδαφος είναι καλυμμένο καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου και ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες όπου εμφανίζεται ο μεγαλύτερος όγκος των βροχοπτώσεων. Επίσης, η τοποθέτηση βαθμίδων με σκοπό τη μείωση των κλίσεων της επιφάνειας μπορεί να λειτουργήσει προσθετικά. Ταυτόχρονα, στο σύνολο των αγροτικών εγκαταστάσεων ακολουθείτε η πρακτική άροσης κάθετα στις ισοϋψείς, η οποία εξ ορισμού είναι λανθασμένη καθώς η επιφάνεια που οργώνεται με αυτό τον τρόπο εκτίθεται στις διαβρωσιγενείς δυνάμεις με στάδιο βάσης την αυλακωτή διάβρωση. Κατά συνέπεια, αυτή η πρακτική πρέπει να αποφεύγεται από τους καλλιεργητές. Δ. Διαχείριση της βόσκησης στις περιοχές με υψόμετρο μεγαλύτερο από 300μ. στη Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα Προτείνεται η καθολική διαχείριση του συνόλου του ζωικού κεφαλαίου της περιοχής ( αιγοπρόβατα) για τον περιορισμό της συμπίεσης του εδάφους και τον περιορισμό της απογύμνωσης περιοχών λόγω υπερβόσκησης. Συγκεκριμένα, συστήνεται η χωροθέτηση ζωνών βόσκησης, ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση και να γίνεται περιοδική χρήση από ζώνη σε ζώνη. Προτείνεται η συνεργασία κτηνοτρόφων και αγροτών ώστε να εγκαθίσταται 64

68 καλλιέργειες για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης και χρήση αυτής από τους τοπικούς κτηνοτρόφους. Ακόμα, προτείνεται ο εμπλουτισμός των λιβαδιών με κατάλληλα είδη ψυχανθών για την αύξηση της ποιότητας της βοσκήσιμης ύλης. Ε. Προστασία από την μη ορθολογική λαθροϋλοτομία στις περιοχές με υψόμετρο μεγαλύτερο από 300μ. στη Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα Τα δάση και οι δασικές εκτάσεις αποτελούν χώρο οικονομικής δραστηριότητας. Μια από αυτές τις δραστηριότητες είναι και η υλοτομία. Ωστόσο, αν αυτή η δραστηριότητα δεν γίνεται με ορθολογικό τρόπο τότε τα δάση και οι δασικές εκτάσεις υποβαθμίζονται, χάνουν την ικανότητα τους να παράγουν στο διηνεκές, καταρρέουν και τελικώς καθίστανται άγονα και ερημοποιούνται οι περιοχές που τα φιλοξενούν. Παράλληλα η απογύμνωση των περιοχών αυτών έχει ως αποτέλεσμα την ενίσχυση της υδατοδιάβρωσης και των πλημμυρών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η υλοτομία, όταν πραγματοποιείται βάσει σχεδίου ορθολογικής διαχείρισης, τότε τα παραγόμενα προϊόντα αυξάνουν την ποιότητά τους, η πρόσοδος από τα προϊόντα αυτά αυξάνεται, διατηρείται και εξελίσσεται ο φυσικός πόρος (δασικό οικοσύστημα) με ότι αυτό συνεπάγεται για την προστασία του περιβάλλοντος. Η μη ορθολογική υλοτομία, μέρος της οποίας είναι η λαθροϋλοτομία, πρέπει να αποτρέπεται όχι μόνο μέσω νομικού πλαισίου αλλά και με την ενημέρωση των υλοτόμων ότι οι μη ελεγχόμενες πρακτικές είναι εις βάρους του κοινωνικού συνόλου και του περιβάλλοντος. Για τον περιορισμό της λαθροϋλοτομίας, πρέπει να ενημερωθεί η τοπική κοινωνία για το πρόβλημα με στόχο την ευαισθητοποίησή της. Επίσης, προτείνεται η περαιτέρω δραστηριοποίηση των υπηρεσιών φύλαξης. ΣΤ. Παρεμβάσεις για την προστασία του οδικού άξονα της περιοχής Ανθεμούντα Με την αναγνώριση και τον εντοπισμό των θέσεων υψηλής προτεραιότητας που επηρεάζουν τους κύριους οδικούς άξονες της περιοχής, πρέπει να προταθούν μέτρα αποτροπής της παραγωγής μεταφοράς των φερτών υλικών από τα ανάντη του οδικού δικτύου καθώς και μέτρα προστασίας του κάταντες τεχνητού πρανούς όπως προέκυψε από την επίχωση. Ενδεικτικά αναφέρονται: Κάλυψη των γυμνών εκτάσεων με φυτομανδύα ώστε να μειωθεί η παραγωγή των φερτών υλικών αλλά και να αποτραπεί η μεταφορά τους με την απορροή. Σταθεροποίηση των τεχνιτών πρανών (ανάντη και κατάντη) του οδικού δικτύου με φυτοτεχνικά μέσα για τον περιορισμό της πρανικής διάβρωσης. Κατασκευή τοίχων αντιστήριξης, ιδιαίτερα στις έντονες κλίσεις για την αποτροπή μεταφοράς των φερτών υλικών επί του οδοστρώματος. Σωστές κλίσεις του οδοστρώματος και ορθή κατασκευή του δικτύου στράγγισης του οδικού άξονα για την αποτροπή συγκέντρωσης υδάτων στα ανάντη και κατάντη πρανή με αποτέλεσμα την εμφάνιση πρανικής διάβρωσης. Τα παραπάνω μέτρα πρέπει να είναι στοχευμένα ανά περίπτωση λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες συνθήκες (μορφολογία και χρήσεις γης) της εκάστοτε θέσης. 65

69 6.1.2 Υποβάθμιση εδάφους στις αγροτικές περιοχές Κατά τη διάρκεια του έργου LIFE So.S. στην πιλοτική αγροτική περιοχή των στρεμμάτων και των 101 θερμοκηπίων στις Δημοτικές Ενότητες Βασιλικών και Ανθεμούντα διεξήχθησαν σημαντικά συμπεράσματα από την έρευνα που έγινε στα διάφορα πεδία εδαφικής υποβάθμισης, όπως αναφέρθηκαν στην παράγραφο Ωστόσο λόγω του γεγονότος ότι η κλίμακα διερεύνησης ήταν ιδιαίτερα πυκνή, ανά 62,5 στρέμματα καλλιεργήσιμη γης, προέκυψαν πολυπληθή ανομοιογενή συμπεράσματα για την κατάσταση του εδάφους που εντοπίζονται σε διαφορετικές περιοχές της υπό διερεύνηση γης. Αυτό έχει σαν συνέπεια τα διαφορετικά αγρονομικά μέτρα που απαιτούνται για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, να πρέπει να εξειδικευτούν ανά αγροτική έκταση που εμφανίζεται το πρόβλημα. Το γεγονός αυτό καθιστά πρακτικά αδύνατη και χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα την προσπάθεια εξειδίκευσης των μέτρων στο πλαίσιο αυτού του σχεδίου δράσης. Στην πράξη η "αντιμετώπιση" της υποβάθμισης του εδάφους και των συγκεκριμένων προβλημάτων διάβρωσης, αλάτωσης, νατρίωσης, οξίνησης πρέπει να γίνει σε επίπεδο αγρού ώστε να προταθούν από τους ειδικούς επιστήμονες και να εφαρμοσθούν από τους γεωργούς οι κατάλληλες κατά περίπτωση αγρονομικές πρακτικές. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι δράσεις/μέτρα οι οποίες είναι απαραίτητες για το συντονισμό τόσο των αρμόδιων φορέων όσο και των κατάλληλων ενεργειών που πρέπει να υλοποιηθούν, ώστε να αξιοποιηθούν όσο το δυνατό πληρέστερα τα συμπεράσματα της έρευνας Οριζόντιες Δράσεις Οι παρακάτω δράσεις προτείνονται με στόχο την ολοκλήρωση της γνωσιακής βάσης δεδομένων εδάφους, για όλες τις γεωργικές εκτάσεις της λεκάνης και την αξιοποίησή της στη βελτίωση του εδάφους και του περιβάλλοντος της, γενικότερα καθώς και της ποιότητας των παραγόμενων αγροτικών προϊόντων και της αγροτικής προσόδου των γεωργών της περιοχής. Α. Επέκταση της εδαφολογικής έρευνας του έργου LIFE So.S. και σε άλλες αγροτικές περιοχές της λεκάνης Προτείνεται η επέκταση αντίστοιχης εδαφολογικής έρευνας με αυτή που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου LIFE So.S. και σε άλλες αγροτικές περιοχές, που δεν περιλαμβάνεται στην πιλοτική περιοχή του έργου. Πιο συγκεκριμένα προτείνεται να γίνει επέκταση του δικτύου εδαφικών δειγματοληψιών στo υπόλοιπο τμήμα των καλλιεργούμενων εκτάσεων της λεκάνης, δειγματοληψία και ανάλυση των εδαφικών δειγμάτων με τα ίδια πρωτόκολλα που δημιουργήθηκαν για το έργο. Επίσης, προτείνεται η δημιουργία σεναρίων αγρονομικών πρακτικών για τον χειρισμό των προβλημάτων που θα εντοπισθούν. Στη λεκάνη του Ανθεμούντα, τα στρέμματα καλλιεργούμενης γης τα οποία απομένει να διερευνηθούν είναι στρέμματα. Το κόστος διεξαγωγής της υπολογίζεται σε 5 /στρέμμα και επομένως το συνολικό κόστος που απαιτείται για όλη την υπολειπομένη 66

70 έκταση είναι περίπου Βέβαια είναι δυνατή η επέκτασή της έρευνας σταδιακά στις διάφορες περιοχές ανάλογα με το βαθμό ενδιαφέροντος κάθε περιοχής. Β. Καθορισμός αγρονομικών πρακτικών και ελέγχων που απαιτούνται στη λεκάνη του Ανθεμούντα Στη συνέχεια πρέπει οι αρμόδιοι τοπικοί φορείς και εξειδικευμένοι επιστήμονες να καθορίσουν και να εφαρμοσθούν τις αγρονομικές πρακτικές που απαιτούνται στη λεκάνη του Ανθεμούντα καθώς και τους απαραίτητους ελέγχους τήρησης των αγρονομικών αυτών πρακτικών. Το κόστος της συγκεκριμένης δράσης εξαρτάται από τα αποτελέσματα της έρευνας και ως εκ τούτου δεν είναι δυνατό να εκτιμηθεί στην παρούσα φάση Κάθετες Δράσεις Στο πλαίσιο των παραδοτέων του έργου LIFE So.S. που αφορούν στην εδαφολογική έρευνα και τα αποτελέσματα της προτείνονται συγκεκριμένα αγρονομικά μέτρα για την αποκατάσταση βελτίωση των περιοχών στις οποίες έχουν εντοπισθεί προβλήματα διάβρωσης, αλάτωσης, νατρίωσης και οξίνισης καθώς και για την αντιμετώπιση των βλαβερών επιπτώσεων που προκαλεί, σε ορισμένες περιπτώσεις, η χρήση του αρδευτικού νερού της περιοχής στις αρδευόμενες εκτάσεις. Στη συνέχεια προτείνονται απαραίτητες οι δράσεις/μέτρα για την αξιοποίηση τόσο αυτών των αποτελεσμάτων όσο και των γεωργικών πρακτικών που προτείνονται Για την αξιοποίηση λοιπόν των αποτελεσμάτων της έρευνας που έγινε προτείνονται τα παρακάτω: Α. Ενημέρωση των αρμόδιων φορέων και των παραγωγών για τα αποτελέσματα της έρευνας Ενημέρωση φορέων που σχετίζονται με τη γεωργική παραγωγή, όπως περιφερειακές και δημοτικές υπηρεσίες, αγροτικοί συνεταιρισμοί, ομάδες παραγωγών κλπ. για τα αποτελέσματα της εδαφολογικής που προέκυψαν στο πλαίσιο του έργου LIFE So.S., με στόχο την αντιμετώπιση των διαφορετικών προβλημάτων που εντοπίσθηκαν. Β. Καθορισμός, εφαρμογή και παρακολούθηση των απαιτούμενων αγρονομικών πρακτικών με αυστηρούς ελέγχους Δημιουργία και λειτουργία ομάδας καθορισμού-εφαρμογής-παρακολούθησης των διαφορετικών αγρονομικών πρακτικών ανά εδαφικό φαινόμενο υποβάθμισης, σε επίπεδο αγρού. Πρέπει να αποτελείται από εξειδικευμένους επιστήμονες-τεχνικούς των φορέων και εξειδικευμένους εκπροσώπους των ομάδων παραγωγών κάθε περιοχής. Η ομάδα πρέπει να διαθέτει επαρκή εμπειρία και γνώση, ώστε να μπορεί, επικουρούμενη από επιστημονικούς φορείς, να εισηγείται τα κατάλληλα μέτρα που πρέπει να ληφθούν. Η κινητοποίηση της ομάδας μπορεί να γίνεται είτε μετά από αίτημα παραγωγών (μεμονωμένων ή ομάδας), είτε με δική της πρωτοβουλία. Το κόστος αυτής της ενέργειας εξαρτάται από την υφιστάμενη στελέχωση των αγροτικών συνεταιρισμών. Αν αυτή κριθεί επαρκής δεν απαιτείται επιπλέον κόστος. Ο απαιτούμενος αριθμός στελεχών, κυρίως γεωτεχνικών, που θα πρέπει να απασχολήσουν οι αγροτικοί συνεταιρισμοί της λεκάνης εκτιμάται σε τρείς (1γεωτεχνικό./ στρέμματα). 67

71 Καθορισμός των απαιτούμενων αγρονομικών πρακτικών με την αξιοποίηση των ήδη, από το έργο LIFE So.S. προτεινόμενων και τον εμπλουτισμό με πιο εξειδικευμένες πρακτικές ανά αγρό από την προηγούμενη ομάδα. Εφαρμογή στους αγρούς που παρουσιάζουν προβλήματα υπό την εποπτεία της ίδια ομάδας. Το κόστος καθορισμού των πρακτικών συμπεριλαμβάνεται στο κόστος λειτουργίας της προηγούμενης ομάδας. Το κόστος εφαρμογής δεν είναι δυνατό να προσδιορισθεί αλλά θα πρέπει να αναληφθεί από τους καλλιεργητές των αγρών που θα εφαρμοσθούν. Δημιουργία και διανομή κατάλληλου ενημερωτικού υλικού για ενημέρωση των τοπικών αγροτικών συνεταιρισμών, των ομάδων παραγωγών και των παραγωγών γενικότερα. Το σημαντικότερο κομμάτι που αφορά στις καλλιεργητικές πρακτικές που ενδείκνυται για την αντιμετώπιση των συγκεκριμένων κινδύνων υποβάθμισης του εδάφους θα παραχθεί και θα διανεμηθεί το πλαίσιο του έργου LIFE So.S. Το κόστος τους υπολογίζεται σε και θα καλυφθεί από τον προϋπολογισμό του έργου. Επιπλέον, ενημερωτικό υλικό, που θα τυχόν θα απαιτηθεί, δεν αναμένεται να κοστίσει περισσότερο από Διενέργεια σεμιναρίων εκπαίδευσης με συμμετοχή ειδικών εισηγητών, ώστε να ενημερωθούν οι παραγωγοί σχετικά με: α) τη σπουδαιότητα αντιμετώπισης των διαφορετικών κινδύνων εδάφους για τις αγροτικές τους καλλιέργειες και της διαφύλαξης του εδάφους και της γονιμότητάς του, β) τη δυνατότητα αναγνώρισης των φαινομένων στα καλλιεργούμενα εδάφη και γ) τα αγρονομικά μέτρα που μπορείπρέπει να λαμβάνονται σε κάθε περίπτωση. Το κόστος των σεμιναρίων υπολογίζεται σε και καλύπτεται από το έργο LIFE SoS. Γ. Παρακολούθηση των αποτελεσμάτων από την εφαρμογή των μέτρων στις καλλιεργούμενες εκτάσεις Για την αποτελεσματικότητα της εφαρμογής των αγρονομικών μέτρων που θα προταθούν, προτείνεται η διεξαγωγή δειγματοληπτικού έλεγχου των εδαφών που εφαρμόζονται αυτές, ώστε να κριθεί η αποτελεσματικότητά τους στη βελτίωση των χαρακτηριστικών του εδάφους. Οι αναλύσεις που απαιτούνται θα γίνονται από κρατικό πιστοποιημένο εργαστήριο που θα ορίσει η αρμόδια αρχή εφαρμογής και ελέγχου των αγρονομικών πρακτικών. Το κόστος του δειγματοληπτικού ελέγχου εξαρτάται από των αριθμό των δειγμάτων και δεν είναι δυνατό να εκτιμηθεί στην παρούσα φάση. Δ. Αξιοποίηση του εδαφολογικού χάρτη στη βελτίωση της γεωργικής παραγωγής Γενικά, η χρησιμότητα των εδαφολογικών χαρτών μπορεί να σκιαγραφηθεί ως εξής: Ο εδαφολογικός χάρτης είναι αναπόσπαστο τμήμα οιουδήποτε αρτίου προγράμματος γεωργικής έρευνας και γεωργικής ανάπτυξης μιας περιοχής και καθιστά δυνατή τη γενίκευση των συμπερασμάτων της έρευνας. Αποτελεί τη βάση για όλες τις ταξινομήσεις γαιών και της παραγωγικότητας αυτών. Λύνει πρακτικά προβλήματα της εκμετάλλευσης των εδαφικών πόρων, όπως η επιλογή καλλιεργειών, η εφαρμογή αποτελεσματικής λίπανσης, η εφαρμογή της κατάλληλης άρδευσης ή στράγγισης, η επιλογή των κατάλληλων μεθόδων καλλιέργειας και γενικά 68

72 των μεθόδων διαχείρισης των εδαφών για την επίτευξη του μέγιστου δυνατού οικονομικού οφέλους. Καθορίζει τα μέτρα για τη βελτίωση και την προστασία των εδαφών (ασβεστώσεις, γυψώσεις, αντιδιαβρωτική προστασία κ.ά). Η άσκηση της ολοκληρωμένης διαχείρισης των καλλιεργειών, της βιολογικής και οικολογικής γεωργίας απαιτούν την ύπαρξη του εδαφολογικού χάρτη. Έγγειες βελτιώσεις, αναδιαρθρώσεις καλλιεργειών, αναδασώσεις, χωροταξικός σχεδιασμός (τοποθέτηση οικισμών, βιομηχανικών ζωνών, τουριστικών χώρων κ.λ.π.) απαιτούν, επίσης την ύπαρξη του εδαφολογικού χάρτη. Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι η ύπαρξη του εδαφολογικού χάρτη στην πιλοτική περιοχή είναι απολύτως απαραίτητη υποδομή για τη γεωργική ανάπτυξη της. Καμία άλλη εναλλακτική προσέγγιση δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη χρησιμότητα αυτού του έργου υποδομής στην άσκηση ολοκληρωμένης ορθής διαχείρισης των καλλιεργειών με στόχο τη βελτίωση της γεωργικής παραγωγής και την αύξηση του αγροτικού εισοδήματος. Επομένως, ο εδαφολογικός χάρτης πρέπει να παραδοθεί άμεσα στους τοπικούς αγροτικούς φορείς, οι οποίοι με τη συνδρομή της παραπάνω ομάδας πρέπει να τον αξιοποιήσει με τον καλύτερο δυνατά τρόπο τόσο για οικονομικούς όσο και περιβαλλοντικούς λόγους. 69

73 6.1.3 Ρύπανση εδάφους Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα μέτρα που προτείνονται για την αποκατάσταση και περιορισμό της ρύπανσης στην υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα Οριζόντιες δράσεις/μέτρα Α. Επέκταση της καταγραφής και εφαρμογή του Μοντέλου Αξιολόγησης Ρυπασμένων Πεδίων των εν δυνάμει επιβαρημένων πεδίων σε ολόκληρη τη λεκάνη του Ανθεμούντα Προτείνεται η εφαρμογή του Μοντέλου Αξιολόγησης Ρυπασμένων Πεδίων των πιθανώς επιβαρυμένων πεδίων σε ολόκληρη την υδρολογική Λεκάνη του Ανθεμούντα που περιλαμβάνει τις Δημοτικές Ενότητες Θέρμης, Μίκρας, Βασιλικών και μέρος της Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα. Πιο συγκεκριμένα προτείνεται να γίνει αρχική καταγραφή όλων των πεδίων, τα οποία εν δυνάμει λόγω της δραστηριότητάς τους υπάρχει πιθανότητα να έχουν προκαλέσει επιβάρυνση του εδάφους. Στη συνέχεια θα πρέπει να συμπληρωθούν τα απαιτούμενα ερωτηματολόγια, οι απαντήσεις των οποίων θα τροφοδοτήσουν το μοντέλο, ώστε να ταξινομηθούν οι χώροι σε ζώνες επικινδυνότητας. Σε περίπτωση που η καταγραφή γίνει από τις δημόσιες αρχές θεωρείται ότι η συμμετοχή των εμπλεκομένων φορέων θα είναι μεγαλύτερη από αυτή που έγινε στα πλαίσια του ερευνητικού έργου. Στη λεκάνη του Ανθεμούντα, ο αριθμός των πεδίων προς καταγραφή εκτιμάται σε περίπου 150 και μια αρχική εκτίμηση κόστους για την καταγραφή τους και για την εφαρμογή του μοντέλου κυμαίνεται περί τις Β. Περιβαλλοντικός έλεγχος Φάσης Ι και Φάσης ΙΙ σε χώρους της λεκάνης του Ανθεμούντα Η εφαρμογή του Μοντέλου Αξιολόγησης Ρυπασμένων Πεδίων (ΜΑΡΠ) θα έχει ως αποτέλεσμα κάποια από τα υπό εξέταση πεδία να καταταχθούν σε κατηγορίες που χρήζουν περιβαλλοντικού ελέγχου ρύπανσης. Ο στόχος κάθε περιβαλλοντικού ελέγχου ρύπανσης πεδίου είναι να εκτιμηθεί η ύπαρξη και η έκταση επιβάρυνσης του εδάφους και των νερών (υπογείων και επιφανειακών) και να ληφθούν επαρκή μέτρα για τη διαχείρισή της. Ο προκαταρτικός περιβαλλοντικός έλεγχος (Φάση Ι) επικεντρώνεται στην αρχική διερεύνηση του χώρου, με σκοπό την αποκόμιση μιας γενικής περιβαλλοντικής εικόνας του εξεταζόμενου πεδίου και τον καλύτερο σχεδιασμό του διατρητικού περιβαλλοντικού ελέγχου (Φάση ΙΙ). Ο περιβαλλοντικός έλεγχος Φάσης ΙΙ αποτελεί συνέχεια της Φάσης Ι και περιλαμβάνει αναλυτική καταγραφή της κατάστασης του υπεδάφους σε όλη την έκταση της περιοχής ελέγχου. Ο έλεγχος αυτός περιλαμβάνει διατρητικές εργασίες μικρής διαμέτρου και δειγματοληψίες εδάφους και νερών. Το βάθος των δειγματοληπτικών γεωτρήσεων και το εύρος των παραμέτρων που αναλύονται στο έδαφος, υπόγειο αέρα και νερά, διαφέρει κατά περίπτωση και βασίζεται στα αποτελέσματα της Φάσης Ι. Στη λεκάνη του Ανθεμούντα, ο αριθμός των πεδίων προς διεξαγωγή περιβαλλοντικών ελέγχων εκτιμάται σε περίπου 15 και μια αρχική εκτίμηση κόστους για την διεξαγωγή των περιβαλλοντικών ελέγχων στα πεδία αυτά κυμαίνεται στις

74 Γ. Αποκατάσταση ρυπασμένων χώρων στη λεκάνη του Ανθεμούντα Με βάση τα αποτελέσματα των περιβαλλοντικών ελέγχων είναι πολύ πιθανό να προκύψει ότι απαιτείται αποκατάσταση ορισμένων από τα πεδία που ελέγχθηκαν. Η μέθοδος αποκατάστασης σχετίζεται άμεσα με μεγάλο αριθμό παραμέτρων που πρέπει να ληφθούν υπόψη, όπως είναι τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά των ρύπων, η έκταση της ρύπανσης, τα γεωλογικά και υδρογεωλογικά χαρακτηριστικά των πεδίων και το κόστος. Στη λεκάνη του Ανθεμούντα, ο αριθμός των πεδίων που χρήζουν αποκατάστασης εκτιμάται σε περίπου 10 (Η εκτίμηση υπολογίστηκε ως εξής: Για έναν αρχικό αριθμό 150 πεδίων σε όλη τη λεκάνη του Ανθεμούντα και σύμφωνα και με την καταγραφή που έγινε στο Δήμο Θέρμης υπολογίζεται ότι περίπου για το 10% των πεδίων θα χρειαστεί να διενεργηθεί περιβαλλοντικός έλεγχος Φάσης Ι και ΙΙ και από αυτά, τα 2/3 να χρειαστούν πιθανώς αποκατάσταση). Μια γενική εκτίμηση κόστους για την αποκατάσταση των πεδίων αυτών είναι της τάξης των Δ. Περιβαλλοντική παρακολούθηση σε χώρους της λεκάνης του Ανθεμούντα Τόσο οι χώροι που αποκαθίστανται όσο και χώροι στους οποίους ανιχνεύτηκε επιβάρυνση, αλλά δεν κρίθηκε αναγκαία η αποκατάστασή τους, χρήζουν περιοδικής περιβαλλοντικής παρακολούθησης. Η περίοδος της παρακολούθησης είναι συνήθως 1 φορά το έτος και οι παράμετροι διερεύνησης εξαρτώνται από το είδος της ρύπανσης που ανιχνεύτηκε. Στη Λεκάνη του Ανθεμούντα, ο αριθμός των πεδίων τα οποία θα απαιτήσουν πιθανώς περιβαλλοντική παρακολούθηση εκτιμάται σε περίπου 30 και μια γενική εκτίμηση του κόστους για την περιβαλλοντική τους παρακολούθηση είναι της τάξης των /έτος Κάθετες Δράσεις/μέτρα Α. Πρόταση Απορρύπανσης και Περιβαλλοντικής Παρακολούθησης στο Εργοτάξιο του Δήμου Θέρμης Προτείνεται η ολική εκσκαφή του ρυπασμένου εδάφους (χώρος παραπλεύρως των κάδων απορριμμάτων) ώστε να μην παραμείνει κανένα υπόλειμμα ελαιωδών εντός του υπεδάφους. Μετά τις εργασίες εκσκαφής θα πρέπει να ακολουθήσουν εργασίες αποκατάστασης του πεδίου με την επαναπλήρωση του χώρου της εκσκαφής με κατάλληλο καθαρό έδαφος. Ο όγκος των ρυπασμένων χωμάτων που θα προκύψει από την εκσκαφή αναμένεται να είναι μικρός (περίπου 1-2 m 3 ). Το ρυπασμένο έδαφος που θα προκύψει από την διαδικασία της εκσκαφής θα θεωρηθεί ως επικίνδυνο απόβλητο. Πιο συγκεκριμένα προτείνεται να εφαρμοστεί η μέθοδος της onsite βιοεξυγίανσης (bioremediation). Εκτιμάται ότι το κόστος της βιοεξυγίανσης κυμαίνεται περίπου στις Πέραν τις εργασίες αποκατάστασης προτείνονται προς εφαρμογή οι παρακάτω ενέργειες έτσι ώστε να εξαλειφθεί μελλοντικά κάθε περιβαλλοντικός κίνδυνος στο χώρο του εργοταξίου του Δήμου Θέρμης. Θα πρέπει να τονιστεί ότι οι ενέργειες αυτές προτείνονται σε περίπτωση που θα συνεχίσει η λειτουργία του χώρου σε βάθος χρόνου: 71

75 1. Κατασκευή κατάλληλου στεγανού χώρου για την αποθήκευση των χρησιμοποιημένων ελαίων σε βαρέλια και των δοχείων που περιείχαν έλαια. Μια γενική εκτίμηση του κόστους για την κατασκευή είναι περίπου Κάλυψη της επιφάνειας της πλατείας του εργοταξίου με τσιμέντο έτσι ώστε να αποκοπεί η οποιασδήποτε μεταφορά ρύπανσης από επιφανειακές κηλίδες στον υδροφόρο ορίζοντα μέσω έκπλυσης. Το κόστος της κάλυψης εκτιμάται περίπου σε Για την αντιμετώπιση της ανεξέλεγκτης επιφανειακής απορροής προτείνονται τα εξής: α) Κατασκευή αποστραγγιστικού δικτύου όμβριων για την αποκοπή της ανεξέλεγκτης ροής των όμβριων προς τους φυσικούς αποδέκτες. β) Κατασκευή ελαιοδιαχωριστή. Το αποστραγγιστικό δίκτυο θα πρέπει να είναι συνδεδεμένο με ελαιοδιαχωριστή για την κατακράτηση των ελαιωδών που απορρέουν από την πλατεία του εργοταξίου. γ) κατασκευή φρεατίων ελέγχου και περιοδικής δειγματοληψίας του αποστραγγιστικού δικτύου και του ελαιοδιαχωριστή. Το κόστος των ενεργειών αυτών εκτιμάται περίπου σε Συνολικό κόστος επεμβάσεων πρόληψης ρύπανσης στο εργοτάξιο Δήμου Θέρμης Β. Πρόταση Απορρύπανσης και Περιβαλλοντικής Παρακολούθησης στο πρώην βαφείο του κου Οικονομίδη στη Θέρμη Προτείνεται η ολική εκσκαφή του ρυπασμένου εδάφους με Ολικούς Υδρογονάνθρακες Πετρελαιοειδών (TPH) ώστε να μην παραμείνει κανένα υπόλειμμα ελαιωδών εντός του υπεδάφους. Επιπλέον θα πρέπει να γίνει ολική εκσκαφή του ρυπασμένου εδάφους με βαρέα μέταλλα καθώς και απομάκρυνση του στερεού απόβλητου (μαύρη άμμος). Μετά τις εργασίες εκσκαφής θα πρέπει να ακολουθήσουν εργασίες αποκατάστασης του πεδίου με την επαναπλήρωση του χώρου της εκσκαφής με κατάλληλο καθαρό έδαφος. Η συνολική ποσότητα του επιβαρυμένου εδάφους σε βαρέα μέταλλα (κυρίως νικέλιο και χρώμιο) εκτιμάται σε 250 m 3. Η συνολική ποσότητα του στερεού απόβλητου που υπάρχει αποθηκευμένο εντός του πρώην βαφείου (μαύρη άμμος) εκτιμάται σε 10 m 3. Επιπλέον η συνολική ποσότητα του επιβαρυμένου εδάφους σε Ολικούς Υδρογονάνθρακες Πετρελαιοειδών (TPH) εκτιμάται σε 2 m 3. Το ρυπασμένο έδαφος που θα προκύψει από την διαδικασία της εκσκαφής θα πρέπει να διατεθεί ως επικίνδυνο απόβλητο. Πιο συγκεκριμένα προτείνεται να εφαρμοστεί η μέθοδος της βιοεξυγίανσης (bioremediation) του επιβαρυμένου εδάφους σε Ολικούς Υδρογονάνθρακες Πετρελαιοειδών (TPH) καθώς και η τεχνική σταθεροποίησης / στερεοποίησης για το ρυπασμένο με βαρέα μέταλλα έδαφος και το στερεό απόβλητο (μαύρη άμμος). Οι τεχνικές αυτές μπορούν να λάβουν χώρα τόσο εντός των ορίων του πεδίου (on site βιοεξυγίανση) σε επιλεγμένη θέση και εφόσον υπάρξει η σχετική αδειοδότηση από την οικία Περιφέρεια, όσο και εκτός του πεδίου σε αδειοδοτημένη μονάδα επεξεργασίας επικίνδυνων αποβλήτων (off site βιοεξυγίανση). Το εκτιμώμενο κόστος για την εφαρμογή των παραπάνω ενεργειών κυμαίνεται σε περίπου

76 Γ. Πρόταση Περιβαλλοντικής Παρακολούθησης στο Χώρο Διάθεσης Αποβλήτων Ταγαράδων Με σκοπό τον περιορισμό του περιβαλλοντικού κινδύνου που προκύπτει από την ελαφρώς επιβαρημένη επιφανειακή απορροή και επιδερμική υπόγεια υδροφορία κατά μήκος του ρέματος στην κοιλάδα Καλαμάκι κατάντη του ΧΔΑ Ταγαράδων προτείνονται οι εξής ενέργειες: Ο άμεσος έλεγχος των εκροών από τον ΧΔΑ στο ρέμα και ανεύρεση λύσεων για τον περιορισμό / εξάλειψή τους. Το κόστος εκτιμάται ότι κυμαίνεται από Θέσπιση προγράμματος περιβαλλοντικής παρακολούθησης της κατάστασης του επιφανειακού νερού του ρέματος της Αγ. Παρασκευής με τριμηνιαίες δειγματοληψίες για όλη την χρονική περίοδο κατά την οποία θα υπάρχουν εκροές επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων από τον ΧΔΑ Ταγαράδων. Το κόστος της περιβαλλοντικής παρακολούθησης εκτιμάται ότι κυμαίνεται σε /έτος. Η κατασκευή δικτύου υδρογεωτρήσεων με σκοπό τον εντοπισμό και τη δειγματοληψία των αβαθών υδροφόρων στρωμάτων (μέχρι το βάθος των 30 μέτρων) έτσι ώστε να εντοπιστεί οποιαδήποτε πιθανή επιβάρυνση του αβαθούς υδροφόρου στρώματος εντός της κοιλάδας και πλησίον της επιφανειακής απορροής. Το κόστος της κατασκευής εκτιμάται ότι κυμαίνεται σε Περιοδική δειγματοληψία ενεργών ή ανενεργών υδρογεωτρήσεων της ευρύτερης περιοχής με σκοπό την παρακολούθηση της κατάστασης του υπογείου νερού. Το κόστος εκτιμάται σε /ετος. 73

77 6.1.4 Στεγανοποίηση Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι προτεινόμενες δράσεις για την αντιμετώπιση και πρόληψη του φαινομένου της στεγανοποίησης, όπως αυτές προέκυψαν μετά τη διερεύνηση του φαινομένου στο πλαίσιο του έργου Οριζόντιες Δράσεις/μέτρα Α. Στεγανοποίηση και πολεοδομικός σχεδιασμός. Ο καθορισμός κανόνων και η εφαρμογή μεθόδων για την περιβαλλοντικά ορθή ανάπτυξη στην περιοχή είναι ιδιαίτερα σημαντική ώστε να αποφευχθεί η μελλοντική διαμόρφωση του ποσοστού στεγανοποίησης σε πολύ υψηλά επίπεδα. Λαμβάνοντας υπόψη τα συμπεράσματα του έργου, προτείνονται: η ενσωμάτωση του κριτηρίου της μείωσης της στεγανοποίησης στα πολεοδομικά σχέδια και μελέτες των επεκτάσεων των οικισμών της λεκάνης η ενημέρωση και έλεγχος εφαρμογής της πολεοδομικής μελέτης και του κτιριοδομικού κανονισμού η χρήση κατάλληλων τεχνικών και υλικών κατά τη δόμηση των περιοχών η οριοθέτηση και διευθέτηση ρεμάτων καθώς και η εφαρμογή τεχνικών επαναχρησιμοποίησης ομβρίων στα κατάντη των οικισμών η εκπαίδευση του αρμόδιου προσωπικού σε τεχνικά θέματα αναφορικά με την αντιμετώπιση της στεγανοποίησης. Το σεμινάριο εκπαίδευσης θα υλοποιηθεί στο πλαίσιο του έργου Κάθετες δράσεις/μέτρα Α. Αντιμετώπιση της στεγανοποίησης στην επέκταση της Νέας Ραιδεστού Στο πλαίσιο του έργου εξετάστηκε ο κίνδυνος της στεγανοποίησης και της αύξησης του συντελεστή απορροής σε μια υπό αστικοποίηση περιοχή. Ως περιοχή έρευνας επιλέχθηκε η Νέα Ραιδεστός για την οποία παραχωρήθηκε από το Δ. Θέρμης σχέδιο πρότασης γενικού πολεοδομικού σχεδίου. Σύμφωνα με την πρόταση του πολεοδομικού σχεδίου στη Ν. Ραιδεστό, το όριο σχεδίου πόλης έως το 2016, αφορά σε έκταση ~4.800 στρέμματα και περιλαμβάνει και τον υφιστάμενο οικισμό της Ν. Ραιδεστού. Αρχικά υπολογίστηκε ο μέσος συντελεστής απορροής στο σύνολο της επέκτασης, στην υφιστάμενη κατάσταση, ίσος με C old =22. Εν συνεχεία, εφαρμόζοντας τις προτεινόμενες χρήσεις γης του πολεοδομικού ανά γεωγραφική ενότητα (λαμβάνοντας όμως υπόψη τις εκτάσεις όπως ακριβώς απεικονίζονται στην πρόταση του ρυμοτομικού) και την υπόθεση ότι η περιοχή δομείται με τις συνήθεις πρακτικές, δηλαδή πλήρη στεγανοποίηση των δομιμένων χώρων, υπολογίστηκε ότι ο νέος συντελεστής απορροής ίσος με C new =83. Είναι προφανές ότι, η αστικοποίηση της περιοχής επέκτασης της Ν. Ραιδεστού με συμβατικές μεθόδους, επιφέρει ραγδαία αύξηση στην τιμή του συντελεστή απορροής και θέτει σε κίνδυνο την περιοχή από τις δυσμενείς επιπτώσεις της στεγανοποίησης (κίνδυνος αύξησης πλημμυρών, αύξηση της θερμοκρασίας, οπτική όχληση κ.α.). Επομένως, καθίσταται σαφές ότι, η δραματική αυτή αύξηση του συντελεστή 74

78 στεγανοποίησης μπορεί να έχει σημαντικά αρνητικές επιπτώσεις στην περιοχή. Για την αποφυγή αυτών των συνεπειών, είναι απαραίτητη: Η προσαρμογή της πολεοδομικής μελέτης της περιοχής, για τον καθορισμό χρήσεων γης ανάλογα με το συντελεστή απορροής στα διάφορα οικοδομικά τετράγωνα Η οριοθέτηση και διευθέτηση των υδατορευμάτων του οικισμού. Η εφαρμογή της πολεοδομικής μελέτης και του κτιριοδομικού κανονισμού κατά τη δόμηση της περιοχής Η εφαρμογή ειδικών τεχνικών άρσης της στεγανοποίησης κατά τη δόμηση της περιοχής. Β. Παρεμβάσεις σε νέα και παλιά κτήρια και ανοιχτούς χώρους σε όλους τους οικισμούς Η μεγαλύτερη έκταση των οικισμών καλύπτεται από ιδιωτικές κατοικίες και δημόσια κτίρια, κρίνεται λοιπόν σκόπιμο να εφαρμοστούν συγκεκριμένες παρεμβάσεις, οι οποίες έχουν αξιολογηθεί ώστε να δίνουν τη βέλτιστη λύση με το χαμηλότερο κόστος, για τη μείωση της στεγανοποίησης. Στο άμεσο μέλλον, είναι δυνατόν τέτοια μέτρα πρόληψης της στεγανοποίησης να επιβάλλονται στα νέα κτίρια. Σημαντικό ρόλο στη μείωση της στεγανοποίησης δύναται να παίξουν και οι ανοικτοί χώροι (πάρκα, χώροι στάθμευσης). Παρόλο, που οι ανοικτοί χώροι δεν καταλαμβάνουν μεγάλη έκταση, η εφαρμογή συγκεκριμένων λύσεων δύναται να επιφέρει βελτίωση στη στεγανοποίηση μιας περιοχής. Μεταξύ άλλων, πιθανά μέτρα για τη διατήρηση του κινδύνου στεγανοποίησης σε χαμηλά επίπεδα αποτελούν: η χρήση περατών (πορωδών) μέσων δόμησης. Τα υλικά αυτά έχουν εμφανιστεί την τελευταία 30ετία και επιτρέπουν τη μερική διήθηση νερού προς το έδαφος, η δημιουργία «πράσινης στέγης» με τη φύτευση κοινόχρηστων χώρων (ταράτσες - δώματα), η δημιουργία εκτάσεων φυτοκαλυμμένων (κυρίως με χλοοτάπητα) επιφανειών διήθησης για τη διήθηση αστικής απορροής, πριν αυτή προστεθεί στην απορροή γειτονικών περιοχών. η συλλογή των απορρεόντων όμβριων σε υπόγειες δεξαμενές με σκοπό τη διήθησή τους. Με τον τρόπο αυτό παρέχεται επιπλέον η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης μέρους των συλλεχθέντων υδάτων για χρήσεις όπως, η άρδευση αστικού πρασίνου, η φύτευση δένδρων. Κατά τη διάρκεια του έργου, η ομάδα του υπεύθυνου εταίρου της δράσης στεγανοποίησης, διερευνώντας πληθώρα υλικών και πρακτικών απομείωσης της στεγανοποίησης του εδάφους κατέληξε πως, η χρήση εξεζητημένων λύσεων (πχ. πράσινες στέγες) δύναται να αποτελέσει αποτρεπτικό παράγοντα για την εφαρμογή τους. Αυτό δικαιολογείται από το γεγονός πως στην ελληνική αγορά δε διατίθενται ευχερώς τα απαραίτητα υλικά και συνεπώς, δεν υπάρχει διαδεδομένη τεχνογνωσία εφαρμογής των. Ως εκ τούτου, η χρήση εξεζητημένων λύσεων δύναται να αυξήσει σημαντικά το κόστος τους οδηγώντας στη μη υλοποίηση των πρακτικών απομείωσης της στεγανοποίησης του εδάφους. Αντίθετα, απλές και ευχερώς υλοποιήσιμες τεχνικές αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο εναντίον της στεγανοποίησης, κάτι το οποίο αποτυπώνεται και στην παρακάτω μελέτη περίπτωσης. 75

79 Να σημειωθεί ότι οι διάφορες τεχνικές στεγανοποίησης δύναται να εφαρμοσθούν είτε κατά την ανακατασκευή υφιστάμενων κτηρίων και ανοιχτών χώρων είτε φυσικά και νέων. Στο πλαίσιο του ίδιου έργου διερευνήθηκε η διατύπωση λύσεων παραδειγμάτων εφαρμογής σε δημόσια και ιδιωτικά κτήρια καθώς και σε ανοιχτούς χώρους. Οι τεχνικές που επιλέχθηκαν και οι επιπτώσεις τους στη βελτίωση του συντελεστή στεγανοποίησης παρουσιάζονται στη συνέχεια. Επιπλέον παρουσιάζονται τα ενδεικτικά κόστη εφαρμογής των λύσεων όπως προέκυψαν από συγκεκριμένες μελέτες περίπτωσης. Β1. Παρεμβάσεις σε δημόσια κτήρια και ανοιχτούς χώρους Στο πλαίσιο της μελέτης περίπτωσης αυτή που αφορά ένα σχολικό συγκρότημα, το επίπεδο αναφοράς αποτέλεσε το ήδη υπάρχον 2 ο Δημοτικό Σχολείο Ν. Ραιδεστού. Το εν λόγω σχολικό συγκρότημα βρίσκεται εντός έκτασης m 2 και εκτείνεται σε ένα επίπεδο (άνευ ορόφων). Το κτήριο αποτελείται από κεραμοσκεπή επιφάνειας m 2, αύλειο χώρο από κοινή άσφαλτο m 2, επιφάνεια πρασίνου m 2 και χώρο αθλοπαιδιών (γήπεδο μπάσκετ) 475 m 2. Βάσει των χαρακτηριστικών αυτών, η Ομάδα Μελέτης εκτίμησε πως ο συντελεστής απορροής της υπάρχουσας κατασκευής ανέρχεται στο 47%. Κατόπιν διερεύνησης ενός αριθμού έξι (6) σεναρίων κατέληξε πως, η λύση η οποία συνδυάζει την ικανή μείωση του συντελεστή απορροής με το χαμηλό κόστος είναι η εγκατάσταση στο χώρο 70 δένδρων και 150 θάμνων (διαστάσεων που προβλέπει ο Οργανισμός Σχολικών κτιρίων). Με την κατάλληλη αρχιτεκτονική διαμόρφωση ο συντελεστής απορροής δύναται να κατέλθει στο 28% (μείωση της τάξης του 40%). Το κόστος για την εφαρμογή της συγκεκριμένης μελέτης περίπτωσης στο σχολικό συγκρότημα της νέας Ραιδεστού, η οποία αποτελεί παραδοτέο του έργου, ανέρχεται στο ποσό των Επιπλέον, εξετάσθηκε ενδεικτικά συγκεκριμένο σενάριο μείωσης συντελεστή απορροής για ανοιχτούς χώρους (πάρκα, χώροι στάθμευσης) εκ των οποίων προέκυψε κόστος / στρέμμα (για την προτεινόμενη λύση, μελέτες-έργα). Β2. Παρεμβάσεις σε ιδιωτικά κτήρια Πλην της βελτίωσης του συντελεστή απορροής σε ένα δημόσιο κτήριο, διερευνήθηκε και η διατύπωση λύσεων και για την κυρίαρχη χρήση γης: την ιδιωτική κατοικία. Αναφορικά με τη συγκεκριμένη μελέτη περίπτωσης έγιναν οι εξής παραδοχές: μία τυπική κατοικία αφορά οικόπεδο 200 m 2 εκ των οποίων, τα 120 m 2 αφορούν κατοικία μίας τετραμελούς οικογένειας και τα υπόλοιπα 80 m 2 διατίθενται για υπαίθριες χρήσεις (αυλή). Η κατασκευή περιλαμβάνει: κεραμοσκεπή, κάλυψη της αυλής από αδιαπέρατα υλικά (τσιμεντόπλακες, πέτρα, πλακίδια κτλ) και χώρο στάθμευσης αυτοκινήτου 20 m 2. Καθώς η συγκεκριμένη χρήσης γης θα καταλαμβάνει τη συντριπτική πλειονότητα της έκτασης, θα είναι υπεύθυνη και για το μεγαλύτερο μέρος της παραγόμενης αστικής απορροής. Ως εκ τούτου, απαιτείται προσεκτική επιλογή λύσεων και βροχόπτωσης σχεδιασμού. Για τις ανάγκες τις μελέτης λήφθηκε υπόψη διάρκεια της βροχόπτωσης σχεδιασμού αυτή των 2 ωρών και με περίοδο επαναφοράς Τ=2έτη. Ο συγκεκριμένος τύπος κατοικίας εκτιμήθηκε ότι χαρακτηρίζεται από συντελεστή απορροής 92%. Η διερεύνηση συνολικά έξι (6) σεναρίων οδήγησε στην επιλογή μίας λύσης η οποία, κρίνεται από την Ομάδα Μελέτης ως βέλτιστη, τόσο τεχνικά όσο και οικονομικά. Η λύση αυτή περιλαμβάνει: α) τη συλλογή σε τέσσερις (4) δεξαμενές των

80 λίτρων έκαστη του συνόλου της απορροής που προκαλεί η βροχόπτωση σχεδιασμού εκ της πρόσπτωσής της επί της κεραμοσκεπής, β) την εγκατάσταση χλοοτάπητα σε όλη την έκταση της αυλής 60 τμ και γ) την εγκατάσταση πέντε μεγάλων δένδρων και 40 θάμνων. Με το συνδυασμό των ανωτέρω παρεμβάσεων διασφαλίζεται τόσο η χαμηλή επιφανειακή απορροή (εκτιμώμενος C 36% από 96%) όσο και η αυξημένη συμμετοχή του πρασίνου στην καθημερινότητα των ενοίκων ( 26m 2 /ένοικο). Αναφορικά με την αντιμετώπιση της στεγανοποίησης σε ιδιωτικές εκτάσεις προτείνεται: Ενημέρωση και έλεγχος σχετικά με την εφαρμογή του κτιριοδομικού κανονισμού τόσο στα νέα όσο και στα παλιά κτίρια. Κινητοποίηση και ενθάρρυνση για την εφαρμογή απλών ή σύνθετων παρεμβάσεων περιορισμού της στεγανοποστις ιδιωτικές κατοικίες Η παροχή κινήτρων έμμεση χρηματοδότηση (πχ μείωση των τελών) για την εφαρμογή συγκεκριμένων μέτρων και την υλοποίηση ιδιωτικών επενδύσεων Γ. Επαναχρησιμοποίηση βρόχινου νερού Η μεταφορά νερού από την πηγή προς μία πόλη, η επεξεργασία του (π.χ. χλωρίωση) σε εξειδικευμένες εγκαταστάσεις και η διανομή του προς κατανάλωση καθιστούν το νερό του υδρευτικού δικτύου πέρα από πολύτιμο ένα αγαθό με υψηλό κόστος παραγωγής. Το αγαθό αυτό δέον όπως αντιμετωπίζεται λελογισμένα και χωρίς σπατάλη. Σημαντική συνεισφορά στο ζήτημα της λελογισμένης χρήσης του νερού ύδρευσης, αλλά και στην αντιμετώπιση της στεγανοποίησης έχει η δυνατότητα συλλογής των ομβρίων υδάτων ενός κτηρίου ή ενός ανοικτού χώρου σε υπόγεια δεξαμενή. Μέρος του όγκου των υδάτων της δεξαμενής μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί για την άρδευση καλλωπιστικών φυτών και χλοοτάπητα. Οι πλεονάζουσες ποσότητες με τη σειρά τους θα οδηγούνται σε δεύτερη υπόγεια δεξαμενή με σκοπό τη διήθηση στο έδαφος. Με τον τρόπο αυτό ελαχιστοποιούται οι ποσότητες νερού που θα κατέληγαν απευθείας ανεκμετάλλευτες στο αποχετευτικό σύστημα. Το κόστος για την κατασκευή δεξαμενών επαναχρησιμοποίησης δεξαμενών εκτιμάται σε περίπου για μικρής έκτασης χώρους (π.χ. οικίες) και περίπου / 40 m 3 για μεγάλες εκτάσεις (πχ χώροι στάθμευσης). 77

81 6.2 Γενικά μέτρα/δράσεις για την προστασία του εδάφους Στο προηγούμενο κεφάλαιο παρουσιάσθηκαν τα ειδικά μέτρα, που προέκυψαν με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήχθη στο πλαίσιο του έργου LIFE So.S. και επικεντρώνονται είτε στην επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων που εντοπίσθηκαν ανά κίνδυνο εδαφικής υποβάθμισης είτε στην διερεύνηση και αντιμετώπιση τους για το σύνολο της έκτασης της λεκάνης, πλην των πιλοτικών περιοχών. Στη συνέχεια προτείνονται πρόσθετα γενικά μέτρα που αποβλέπουν στην οργάνωση της ολοκληρωμένης διαχείρισης του εδάφους στην περιοχή με στόχο την αποτελεσματικότητα της Καθορισμός αρμοδιοτήτων των διαφόρων περιφερειακών και τοπικών φορέων για την εφαρμογή του παρόντος σχεδίου δράσης και την προστασία του εδάφους της λεκάνης Υπεύθυνοι για την εφαρμογή των μέτρων που προτείνονται με το παρόν σχέδιο δράσης είναι οι παρακάτω φορείς: ΥΠΕΚΑ - Οργανισμός Ρυθμιστικού Θεσσαλονίκης (ΟΡ,ΘΕ): Κύριο αντικείμενο του ΟΡΘΕ είναι ο σχεδιασμός και η υλοποίηση του Ρυθμιστικού Σχεδίου της Θεσσαλονίκης (Ν 1561/1985 (ΦΕΚ 148 Α / ), «Ρυθμιστικό Σχέδιο και Πρόγραμμα Προστασίας Περιβάλλοντος της Ευρύτερης Περιοχής της Θεσσαλονίκης και άλλες διατάξεις»). Ο τομέας Ρυθμιστικού Σχεδίου είναι υπεύθυνος για την εξειδίκευση και επικαιροποίηση του Ρυθμιστικού σχεδίου Θεσσαλονίκης και το συντονισμό και προγραμματισμό υλοποίησής του, καθώς και για την προώθηση του αναπτυξιακού Στρατηγικού Σχεδιασμού στην περιοχή ευθύνης του ΟΡ.ΘΕ. Στις αρμοδιότητες του τομέα περιλαμβάνεται, μεταξύ των άλλων και η γνωμοδότηση για σύνταξη Γενικών Πολεοδομικών Σχεδίων και την έκδοση Τοπικών Ρυμοτομικών Σχεδίων. Επιπλέον, ο τομέας προστασίας περιβάλλοντος είναι υπεύθυνος για την εφαρμογή του Προγράμματος Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης, το οποίο θεσμοθετήθηκε με τον Ν.1561/85 και είναι ένα σύνολο στόχων, κατευθύνσεων και βασικών επιλογών, που συνδυάζονται με το Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης και αποβλέπουν στην προστασία και αναβάθμιση του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος της περιοχής. Ως εκ τούτου, ο συγκεκριμένος φορέας πρέπει να ενημερωθεί για τα αποτελέσματα της έρευνας της στεγανοποίησης και ρύπανσης στην περιοχή, καθώς και για το σύνολο των αποτελεσμάτων του έργου με στόχο την αξιοποίησή τους στην αναπτυξιακό σχεδιασμό της περιοχής. Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας Θράκης Οι αρμοδιότητες της αποκεντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας Θράκης σε θέματα εδάφους είναι πολλαπλές και καταμερίζονται στις διάφορες διευθύνσεις τόσο της Γενική Διεύθυνσης Χωροταξικής και Περιβαλλοντικής Πολιτικής και της Γενική Διεύθυνση Δασών και Αγροτικών Υποθέσεων. 78

82 Επομένως, θα πρέπει να ενημερωθούν όλα τα αρμόδια τμήματα για τα αποτελέσματα του έργου καθώς και για τα μέτρα που προτείνονται στο παρόν σχέδιο δράσης. Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας: Οι αρμοδιότητες της Διεύθυνσης Αγροτικής Οικονομίας ανάγονται ιδίως στην κατάρτιση ετήσιων και πολυετών περιφερειακών αναπτυξιακών προγραμμάτων για τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την αλιεία, στην εκπόνηση και αξιολόγηση σχετικών μελετών και μέτρων πολιτικής, καθώς και στη μέριμνα για την ανάπτυξη και την ποιοτική βελτίωση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, σε συνδυασμό με τη λήψη των αναγκαίων μέτρων για την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Επικοινωνεί με τις αρμόδιες υπηρεσίες των καθ ύλην αρμόδιων Υπουργείων και εφαρμόζει τις εθνικές πολιτικές στα θέματα της αρμοδιότητάς της σύμφωνα με τις οδηγίες τους, συνεργάζεται, επικοινωνεί και παρέχει πληροφορίες στους δήμους της περιοχής της περιφέρειας για τα θέματα της αρμοδιότητάς της και παρέχει τις κατευθυντήριες οδηγίες στις περιφερειακές υπηρεσίες, που ασκούν αρμοδιότητες γεωργίας, κτηνοτροφίας και αλιείας σε επίπεδο περιφερειακής ενότητας. Στο πλαίσιο λοιπόν αυτών των αρμοδιοτήτων είναι απαραίτητη η ενημέρωση της και η εμπλοκή της στην καλύτερη ενημέρωση των αγροτών και την εν γένει εξυπηρέτησή τους στο πλαίσιο εφαρμογής των αποτελεσμάτων της εδαφολογικής έρευνας που υλοποιήθηκε. Διεύθυνση Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού: Οι αρμοδιότητες της Διεύθυνσης Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού ανάγονται ιδίως στον έλεγχο τήρησης των περιβαλλοντικών όρων για δραστηριότητες και έργα σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, τη λήψη μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος, την κατάρτιση και έγκριση του περιφερειακού σχεδιασμού διαχείρισης των στερεών αποβλήτων στο πλαίσιο του αντίστοιχου εθνικού σχεδιασμού σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία και στην εφαρμογή μέτρων, προγραμμάτων και δράσεων της περιφέρειας, στη μέριμνα για τη μελέτη και ανάπτυξη της χωροταξικής κατανομής των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της περιφέρειας καθώς και αρμοδιότητες που αφορούν την προστασία και διαχείριση των υδάτων. Επομένως, και η συγκεκριμένη διεύθυνση θα πρέπει να ενημερωθεί για τα θέματα ρύπανσης και στεγανοποίησης της λεκάνης Ανθεμούντα. Δήμος Θέρμης και Πολυγύρου: Με τη Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Πρόγραμμα Καλλικράτης (Ν. 3852/2010), πλήθος αρμοδιοτήτων έχουν μεταφερθεί από πρώην κρατικές και νομαρχιακές υπηρεσίες στους Δήμους. Οι σημαντικότερες από αυτές που σχετίζονται με την εφαρμογή του παρόντος σχεδίου δράσης είναι οι παρακάτω: - Αυξημένες αρμοδιότητες που σχετίζονται με την αγροτική Ανάπτυξη με σημαντικότερη τη σύσταση και λειτουργία Γραφείων Γεωργικής Ανάπτυξης. - Η λειτουργία πολεοδομικών γραφείων. Βέβαια, οι Δήμοι είναι οι πλέον αρμόδιοι να αναγνωρίσουν τις προτεραιότητες της περιοχής στην προστασία του εδάφους και να προχωρήσουν στην εκπόνηση των 79

83 απαραίτητων μελετών και την κατασκευή των απαραίτητων έργων καθώς και να μεριμνούν για την τήρηση των δημοτικών κανονισμών από τους κατοίκους της περιοχής μέσω της αστυνόμευσης. Τέλος, στο πλαίσιο των παραπάνω αρμοδιοτήτων οι δύο δήμοι, σε πρώτη φάση, θα πρέπει να επικυρώσουν και να δεσμευθούν για την εφαρμογή του παρόντος σχεδίου με αποφάσεις των Δημοτικών τους Συμβουλίων και σε δεύτερη φάση να εντάξουν τις προτάσεις του σχεδίου στα επιχειρησιακά και τεχνικά τους προγράμματα. Αγροτικοί και κτηνοτροφικοί συνεταιρισμοί και Ομάδες παραγωγών: Θα πρέπει αφού ενημερωθούν να αναλάβουν την ευθύνη ενημέρωσης των μελών παραγωγών τους για τα αποτελέσματα της έρευνας και να μεριμνήσουν για την ανάπτυξη και εφαρμογή αγρονομικών μέτρων για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που αναγνωρίσθηκαν στα εδάφη των καλλιεργησίμων εκτάσεων. Επιπλέον, θα πρέπει να αξιοποιήσουν τα αποτελέσματα με στόχο την αναδιάρθρωση των καλλιεργειών και την εφαρμογή πρακτικών λίπανσης και άρδευσης που θα βελτιώσουν την αγροτική παραγωγή από άποψη τόσο ποιότητας όσο και εισοδήματος. Τα Διοικητικά τους συμβούλια πρέπει να δεσμευτούν με σχετική απόφαση. Χρήστες εδάφους: Οι αγρότες της περιοχής θα πρέπει αφού ενημερωθούν για τα αποτελέσματα της έρευνας που αφορούν στους αγρούς που καλλιεργούν να μεριμνήσουν για την εφαρμογή των απαιτούμενων καλλιεργητικών πρακτικών για την αντιμετώπισή τους. Επιπλέον, μέριμνα για την προστασία και βελτίωση των εδαφών πρέπει να υποδείξουν και οι ιδιοκτήτες ή χρήστες πεδίων τα οποία κατατάχθηκαν στη ζώνη μέσης επικινδυνότητας. Τέλος, οι ιδιοκτήτες κτηρίων πρέπει να συμμορφωθούν με τη νομοθεσία περί δόμησης ώστε να περιορισθεί το φαινόμενο της στεγανοποίησης του εδάφους στις ιδιοκτησίες τους. Επιστημονικοί φορείς: Οι φορείς του έργου LIFE SoS πρέπει να παραδώσουν στους προηγούμενους φορείς τα πλήρη στοιχεία που προέκυψαν από τις πιλοτικές δράσεις του έργου καθώς και να συμβάλουν στην εφαρμογή των λύσεων που προτείνονται για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του εδάφους. Επιπλέον, και οι επιστημονικοί φορείς της λεκάνης πρέπει να συνδράμουν με την γνώση τους Έρευνα και διαχρονική παρακολούθηση Πρέπει να υπάρξει μέριμνα για την επέκταση της έρευνας τόσο για τους εδαφικούς κινδύνους που ήδη εξετάσθηκαν, όπως περιγράφεται στις οριζόντιες δράσεις των παραπάνω ειδικών μέτρων αλλά και για τους υπόλοιπους εδαφικούς κινδύνους όπως η συμπίεση εδαφών, οι κατολισθήσεις και οι πλημμύρες. Επίσης, πρέπει να αναπτυχθεί σύστημα μόνιμης παρακολούθησης των διαφόρων κινδύνων, στο οποίο θα καθορισθούν οι διάφοροι παράμετροι και τα σημεία παρακολούθησης ανά εδαφικό κίνδυνο. Τα αποτελέσματα της υφιστάμενης και νέας έρευνας καθώς και της συστηματικής παρακολούθησης θα πρέπει να ενσωματώνονται σε κοινό σύστημα μόνιμης παρακολούθησης, τα οποία και θα είναι από κάθε ενδιαφερόμενο. 80

84 Το ετήσιο κόστος ανάπτυξης και λειτουργίας ενός τέτοιου συστήματος υπολογίζεται σε περίπου ετησίως. Το κόστος των ερευνών που θα απαιτηθούν για την επέκταση της γνώσης του εδάφους της περιοχής δεν είναι δυνατό να εκτιμηθεί Δράσεις Εκπαίδευσης - Ενημέρωσης- Ευαισθητοποίησης Για την πρόληψη και αντιμετώπιση των εδαφικών κινδύνων και την προστασία από αυτούς είναι απαραίτητη η αρχική και συνεχή επιμόρφωση των διαχειριστών και χρηστών εδάφους καθώς και η ενημέρωση του κοινού για τη σημασία, τις λειτουργίες και τους τρόπους περιβαλλοντικής προστασίας του εδάφους. Είναι απαραίτητη η ενημέρωση μέσω δημοσιεύσεων σε τοπικές εφημερίδες, έντυπο ενημερωτικό υλικό το οποίο θα διανέμεται, είτε μέσω ταχυδρομείου, είτε μέσω των λογαριασμών νερού και τα τοπικά έντυπα. Επιπλέον, προτείνεται η λειτουργία ενός κέντρου ενημέρωσης για τους κατοίκους της λεκάνης το οποίο να παρέχει γενικότερη ενημέρωση για θέματα που σχετίζονται με τους φυσικούς πόρους της περιοχής και τους εδαφικούς πόρους ειδικότερα. Οι δράσεις Εκπαίδευσης θα πρέπει να προσαρμόζονται ανάλογα με την περίπτωση και θα απευθύνονται σε όλες τις κοινωνικές ομάδες με έμφαση στην υλοποίηση δράσεων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για το μαθητικό πληθυσμό και σεμιναρίων επαγγελματικής κατάρτισης για τους χρήστες εδάφους της λεκάνης. Σε σχέση με την ενημέρωση και εκπαίδευση των χρηστών εδάφους, θα πρέπει να γίνονται θεματικά σεμινάρια και ενημερωτικές συναντήσεις εργασίας ανάλογα με τον κίνδυνο υποβάθμισης και τις διάφορες ομάδες χρηστών των οποίων οι δραστηριότητες μπορούν είτε να προκαλέσουν τους διαφορετικούς κινδύνους υποβάθμισης είτε η άσκηση της αρμοδιότητά τους μπορεί να συμβάλει στην αντιμετώπισή τους. Έτσι προτείνονται τα παρακάτω θεματικά σεμινάρια και ενημερωτικές συναντήσεις ανά ομάδα στόχου: 1. Πρόληψη και αντιμετώπιση της υποβάθμισης του εδάφους στις καλλιεργούμενες εκτάσεις της λεκάνης που θα απευθύνονται στους αγρότες και γεωπόνους. 2. Πρόληψη και αντιμετώπιση της υδατοδιάβρωσης στις ημιορεινές περιοχές που θα απευθύνονται στους κτηνοτρόφους και αγρότες και στα στελέχη των τεχνικών υπηρεσιών των Δήμων της περιοχής. 3. Πρόληψη και αντιμετώπιση της σημειακής ρύπανσης που θα απευθύνονται στους διαχειριστές υγρών και στερεών αποβλήτων καθώς και στους χρήστες εν δυνάμει ρυπασμένων πεδίων. 4. Πρόληψη και αντιμετώπιση της διάχυτης ρύπανσης που θα απευθύνονται σε αγρότες και γεωπόνους. 5. Πρόληψη και αντιμετώπιση στεγανοποίησης για στελέχη των πολεοδομικών γραφείων των Δήμων, τεχνικά γραφεία της περιοχής αλλά και τους απλούς Δημότες της περιοχής ως χρήστες κατοικιών στις οποίες μπορούν να εφαρμοσθούν λύσεις κατά της στεγανοποίησης. 81

85 6.2.4 Οργάνωση της κοινωνικής συμμετοχής - Υποστήριξη δράσεων εθελοντισμού Η συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων σε περιβαλλοντικά θέματα αποτελεί αναπτυσσόμενη αξία δεδομένου ότι εμπλουτίζει τις διοικητικές διαδικασίες, ενισχύει την απόκτηση κοινών εμπειριών στα μέλη μιας κοινωνίας, διευρύνει τις πολιτικές επιλογές, ενισχύει τη διαφάνεια και παρέχει ομοφωνία σε θέματα διαχείρισης (Croci, 2005). Τα τελευταία χρόνια αυτό έχει γίνει κατανοητό στο πλαίσιο χάραξης πολιτικής της Ευρωπαϊκής ένωσης και έχουν εκδοθεί πλήθος τομεακών πολιτικών που ενσωματώνουν άμεσα ή έμμεσα της ενεργό συμμετοχή του κοινού στις διαδικασίες σχεδιασμού πολιτικών ή διαχειριστικών σχεδίων. Με βάση λοιπόν τα προηγούμενα οι διάφοροι αρμόδιοι φορείς της περιοχής πρέπει να ενθαρρύνουν την ενεργό συμμετοχή των κατοίκων της περιοχής στις διαδικασίες εφαρμογής και παρακολούθησης των προτεινόμενων μέτρων, οργανώνοντας και συντονίζοντας αντίστοιχες δράσεις και υποστηρίζοντας δράσεις εθελοντισμού για την προστασία του εδάφους της περιοχής. 82

86 6.3 Συγκεντρωτικός πίνακας των ειδικών προτεινόμενων μέτρων/δράσεων του σχεδίου δράσης Εδαφικός Κίνδυνος Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Τύπος Μέτρου/Δράσης Οριζόντια Οριζόντια Οριζόντια Οριζόντια Κάθετη Περιοχή Εφαρμογής Δ.Ε Λεκάνης εκτός της πιλοτικής Δ.Ε. Ανθεμούντα Όλη η Λεκάνη Ζώνες Υψηλής προτεραιότητας της λεκάνης Υδατορεύματα Λεκάνης Ρέμα Βραχιολά Δ.Ε. Ανθεμούντα Πρόβλημα Εντοπισμός των ζωνών προτεραιότητας δράσης για την αντιμετώπιση της υδατοδιάβρωσης Αντιμετώπιση της υδατοδιάβρωσης Παρακολούθηση της υδατοδιάβρωσης Κίνδυνος πλημμυρών στα κατάντη και σταθεροποίηση εδαφών Εμπλουτισμός του υδροφόρου ορίζοντα και σταθεροποίηση εδαφών υπολεκάνης Δράση/μέτρο Εφαρμογή του Εργαλείου Λήψης Αποφάσεων έργου LIFE SoS Βαθμός ωριμότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός 0 κανένας) Βαθμός ενδιαφέροντος/ σπουδαιότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός) Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης Κόστος (Ευρώ) Αρμόδιοι φορείς μήνες Δήμος Θέρμης Εκπόνηση μελετών 0 1 Απροσδιόριστο Απροσδιόριστο Δημιουργία Δικτύου και προγράμματος παρακολούθησης Οριοθέτηση και εφαρμογή κτιριοδομικού κανονισμού, καθαρισμός και αστυνόμευση Κατασκευή φράγματος και αναβαθμών φορά/έτος /έτος 1 3 διαρκής Απροσδιόριστο Δήμος Θέρμης Δήμος Πολυγύρου Δήμος Θέρμης Δήμος Πολυγύρου Αποκεντρωμένη Διοίκηση ΜΑ.ΘΡΑ. Δήμος Θέρμης Δήμος Πολυγύρου μήνες Δήμος Πολυγύρου 83

87 Εδαφικός Κίνδυνος Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Τύπος Μέτρου/Δράσης Κάθετη Κάθετη Κάθετη Κάθετη Κάθετη Περιοχή Εφαρμογής Μεταλλεία Βάβδου Μεταλλεία Βάβδου Δ.Ε. Ανθεμούντα Αγροτικές εκτάσεις με κλίσεις > 10% και υψόμετρο>400μ. Δ.Ε. Ανθεμούντα Περιοχές με υψόμετρο>300μ. Δ.Ε. Ανθεμούντα Δασικές εκτάσεις Πρόβλημα Αστάθεια εδαφών Αστάθεια εδαφών Υψηλός βαθμός διάβρωσης, λόγω ακατάλληλων καλλιεργητικών πρακτικών Υψηλός βαθμός διάβρωσης λόγω απογύμνωσης περιοχών από υπερβόσκηση Μη ορθολογική υλοτομία Δράση/μέτρο Μελέτη έργων σταθεροποίησης Εδάφους στα πρανή των Μεταλλείων Βάβδου Κατασκευή έργων σταθεροποίησης Εδάφους στα πρανή των Μεταλλείων Βάβδου Εφαρμογή κατάλληλων καλλιεργητικών πρακτικών Διαχείριση της βόσκησης στις περιοχές Ενημέρωση και αστυνόμευση Βαθμός ωριμότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός 0 κανένας) Βαθμός ενδιαφέροντος/ σπουδαιότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός) Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης Κόστος (Ευρώ) Αρμόδιοι φορείς μήνες Δήμος Πολυγύρου μήνες Θα προσδιορισθεί από την άνωθεν μελέτη 2 3 ~ 36 μήνες Άνευ κόστους Άνευ κόστους Δήμος Πολυγύρου Δήμος Πολυγύρου, Αγροτικοί συνεταιρισμοί Δ.Ε. Ανθεμούντα Δήμος Πολυγύρου, Αγροτικοί συνεταιρισμοί Δ.Ε. Ανθεμούντα Δήμος και Δασαρχείο Πολυγύρου 84

88 Εδαφικός Κίνδυνος Διάβρωση Ημιορεινών περιοχών Υποβάθμιση εδάφους στις Αγροτικές εκτάσεις Υποβάθμιση εδάφους στις Αγροτικές εκτάσεις Υποβάθμιση εδάφους στις Αγροτικές εκτάσεις Τύπος Μέτρου/Δράσης Κάθετη Οριζόντια Οριζόντια Κάθετη Περιοχή Εφαρμογής Δ.Ε. Ανθεμούντα Δασικές εκτάσεις Καλλιεργούμενες εκτάσεις της Λεκάνης εκτός της πιλοτικής περιοχής του έργου Καλλιεργούμενες εκτάσεις της Λεκάνης εκτός της πιλοτικής περιοχής του έργου Καλλιεργούμενες εκτάσεις και θερμοκήπια της πιλοτικής περιοχής Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα Πρόβλημα Επιπτώσεις στο οδικό δίκτυο Αναγνώριση των περιοχών που παρουσιάζουν προβλήματα εδαφικής υποβάθμισης Αντιμετώπιση προβλημάτων εδαφικής υποβάθμισης Αντιμετώπιση προβλημάτων εδαφικής υποβάθμισης Δράση/μέτρο Εφαρμογή απαιτούμενων τεχνικών παρεμβάσεων Εδαφολογική έρευνα αντίστοιχη με αυτή του έργου LIFE So.S. Καθορισμός αγρονομικών πρακτικών και απαιτούμενων ελέγχων από τους αρμόδιους φορείς Ενημέρωση των αρμόδιων φορέων και των παραγωγών για τα αποτελέσματα της έρευνας Βαθμός ωριμότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός 0 κανένας) Βαθμός ενδιαφέροντος/ σπουδαιότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός) Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης Κόστος (Ευρώ) ~ 24 μήνες ~ 3 μήνες ~ 3 μήνες Αρμόδιοι φορείς Δήμος Πολυγύρου, Υπουργείο ΥΠΟ.ΜΕ.ΔΙ. Δήμοι και Αγροτικοί συνεταιρισμού Δήμων λεκάνης Αποκεντρωμένη Διοίκηση ΜΑ.ΘΡΑ. Περιφέρεια Κ.Μ. Δήμοι και Αγροτικοί συνεταιρισμοί και παραγωγοί περιοχής Εταίροι έργου Δήμοι περιοχής Εταίροι έργου 85

89 Εδαφικός Κίνδυνος Υποβάθμιση εδάφους στις Αγροτικές εκτάσεις Υποβάθμιση εδάφους στις Αγροτικές εκτάσεις Υποβάθμιση εδάφους στις Αγροτικές εκτάσεις Τύπος Μέτρου/Δράσης Κάθετη Κάθετη Κάθετη Περιοχή Εφαρμογής Πρόβλημα Καλλιεργούμενες εκτάσεις και θερμοκήπια της Αντιμετώπιση πιλοτικής προβλημάτων εδαφικής περιοχής Δ.Ε. υποβάθμισης Βασιλικών και Ανθεμούντα Καλλιεργούμενες εκτάσεις και θερμοκήπια της πιλοτικής περιοχής Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα Καλλιεργούμενες εκτάσεις και θερμοκήπια της πιλοτικής περιοχής Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα Αντιμετώπιση προβλημάτων εδαφικής υποβάθμισης Μη ορθολογική χρήση αξιοποίηση των εδαφικών πόρων Δράση/μέτρο Καθορισμός και εφαρμογή των απαιτούμενων αγρονομικών πρακτικών με αυστηρούς ελέγχους Παρακολούθηση των αποτελεσμάτων από την εφαρμογή των μέτρων στις καλλιεργούμενες εκτάσεις Αξιοποίηση του εδαφολογικού χάρτη στη βελτίωση της γεωργικής παραγωγής Βαθμός ωριμότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός 0 κανένας) Βαθμός ενδιαφέροντος/ σπουδαιότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός) Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης Κόστος (Ευρώ) 2 3 ~ 36 μήνες Απροσδιόριστο 2 2 ~ 36 μήνες Απροσδιόριστο 2 3 Συνεχές Άνευ κόστους Αρμόδιοι φορείς Περιφέρεια Κ.Μ. Δήμοι και Αγροτικοί συνεταιρισμοί και παραγωγοί περιοχής Εταίροι έργου Αγροτικοί συνεταιρισμοί και παραγωγοί περιοχής Αγροτικοί συνεταιρισμοί και παραγωγοί περιοχής 86

90 Εδαφικός Κίνδυνος Ρύπανση Ρύπανση Τύπος Μέτρου/Δράσης Οριζόντια Οριζόντια Περιοχή Εφαρμογής Λεκάνη Ανθεμούντα πλην πιλοτικής περιοχής Λεκάνη Ανθεμούντα πλην πιλοτικής περιοχής Ρύπανση Οριζόντια Όλη η λεκάνη Πρόβλημα Καταγραφή όλων των εν δυνάμει επιβαρημένων πεδίων στη Δημοτική Ενότητα της Θέρμης και εφαρμογή του ΜΑΡΠ Μετά την εφαρμογή του ΜΑΡΠ θα προκύψουν πεδία που θα χρειαστούν περαιτέρω διερεύνηση Ο περιβαλλοντικός έλεγχος θα αποκαλύψει χώρους οι οποίοι απαιτούν αποκατάσταση Δράση/μέτρο Εφαρμογή εργαλείου ΕΔΡΕ Περιβαλλοντικός έλεγχος, ανάλογα με τα αποτελέσματα της καταγραφής Αποκατάσταση ρυπασμένων πεδίων Βαθμός ωριμότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός 0 κανένας) Βαθμός ενδιαφέροντος/ σπουδαιότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός) Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης Κόστος (Ευρώ) 3 3 ~ 6 μήνες ~ 6 μήνες Από 6 μήνες έως 2 χρόνια Αρμόδιοι φορείς Δήμος Θέρμης, Πολυγύρου / Περιφέρεια ΚΜ Αποκεντρωμένη ΜΑ.ΘΡΑ. Δήμος Θέρμης, Πολυγύρου / Περιφέρεια ΚΜ Αποκεντρωμένη ΜΑ.ΘΡΑ. Δήμος Θέρμης, Πολυγύρου / Περιφέρεια ΚΜ Αποκεντρωμένη ΜΑ.ΘΡΑ. Ρύπανση Οριζόντια Όλη η λεκάνη Οι αποκατεστημένοι χώροι, όπως και χώροι με κάποιας μορφής επιβάρυνση θα απαιτήσουν να γίνεται περιοδικός έλεγχος της κατάστασής τους Περιβαλλοντική παρακολούθηση φορά/ έτος / έτος Δήμος Θέρμης, Πολυγύρου / Περιφέρεια ΚΜ Αποκεντρωμένη ΜΑ.ΘΡΑ. 87

91 Εδαφικός Κίνδυνος Τύπος Μέτρου/Δράσης Περιοχή Εφαρμογής Πρόβλημα Δράση/μέτρο Βαθμός ωριμότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός 0 κανένας) Βαθμός ενδιαφέροντος/ σπουδαιότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός) Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης Κόστος (Ευρώ) Αρμόδιοι φορείς Ρύπανση Κάθετη Δ.Κ. Θέρμης Επιβάρυνση από υδρογονάνθρακες πετρελαιοειδών στο εργοτάξιο του Δήμου Θέρμης off site βιοεξυγίανση 3 2 ~ 2 μήνες Αποκατάστασης Υποδομών Δήμος Θέρμης / Περιφέρεια ΚΜ Ρύπανση Κάθετη Δ.Κ. Νέας Ραιδεστού Επιβάρυνση από βαρέα μέταλλα, TPH στο πρώην βαφείο του κ. Οικονομίδη onsite βιοεξυγίανση 3 2 ~ 6 μήνες Αποκατάστασης Δήμος Θέρμης / Περιφέρεια ΚΜ Ρύπανση Κάθετη Δ.Κ. Ταγαράδων Επιβάρυνση της υπόγειας επιδερμικής υδροφορίας από οργανικό φορτίο, χλωριόντα (Cl), ολικό άζωτο (TN) και φαινόλες στο ΧΔΑ Ταγαράδων Περιβαλλοντική παρακολούθηση μήνας η κατασκευή γεωτρήσεων και παρακολούθηση 1 φορά/έτος Παρακολούθησης / έτος Δήμος Θέρμης / Περιφέρεια ΚΜ Στεγανοποίηση Οριζόντια Δήμος Θέρμης και Δ.Ε. Ανθεμούντα Πολεοδομικός σχεδιασμός Ενσωμάτωση του κριτηρίου της μείωσης της στεγανοποίησης στα μελλοντικά πολεοδομικά σχέδια επεκτάσεων 2 3 Άμεσα/ κατά την εκπόνηση των σχεδίων (άνευ κόστους) Δήμος Θέρμης/ Δήμος Πολυγύρου/Περιφέρεια Κ.Μ. 88

92 Εδαφικός Κίνδυνος Τύπος Μέτρου/Δράσης Περιοχή Εφαρμογής Πρόβλημα Δράση/μέτρο Βαθμός ωριμότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός 0 κανένας) Βαθμός ενδιαφέροντος/ σπουδαιότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός) Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης Κόστος (Ευρώ) Αρμόδιοι φορείς Στεγανοποίηση Κάθετη Οικισμός Νέας Ραιδεστού Αντιμετώπιση στεγανοποίησης στην επέκταση της νέας Ραιδεστού Ανάπτυξη της πολεοδομικής μελέτης του οικισμού λαμβάνοντας υπόψη τη στεγανοποίηση 2 3 ~6 μήνες Άνευ επιπλέον από το προβλεπόμενο για τη μελέτη κόστος Δήμος Θέρμης/ Περιφέρεια Κ.Μ. Στεγανοποίηση Κάθετη Δήμος Θέρμης και Δ.Ε. Ανθεμούντα Αντιμετώπιση στεγανοποίησης στα υφιστάμενα και νέα δημόσια κτίρια Ενημέρωση και έλεγχος Εφαρμογής κτιριοδομικού κανονισμού έτος - Δήμος θέρμης Στεγανοποίηση Κάθετη Δήμος Θέρμης και Δ.Ε. Ανθεμούντα Αντιμετώπιση στεγανοποίησης στα υφιστάμενα και νέα δημοτικά κτήρια Εφαρμογή ειδικών τεχνικών παρεμβάσεων για τη μείωση της στεγανοποίησης. 2 3 ~6 μήνες. ~ / κτήριο (παράδειγμα 2ου Δημοτικού Σχολείου Ν. Ραιδεστού, μελέτες-έργα) Δήμος Θέρμης/ Περιφέρεια Κ.Μ. 89

93 Εδαφικός Κίνδυνος Τύπος Μέτρου/Δράσης Περιοχή Εφαρμογής Πρόβλημα Δράση/μέτρο Βαθμός ωριμότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός 0 κανένας) Βαθμός ενδιαφέροντος/ σπουδαιότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός) Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης Κόστος (Ευρώ) Αρμόδιοι φορείς Στεγανοποίηση Οριζόντια Δήμος Θέρμης και Δ.Ε. Ανθεμούντα Αντιμετώπιση στεγανοποίησης στους υφιστάμενους και νέους δημοτικούς ανοικτούς χώρους Εφαρμογή τεχνικών παρεμβάσεων για τη μείωση της στεγανοποίησης 2 3 ~4 μήνες. ~60.000/ στρέμμα (για την προτεινόμενη λύση, μελέτεςέργα) Δήμος Θέρμης/ Περιφέρεια Κ.Μ. Στεγανοποίηση Κάθετη Δήμος Θέρμης και Δ.Ε. Ανθεμούντα Αντιμετώπιση στεγανοποίησης στις ιδιωτικές κατοικίες Εφαρμογή ειδικών τεχνικών παρεμβάσεων σε ιδιωτικές κατοικίες 1 2 Προγραμματισμός δράσεων ενημέρωσης εντός του 2012 και έλεγχος εφαρμογής μέτρων από το 2013 Σχεδιασμός Εφαρμογή < / οικία ή <30 / m2 (παράδειγμα 200 m2 οικόπεδο με 120 m2 οικία) Δήμος Θέρμης/ Περιφέρεια Κ.Μ. Στεγανοποίηση Κάθετη Δήμος Θέρμης και Δ.Ε. Ανθεμούντα Αντιμετώπιση στεγανοποίησης στις ιδιωτικές κατοικίες Κινητοποίηση και ενθάρρυνση για την εφαρμογή απλών ή σύνθετων παρεμβάσεων στις ιδιωτικές κατοικίες μήνες σχεδιασμός & 1 έτος εφαρμογή Δήμος Θέρμης/ Περιφέρεια Κ.Μ. 90

94 Εδαφικός Κίνδυνος Τύπος Μέτρου/Δράσης Περιοχή Εφαρμογής Πρόβλημα Δράση/μέτρο Βαθμός ωριμότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός 0 κανένας) Βαθμός ενδιαφέροντος/ σπουδαιότητας (3 μεγάλος βαθμός, 2 μεσαίος βαθμός, 1 μικρός βαθμός) Χρονοδιάγραμμα υλοποίησης Κόστος (Ευρώ) Αρμόδιοι φορείς Στεγανοποίηση Κάθετη Όλος ο Δήμος Περιορισμός των επιπτώσεων της στεγανοποίησης Εγκατάσταση συστημάτων συλλογής και επεξεργασίας βρόχινου νερού 1 3 ~ 3 μήνες Μικρής έκτασης (οικίες) ~ Μεγάλης έκτασης (πχ χώροι στάθμευσης) ~ / 40 m3 Δήμος Θέρμης/ Περιφέρεια Κ.Μ. 91

95 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ Απόφαση 1600/2002/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 22ας Ιουλίου 2002 για τη θέσπιση του έκτου κοινοτικού προγράμματος δράσης για το περιβάλλον [Επίσημη Εφημερίδα L 242 της ] Ανακοίνωση της επιτροπής προς το Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την Ευρωπαϊκή οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών - Θεματική στρατηγική για την προστασία του εδάφους, COM(2006)231 Πρόταση για ΟΔΗΓΙΑ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τον καθορισμό πλαισίου προστασίας του εδάφους και την τροποποίηση της οδηγίας 2004/35/EΚ, COM(2006) 232 Εγκεκριμένη πρόταση έργου LIFE07 ENV/GR/ Αειφορική διαχείριση εδάφους στην Υδρολογική Λεκάνη του Ανθεμούντα με βάση την Ευρωπαϊκή Θεματική Στρατηγική Εδάφους», Θέρμη, Αύγουστος 2008 ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., «Εκτίμηση του βαθμού διάβρωσης στη λεκάνη του Ανθεμούντα», Θέρμη, Δεκέμβριος 2009, ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., «Εργαλείο λήψης αποφάσεων για την αντιμετώπιση της υδατοδιάβρωσης», Θέρμη, Μάρτιος 2011, Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - ΔΗΜΗΤΡΑ (πρώην ΕΘΙΑΓΕ), «Έκθεση αποτελεσμάτων STU, φυσικοχημικών και υδραυλικών χαρακτηριστικών του εδάφους στη λεκάνη του Ανθεμούντα», Σίνδος, Οκτώβριος 2011, Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - ΔΗΜΗΤΡΑ (πρώην ΕΘΙΑΓΕ), «Έκθεση απομείωσης της εδαφικής οργανικής ουσίας στη λεκάνη του Ανθεμούντα», Σίνδος, Μάιος 2011, Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - ΔΗΜΗΤΡΑ (πρώην ΕΘΙΑΓΕ), «Οδηγίες αντιμετώπισης της απομείωσης της οργανικής ύλης και εργαλείο λήψης αποφάσεων για τον περιορισμό της απομείωσής της», Σίνδος, Νοέμβριος 2011, Διεύθυνση Υδάτων Κεντρικής Μακεδονίας- Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας-Θράκης, Ανάδοχος Σύμπραξη: Τακαβάκογλου Βασίλειος Χαλτογιαννίδου Χριστινα, «Έκθεση αποτελεσμάτων της εδαφικής αλάτωσης», Θεσσαλονίκη, Απρίλιος 2011, Διεύθυνση Υδάτων Κεντρικής Μακεδονίας- Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας-Θράκης, Ανάδοχος Σύμπραξη: Τακαβάκογλου Βασίλειος Χαλτογιαννίδου Χριστινα, «Οδηγίες αντιμετώπισης της εδαφικής αλάτωσης και εργαλείο λήψης αποφάσεων για τον περιορισμό της», Θεσσαλονίκη, Μάιος 2011, INTERGEO Ε.Π.Ε., «Δείκτης επικινδυνότητας πιθανώς ρυπασμένων πεδίων», Θέρμη, Φεβρουάριος 2011, INTERGEO Ε.Π.Ε., «Αποτελέσματα Περιβαλλοντικών Ελέγχων PHASE I και PHASE II σε 3 επιλεγμένα πεδία», Θέρμη, Σεπτέμβριος 2011, 92

96 INTERGEO Ε.Π.Ε., «Μελέτη περίπτωσης Απορρύπανσης και Παρακολούθησης των ρυπασμένων περιοχών στην πιλοτική περιοχής Δ. Θέρμης», Θέρμη, Σεπτέμβριος 2011, ΥΕΤΟΣ Ο.Ε., «Αποτίμηση και παρακολούθηση στεγανοποίησης με βάση το προτεινόμενο μοντέλο / Συντελεστής απορροής στις αστικές και αγροτικές περιοχές», Θεσσαλονίκη, Μάιος 2010, ΥΕΤΟΣ Ο.Ε., «Μελέτη σκοπιμότητας επέκτασης του οικισμού Ν. Ραιδεστού με βάση τον κίνδυνο στεγανοποίησης», Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2012, ΥΕΤΟΣ Ο.Ε., «Μελέτες περίπτωσης για τον περιορισμό της στεγανοποίησης σε υπο αστικοποίηση περιοχές» Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2012, ΥΕΤΟΣ Ο.Ε., «Σχεδιασμός μελέτης περίπτωσης μικρής κλίμακας», Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 2012, 93

97 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 94

98 Χάρτης 1. Ηλεκτρική αγωγιμότητα εδάφους (ECe, ds/m) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 0-30cm Χάρτης 2. Ηλεκτρική αγωγιμότητα εδάφους (ECe, ds/m) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 30-60cm 95

99 Χάρτης 3. Ηλεκτρική αγωγιμότητα εδάφους (ECe, ds/m) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 60-90cm Χάρτης 4. Ποσοστό ανταλλάξιμου νατρίου (ESP) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 0-30cm 96

100 Χάρτης 5. Ποσοστό ανταλλάξιμου νατρίου (ESP) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 30-60cm Χάρτης 6. Ποσοστό ανταλλάξιμου νατρίου (ESP) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 60-90cm 97

101 Χάρτης 7. Ποσοστό προσρόφησης νατρίου (SAR) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 0-30cm Χάρτης 8. Ποσοστό προσρόφησης νατρίου (SAR) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 30-60cm 98

102 Χάρτης 9. Ποσοστό προσρόφησης νατρίου (SAR) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 60-90cm Χάρτης 10. Οξύτητα εδάφους (ph) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 0-30cm 99

103 Χάρτης 11. Οξύτητα εδάφους (ph) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 30-60cm Χάρτης 12. Οξύτητα εδάφους (ph) στην περιοχή μελέτης στον ορίζοντα 60-90cm 100

104 Χάρτης 13. Δίκτυο αρδευτικών γεωτρήσεων στη λεκάνη του Ανθεμούντα 101