Διερεύνηση αντιλήψεων, ανάπτυξη και αξιολόγηση διδακτικής ακολουθίας για τη διδασκαλία της κλιματικής αλλαγής σε μαθητές δημοτικού σχολείου

Transcript

1 I ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΘΔΣΗΚΩΝ ΔΠΗΣΖΜΩΝ ΣΜΖΜΑ ΦΤΗΚΖ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ ΦΤΗΚΖ ΣΟΤ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΟ ΓΗΠΛΩΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Διερεύνηση αντιλήψεων, ανάπτυξη και αξιολόγηση διδακτικής ακολουθίας για τη διδασκαλία της κλιματικής αλλαγής σε μαθητές δημοτικού σχολείου Γαβηδνύδε Αζαλαζία Δπηβιέπνληεο : θ. Μπάεο Αιθηβηάδεο, Καζεγεηήο ζην Σκήκα Φπζηθήο, ρνιή Θ.Δ., ΑΠΘ θ. Παπαδνπνχινπ Πελειφπε, Λέθηνξαο ζην Παηδαγσγηθφ Σκήκα Νεπηαγσγψλ, Παλεπηζηήκην Γπηηθήο Μαθεδνλίαο Θεζζαινλίθε 2012

2 II Δπραξηζηίεο Με ηελ νινθιήξσζε ηεο παξνχζαο δηπισκαηηθήο εξγαζίαο, κε ηελ νπνία πεξαηψλνληαη θαη νη ζπνπδέο κνπ ζην κεηαπηπρηαθφ πξφγξακκα ηεο «Φπζηθήο ηνπ Πεξηβάιινληνο», κνπ δίλεηαη ε επθαηξία λα επραξηζηήζσ φινπο φζνη ζπλέβαιαλ ζηελ πξνζπάζεηά κνπ απηή. Πξψηα απ φια ζα ήζεια λα πσ έλα κεγάιν «επραξηζηψ» ζηνλ θ. Αιθηβηάδε Μπάε, θαζεγεηή ηνπ ηκήκαηνο Φπζηθήο ηνπ Α.Π.Θ., γηα ηε ζπλνιηθή ζηήξημε πνπ κνπ πξνζέθεξε. Ζ απφθαζή κνπ λα μεθηλήζσ έλα κεηαπηπρηαθφ ζην ηκήκα ηεο θπζηθήο, 24 ρξφληα κεηά ηε ιήςε ηνπ πηπρίνπ κνπ θη ελψ φιν απηφ ην δηάζηεκα νη επαγγεικαηηθέο κνπ δξαζηεξηφηεηεο ζρεηίδνληαλ κε δηαθνξεηηθά αληηθείκελα, ζίγνπξα δελ ήηαλ ηφζν απιή θαη ην εγρείξεκα απηφ ήηαλ αξθεηά δχζθνιν γηα κέλα. Ζ ζηήξημε ηνπ θ. Μπάε απφ ηελ αξρή ήηαλ πνιχ θαζνξηζηηθή. Πέξα απφ ηελ επηζηεκνληθή ηνπ θαηάξηηζε, ε νπνία άιισζηε είλαη αδηακθηζβήηεηε θαη δηεζλψο αλαγλσξηζκέλε, ζα ήζεια λα αλαθεξζψ θπξίσο ζην ξφιν ηνπ σο αλζξψπνπ θαη σο εθπαηδεπηηθνχ. Με ηε ζεηηθή ηνπ ζηάζε απέλαληη ζηνπο θνηηεηέο, ηελ ελζάξξπλζε ηνπ γηα δηαηχπσζε εξσηήζεσλ θαη ηελ πξνζπκία ηνπ λα ζπδεηήζεη νπνηαδήπνηε απνξία, κε βνήζεζε φρη κφλν λα αληαπνθξηζψ ζηηο ππνρξεψζεηο ηνπ καζήκαηφο ηνπ, αιιά δηθαηψλεη ζην έπαθξν ηνλ ηίηιν ηνπ «θαζεγεηή» πνπ θέξεη. Σν επφκελν κεγάιν «επραξηζηψ» κνπ απεπζχλεηαη ζηελ θ. Πελειφπε Παπαδνπνχινπ, ιέθηνξα ζην ηκήκα Νεπηαγσγψλ ηνπ Π.Γ.Μ., γηα ηελ πνιχηηκε ζπλεξγαζία πνπ κνπ πξνζέθεξε γηα ηελ νινθιήξσζε ηεο δηπισκαηηθήο κνπ. Ζ θ. Παπαδνπνχινπ ζηάζεθε ζην πιεπξφ κνπ ζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο εξγαζίαο κνπ, δίλνληάο κνπ νδεγίεο πνπ αθνξνχζαλ ηφζν ηηο πξψηεο θαηεπζχλζεηο γηα ηνλ ηξφπν δνπιεηάο πνπ έπξεπε λα αθνινπζήζσ, φζν θαη δηάθνξεο ιεπηνκέξεηεο θαηά ηελ ηειηθή ζπγγξαθή ηνπ θεηκέλνπ. Παξά ηηο πνιιέο ηεο ππνρξεψζεηο, ήηαλ πάληα δηαζέζηκε θάζε θνξά πνπ ηε ρξεηαδφκνπλ θαη ηελ επραξηζηψ γηα ηηο πνιιέο ψξεο πνπ αθηέξσζε ζηελ εξγαζία κνπ, ηε βνήζεηα θαη ηηο ζπκβνπιέο ηεο, ζηηο νπνίεο πξνζπάζεζα λα αληαπνθξηζψ φζν θαιχηεξα κπνξνχζα. Ζ θνίηεζε ζην κεηαπηπρηαθφ ήηαλ γηα κέλα έλα ηαμίδη, έλα ηαμίδη σξαίν αιιά θαη θνπηαζηηθφ. Υαίξνκαη πνπ ζηε δηάξθεηά ηνπ γλψξηζα πνιχ αμηφινγα άηνκα, φπσο ηνπο θαζεγεηέο θαη ηηο θαζεγήηξηέο κνπ, ηα λέα παηδηά πνπ δνπιεχνπλ ζην εξγαζηήξην θαη θπξίσο ηνπο ζπκθνηηεηέο θαη ηηο ζπκθνηηήηξηέο κνπ -ην Βαζίιε, ην Γηψξγν, ηελ Διέλε, ηελ Διπίδα, ηνλ Ζιία, ην Νίθν θαη ηε Υξχζα- κε ηνπο νπνίνπο, αλ θαη είλαη ζρεδφλ ζηελ ειηθία ησλ γησλ κνπ, ήκαζηαλ κία νκάδα. Θέισ λα επραξηζηήζσ επίζεο ηε θίιε κνπ θαη παιηά ζπκθνηηήηξηα, Αληηγφλε Αιεμάλδξνπ, γηα ην ελδηαθέξνλ θαη ηελ ελζάξξπλζή ηεο ζ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ κεηαπηπρηαθνχ κνπ, θαζψο θαη ην πξψην «ηδηαίηεξν» κάζεκα πνπ κνπ έθαλε ην θαινθαίξη ηνπ 2009, ζην βηβιίν ηνπ Liu. Λππάκαη κφλν πνπ παξάγεη θαη κεηαδίδεη γλψζε ζην Δζληθφ Κέληξν Δπηζηεκνληθψλ Δξεπλψλ ζην Παξίζη θη φρη ζε θάπνην παλεπηζηήκην ζηελ Διιάδα.

3 III Δπραξηζηψ αθφκε ηνπο δηεπζπληέο, ηνπο ζπλαδέιθνπο θαη θπξίσο ηνπο καζεηέο ησλ ζρνιείσλ πνπ κε ηε ζπλεξγαζία ηνπο κε βνήζεζαλ ζηε ζπγθέληξσζε ηνπ πιηθνχ πνπ ήηαλ απαξαίηεην γηα ηελ έξεπλά κνπ. Καη θπζηθά δε γίλεηαη λα παξαιείςσ ηελ νηθνγέλεηά κνπ, ηνπο γνλείο, ηελ αδειθή θαη ηελ πεζεξά κνπ, αθνχ φ,ηη είκαζηε θη φ,ηη θάλνπκε ζπλδέεηαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κε ην πεξηβάιινλ ζην νπνίν κεγαιψζακε θαη ζην νπνίν δνχκε. Κπξίσο φκσο ζέισ λα απεπζπλζψ ζηα παηδηά κνπ Νίθν, Αδάκ θαη Μαξία θαη θπζηθά ζην ζχδπγν θαη ζπλνδνηπφξν ηεο δσήο κνπ Γηάλλε, ν νπνίνο είλαη απηφο πνπ πάληα κε ζηεξίδεη, αιιά θαη «πιήηηεηαη» πεξηζζφηεξν απφ ηηο απνθάζεηο κνπ. Απ φινπο απηνχο καδί κε ην «επραξηζηψ» πνπ ππάξρνπλ ζηε δσή κνπ, ζα ήζεια λα δεηήζσ θαη κία κηθξή ζπγλψκε γηα ην ρξφλν πνπ ληψζσ φηη ηνπο ζηέξεζα αθηεξψλνληάο ηνλ ζηηο κεηαπηπρηαθέο ζπνπδέο κνπ. Απφ ηελ επνρή πνπ ήκνπλ θνηηήηξηα ήζεια πνιχ λα ζπλερίζσ ηηο ζπνπδέο κνπ ζε κεηαπηπρηαθφ επίπεδν. Οη δηάθνξεο φκσο απαηηήζεηο θαη ππνρξεψζεηο ηεο δσήο δε κνπ ην επέηξεςαλ. Σν γεγνλφο φηη ηα θαηάθεξα, έζησ θαη ηφζα ρξφληα αξγφηεξα, έζησ θη αλ απηφο ν ηίηινο δελ πξφθεηηαη λα κνπ πξνζθέξεη ηίπνηε, κε θάλεη λα αλαξσηηέκαη κήπσο ηειηθά είρε δίθην ν Paulo Coelho φηαλ έγξαθε ζηνλ Αιρεκηζηή φηη: «ηαλ ζέιεηο πάξα πνιχ θάηη, φιν ην χκπαλ ζπλσκνηεί γηα λα ηα θαηαθέξεηο»

4 IV Πεξηερόκελα Δπραξηζηίεο... II Καηάινγνο εηθφλσλ... X Καηάινγνο πηλάθσλ... XIV Καηάινγνο δηαθαλεηψλ... XV Καηάινγνο γξαθεκάησλ... XVI Πεξίιεςε... 1 Abstract 2 Δηζαγσγή... 3 Δξεπλεηηθνί ζηφρνη... 4 Γνκή ηεο εξγαζίαο... 5 ΠΡΩΣΟ ΜΔΡΟ Σν ζεσξεηηθό πιαίζην ηεο έξεπλαο Κεθάιαην 1 o : Δπηζηεκνληθά δεδνκέλα γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή 1.1. Σν θιηκαηηθό ζύζηεκα Οη έλλνηεο θαηξφο θαη θιίκα Πνηνη παξάγνληεο θαζνξίδνπλ ην θιίκα ηεο γεο Μεραληζκνί αλαηξνθνδφηεζεο Φαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ Σα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ε ρξνληθή εμέιημε ηεο ζπγθέληξσζήο ηνπο Τδξαηκνί (Ζ 2 0) Γηνμείδην ηνπ άλζξαθα (CO 2 ) Μεζάλην (CH4) Τπνμείδην ηνπ αδψηνπ (Ν 2 Ο) Άιια αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ Γπλακηθφ Παγθφζκηαο Θέξκαλζεο Κιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο (Radiative forcing) Κιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο απφ αλζξσπνγελείο πεγέο Κιηκαηηθόο εμαλαγθαζκόο από θπζηθέο πεγέο Μπνξεί ε ζέξκαλζε ηνπ 20 νπ αηψλα λα νθείιεηαη ζηε κεηαβιεηφηεηα ησλ θπζηθψλ παξαγφλησλ; Πεγέο θαη εθπνκπέο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ Παξαηεξνύκελεο κεηαβνιέο ζην θιίκα θαη ηα απνηειέζκαηά ηνπο Οη παξαηεξνχκελεο κεηαβνιέο ζην θιίκα ζε παγθφζκην επίπεδν Αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο Άλνδνο ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο Μείσζε ησλ πάγσλ Βξνρνπηψζεηο Αιιά θαηλφκελα Παξαηεξνχκελα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο... 33

5 V 1.3. Ζ θιηκαηηθή αιιαγή θαη νη κειινληηθέο επηπηψζεηο ηεο ζχκθσλα κε δηάθνξα ζελάξηα ελάξηα γηα ηηο εθπνκπέο ζην κέιινλ Μειινληηθέο αιιαγέο ζην θιίκα Παγθφζκηεο αιιαγέο ηνλ 21 ν αηψλα Σνπηθέο αιιαγέο ηνλ 21 ν αηψλα Αιιαγέο κεηά ηνλ 21 ν αηψλα Δπηπηψζεηο ζε ζπζηήκαηα θαη ηνκείο Οηθνζπζηήκαηα Σξνθή Αθηέο Βηνκεραλία, νηθηζκνί θαη θνηλσλία Τγεία Νεξφ Δπηπηψζεηο αλά πεξηνρή Αθξηθή Αζία Απζηξαιία θαη Νέα Εειαλδία Δπξψπε Λαηηληθή Ακεξηθή Βφξεηα Ακεξηθή Πνιηθέο πεξηνρέο Μηθξά λεζηά πζηήκαηα, ηνκείο θαη πεξηνρέο πνπ επεξεάδνληαη πεξηζζφηεξν απφ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πζηήκαηα θαη ηνκείο Πεξηνρέο Ομίληζε ησλ σθεαλψλ Αθξαία θαηλφκελα Κίλδπλνο γηα απφηνκεο ή κε αλαζηξέςηκεο κεηαβνιέο Ζ θιηκαηηθή αιιαγή ζηελ Δπξψπε Δθπνκπέο ζηε Δ.Δ Ζ θιηκαηηθή αιιαγή ζηελ Διιάδα Δθπνκπέο ζηελ Διιάδα Γηαρείξηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Οη ζηφρνη γηα ηε ζεξκνθξαζία θαη ηηο ζπγθεληξψζεηο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ Πξνζαξκνγή ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή Μεηξηαζκφο ησλ επηπηψζεσλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Μέζα γηα ηηο πνιηηηθέο κείσζεο ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Κξηηήξηα γηα ηελ αμηνιφγεζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ κέζσλ πνιηηηθήο Γηεζλείο πκθσλίεο IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) χκβαζε - Πιαίζην ησλ Ζ.Δ. γηα ηελ Κιηκαηηθή Αιιαγή... 66

6 VI Ζ Γηάζθεςε ζην Κπφην θαη ην Πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην (COP-3) Ζ Γηάζθεςε ηεο Κνπεγράγεο (COP15) Ζ Γηάζθεςε ζην Καλθνχλ (COP-16 ) Βαζηθέο αξρέο ησλ πνιηηηθψλ ηεο ΔΔ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (EEA) Καηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνύ όδνληνο Σν φδνλ θαη ν ξφινο ηνπ Παξαηεξνχκελε κείσζε ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο Αηηίεο ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο Μέηξα γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο θαη πξνβιέςεηο γηα ην κέιινλ ρέζε θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο θαη θιηκαηηθήο αιιαγήο Κεθάιαην 2 ν : Σν θαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ ειιεληθή θαη δηεζλή εθπαηδεπηηθή εξεπλεηηθή δξαζηεξηόηεηα 2.1 Αληηιήςεηο καζεηώλ γηα ην θαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ Πνζνηηθέο έξεπλεο Πνηνηηθέο έξεπλεο Γηαθνξνπνηεκέλα επξήκαηα γηα ηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ Αληηιήςεηο θνηηεηψλ / εθπαηδεπηηθψλ Έξεπλεο γηα ηε ζρέζε γλψζεο κε πξνζπκία αλάιεςεο δξάζεο χλνςε Κεθάιαην 3 ν : Αλαθνξέο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη άιια πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα ζηα βηβιία ηνπ δεκνηηθνύ ζρνιείνπ Κεθάιαην 4 ν : Ο ζηόρνο, ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη ε δηαηύπσζε ππνζέζεσλ ΓΔΤΣΔΡΟ ΜΔΡΟ Ζ εκπεηξηθή έξεπλα Κεθάιαην 5 ν : Μεζνδνινγηθό Πιαίζην 5.1. Ο εξεπλεηηθόο ζρεδηαζκόο Οη ζπκκεηέρνληεο/νπζεο ζηελ έξεπλα Σν εξεπλεηηθό εξγαιείν Ζ επηινγή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Σχπνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Γνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Δξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ Δξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ Ηρλνγξάθεκα ησλ παηδηψλ Αμηνπηζηία ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Ζ εξεπλεηηθή δηαδηθαζία...119

7 VII 5.5. Ζ πηινηηθή θάζε ηεο έξεπλαο Ζ επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ Δπεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ησλ εξσηήζεσλ θιεηζηνχ ηχπνπ Δπεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ησλ εξσηήζεσλ αλνηθηνχ ηχπνπ θαη ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηψλ ΣΡΗΣΟ ΜΔΡΟ Ζ Γηδαθηηθή παξέκβαζε Κεθάιαην 6 ν : ρεδηαζκόο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο 6.1. ηόρνη Θεσξεηηθή ζεκειίσζε ηεο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο ρεδηαζκόο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο Σερληθέο δηδαζθαιίαο Σν ηκήκα εθαξκνγήο Κεθάιαην 7 ν : Ζ Γηδαθηηθή αθνινπζία ε ελόηεηα: Φαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη αηηηαθή ζρέζε ηνπ κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θνπφο θαη ζηφρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ ε ελόηεηα: Σξύπα ηνπ όδνληνο Δμάξηεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο από ηε ζπγθέληξσζε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηηο αλζξώπηλεο δξαζηεξηόηεηεο θνπφο θαη ζηφρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ ε ελόηεηα: πλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θνπφο θαη ζηφρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ ε ελόηεηα: Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θνπφο θαη ζηφρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ ε ελόηεηα: Γξάζεηο πνπ βνεζνύλ ζηνλ πεξηνξηζκό ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θνπφο θαη ζηφρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα...156

8 VIII Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ ΣΔΣΑΡΣΟ ΜΔΡΟ Απνηειέζκαηα Κεθάιαην 8 ν : Παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο πξηλ ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε 8.1. Παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ ησλ εξσηήζεσλ θιεηζηνύ ηύπνπ Πξνυπάξρνπζα γλψζε γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Πξνυπάξρνπζα γλψζε γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθέο αιιαγήο Πξνυπάξρνπζα γλψζε γηα ηα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Πξνυπάξρνπζα γλψζε γηα ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Πξνυπάξρνπζα γλψζε γηα ηνπο ππεχζπλνπο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή Πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαη πξφζεζε γηα δξάζε χλνςε ησλ απνηειεζκάησλ ησλ εξσηήζεσλ θιεηζηνχ ηχπνπ Πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαη πξφζεζε γηα δξάζε Μεραληζκφο θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Πξάμεηο γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ ησλ εξσηήζεσλ αλνηρηνύ ηύπνπ Γεληθά πεξί θιηκαηηθήο αιιαγήο Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Σξφπνη αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο χλνςε ησλ επξεκάησλ ησλ εξσηήζεσλ αλνηρηνχ ηχπνπ Παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηώλ χλνςε ησλ επξεκάησλ ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηψλ ύγθξηζε απνηειεζκάησλ εξσηεκαηνινγίσλ θαη ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηώλ ύγθξηζε κεηαμύ ηκεκάησλ θαη ζρνιείσλ χγθξηζε ηεο επίδνζεο αλά ζεκαηηθφ άμνλα κεηαμχ ησλ ζρνιείσλ χγθξηζε ηεο ζπλνιηθήο επίδνζεο κεηαμχ ησλ ζρνιείσλ Κεθάιαην 9 ν : Αμηνιόγεζε ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο 9.1. Παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε Πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαη πξφζεζε γηα δξάζε Μεραληζκφο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο...217

9 IX Σξφπνη αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Έιεγρνο ηζόηεηαο κέζσλ ηηκώλ (t-test) πξηλ θαη κεηά ηε δηδαζθαιία Αμηνιόγεζε ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Αμηνιφγεζε ηνπ καζεζηαθνχ ηνκέα Αμηνιφγεζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζρεδηαζκνχ απφ ηα παηδηά Κεθάιαην 10 ν : πδήηεζε Φαηλόκελν ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Σξόπνη αληηκεηώπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Δλαιιαθηηθέο αληηιήςεηο Γηδαθηηθή παξέκβαζε Κεθάιαην 11 ν : πκπεξάζκαηα πκπεξάζκαηα Απαληήζεηο εξεπλεηηθώλ εξσηεκάησλ Αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ εηψλ (Δ δεκνηηθνχ) γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή Γηαθνξνπνηήζεηο ζηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή αλάινγα κε ηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ Δπίδξαζε ηεο ζηνρεπκέλεο δηδαζθαιίαο ζηηο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή Απαληήζεηο ππνζέζεσλ Πξνηάζεηο Πεξηνξηζκνί θαη πηζαλέο πξνεθηάζεηο ηεο έξεπλαο ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ I : Δξσηεκαηνιόγηα ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ II : Φύιια εξγαζίαο ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ III : Δλδεηθηηθέο εηθόλεο κε θόκηθο ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ VI: Εσγξαθηέο παηδηώλ...263

10 X Καηάινγνο εηθόλσλ Δηθφλα 1.1 Δλεξγεηαθφ ηζνδχγην ηεο γεο... 9 Δηθφλα 1.2 Σν ειεθηξνκαγλεηηθφ θάζκα ηνπ ήιηνπ (Ahrens, 2007) Δηθφλα 1.3 Φάζκα αθηηλνβνιίαο ήιηνπ θαη γεο (Οη θιίκαθεο γηα ηηο δχν θακπχιεο δηαθέξνπλ θαηά έλα παξάγνληα ) (Ahrens, 2007) Δηθφλα 1.4 Απνξξφθεζε ηεο αθηηλνβνιίαο απφ ηα αέξηα ηεο αηκφζθαηξαο. (Ahrens, 2007) Δηθφλα 1.5 Φαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ (IPCC 2007a) Δηθφλα 1.6 Φαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ (ΔΔΑ, 2008) Δηθφλα 1.7 Κιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο γηα φια ηα ζεξκνθεπηθά αέξηα κε κεγάιε δηάξθεηα δσήο (WMO, 2010a) Δηθφλα 1.8 Δμέιημε ηεο ζπγθέληξσζεο ησλ CO 2, CH 4, θαη N 2 O ηα ηειεπηαία ρξφληα (IPCC 2007d) Δηθφλα 1.9 Υξνληθή εμέιημε ησλ ζπγθεληξψζεσλ ηνπ SF 4 ζηελ αηκφζθαηξα απφ ην 1995 έσο ην 2009 (WMO, 2010a) Δηθφλα 1.10 Μέζεο ζπγθεληξψζεηο ησλ ζπνπδαηφηεξσλ αινγνλαλζξάθσλ απφ ην 1977 έσο ην 2009 (WMO, 2010α) Δηθφλα 1.11 πγθέληξσζε ησλ θπξηφηεξσλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ απφ ην 1979 κέρξη ην 2008 (NOAA, 2010) Δηθφλα 1.12 Κιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο ην 2005 ζε ζρέζε κε ην 1750 (Οη ιεπηέο καχξεο γξακκέο ζε θάζε ρξσκαηηζηή ξάβδν δειψλνπλ ην εχξνο ηεο αβεβαηφηεηαο γηα ηελ αληίζηνηρε ηηκή) (IPCC, 2007a) Δηθφλα 1.13 Μεηαβνιέο ζηε ζεξκνθξαζία ζε ζρέζε κε ην κέζν φξν ηνπ δηαζηήκαηνο ( ν C). Ζ καχξε γξακκή ππνδεηθλχεη ηελ παξαηεξνχκελε κεηαβνιή ζηε ζεξκνθξαζία, ελψ νη έγρξσκεο ισξίδεο δείρλνπλ ηηο πξνζνκνηψζεηο απφ ηα κνληέια. Σν ξνδ ρξψκα δείρλεη πξνζνκνηψζεηο πνπ πεξηιακβάλνπλ θπζηθνχο θαη αλζξψπηλνπο παξάγνληεο, ελψ ην κπιε πξνζνκνηψζεηο πνπ πεξηιακβάλνπλ κφλν θπζηθνχο παξάγνληεο. Οη δηαθεθνκκέλεο καχξεο γξακκέο αλαθέξνληαη ζε πεξηνρέο θαη πεξηφδνπο κε ιηγφηεξεο παξαηεξήζεηο. (IPCC, 2007a) Δηθφλα 1.14 Παγθφζκηεο αλζξσπνγελείο εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ (IPCC 2007d) Δηθφλα 1.15 Καηά θεθαιή εθπνκπέο ηνπ CO 2 ζε ηνπηθφ επίπεδν ην 2003 (UNEP, 2007) Δηθφλα 1.16 Δθπνκπέο CO 2 απφ νξπθηά θαχζηκα αλά πεξηνρή (UNEP, 2007) Δηθφλα 1.17 Μεηαβνιέο ζηε ζεξκνθξαζία, ζην επίπεδν ηεο ζάιαζζαο θαη ηε ρηνλνθάιπςε ζην Βφξεην Ζκηζθαίξην (IPCC, 2007a) Δηθφλα 1.18 Μεηαβνιέο ζηε ζεξκνθξαζία επηθάλεηαο ην ρξνληθφ δηάζηεκα (IPCC, 2007a) Δηθφλα 1.19 ελάξηα γηα ηηο εθπνκπέο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ απφ ην 2000 κέρξη ην 2100, απνπζία πξφζζεησλ πνιηηηθψλ γηα ην θιίκα (IPCC, 2007d)... 35

11 XI Δηθφλα 1.20 Μειινληηθή άλνδνο ηεο ζεξκνθξαζίαο ζχκθσλα κε ηα δηάθνξα κνληέια (IPCC, 2007a) Δηθφλα 1.21 Αλακελφκελε θαηά ηφπνπο άλνδνο ηεο ζεξκνθξαζίαο (IPCC, 2007d).. 38 Δηθφλα Πξνβιέςεηο γηα κεηαβνιέο ζηηο βξνρνπηψζεηο (IPCC, 2007d) Δηθφλα 1.23 Πξνβιέςεηο γηα ηηο κεηαβνιέο ζηηο απνξξνέο ησλ πδάησλ κέρξη ηα ηέιε ηνπ 21 νπ αηψλα (IPCC 2007d) Δηθφλα 1.24 Μέζε έθηαζε ηνπ ζαιάζζηνπ πάγνπ ηεο Αξθηηθήο ην επηέκβξην ηνπ (Έθηαζε ην ηζηνξηθφ ρακειφ, 39% θάησ απφ ην κέζν φξν ησλ δχν πξψησλ δεθαεηηψλ ησλ δνξπθνξηθψλ παξαηεξήζεσλ θφθθηλε γξακκή) (Πεγή ΔΔΑ,2008) Δηθφλα 1.25 Μεηαβνιέο ζην επίπεδν ηεο ζάιαζζαο ζηελ Δπξψπε ην δηάζηεκα (ΔΔΑ, 2008) Δηθφλα 1.26 Δθπνκπέο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ (εθηφο LULUCF) ζηελ EU-27 ηελ πεξίνδν (Πεγή ΔΔΑ, 2011) Δηθφλα 1.27 Δθπνκπέο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ (εθηφο LULUCF) ζηελ EU-15 ηελ πεξίνδν θαη ζχγθξηζε κε ην ζηφρν γηα ην δηάζηεκα (Πεγή ΔΔΑ, 2011) Δηθφλα 1.28 Μεληαία θαηαλνκή ηνπ αξηζκνχ ησλ εκεξψλ (%) κε βξνρφπησζε πεξηζζφηεξν απφ 30 θαη 50 (κεληαίνο αξηζκφο ησλ εκεξψλ πνπ ππεξβαίλνπλ ηα ζπγθεθξηκέλα φξηα, δηαηξεκέλνο κε ηνλ αξηζκφ πγξψλ εκεξψλ ηνπ αληίζηνηρνπ κήλα) (Nastos and Zerefos, 2008 απφ ΔΚΠΑΑ, 2008) Δηθφλα 1.29 πλνιηθέο εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ Διιάδα ηελ πεξίνδν (ΤΠΔΥΧΓΔ, 2008α) Δηθφλα 1.30 Δθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ (ιαραλί γξακκή) ζηελ Διιάδα ην δηάζηεκα θαη παξάγνληεο πνπ ηηο επεξεάδνπλ (Πεγή ΤΠΔΚΑ 2010) Δηθφλα 1.31 Καηαθφξπθε θαηαλνκή ηνπ αηκνζθαηξηθνχ φδνληνο (WMO, 2010b) Δηθφλα 1.32 Ζ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο ζηελ Αληαξθηηθή (WMO, 2010b) Δηθφλα 1.33 Μέζε ηηκή ζπλνιηθνχ φδνληνο ζηηο πνιηθέο πεξηνρέο (WMO 2010b) Δηθφλα Διάρηζηε ζεξκνθξαζία αέξα ζηε ζηξαηφζθαηξα ηεο Αξθηηθήο θαη ηεο Αληαξθηηθήο. Με ηε ζπλερή καχξε γξακκή απεηθνλίδεηαη ην φξην ησλ -78 ν C γηα ην ζρεκαηηζκφ πνιηθψλ ζηξαηνζθαηξηθψλ λεθψλ. (WMO, 2010b) Δηθφλα 1.35 Σξέρνληα θαη πξνβιεπφκελα απνηειέζκαηα ησλ Πξσηνθφιινπ ηνπ Μφληξεαι θαη ησλ αλαζεσξήζεψλ ηνπ (WMO 2010b) Δηθφλα 1.36 Παγθφζκηα θαηαλάισζε ησλ CFCs θαη HCFCs (Πεγή UNEP 2007) Δηθφλα 1.37 Πξνζνκνηψζεηο ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο Απνηειέζκαηα απφ κνληέια (WMO 2010b) Δηθφλα 1.38 Κιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο ιφγσ κεηαβνιψλ ζε αλζξσπνγελή αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ ην ρξνληθφ δηάζηεκα (WMO, 2010 ) Δηθφλα 3.1 Απφζπαζκα απφ ην βηβιίν ηεο Γεσγξαθίαο ηεο Δ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνχ Δηθφλα 3.2 Απφζπαζκα απφ ην βηβιίν ηεο Κνηλσληθήο θαη Πνιηηηθήο Αγσγήο ηεο Δ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνχ...105

12 XII Δηθφλα 3.3 Απφζπαζκα (α) απφ ην βηβιίν ηεο Γεσγξαθίαο ηεο Σ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνχ Δηθφλα 3.4 Απφζπαζκα (β) απφ ην βηβιίν ηεο Γεσγξαθίαο ηεο Σ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνχ Δηθφλα III Δηθφλα III-2. Πεγή Δηθφλα III- 3. Πεγή ml Δηθφλα III- 4. Πεγή: Δηθφλα VI-1. Ζ ζπλεηζθνξά ησλ θαπζαεξίσλ ησλ απηνθηλήησλ ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή (Αγφξη, Σ2 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-2. Ζ ηξχπα ηνπ φδνληνο επηηξέπεη ηηο επηθίλδπλεο αθηίλεο ηνπ ήιηνπ (άγξηνο) λα εηζέιζνπλ ζηε γε θη έηζη πξνθαιεί ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ, ηηο πιεκκχξεο, αιιά θαη πνλνθέθαιν ζηνπο αλζξψπνπο (Αγφξη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) Δηθφλα VI-3. Ζ ηξχπα ηνπ φδνληνο κεγεζχλεηαη ιφγσ ηεο κφιπλζεο/ξχπαλζεο ηνπ πεξηβάιινληνο απφ ηα θαπζαέξηα, κε απνηέιεζκα ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ θαη ηηο πιεκκχξεο (Αγφξη, 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ) Δηθφλα VI-4. Σα θαπζαέξηα ησλ εξγνζηαζίσλ θαη ν ξφινο ησλ αλζξψπσλ γεληθά σο βαζηθέο αηηίεο ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο (Κνξίηζη, Σ2 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-5. Σα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ ππεχζπλα γηα ηελ ππεξζέξκαλζε. Οη ππαίηηνη ηεο ππεξζέξκαλζεο δελ είλαη απηνί πνπ πθίζηαληαη ηηο ζνβαξφηεξεο επηπηψζεηο ηεο. (Κνξίηζη, 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-6. Σα θαπζαέξηα ησλ κεηαθνξηθψλ κέζσλ σο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο). Ζ αλαθχθισζε θαη ε απνθπγή αλεμέιεγθηεο απφξξηςεο ζθνππηδηψλ θαη κφιπλζε ηνπ πεξηβάιινληνο σο ιχζεηο γηα ην πξφβιεκα. (Αγφξη, Σ2 3 ν Γ.ρ Πεχθσλ) Δηθφλα VI-7. Ζ ζπκβνιή ηεο ξχπαλζεο απφ ηα εξγνζηάζηα θαη ηα απηνθίλεηα ζηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε. (Αγφξη, 1 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-8. Καηαδίθε ζπκπεξηθνξψλ φπσο ε αλεμέιεγθηε απφξξηςε απνξξηκκάησλ (Κνξίηζη, 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ) Δηθφλα VI-9. Σα ζθνππίδηα ζπκβάιινπλ ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή. (Κνξίηζη, Σ2 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-10. Δθδήισζε αηζζεκάησλ αγάπεο γηα ηε γε θαη επηζήκαλζε ηνπ ξφινπ ηεο ηξχπαο ηνπ φδνληνο. (Κνξίηζη, Σ2 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-11. Έθθιεζε πξνο φινπο λα βνεζήζνπλ ηνλ θφζκν, κέζσ θαη ηεο αλαθχθισζεο. Γίλεηαη αλαθνξά ζε πξνβιήκαηα, φπσο ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ, νη παξεκβάζεηο ζην θπζηθφ ηνπίν, ηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ θαη πξνηείλνληαη ιχζεηο φπσο ε αμηνπνίεζε ηεο ειηαθήο ελέξγεηαο γηα ηελ θίλεζε ησλ απηνθηλήησλ. (Κνξίηζη, 43 ν Γ.ρ Θεζζαινλίθεο) Δηθφλα VI-12. Έθθιεζε γηα βνήζεηα κε επηζήκαλζε ηνπ θηλδχλνπ απφ ηε κφιπλζε ηνπ πεξηβάιινληνο. (Κνξίηζη, 3 ν Γ.ρ Γηαβαηψλ)...270

13 XIII Δηθφλα VI-13. Ο ήιηνο αλαηέιεη πίζσ απφ ηε γε. (Κνξίηζη Σ2 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ)..271 Δηθφλα VI-14. Δπηπηψζεηο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο: ιηψζηκν πάγσλ, δηαηαξαρή ηνπ βηνινγηθνχ θχθινπ ησλ δψσλ, έιιεηςε ηξνθήο γηα ηα δψα, πξνβιήκαηα ηεο πγείαο ησλ αλζξψπσλ. (Κνξίηζη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) Δηθφλα VI-15. Σα θαπζαέξηα θαη ε ξχπαλζε ηνπ πεξηβάιινληνο σο αηηίεο ησλ δεηλψλ ηεο γεο. (Αγφξη, Σ2 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-16. Ζ γε κέζα ζ έλα ζεξκνθήπην. (Κνξίηζη, Σ1 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-17. Αηηηνινγία ηνπ κεραληζκνχ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ (Κνξίηζη, Σ1 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-18. Ο θαπλφο σο αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ν θαηαζηξνθηθφο ξφινο ηνπ αλζξψπνπ απέλαληη ζηε δσνδφηξα γε.(κνξίηζη, Σ1 3 ν Γ.ρ Πεχθσλ) Δηθφλα VI-19. Ζ θιηκαηηθή αιιαγή θαηαζηξεπηηθή γηα ηνπο πάγνπο θαη ηα δψα πνπ δνπλ ζε απηνχο, αιιά θαη ηα θπηά (Κνξίηζη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) Δηθφλα VI-20. Έθθιεζε ηεο ζιηκκέλεο γεο γηα βνήζεηα (Κνξίηζη, Σ1 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ) Δηθφλα VI-21. Σα θαπζαέξηα θαη ηα πξνσζεηηθά αέξηα ππεχζπλα γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πνπ νδεγεί θαη ζα νδεγήζεη ζε απμαλφκελε άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο (Κνξίηζη, Σ1, 3 ν Γ.ρ. Πεχθσλ)...275

14 XIV Καηάινγνο πηλάθσλ Πίλαθαο 1.1 πγθεληξψζεηο ησλ CO 2, CH 4 θαη N 2 O ην 2009, θαη κεηαβνιέο ηνπο ην δηάζηεκα (WMO, 2010a) Πίλαθαο 1.2 Γπλακηθφ Παγθφζκηαο Θέξκαλζεο δηάθνξσλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ (IPCC, 2007a) Πίλαθαο 1.3 Πξνβιεπφκελε κέζε παγθφζκηα αχμεζε ζεξκνθξαζίαο θαη άλνδνο επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο ζην ηέινο ηνπ 21νπ αηψλα (IPCC, 2007d).. 36 Πίλαθαο 1.4 Παξαδείγκαηα πηζαλψλ επηπηψζεσλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο εμαηηίαο αθξαίσλ θαηξηθψλ θαη θιηκαηηθψλ. κεηαβνιψλ, γηα ηα κέζα έσο ηα ηέιε ηνπ 21 νπ αηψλα (IPCC 2007d) Πίλαθαο 1.5 Μέηξα πξνζαξκνγήο αλά ηνκέα (IPCC, 2007d) Πίλαθαο 1.6 Τπνρξεψζεηο ησλ ρσξψλ γηα κείσζε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζχκθσλα κε ην Πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην Πίλαθαο 1.7 Τπνρξεψζεηο ησλ Κξαηψλ-Μειψλ ηεο Δ.Δ. γηα κείσζε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Πίλαθαο 5.1 Ζ θαηαλνκή θχινπ ζην δείγκα Πίλαθαο 5.2 Δθπαηδεπηηθά θαη καζεζηαθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ/ηξηψλ ηνπ δείγκαηνο Πίλαθαο 8.1 πλνιηθή επίδνζε ησλ καζεηψλ αλά ηκήκα Πίλαθαο 8.2 Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ ηηκψλ (t-test) ησλ επηδφζεσλ ησλ καζεηψλ αλά ηκήκα (df θαη Sig(2-tailed)) Πίλαθαο 9.1. πλνιηθή επίδνζε πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε Πίλαθαο 9.2 Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ ηηκψλ (t-test) ζηα ηκήκαηα παξέκβαζεο (Σ 2 ) θαη αλαθνξάο (Σ 1 ) πξηλ ηε δηδαζθαιία Πίλαθαο 9.3 Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ ηηκψλ (t-test) ζην ηκήκα αλαθνξάο (Σ 1 ) πξηλ θαη κεηά ηε δηδαζθαιία Πίλαθαο 9.4 Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ ηηκψλ (t-test) ζην ηκήκα παξέκβαζεο (Σ 2 ) πξηλ θαη κεηά ηε δηδαζθαιία Πίλαθαο 9.5 Έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ ηηκψλ (t-test) ζηα ηκήκαηα παξέκβαζεο (Σ 2 ) θαη αλαθνξάο (Σ 1 ) κεηά ηε δηδαζθαιία Πίλαθαο V.1. πγθεληξσηηθφο πίλαθαο ησλ ζεκαληηθφηεξσλ αλαθνξψλ πνπ πεξηέρνληαη ζηηο απαληήζεηο θαη ηα ηρλνγξαθήκαηα ησλ παηδηψλ θαη ε θαηαλνκή ηνπο θαηά ζπρλφηεηεο () θαη πνζνζηά (Π)

15 XV Καηάινγνο δηαθαλεηώλ Γηαθάλεηα 7.1 Πψο ιεηηνπξγεί ην ζεξκνθήπην Γηαθάλεηα 7.2 χζηαζε ηεο αηκφζθαηξαο Γηαθάλεηα 7.3 Σν θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ Γηαθάλεηα 7.4 Σν θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ νθείιεηαη κφλν ζηηο ελέξγεηεο ησλ αλζξψπσλ; Γηαθάλεηα 7.5 Σξχπα ηνπ φδνληνο Γηαθάλεηα 7.6 Δμέιημε ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ζηελ αηκφζθαηξα Γηαθάλεηα 7.7 Δμέιημε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ απφ ην 1980 κέρξη ην Γηαθάλεηα 7.8 Μεηαβνιέο ζηε ζεξκνθξαζία ηεο επηθάλεηαο ηεο γεο Γηαθάλεηα 7.9 Μέζε παγθφζκηα ζεξκνθξαζία επηθάλεηαο Γηαθάλεηα 7.10 Γηαθπκάλζεηο κέζεο παγθφζκηαο ζεξκνθξαζίαο, επηπέδνπ ζάιαζζαο, ρηνλνθάιπςεο ζην βφξεην εκηζθαίξην Γηαθάλεηα 7.11 Αξθηηθή Γηαθάλεηα 7.12 Ο θχθινο ηνπ άλζξαθα Γηαθάλεηα 7.13 Βαζηθέο πεγέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ Διιάδα Γηαθάλεηα 7.14 Υξνληθή εμέιημε ηεο ζπγθέληξσζεο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Γηαθάλεηα 7.15 Παγθφζκηεο εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ,

16 XVI Καηάινγνο γξαθεκάησλ Γξάθεκα 8.1 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 1β «Ζ θιηκαηηθή αιιαγή έρεη ζρέζε κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ» Γξάθεκα 8.2 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 1β «Σν θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ νθείιεηαη κφλν ζηηο ελέξγεηεο ησλ αλζξψπσλ» Γξάθεκα 8.3 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 1γ «Σν δηνμείδην ηνπ άλζξαθα είλαη πνιχ ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ» Γξάθεκα 8.4 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 1δ «Σν νμπγφλν είλαη πνιχ ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ» Γξάθεκα 8.5 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 1ε «Σν κεζάλην είλαη πνιχ ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ» Γξάθεκα 8.6 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2α «Οη εθπνκπέο θαπζαεξίσλ απφ ηα εξγνζηάζηα» Γξάθεκα 8.7 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2β «Οη εθπνκπέο θαπζαεξίσλ απφ ηα απηνθίλεηα» Γξάθεκα 8.8 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2γ «Ζ κείσζε ηνπ φδνληνο ζην αλψηεξν ζηξψκα ηεο αηκφζθαηξαο (ηξχπα ηνπ φδνληνο)» Γξάθεκα 8.9 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2δ «Ζ ρξήζε άλζξαθα θαη πεηξειαίνπ απφ ηε Γ.Δ.Ζ» Γξάθεκα 8.10 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2ε «Ζ ζέξκαλζε ησλ ζπηηηψλ» Γξάθεκα 8.11 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2ζη «Ζ ςχμε ησλ ζπηηηψλ (θιηκαηηζηηθά)» Γξάθεκα 8.12 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2δ «Ζ ρξήζε ζπξέη» Γξάθεκα 8.13 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2ε «Ζ θαηαζηξνθή ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ» Γξάθεκα 8.14 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 3α «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε ιηγφηεξεο πιεκκχξεο ζηε γε» Γξάθεκα 8.15 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 3β «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε θάπνηα δψα θαη θπηά ζα εμαθαληζηνχλ» Γξάθεκα 8.16 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 3γ «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ε γε ζα γίλεη πην ζεξκή» Γξάθεκα 8.17 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 3δ «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ζα πάζνπλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο» Γξάθεκα 8.18 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 3ε «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε πεξηζζφηεξε μεξαζία ζηε γε» Γξάθεκα 8.19 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 3ζη «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα ιηψζνπλ νη πάγνη ζηνπο πφινπο» Γξάθεκα 8.20 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 3δ «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε πεξηζζφηεξνπο ζεηζκνχο» Γξάθεκα 8.21 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4α «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ δε ρξεζηκνπνηνχκε ηφζα πνιιά ηδηπάθηα θη

17 XVII άιια κεγάια απηνθίλεηα, αιιά κηθξφηεξα πνπ θαηαλαιψλνπλ ιηγφηεξα θαχζηκα γηα ηελ ίδηα δηαδξνκή» Γξάθεκα 8.22 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4β «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ δε ρξεζηκνπνηνχκε ηφζα πνιιά ζπξέη» Γξάθεκα 8.23 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4γ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ηξψκε ιηγφηεξν θξέαο» Γξάθεκα 8.24 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4δ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ρξεζηκνπνηνχκε πεξηζζφηεξν ηα θιηκαηηζηηθά ην θαινθαίξη» Γξάθεκα 8.25 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ε «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ κνλψλνπκε θαιχηεξα ηα ζπίηηα καο» Γξάθεκα 8.26 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ζη «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ θάλνπκε νηθνλνκία ζην ξεχκα» Γξάθεκα 8.27 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4δ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ δελ αγνξάδνπκε θαηλνχξηα ξνχρα, αιιά θνξάκε απηά πνπ είρακε αγνξάζεη αξθεηφ θαηξφ πξηλ (αξθεί λα καο ρσξάλε )» Γξάθεκα 8.28 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ε «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ έρνπκε πεξηζζφηεξνπο ειηαθνχο ζεξκνζίθσλεο ζηα ζπίηηα καο» Γξάθεκα 8.29 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ζ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ιέκε θαη ζε άιινπο αλζξψπνπο απηά πνπ μέξνπκε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή» Γξάθεκα 8.30 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4η «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ θπηεχνπκε πεξηζζφηεξα δέληξα» Γξάθεκα 8.31 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηα «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ πξνζηαηεχνπκε ηα ζπάληα δψα θαη θπηά».178 Γξάθεκα 8.32 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηβ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ αλάβνπκε πεξηζζφηεξν ην ζεξκνζίθσλα».179 Γξάθεκα 8.33 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηγ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ αλαθπθιψλνπκε πεξηζζφηεξα πξάγκαηα».179 Γξάθεκα 8.34 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηδ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ζηακαηήζνπλ ην θάπληζκα» Γξάθεκα 8.35 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηε «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ρξεζηκνπνηνχκε ηα πξάγκαηα (φπσο ηε ηζάληα ή ηελ θαζεηίλα) θάπνηνπ πνπ δελ ηα ρξεηάδεηαη πιένλ (π.ρ. ηνπ κεγάινπ καο αδειθνχ ή ηνπ θίινπ καο)» Γξάθεκα 8.36 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηζη «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ θιείλνπκε ηελ ηειεφξαζε κφλν κε ην ηειεθνληξφι» Γξάθεκα 8.37 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηδ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ηξψκε πξντφληα πνπ παξάγνληαη ζηελ πεξηνρή καο θαη δελ ηα θέξλνπκε απφ πνιχ καθξηά»...182

18 XVIII Γξάθεκα 8.38 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηε «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ρξεζηκνπνηνχκε ιηγφηεξν ηα απηνθίλεηά καο θαη κεηαθηλνχκαζηε κε άιινπο ηξφπνπο» Γξάθεκα 8.39 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηζ «Γξάςε ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο λνκίδεηο φηη αλ κεηαθηλνχκαζηε ζα πεξηνξίζνπκε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή» Γξάθεκα 8.40 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 5 «Πνηνη λνκίδεηο φηη πξέπεη λα δξάζνπλ γηα λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή;» Γξάθεκα 8.41 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 1 «Σα δεηήκαηα πνπ έρνπλ ζρέζε κε ην πεξηβάιινλ κε απαζρνινχλ αξθεηά» Γξάθεκα 8.42 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 6 «Θα έθαλεο θάπνηεο ελέξγεηεο πνπ ζα πεξηφξηδαλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, αθφκε θη αλ ρξεηαδφηαλ λα αιιάμεηο αγαπεκέλεο ζνπ ζπλήζεηεο;» Γξάθεκα 8.43 σζηέο απαληήζεηο σο πξνο ην πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξφζεζε γηα δξάζε Γξάθεκα 8.44 σζηέο απαληήζεηο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Γξάθεκα 8.45 Λάζνο απαληήζεηο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Γξάθεκα 8.46 «Γελ μέξσ» γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Γξάθεκα 8.47 σζηέο απαληήζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.48 Λάζνο απαληήζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.49 «Γελ μέξσ» γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.50 σζηέο απαληήζεηο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.51 Λάζνο απαληήζεηο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.52 «Γελ μέξσ» γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.53 σζηέο απαληήζεηο ζρεηηθά κε ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.54 σζηέο απαληήζεηο ζρεηηθά κε ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.55 Λάζνο απαληήζεηο ζρεηηθά κε ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.56 «Γελ μέξσ» ζρεηηθά κε ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 8.57 Καηαλνκή αζαθψλ απαληήζεσλ ή ηχπνπ «δελ μέξσ» ζηελ εξψηεζε 1 «Ση είλαη θαηά ηε γλψκε ζνπ ε θιηκαηηθή αιιαγή (ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε);» Γξάθεκα 8.58 Καηαλνκή επηθξαηέζηεξσλ απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 1 «Ση είλαη θαηά ηε γλψκε ζνπ ε θιηκαηηθή αιιαγή (ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε);» Γξάθεκα 8.59 Καηαλνκή αζαθψλ απαληήζεσλ ή ηχπνπ «δελ μέξσ» ζηελ εξψηεζε 2 «Πνηεο πηζηεχεηο φηη είλαη νη αηηίεο πνπ πξνθαινχλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή;» Γξάθεκα 8.60 Καηαλνκή επηθξαηέζηεξσλ απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2 «Πνηεο πηζηεχεηο φηη είλαη νη αηηίεο πνπ πξνθαινχλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή;»...197

19 XIX Γξάθεκα 8.61 Καηαλνκή αζαθψλ απαληήζεσλ ή ηχπνπ «δελ μέξσ» ζηελ εξψηεζε 3 «Ση απνηειέζκαηα λνκίδεηο φηη έρεη ε θιηκαηηθή αιιαγή;» Γξάθεκα 8.62 Καηαλνκή επηθξαηέζηεξσλ απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 3 «Ση απνηειέζκαηα λνκίδεηο φηη έρεη ε θιηκαηηθή αιιαγή;» Γξάθεκα 8.63 Καηαλνκή αζαθψλ απαληήζεσλ ή ηχπνπ «δελ μέξσ» ζηελ εξψηεζε 4 «Πηζηεχεηο φηη ππάξρεη θάηη πνπ εζχ κπνξείο λα θάλεηο γηα λα πεξηνξίζεηο ηελ θιηκαηηθή αιιαγή; Αλ λαη, ηη λνκίδεηο φηη είλαη απηφ;» Γξάθεκα 8.64 Καηαλνκή επηθξαηέζηεξσλ απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4 «Πηζηεχεηο φηη ππάξρεη θάηη πνπ εζχ κπνξείο λα θάλεηο γηα λα πεξηνξίζεηο ηελ θιηκαηηθή αιιαγή; Αλ λαη, ηη λνκίδεηο φηη είλαη απηφ;» Γξάθεκα 8.65 Καηαλνκή ηδεψλ ησλ παηδηψλ πνπ αλαδεηθλχνληαη απφ ηε δσγξαθηθή ηνπο Γξάθεκα 8.66 Μέζνη φξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ην πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξνζπκία γηα δξάζε αλά ηκήκα Γξάθεκα 8.67 Μέζνη φξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ αλά ηκήκα Γξάθεκα 8.68 Μέζνη φξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο αλά ηκήκα Γξάθεκα 8.69 Μέζνη φξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο αλά ηκήκα Γξάθεκα 8.70 Μέζνη φξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο αλά ηκήκα Γξάθεκα 8.71 πλνιηθή επίδνζε ησλ καζεηψλ αλά ηκήκα Γξάθεκα 9.1 σζηέο απαληήζεηο γηα ην πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξφζεζε γηα δξάζε Γξάθεκα 9.2 σζηέο απαληήζεηο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Γξάθεκα 9.3 σζηέο απαληήζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 9.4 Λάζνο απαληήζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 9.5 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 2δ «Πηζηεχεηο φηη ε ρξήζε ζπξέη θάλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πην έληνλε;», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε Γξάθεκα 9.6 σζηέο απαληήζεηο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 9.7 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 3δ «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε πεξηζζφηεξνπο ζεηζκνχο;», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε Γξάθεκα 9.8 σζηέο απαληήζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γξάθεκα 9.9 σζηέο απαληήζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο..219 Γξάθεκα 9.10 σζηέο απαληήζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο.220 Γξάθεκα 9.11 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηδ «Μπνξνχκε λα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ζηακαηήζνπλ ην θάπληζκα», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε...221

20 XX Γξάθεκα 9.12 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4β «Μπνξνχκε λα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ δε ρξεζηκνπνηνχκε ηφζα πνιιά ζπξέη», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε Γξάθεκα 9.13 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξψηεζε 4ηα «Μπνξνχκε λα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ πξνζηαηεχνπκε ηα ζπάληα δψα θαη θπηά», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε Γξάθεκα 9.14 Λάζνο αληηιήςεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο...222

21 1 Πεξίιεςε ηελ παξνχζα εξγαζία δηεξεπλήζεθε ε θηινπεξηβαιινληηθή ζηάζε 118 παηδηψλ ηεο έθηεο ηάμεο, ηεζζάξσλ δεκνηηθψλ ζρνιείσλ (πέληε ηκεκάησλ) ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηεο Θεζζαινλίθεο, θαζψο θαη νη γλψζεηο ηνπο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηηο αηηίεο, ηηο ζπλέπεηεο θαη θπξίσο ηηο δξάζεηο αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ζ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε κε ρξήζε ελφο κεηθηνχ εξσηεκαηνινγίνπ αλνηθηψλ θαη θιεηζηψλ εξσηήζεσλ θαη ελφο ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηψλ. Σα επξήκαηα ηεο κειέηεο δείρλνπλ ζεηηθή ζηάζε ησλ παηδηψλ απέλαληη ζην πεξηβάιινλ θαη αξθεηή πξνζπκία γηα πξνζσπηθή δξάζε. πλνιηθά παξαηεξείηαη έλα έιιεηκκα γλψζεο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηα ζεξκνθεπηθά αέξηα. Αληίζεηα ηα παηδηά θαίλνληαη θαιχηεξα ελεκεξσκέλα γηα ηηο αηηίεο θαη ηηο επηπηψζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ, θαζψο θαη ηνπο ηξφπνπο πεξηνξηζκνχ ηνπ. Αλαδείρζεθαλ φκσο θαη αξθεηέο ιάζνο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ νη νπνίεο αληηζηνηρνχλ θπξίσο ζηνπο παξαθάησ άμνλεο: Σελ αδπλακία λα εληνπίζνπλ ηελ «θξπκκέλε ελέξγεηα». Σελ ελαιιαθηηθή αληίιεςε πνπ ζπγρέεη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ κε ηε κείσζε ηνπ φδνληνο ζηε ζηξαηφζθαηξα θαη φ,ηη άιιν ζπλδέεηαη κ απηή, φπσο ηε ρξήζε ζπξέη ή ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο. Σελ ηάζε ησλ παηδηψλ γηα γεληθεχζεηο, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο θάζε θηινπεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά - φπσο ε πξνζηαζία ησλ ζπάλησλ εηδψλ θαη ε απνθπγή απφξξηςεο ζθνππηδηψλ ζηνπο δξφκνπο, ή πξάμεηο πνπ σθεινχλ ηελ πγεία ηνπ αλζξψπνπ, φπσο ε δηαθνπή ηνπ θαπλίζκαηνο - ζπκβάιιεη ζεηηθά ζηελ αληηκεηψπηζε φισλ ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ πεξηβάιινληνο. Σε ζχγρπζε ησλ ελλνηψλ θαηξφο θαη θιίκα. ηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα ζπλεγνξνχλ ζε θάπνην βαζκφ θαηαγξαθέο θαη απφ ηα ηξία κέξε ηνπ εξεπλεηηθνχ καο εξγαιείνπ, δειαδή ηηο αλνηρηέο θαη ηηο θιεηζηέο εξσηήζεηο, αιιά θαη ην ηρλνγξάθεκα ησλ παηδηψλ. Ζ ζχγθξηζε ησλ απαληήζεσλ ησλ καζεηψλ ησλ δηαθφξσλ ζρνιείσλ δελ αλέδεημε αμηνζεκείσηεο δηαθνξνπνηήζεηο. Αθνινχζεζε ν ζρεδηαζκφο θαη ε εθαξκνγή ζρεηηθήο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο ζε έλα απφ ηα πέληε ηκήκαηα ηνπ δείγκαηνο. ηε ζπλέρεηα δηεξεπλήζεθαλ εθ λένπ νη αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ απηνχ ηνπ ηκήκαηνο, αιιά θαη νη αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ ελφο άιινπ απφ ηα πέληε αξρηθά, ζην νπνίν δελ έγηλε θακηά ζρεηηθή δηδαθηηθή παξέκβαζε θαη ρξεζηκνπνηήζεθε σο νκάδα ειέγρνπ. ηα απνηειέζκαηα δελ θαηαγξάθεθαλ νπζηαζηηθέο δηαθνξέο ζην pretest θαη posttest ζην ηκήκα ειέγρνπ, αληίζεηα ππήξμε ζεκαληηθή βειηίσζε ζηηο απφςεηο ησλ παηδηψλ ηνπ ηκήκαηνο παξέκβαζεο. Σα πνζνζηά ησλ ζσζηψλ απαληήζεσλ απμήζεθαλ αηζζεηά, ελψ κεγαιχηεξε βειηίσζε είρακε ζηηο εξσηήζεηο πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηελ θξπκκέλε ελέξγεηα. Αθφκε φκσο θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε ηα παηδηά δελ έπαςαλ λα ζπλδένπλ ζε θάπνην βαζκφ ηε γεληθή θηινπεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά κε ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη λα ζπγρένπλ νξηζκέλνπο παξάγνληεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο.

22 2 Abstract In this thesis, we investigated the pro-environmentally attitude of 118 sixth grade children, from four primary schools (five classes) in Thessaloniki Metropolitan area. We also investigated their knowledge about the global warming mechanism, the causes, consequences and particularly the relevant actions against climate change. The survey was conducted by means of a tripartite instrument, a questionnaire with openform questions, another one with closed-form questions and children s drawing about global warming This study revealed a positive attitude of children towards the environment and their willingness for personal actions. Overall, there is a lack of knowledge about the global warming mechanism and the greenhouse gases. Instead of this the children seem better informed about the causes and consequences of the phenomenon and the ways to reduce it. Also many alternative perceptions of children were revealed which are corresponded mainly to the following topics : - The inability to detect the hidden energy. - The confusion between greenhouse effect and ozone layer depletion and everything else associated with it, like using sprays or skin cancer. - The tendency of pupils to generalize, whereby each pro-environmental behavior, such as the protection of rare species and the avoidance of littering, or actions that benefit human health, such as stopping smoking, contribute positively to the confronting of all environmental problems. - The confusion of weather and climate. Findings by the three parts of our research tool, namely open, closed questions and the illustrations of children, lead to the same conclusions. We did not record significant differences in knowledge, attitude and intention to act between pupils of different schools. Then, we developed and implemented a relevant teaching sequence in one of the five classes of the sample. After that, in an educational experiment design, we reinvestigated the perceptions of pupils in this class and pupils perceptions of one of the other five classes, in which there was no such a teaching intervention and was used as the control group. According to our results, there were not considerable differences in pretest and posttest in the control class, however there was significant improvement in children s views of the intervention class. The percentages of correct answers were increased significantly, while we had greater improvement on questions related to greenhouse gases and the hidden energy. Even after the teaching intervention, children have not stopped connecting to some extent the general environmentally friendly behavior with confronting climate change and confuse some factors in climate change and ozonelayer depletion.

23 3 Δηζαγσγή Καηά ηε δηάξθεηα ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ, ν άλζξσπνο ρξεζηκνπνηψληαο ηε δπλαηφηεηα ηνπ λα κεηαβάιιεη ην πεξηβάιινλ ηνπ, επέθεξε αιιαγέο, φιν θαη πεξηζζφηεξν ξαγδαίεο, ζηελ ηζνξξνπία ηεο θχζεο. (Γηαθήξπμε ηεο Σηθιίδαο, 1999). Σα παγθφζκηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, ηα νπνία άξρηζαλ λα εκθαλίδνληαη θπξίσο κεηά ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε έρνπλ απξφβιεπηεο πνιιέο θνξέο ζπλέπεηεο γηα ην κέιινλ ηνπ πιαλήηε. Ζ θιηκαηηθή αιιαγή είλαη έλα απφ ηα ζνβαξφηεξα παγθφζκηα πξνβιήκαηα κε ηεξάζηηεο θνηλσληθέο, πεξηβαιινληηθέο θαη νηθνλνκηθέο επηπηψζεηο. Ζ παγθφζκηα θνηλφηεηα, έπεηηα απφ ηηο επηζεκάλζεηο ησλ επηζηεκφλσλ, έρεη πιένλ αληηιεθζεί ζε κεγάιν βαζκφ ηνπο θηλδχλνπο απφ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη έρεη θηλεηνπνηεζεί γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηεο. Έηζη πξνρψξεζε ζηε ζχζηαζε ηεο Γηαθπβεξλεηηθήο Δπηηξνπήο γηα ηελ Αιιαγή ηνπ Κιίκαηνο (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC) θαη ζε δηεζλείο δηαζθέςεηο θαη ζπκθσλίεο, κε ζεκαληηθφηεξε ην Πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην (1997). Ήδε απφ ην 1972, ε δηάζθεςε ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ γηα ην Αλζξψπηλν Πεξηβάιινλ, πνπ δηεμήρζε ζηε ηνθρφικε, δηαθήξπμε φηη ε πξνζηαζία θαη ε βειηίσζε ηνπ πεξηβάιινληνο γηα ηηο παξνχζεο θαη ηηο επφκελεο γελεέο, έρεη θαηαζηεί πξσηαξρηθφο ζηφρνο ηεο αλζξσπφηεηαο. Ο ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο ζεσξείηαη θαίξηνο ζηελ φιε πξνζπάζεηα. ηφρνο ηεο είλαη λα νδεγήζεη ηα άηνκα θαη ηηο θνηλσλίεο ζηελ θαηαλφεζε ηεο πνιχπινθεο θχζεο ηνπ θπζηθνχ θαη αλζξσπνγελνχο πεξηβάιινληνο - πνιππινθφηεηα πνπ απνξξέεη απφ ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ βηνινγηθψλ, θπζηθψλ, θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηζηηθψλ πιεπξψλ ηνπ - θαζψο θαη ζηελ απφθηεζε ησλ γλψζεσλ, ησλ αμηψλ, ησλ ζηάζεσλ θαη ησλ πξαθηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ απαηηνχληαη γηα ηε ζπκκεηνρή, θαηά ηξφπν ππεχζπλν θαη απνηειεζκαηηθφ ζηελ απνηξνπή θαη επίιπζε πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ θαη ζηε δηαρείξηζε ηεο πνηφηεηαο ηνπ πεξηβάιινληνο. Ζ εθπαίδεπζε δεκηνπξγεί κηα ζπλνιηθή ζεψξεζε ε νπνία απνδέρεηαη ην γεγνλφο φηη ην θπζηθφ θαη ην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ είλαη πξνθαλψο αιιειέλδεηα θαη ζπληειεί ζηελ απνθάιπςε ηεο δηαξθνχο ζπλέρεηαο πνπ ζπλδέεη ηηο πξάμεηο ηνπ ζήκεξα κε ηηο απξηαλέο ζπλέπεηεο. (Γηαθήξπμε ηεο Σηθιίδαο, 1999). Σελ αλάγθε ηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ ηεο εθπαίδεπζεο πξνο ηελ επίηεπμε αιιαγήο ζηάζεο δσήο επηζεκαίλεη θαη ν Γεσξγφπνπινο (2005, ζ.27) θαζψο φπσο αλαθέξεη «Σα ζύγρξνλα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα δελ είλαη ηίπνηε άιιν παξά αληαλάθιαζε ηνπ πνιηηηζκνύ καο, κε άιια ιόγηα ε κειινληηθή βησζηκόηεηα ηνπ πιαλήηε «αθνπκπά» πάλσ ζηηο βαζύηεξεο θνηλσληθέο αμίεο πνπ δηέπνπλ ηελ θαζεκεξηλή καο ζπκπεξηθνξά, επνκέλσο έλα από ηα θαζήθνληα ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο πξνθαλώο (πξέπεη λα) είλαη ε αλαδήηεζε ηεο θαηάιιειεο (ζε ζρέζε κε ηα παξαπάλσ) ζηάζεο δσήο πνπ λα νδεγεί ζηελ αεηθνξία.» Δίλαη ινηπφλ ζεκαληηθφ ηα παηδηά λα γίλνπλ ελεξγνί πνιίηεο, λα λνηάδνληαη γηα ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, ηηο αηηίεο, ηηο ζπλέπεηεο θαη ηνπο ηξφπνπο βειηίσζεο ή επίιπζήο ηνπο. Γηα λα ζρεδηάζνπκε φκσο θαη λα εθαξκφζνπκε απνηειεζκαηηθέο ζηξαηεγηθέο δηδαζθαιίαο θαη ην θαηάιιειν εθπαηδεπηηθφ πιηθφ είλαη απαξαίηεην λα γλσξίδνπκε

24 4 ηηο πξνυπάξρνπζεο γλψζεηο ησλ παηδηψλ αιιά θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη λα εληνπίζνπκε ηηο βαζηθέο παξαλνήζεηο ηνπο, αθνχ ε γλψζε ζε έλα ζπγθεθξηκέλν αληηθείκελν θαίλεηαη λα αζθεί ζεκαληηθή επίδξαζε ζηνλ ηξφπν θαη ην βαζκφ πνπ ε λέα πιεξνθνξία γίλεηαη θαηαλνεηή, απνζεθεχεηαη θαη κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί. (Dochy, 1992 αλαθ. ζηνλ Κφθνηα, 1997). Δμάιινπ ζα ήηαλ θαιχηεξα αλ κπνξνχζακε λα απνκαθξχλνπκε απηέο ηηο παξαλνήζεηο λσξίο, πξηλ ελζσκαησζνχλ ζ έλα πιαίζην ελαιιαθηηθψλ αληηιήςεσλ. Πάλησο, φπσο θαίλεηαη απφ ηα επξήκαηα ησλ πεξηζζφηεξσλ κειεηψλ, ηα παηδηά αληηκεησπίδνπλ πνιιέο δπζθνιίεο θαηά ηε λνεηηθή επεμεξγαζία ησλ κεγάισλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ. Ζ γλψζε ηνπο ζ απηνχο ηνπο ηνκείο δπζρεξαίλεηαη απφ πνιινχο παξάγνληεο. Έηζη ελψ αθφκε θαη νη λεψηεξνη καζεηέο έρνπλ πξνζσπηθή εκπεηξία ησλ πεξηζζφηεξσλ ηνπηθψλ πξνβιεκάησλ, γηα ηα ζεκαληηθφηεξα παγθφζκηα πξνβιήκαηα δελ ππάξρεη ε δπλαηφηεηα απηνχ ηνπ είδνπο εθπαηδεπηηθήο εκπεηξίαο. Ζ αχμεζε, γηα παξάδεηγκα, ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο είλαη ηφζν κηθξή πνπ εκείο σο άηνκα δελ κπνξνχκε λα ηελ αληρλεχζνπκε, ζε αληίζεζε κε δηάθνξεο κνξθέο ξχπαλζεο. Δπνκέλσο ελψ είλαη πηζαλφ λα δείμνπκε ηελ αξρή ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζην εξγαζηήξην, είλαη νπζηαζηηθά αδχλαην γηα ην δάζθαιν λα ην δείμεη ην ίδην ην θαηλφκελν ζηνπο καζεηέο (Boyes, Chuckran, & Stanisstreet, 1993). Οη γλψζεηο ηνπο γηα ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε θαη ηε κείσζε ηνπ φδνληνο πξνέξρνληαη ινηπφλ απφ δεπηεξνγελείο πεγέο, είλαη θπξίσο ζέκα πίζηεο θαη φρη γεγνλφησλ πνπ απνδεηθλχνληαη. Άιιν εκπφδην απνηειεί ην γεγνλφο φηη νη επηζηεκνληθέο ζπδεηήζεηο πνπ αθνξνχλ ηα παγθφζκηα πξνβιήκαηα είλαη πεξίπινθεο θαη πνιιέο θνξέο αθφκε θαη νη απφςεηο ησλ επηζηεκφλσλ δηίζηαληαη. Δπηπιένλ θάπνηεο θνξέο νη αηηίεο δηάθνξσλ πξνβιεκάησλ επηθαιχπηνληαη. Γηα παξάδεηγκα θάπνηνη απφ ηνπο ξχπνπο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε ζπλεηζθέξνπλ επίζεο θαη ζηε κείσζε ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο. Δπίζεο πνιιέο πιεξνθνξίεο πνπ δέρνληαη ηα παηδηά γη απηά ηα ζέκαηα πξνέξρνληαη απφ αλεπίζεκεο πεγέο, έμσ απφ ην ζρνιείν θη απηφ ίζσο επλνεί ηηο πηζαλφηεηεο νη παξαλνήζεηο λα είλαη πην ηζρπξέο, θαζψο δελ ππάξρεη ε αιιειεπίδξαζε κε ηνπο ζπκκαζεηέο ή ην δάζθαιν. Τπάξρεη επίζεο ε πηζαλφηεηα νη καζεηέο λα επηθεληξψλνληαη θπξίσο ζε θάπνηεο δξάζεηο, θη φρη ζηελ θαηαλφεζε ηεο θχζεο ηνπ πξνβιήκαηνο θαη ηεο αλάγθεο γηα ηέηνηεο δξάζεηο. (Francis, Boyes, Qualter, & Stanisstreet, 1993). Δξεπλεηηθνί ζηόρνη θνπφο ηεο εξγαζίαο καο είλαη ε δηεξεχλεζε ησλ γλψζεσλ θαη ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ ηεο έθηεο ηάμεο ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ζρεηηθά κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, έηζη ψζηε, κε βάζε εκπεηξηθά δεδνκέλα, λα ζρεδηάζνπκε δηδαθηηθή αθνινπζία πνπ ζα ζπκβάιεη ζηελ αλαβάζκηζε ησλ γλψζεσλ θαη ζηελ επαηζζεηνπνίεζή ηνπο. Με ηε δηδαθηηθή παξέκβαζή καο ζηνρεχνπκε λα βνεζήζνπκε ηα παηδηά λα δηακνξθψζνπλ γλσζηαθφ θαη αμηαθφ ππφβαζξν πνπ ζα κπνξέζνπλ λα αμηνπνηήζνπλ ζηελ θαηεχζπλζε ηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ηεο αεηθνξίαο. Γηα ηελ επίηεπμε ησλ παξαπάλσ κειεηήζεθαλ επηκέξνπο παξάκεηξνη φπσο:

25 5 Ζ ζηάζε ησλ παηδηψλ απέλαληη ζην πεξηβάιινλ, κε δηεξεχλεζε ηνπ ελδηαθέξνληφο ηνπο γη απηφ θαη ηεο πξνζπκίαο ηνπο γηα ζπκκεηνρή ζε δξάζεηο γηα ην κεηξηαζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ζ γλψζε ηνπο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηηο θχξηεο αηηίεο πνπ πξνθαινχλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ηηο ζπλέπεηέο ηεο. Ζ γλψζε ηνπο γηα ηηο ελέξγεηεο πνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Ζ άπνςε ησλ παηδηψλ γηα ην πνηνη είλαη ππεχζπλνη γηα ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε. Άιινη ζθνπνί ηεο εξεπλεηηθήο καο κειέηεο είλαη: Ο εληνπηζκφο πηζαλψλ δηαθνξνπνηήζεσλ ζηηο γλψζεηο θαη ηηο αληηιήςεηο κεηαμχ ησλ καζεηψλ ησλ ζρνιείσλ ηνπ δείγκαηφο καο θαη ησλ ελδερφκελσλ αηηηψλ ηνπο. Ο ζρεδηαζκφο θαη ε εθαξκνγή απνηειεζκαηηθήο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο πνπ κπνξεί λα βνεζήζεη ζηελ ελίζρπζε ησλ ζσζηψλ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ, ζηνλ πεξηνξηζκφ ησλ παξαλνήζεψλ ηνπο θαη ηελ επαηζζεηνπνίεζή ηνπο, ψζηε λα αλαιάβνπλ δξάζεηο γηα ην κεηξηαζκφ ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο ζε αηνκηθφ αιιά θαη ζπιινγηθφ επίπεδν. Ζ αμηνιφγεζε ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο κε ηελ επηζήκαλζε ησλ ζεηηθψλ ζεκείσλ ηεο, αιιά θαη ησλ αδπλακηψλ ηεο θαη ε ππνβνιή πξνηάζεσλ γηα πεξαηηέξσ αλαβάζκηζή ηεο. Γνκή ηεο εξγαζίαο Ζ εξγαζία απνηειείηαη απφ ηέζζεξα κέξε. Σν πξψην πεξηέρεη ην ζεσξεηηθφ πιαίζην, ην δεχηεξν ηελ αξρηθή εκπεηξηθή έξεπλα πξηλ ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε, ην ηξίην πεξηγξάθεη ηε δηδαθηηθή αθνινπζία πνπ εθαξκφζακε θαη ην ηέηαξην ηα απνηειέζκαηά πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζή καο. ην πξψην κέξνο αξρηθά παξνπζηάδνληαη ηα ζχγρξνλα επηζηεκνληθά δεδνκέλα γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, θαη πην ζπγθεθξηκέλα γηα ην θπζηθφ κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηνπο παξάγνληεο πνπ επζχλνληαη γηα ηελ ελίζρπζή ηνπ θαη ηελ επηδείλσζε ηνπ πξνβιήκαηνο, ηηο παξαηεξνχκελεο αιιαγέο ζην θιίκα θαη ηα απνηειέζκαηά ηνπο, ηηο πξνβιέςεηο γηα κειινληηθέο αιιαγέο, ηηο πξνζπάζεηεο δηαρείξηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κέζσ ηεο πξνζαξκνγήο θαη ηνπ κεηξηαζκνχ ηεο, θαζψο θαη θάπνηεο απφ ηηο δηεζλείο ζπλζήθεο πνπ έρνπλ επηηεπρζεί πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε. Δπίζεο, επεηδή φπσο έδεημε ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία ηα παηδηά αιιά θαη νη ελήιηθεο ζπγρένπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ κε ηελ «ηξχπα ηνπ φδνληνο», ζην ηκήκα απηφ ηεο εξγαζίαο θάλνπκε κία αλαθνξά θαη ζηηο επηζηεκνληθέο απφςεηο γηα ην φδνλ, ην ξφιν ηνπ ζηελ αηκφζθαηξα, ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο θαη ηε ζρέζε ηεο κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. ηε ζπλέρεηα παξνπζηάδνπκε ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ αιιά θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, φπσο έρνπλ θαηαγξαθεί ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, θαζψο ν ξφινο ηνπο είλαη πνιχ ζεκαληηθφο γηα ηελ νηθνδφκεζε ηεο λέαο γλψζεο. Αθνινπζεί έθζεζε ησλ αλαθνξψλ πνπ ππάξρνπλ ζηα βηβιία ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ

26 6 ζρεηηθά κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη άιια ζπλαθή κε ην πεξηβάιινλ ζέκαηα, γηα λα γλσξίζνπκε πνηα είλαη ε γλψζε πνπ πξνζθέξεηαη κέζα απφ ην επίζεκν εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα ζηνπο καζεηέο θαη ζε ηη βαζκφ κπνξεί απηή λα ζπκβάιεη ζηε δηακφξθσζε ησλ αληηιήςεψλ ηνπο. Σν ζεσξεηηθφ κέξνο ηεο εξγαζίαο θιείλεη κε ηε δηαηχπσζε ησλ ζηφρσλ, ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ θαη ησλ ππνζέζεψλ καο. ην δεχηεξν κέξνο παξνπζηάδνπκε ηε κεζνδνινγία ηεο έξεπλάο καο, ηα ππνθείκελα πνπ ζπκκεηείραλ ζ απηή, ην εξεπλεηηθφ εξγαιείν πνπ ρξεζηκνπνηήζακε γηα ηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ καο θαη ηηο κεζφδνπο επεμεξγαζίαο ηνπο. ην ηξίην κέξνο παξαζέηνπκε ην ζρεδηαζκφ θαη ηα ζηάδηα πινπνίεζεο ηεο δηδαθηηθήο καο παξέκβαζεο. ην ηέηαξην κέξνο παξνπζηάδνπκε ηα επξήκαηά καο γηα ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε, ελψ παξάιιεια πξνρσξνχκε ζηελ αμηνιφγεζή ηεο, κέζα απφ ηε ζχγθξηζε ησλ αξρηθψλ θαη ηειηθψλ επξεκάησλ καο. Ζ εξγαζία νινθιεξψλεηαη κε ηε ζπδήηεζε ησλ απνηειεζκάησλ θαη ηελ παξάζεζε ησλ ζπκπεξαζκάησλ θαη ησλ απαληήζεσλ ζηα εξεπλεηηθά καο εξσηήκαηα θαη ηηο ππνζέζεηο. Αθνινπζεί ε δηαηχπσζε ησλ πξνηάζεψλ καο γηα ηελ αλάπηπμε θαη εθαξκνγή απνηειεζκαηηθφηεξσλ δηδαθηηθψλ πξνζεγγίζεσλ θαζψο θαη ησλ πεξηνξηζκψλ θαη ησλ πηζαλψλ πξνεθηάζεσλ ηεο έξεπλάο καο.

27 7 ΠΡΩΣΟ ΜΔΡΟ Σν ζεσξεηηθό πιαίζην ηεο έξεπλαο

28 8 Κεθάιαην 1 o Δπηζηεκνληθά δεδνκέλα γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή 1.1. Σν θιηκαηηθό ζύζηεκα Οη έλλνηεο θαηξόο θαη θιίκα Με ηνλ φξν θαηξόο ελλννχκε ηελ θαηάζηαζε ηεο αηκφζθαηξαο θάπνηα ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή ζηηγκή. ε αληηδηαζηνιή κε ην θιίκα, ν θαηξφο αλαθέξεηαη ζηηο βξαρπρξφληεο κεηαβνιέο ηεο αηκφζθαηξαο νη νπνίεο ζπκβαίλνπλ ζε ρξνληθέο θιίκαθεο απφ ιίγα ιεπηά σο ιίγεο εβδνκάδεο. Σν θιίκα απφ ηελ άιιε πιεπξά απνηειεί ηε ζχλζεζε ηνπ θαηξνχ ζε κία πεξηνρή, ην κέζν θαηξφ. Οξίδεηαη απφ ην ζχλνιν ησλ ζηαηηζηηθψλ πιεξνθνξηψλ νη νπνίεο πεξηγξάθνπλ ηηο κεηαβνιέο ηνπ θαηξνχ ζε κηα πεξηνρή γηα θάπνην κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα (ηππηθά νη θιηκαηηθέο πεξίνδνη νη νπνίεο ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα πξνζδηνξίζνπκε ην θιίκα κηαο πεξηνρήο εθηείλνληαη ζε ηξηάληα ρξφληα). (Μειάο, Αζσλίηεο & Ακνηξίδεο, 2000) Πνηνη παξάγνληεο θαζνξίδνπλ ην θιίκα ηεο γεο Σν θιηκαηηθφ ζχζηεκα είλαη έλα πνιχπινθν θαη κε αιιεινεπηδξάζεηο ζχζηεκα πνπ απνηειείηαη απφ ηελ αηκφζθαηξα, ηελ επηθάλεηα ηνπ εδάθνπο, ην ρηφλη θαη ηνπο πάγνπο (θξπφζθαηξα), ηνπο σθεαλνχο θαη άιινπο πδάηηλνπο φγθνπο θαη δσληαλά πιάζκαηα Σν θιηκαηηθφ ζχζηεκα εμειίζζεηαη ππφ ηελ επηξξνή ηεο εζσηεξηθήο δπλακηθήο ηνπ θαη κέζσ ησλ αιιαγψλ ζηνπο εμσηεξηθνχο παξάγνληεο πνπ έρνπλ επηπηψζεηο ζ απηφ. Δμσηεξηθνί παξάγνληεο πνπ ην επεξεάδνπλ είλαη θπζηθά θαηλφκελα φπσο εθαηζηεηαθέο εθξήμεηο θαη δηαθπκάλζεηο ζηελ ειηαθή αθηηλνβνιία θαζψο θαη αλζξσπνγελνχο πξνέιεπζεο κεηαβνιέο ζηε ζχζηαζε ηεο αηκφζθαηξαο (IPCC, 2007a). Ζ θπξίαξρε πεγή ελέξγεηαο ηνπ θιηκαηηθνχ ζπζηήκαηνο είλαη ε ειηαθή αθηηλνβνιία Γηα έλα ζηαζεξφ θιίκα, απαηηείηαη ηζνξξνπία ηεο εηζεξρφκελεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο θαη ηεο εμεξρφκελεο αθηηλνβνιίαο πνπ εθπέκπεηαη απφ ην θιηκαηηθφ ζχζηεκα. Ζ αιιαγή ηνπ ηζνδπγίνπ ηεο αθηηλνβνιίαο ζηε γε επηηπγράλεηαη κε ηξεηο ηξφπνπο: κε κεηαβνιή ηεο εηζεξρφκελεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο (π.ρ. ιφγσ αιιαγψλ ζηελ ηξνρηά ηεο γεο ή ζηνλ ίδην ηνλ ήιην) κε κεηαβνιή ηνπ θιάζκαηνο ηεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο πνπ αλαθιάηαη (albedo) (π.ρ. ιφγσ αιιαγψλ ζηε λεθνθάιπςε, ζηα αηκνζθαηξηθά ζσκαηίδηα, ζηε βιάζηεζε) θαη κε κεηαβνιή ηεο κεγάινπ κήθνπο αθηηλνβνιίαο πνπ εθπέκπεηαη απφ ηε γε ζην δηάζηεκα (π.ρ. ηξνπνπνηψληαο ηηο ζπγθεληξψζεηο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ).

29 9 Σν θιίκα απνθξίλεηαη άκεζα ζηηο παξαπάλσ κεηαβνιέο αιιά θαη έκκεζα ζε κία πνηθηιία απφ αλαηξνθνδνηηθνχο κεραληζκνχο (feedback). Ζ ξνή ηεο εηζεξρφκελεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο θαηά κέζν φξν γηα φιν ηνλ πιαλήηε είλαη 342 W/m 2 (Δηθφλα 1.1). Πεξίπνπ ην 30% απηήο αλαθιάηαη πίζσ ζην δηάζηεκα. ρεδφλ ηα δχν ηξίηα αλαθιψληαη εμαηηίαο ησλ λεθψλ θαη ησλ κηθξψλ ζσκαηηδίσλ πνπ ππάξρνπλ ζηελ αηκφζθαηξα, ησλ αεξνδφι, ελψ νη αλνηρηφρξσκεο επηθάλεηεο ηεο γεο, νη θαιπκκέλεο θπξίσο κε ρηφλη θαη πάγν θαη νη έξεκνη, αλαθινχλ ην ππφινηπν έλα ηξίην. Οη ζεκαληηθφηεξεο κεηαβνιέο ηεο αλαθιαζηηθφηεηαο ιφγσ ησλ ζσκαηηδίσλ νθείινληαη ζηηο εθαηζηεηαθέο εθξήμεηο πνπ εθηνμεχνπλ πιηθφ πνιχ ςειά ζηελ αηκφζθαηξα. Σέηνηεο κεγάιεο εθξήμεηο κπνξεί λα πξνθαιέζνπλ πηψζε ζηε κέζε παγθφζκηα ζεξκνθξαζία θαηά πεξίπνπ κηζφ ή έλα βαζκφ Celsius γηα κήλεο ή αθφκε θαη έηε. Αιιά θαη κεξηθά αλζξσπνγελή αεξνδφι κπνξνχλ λα αλαθινχλ ζεκαληηθά ηελ ειηαθή αθηηλνβνιία. Δηθόλα 1.1 Δλεξγεηαθό ηζνδύγην ηεο γεο Σν πνζφ ηεο ελέξγεηαο πνπ δελ αλαθιάηαη πίζσ ζην δηάζηεκα απνξξνθάηαη απφ ηε γήηλε αηκφζθαηξα θαη επηθάλεηα θαη αλέξρεηαη ζηα 240 W/m 2. Γηα λα ηζνξξνπήζεη ηελ εηζεξρφκελε ελέξγεηα ε ίδηα ε γε πξέπεη λα αθηηλνβνιήζεη πίζσ ζην δηάζηεκα θαηά κέζν φξν ην ίδην πνζφ ελέξγεηαο πνπ δέρεηαη. Γηα λα εθπέκπεη ε γε 240 W/m 2 πξέπεη ε επηθάλεηά ηεο λα έρεη ζεξκνθξαζία ίζε κε -19 ν C, πνπ είλαη πνιχ ρακειφηεξε απφ ηελ επηθξαηνχζα κέζε ζεξκνθξαζία επηθαλείαο, πνπ θηάλεη ηνπο 15 ν C πεξίπνπ (IPCC, 2007a). Ο ιφγνο πνπ ε επηθάλεηα ηεο γεο είλαη ηφζν ζεξκή είλαη ε παξνπζία ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, πνπ ιεηηνπξγνχλ ζαλ κία «θνπβέξηα» γηα ηε κεγάινπ κήθνπο γήηλε αθηηλνβνιία, θαη δεκηνπξγνχλ ην «θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ», φπσο πην αλαιπηηθά παξνπζηάδνπκε ζηε ζπλέρεηα. Σα ζχλλεθα επίζεο αζθνχλ κία επίδξαζε «θάιπςεο», παξφκνηα κ απηή ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, αλ θαη ην απνηέιεζκά ηνπο

30 10 αληηζηαζκίδεηαη απφ ηελ αλαθιαζηηθφηεηά ηνπο, κε ηξφπν ψζηε ζπλνιηθά ηα ζχλλεθα ηείλνπλ λα πξνθαιέζνπλ ςχμε ηνπ θιίκαηνο. Οη αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο εληείλνπλ ηελ επίδξαζε θάιπςεο κέζσ ηεο απειεπζέξσζεο ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Δπεηδή ε γε είλαη ζθαηξηθή, πεξηζζφηεξε ειηαθή ελέξγεηα θηάλεη ζε κία δεδνκέλε επηθάλεηα ζηνπο ηξνπηθνχο απ φζε ζηα κεγαιχηεξα γεσγξαθηθά πιάηε, φπνπ ε ειηαθή αθηηλνβνιία εηζέξρεηαη ζηελ αηκφζθαηξα κε κηθξφηεξε γσλία. Ζ ελέξγεηα κεηαθέξεηαη απφ ηηο πεξηνρέο ηνπ ηζεκεξηλνχ ζηα κεγαιχηεξα γεσγξαθηθά πιάηε κε ηε βνήζεηα ηεο θπθινθνξίαο ηεο αηκφζθαηξαο θαη ησλ σθεαλψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ ζπζηεκάησλ θαηαηγίδαο. Δλέξγεηα επίζεο απαηηείηαη γηα ηελ εμάηκηζε ηνπ λεξνχ απφ ηελ επηθάλεηα ηεο ζάιαζζαο ή ηεο μεξάο. Ζ ελέξγεηα απηή πνπ νλνκάδεηαη ιαλζάλνπζα ζεξκφηεηα, ειεπζεξψλεηαη κε ηε ζπκπχθλσζε ησλ πδξαηκψλ θαη είλαη ν θχξηνο ξπζκηζηήο ηεο αηκνζθαηξηθήο θπθινθνξίαο. Ζ αηκνζθαηξηθή θπθινθνξία κε ηε ζεηξά ηεο ξπζκίδεη ζε κεγάιν βαζκφ ηελ θπθινθνξία ησλ σθεαλψλ, κέζσ ηεο δξάζεο ησλ αλέκσλ ζηα επηθαλεηαθά λεξά ηνπο θαη ησλ κεηαβνιψλ ηεο ζεξκνθξαζίαο ζηελ επηθάλεηά ηνπο, θαζψο θαη ησλ αιιαγψλ ζηελ αιαηφηεηα κε ηηο βξνρνπηψζεηο θαη ηελ εμάηκηζε. Δμαηηίαο ηεο πεξηζηξνθήο ηεο γεο ηα αηκνζθαηξηθά ζπζηήκαηα θπθινθνξίαο είλαη θπξίσο απφ Αλαηνιή πξνο Γχζε. Οη δπηηθνί άλεκνη πνπ επηθξαηνχλ ζηα κέζα γεσγξαθηθά πιάηε κεηαθέξνπλ ζεξκφηεηα πξνο ηνπο πφινπο. Απηά ηα θαηξηθά ζπζηήκαηα είλαη ηα γλσζηά ζπζηήκαηα πςειψλ θαη ρακειψλ βαξνκεηξηθψλ πηέζεσλ κε ηα ζεξκά θαη ςπρξά κέησπά ηνπο. Οη κεηαβνιέο ζε δηάθνξεο πηπρέο ηνπ θιηκαηηθνχ ζπζηήκαηνο, φπσο είλαη ην κέγεζνο ησλ πάγσλ, ν ηχπνο θαη ε θαηαλνκή ηεο βιάζηεζεο θαη ε ζεξκνθξαζίαο ηεο αηκφζθαηξαο ή ησλ σθεαλψλ ζα επεξεάζεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο κεγάιεο θιίκαθαο αηκνζθαηξηθήο θαη σθεάληαο θπθινθνξίαο Μεραληζκνί αλαηξνθνδόηεζεο πσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη ππάξρνπλ πνιινί κεραληζκνί αλαηξνθνδφηεζεο ζην θιηκαηηθφ ζχζηεκα, νη νπνίνη κπνξεί λα κεγεζχλνπλ ηα απνηειέζκαηα ηεο κεηαβνιήο ηνπ θιίκαηνο (ζεηηθνί -positive feedback) ή λα ηα πεξηνξίζνπλ (αξλεηηθνί -negative feedback). Κάπνηνη απ απηνχο αλαθέξνληαη παξαθάησ: Καζψο απμάλνληαη νη ζπγθεληξψζεηο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ θαη απμάλεηαη ε ζεξκνθξαζία ηεο γεο, ην ρηφλη θαη ν πάγνο αξρίδνπλ λα ιηψλνπλ, απνθαιχπηνληαο έηζη πην ζθνπξφρξσκεο επηθάλεηεο ηφζν ζηελ μεξά φζν θαη ζηε ζάιαζζα. Απηέο νη ζθνχξεο επηθάλεηεο απνξξνθνχλ πεξηζζφηεξε αθηηλνβνιία, ε νπνία πξνθαιεί επηπιένλ ζέξκαλζε θη απηή επηπιένλ ιηψζηκν θ.ν.θ. Ο αλαθεξφκελνο θχθινο αλαηξνθνδφηεζεο είλαη γλσζηφο σο ice-albedo feedback θαη εληζρχεη ηελ αξρηθή αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο. Δπίζεο θαζψο ε αηκφζθαηξα ζεξκαίλεηαη εμαηηίαο ηεο αχμεζεο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, ε ζπγθέληξσζε ησλ πδξαηκψλ απμάλεηαη, εληζρχνληαο ην θαηλφκελν, γεγνλφο πνπ κε ηε ζεηξά ηνπ πξνθαιεί επηπιένλ ζέξκαλζε θαη απηή αχμεζε ησλ πδξαηκψλ θ.ν.θ. Ζ παγθφζκηα ζέξκαλζε κεηψλεη ηελ απνξξφθεζε ηνπ αηκνζθαηξηθνχ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα απφ ηελ μεξά θαη ηνπο σθεαλνχο, απμάλνληαο ην πνζνζηφ ησλ

31 11 αλζξσπνγελψλ εθπνκπψλ πνπ παξακέλνπλ ζηελ αηκφζθαηξα. Απηή ε ζεηηθή αλαηξνθνδφηεζε νδεγεί ζε αχμεζε ηνπ CO 2 θαη ελίζρπζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Σα λέθε απνξξνθνχλ ηελ ππέξπζξε αθηηλνβνιία θη έηζη εληείλνπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ζεξκαίλνπλ ηε γε. Σαπηφρξνλα φκσο ηα ζχλλεθα αλαθινχλ ηελ εηζεξρφκελε ειηαθή αθηηλνβνιία θη έηζη ςχρνπλ ηε γε. Κάζε κεηαβνιή ζην είδνο ησλ λεθψλ, ηελ ηνπνζεζία ηνπο, ην πεξηερφκελφ ηνπο ζε λεξφ, ην χςνο ηνπο, ην κέγεζνο, ην ζρήκα ή ην ρξφλνο δσήο ησλ ζσκαηηδίσλ πνπ πεξηέρνπλ επεξεάδεη ην βαζκφ ζηνλ νπνίν απηά ζεξκαίλνπλ ή ςχρνπλ ηε γε. Πεξηζζφηεξεο έξεπλεο πξαγκαηνπνηνχληαη γηα λα θαηαλνήζνπκε θαιχηεξα ηνλ ηξφπν πνπ απηέο νη αιιαγέο επηδξνχλ ζην θιίκα κέζσ δηαθφξσλ αλαηξνθνδνηηθψλ κεραληζκψλ. Σν ιηψζηκν ηνπ κφληκα παγσκέλνπ εδάθνπο ζηηο αξθηηθέο πεξηνρέο νδεγεί ζηελ απειεπζέξσζε κεζαλίνπ, ελφο δπλακηθνχ ζεξκνθεπηθνχ αεξίνπ, θαη δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα απφ ηελ νξγαληθή χιε ηνπ εδάθνπο. (UNEP, 2007) Άιινο ζεκαληηθφο κεραληζκφο αλαηξνθνδφηεζεο κπνξεί λα είλαη ε ππνβάζκηζε ησλ νηθνζπζηεκάησλ κε πςειή πεξηεθηηθφηεηα ζε άλζξαθα, φπσο ηνπ Ακαδνλίνπ, εμαηηίαο ησλ αιιαγψλ ζηα ηνπηθά ζπζηήκαηα βξνρνπηψζεσλ. Απηφο πξνβιέπεηαη απφ θάπνηα θιηκαηηθά κνληέια, αιιά δελ έρεη αθφκε παξαηεξεζεί. Δξγαζηεξηαθέο κειέηεο έρνπλ δείμεη επηηαρπλφκελε απνζχλζεζε νξγαληθήο χιεο ηνπ εδάθνπο ζε δάζε θαη ιηβαδηθέο εθηάζεηο ησλ εχθξαησλ πεξηνρψλ, εμαηηίαο ησλ αιιαγψλ ζηε ζεξκνθξαζία θαη ηηο βξνρνπηψζεηο. (UNEP, 2007) Φαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ Ο φξνο ειεθηξνκαγλεηηθή αθηηλνβνιία πεξηγξάθεη ηε κεηαθνξά ελέξγεηαο ππφ κνξθή θπκάησλ θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ έλα ειεθηξηθφ θαη έλα καγλεηηθφ πεδίν. Ζ θαηαλνκή ηεο αθηηλνβνιίαο, αλάινγα κε ηε ζπρλφηεηα ησλ θπκάησλ ηεο θαη αληίζηνηρα ηελ ελέξγεηα πνπ κεηαθέξεη, απνηειεί ην ειεθηξνκαγλεηηθφ θάζκα. Ο φξνο θσο αλαθέξεηαη ζηελ ειεθηξνκαγλεηηθή αθηηλνβνιία πνπ κπνξνχκε λα δνχκε κε ηα κάηηα καο. πρλά φκσο ρξεζηκνπνηείηαη επξχηεξα γηα λα πεξηιάβεη θαη απηή πνπ βξίζθεηαη ιίγν έμσ απφ ηελ πεξηνρή πνπ κπνξνχκε λα δνχκε, δειαδή θαη ηελ ππεξηψδε θαη ππέξπζξε αθηηλνβνιία. Σν κήθνο θχκαηνο ηεο αθηηλνβνιίαο πνπ εθπέκπεη έλα ζψκα εμαξηάηαη απφ ηε ζεξκνθξαζία ηνπ. Ο ήιηνο εθπέκπεη ζρεδφλ ζε φια ηα κήθε θχκαηνο ηνπ ειεθηξνκαγλεηηθνχ θάζκαηνο, αιιά επεηδή ε επηθάλεηά ηνπ είλαη πνιχ ζεξκή (6000 Κ) ην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ελέξγεηάο ηνπο ην εθπέκπεη ζε ζρεηηθά κηθξά κήθε θχκαηνο, θνληά ζηα 0,5κm, ζηελ πεξηνρή κεηαμχ 0,4 θαη 0,7 κm, ζηελ νπνία είλαη επαίζζεην ην κάηη καο θαη αλαθέξεηαη σο νξαηφ κέξνο ηνπ θάζκαηνο. (Δηθφλα 1.2) Σν ηψδεο ρξψκα είλαη ην κέξνο ηνπ νξαηνχ θάζκαηνο κε ην κηθξφηεξν κήθνο θχκαηνο ελψ αθηηλνβνιία κε κήθε θχκαηνο κηθξφηεξα απφ ην ηψδεο αλήθεη ζην ππεξηψδεο (ultraviolet-uv). Σν κεγαιχηεξν κήθνο θχκαηνο ηνπ νξαηνχ αληηζηνηρεί ζην εξπζξφ ρξψκα, θαη ηα κεγαιχηεξα απφ 0,7 κm κήθε θχκαηνο αλήθνπλ ζην ππέξπζξν.

32 12 Δηθόλα 1.1 Σν ειεθηξνκαγλεηηθό θάζκα ηνπ ήιηνπ (Ahrens, 2007) Δλψ ν ζεξκφο ήιηνο εθπέκπεη κφλν έλα κέξνο ηεο ελέξγεηάο ηνπ ζην ππέξπζξν, ε ζρεηηθά ςπρξή γε αθηηλνβνιεί ζρεδφλ φιε ηεο ηελ ελέξγεηα ζην ππέξπζξν ηκήκα ηνπ θάζκαηνο.(δηθφλα 1.3) Δηθόλα 1.2 Φάζκα αθηηλνβνιίαο ήιηνπ θαη γεο (Οη θιίκαθεο γηα ηηο δύν θακπύιεο δηαθέξνπλ θαηά έλα παξάγνληα ) (Ahrens, 2007) ηελ αηκφζθαηξα ππάξρνπλ αέξηα πνπ επηιεθηηθά απνξξνθνχλ θαη εθπέκπνπλ αθηηλνβνιία, φπσο θαίλνληαη ζηελ εηθφλα 1.4., φπνπ ε ζθηαζκέλε επηθάλεηα εθθξάδεη ην πνζνζηφ ηεο αθηηλνβνιίαο πνπ απνξξνθάηαη απφ θάζε αέξην ζηα δηάθνξα κήθε θχκαηνο. Παξαηεξνχκε φηη νη πδξαηκνί θαη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα είλαη ηζρπξνί απνξξνθεηέο ηεο ππέξπζξεο αθηηλνβνιίαο, ελψ δελ απνξξνθνχλ θαζφινπ νξαηή αθηηλνβνιία, επηηξέπνληαο έηζη ηελ ειηαθή αθηηλνβνιία λα εηζέιζεη ζηε γε. Άιινη ιηγφηεξν ζεκαληηθνί επηιεθηηθνί απνξξνθεηέο είλαη ην κεζάλην, ην ππνμείδην ηνπ αδψηνπ θαη ην φδνλ (πνπ είλαη πην άθζνλν ζηε ζηξαηφζθαηξα). Καζψο απηά ηα αέξηα

33 13 απνξξνθνχλ ηελ ππέξπζξε αθηηλνβνιία πνπ εθπέκπεηαη απφ ηελ επηθάλεηα ηεο γεο απνθηνχλ πεξηζζφηεξε θηλεηηθή ελέξγεηα, ηελ νπνία κνηξάδνληαη κέζσ ζπγθξνχζεσλ Δηθόλα 1.4 Απνξξόθεζε ηεο αθηηλνβνιίαο από ηα αέξηα ηεο αηκόζθαηξαο. (Ahrens, 2007) κε ηα γεηηνληθά κφξηα ηνπ αέξα (νμπγφλνπ θαη αδψηνπ, ηα νπνία δελ είλαη απνξξνθεηέο ηεο ππέξπζξεο αθηηλνβνιίαο). Απηέο νη ζπγθξνχζεηο απμάλνπλ ηε κέζε θηλεηηθή ελέξγεηα ηνπ αέξα, θαη θαηά ζπλέπεηα θαη ηε ζεξκνθξαζία ηνπ. Έηζη ε

34 14 πεξηζζφηεξε απφ ηελ ππέξπζξε αθηηλνβνιία πνπ εθπέκπεηαη απφ ηελ επηθάλεηα ηεο γεο δηαηεξεί δεζηή ηελ θαηψηεξε αηκφζθαηξα. Δπηπξνζζέησο νη πδξαηκνί θαη ην CO 2 θαζψο είλαη επηιεθηηθνί απνξξνθεηέο ηεο ππέξπζξεο αθηηλνβνιίαο ηελ επαλεθπέκπνπλ πξνο φιεο ηηο θαηεπζχλζεηο. Έλα κέξνο ηεο επηζηξέθεη ζηελ επηθάλεηα ηεο γεο φπνπ απνξξνθάηαη, ζεξκαίλνληαο έηζη ην έδαθνο. Ζ γε κε ηε ζεηξά ηεο εθπέκπεη ππέξπζξε αθηηλνβνιία πξνο ηα πάλσ, ε νπνία απνξξνθάηαη θαη ζεξκαίλεη ηελ θαηψηεξε αηκφζθαηξα. Με απηφ ηνλ ηξφπν νη πδξαηκνί θαη ην CO 2 θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ νη άιινη επηιεθηηθνί απνξξνθεηέο απνξξνθνχλ θαη εθπέκπνπλ ππέξπζξε αθηηλνβνιία θαη ιεηηνπξγνχλ σο έλα κνλσηηθφ ζηξψκα γχξσ απφ ηε γε, εκπνδίδνληαο έλα κέξνο απφ ηε κεγάινπ κήθνπο αθηηλνβνιία πνπ εθπέκπεη λα δξαπεηεχζεη ζην δηάζηεκα (Δηθφλα 1.5, 1.6). Καηά ζπλέπεηα ε επηθάλεηα ηεο γεο θαη ε θαηψηεξε αηκφζθαηξα είλαη πνιχ ζεξκφηεξεο απ φζν ζα ήηαλ αλ δελ ππήξραλ νη επηιεθηηθνί απνξξνθεηέο. Απηή ε δηαδηθαζία απνηειεί ην θπζηθφ θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Υσξίο απηφ θαη ηνπο θπζηθνχο απνξξνθεηέο ε κέζε ζεξκνθξαζία ηεο γεο ζε θαηάζηαζε ηζνξξνπίαο αθηηλνβνιίαο ζα ήηαλ -18 ν C, πεξίπνπ 33 ν C ρακειφηεξε απφ ηελ παξνχζα πνπ αλέξρεηαη ζηνπο 15 ν C πεξίπνπ. Δηθόλα 1.5 Φαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ (IPCC 2007a) πσο πξναλαθέξακε ζπλεζίδεηαη ε ζπκπεξηθνξά ησλ πδξαηκψλ, ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα, ηνπ κεζαλίνπ, ηνπ ππνμεηδίνπ ηνπ αδψηνπ θ.α. λα νλνκάδεηαη θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηα αέξηα πνπ εκπιέθνληαη ζε απηφ αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ, θαζψο ε ιεηηνπξγία ηνπο ζεσξήζεθε παξφκνηα κε απηή ηνπ γπαιηνχ ηνπ

35 15 ζεξκνθεπίνπ. έλα ζεξκνθήπην ην γπαιί επηηξέπεη ηελ νξαηή αθηηλνβνιία λα εηζέιζεη, αιιά εκπνδίδεη ζε θάπνην βαζκφ ηελ έμνδν ηεο ππέξπζξεο. Βέβαηα ν κεραληζκφο ζηηο δχν πεξηπηψζεηο δελ είλαη φκνηνο, θαζψο έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη ν ζεξκφο αέξαο ζην εζσηεξηθφ ηνπ ζεξκνθεπίνπ νθείιεηαη θπξίσο ζηελ αδπλακία ηνπ αέξα λα θπθινθνξήζεη θαη λα αλακεηρζεί κε ηνλ ςπρξφηεξν εμσηεξηθφ αέξα. Σα ηειεπηαία φκσο ρξφληα έρεη παξαηεξεζεί κία αχμεζε ηεο κέζεο παγθφζκηαο ζεξκνθξαζίαο, γεγνλφο πνπ ζπλδέεηαη απφ πνιινχο επηζηήκνλεο κε ηηο απμεκέλεο ζπγθεληξψζεηο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ αηκφζθαηξα ιφγσ ησλ αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ. Απηή ε ππεξζέξκαλζε πνπ πξνθαιεί ν αλζξψπηλνο παξάγνληαο απνηειεί ην «εληζρπκέλν θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ». ηηο πγξέο πεξηνρέο ηνπ ηζεκεξηλνχ, φπνπ ππάξρνπλ πνιινί πδξαηκνί θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη πνιχ έληνλν, ε πξνζζήθε κηαο κηθξήο πνζφηεηαο πδξαηκψλ ή δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα έρεη κηθξφ άκεζν απνηέιεζκα ζηελ πξνο ηα θάησ ππέξπζξε αθηηλνβνιία. Αληίζεηα ζηηο ςπρξέο θαη θξχεο πνιηθέο πεξηνρέο ην απνηέιεζκα κηθξήο αχμεζεο ησλ Ζ 2 Ο θαη ηνπ CO 2 είλαη πνιχ πην έληνλν. Αλάινγα ηζρχνπλ θαη γηα ηελ ςπρξή θαη μεξή αλψηεξε αηκφζθαηξα, φπνπ κηα κηθξή αχμεζε ησλ πδξαηκψλ έρεη κεγαιχηεξε επίδξαζε ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ απφ ηελ ίδηα αιιαγή θνληά ζηελ επηθάλεηα. (Ahrens, 2007) Δηθόλα 1.6 Φαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ (ΔΔΑ, 2008) Τα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ε ρξνληθή εμέιημε ηεο ζπγθέληξσζήο ηνπο Σν ζεκαληηθφηεξν αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ, φπσο θαίλεηαη θη απφ ηελ Δηθφλα 1.4, είλαη νη πδξαηκνί, αιιά ζπλδέεηαη κε ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο κφλν κέζσ ηεο αλαηξνθνδφηεζεο ηνπ θιηκαηηθνχ ζπζηήκαηνο. Σα πην ζπνπδαία αλζξσπνγελή ζεξκνθεπηθά αέξηα πνπ έρνπλ κεγαιχηεξν ρξφλν δσήο απφ ηνπο πδξαηκνχο είλαη ην

36 16 CO 2, CH 4, N 2 O, CFC-12 θαη ην CFC-11. Απηά ζπλεηζθέξνπλ ζπλνιηθά θαηά έλα πνζνζηφ 96% πεξίπνπ ζηελ αχμεζε ηνπ θιηκαηηθνχ εμαλαγθαζκνχ πνπ παξαηεξείηαη κεηά ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε θαη νθείιεηαη ζηα ζεξκνθεπηθά αέξηα. Σα ζεκαληηθφηεξα, δειαδή ην CO 2, ην CH 4 θαη ην N 2 O φρη κφλν έρνπλ αλζξσπνγελή πξνέιεπζε αιιά θαη ηζρπξέο αιιειεπηδξάζεηο κε ηε βηφζθαηξα θαη ηνπο σθεαλνχο, ελψ παξάιιεια νη ρεκηθέο αληηδξάζεηο ζηελ αηκφζθαηξα επεξεάδνπλ ηε ζπγθέληξσζή ηνπο. Δπνκέλσο ε πξφβιεςε ηεο εμέιημήο ηνπο απαηηεί θαηαλφεζε ησλ πνιιψλ πεγψλ θαη θαηαβνζξψλ ηνπο. χκθσλα κε ηνλ Δζληθφ Χθεαλνγξαθηθφ θαη Αηκνζθαηξηθφ Οξγαληζκφ ησλ ΖΠΑ (NOAA, National Oceanographic and Atmospheric Administration), ν ζπλνιηθφο θιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο γηα φια ηα κεγάιεο δηάξθεηαο δσήο ζεξκνθεπηθά αέξηα απμήζεθε θαηά 27,5% απφ ην 1990 κέρξη ην 2009 θαη θαηά 1% απφ ην 2008 κέρξη ην 2009 (Δηθφλα 1.7-Fig.1) Δηθόλα 1.7 Κιηκαηηθόο εμαλαγθαζκόο γηα όια ηα ζεξκνθεπηθά αέξηα κε κεγάιε δηάξθεηα δσήο (WMO, 2010a) Πιεξνθνξίεο γηα ηελ εμέιημε ησλ ζπγθεληξψζεσλ ησλ βαζηθφηεξσλ αλζξσπνγελψλ αεξίσλ γηα ηα ηειεπηαία ρξφληα πεξίπνπ έρνπκε ζηελ Δηθφλα 1.8, γηα ην δηάζηεκα ζηελ Δηθφλα 1.11 θαη γηα ηελ πεξίνδν ζηνλ Πίλαθα 1.1. Παξαηεξνχκε ηε δξακαηηθή αχμεζή ηνπο κεηά ην 1750 θαη ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε.

37 17 Δηθόλα 1.8 Δμέιημε ηεο ζπγθέληξσζεο ησλ CO 2, CH 4, θαη N 2 O ηα ηειεπηαία ρξόληα (IPCC 2007d)

38 18 Πίλαθαο 1.1 πγθεληξώζεηο ησλ CO 2, CH 4 θαη N 2 O ην 2009, θαη κεηαβνιέο ηνπο ην δηάζηεκα (WMO, 2010a) Τδξαηκνί (Ζ 2 0) Οη πδξαηκνί είλαη ην πην ζεκαληηθφ ζεξκνθεπηθφ αέξην πνπ ππάξρεη ζε κεγαιχηεξε αθζνλία ζηελ αηκφζθαηξα. Οη αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο έρνπλ κφλν κηθξή άκεζε επίδξαζε ζηε ζπγθέληξσζή ηνπ, αλ θαη έκκεζα κπνξνχλ λα ηελ επεξεάζνπλ νπζηαζηηθά, αιιάδνληαο ην θιίκα. Γηα παξάδεηγκα κία ζεξκφηεξε αηκφζθαηξα πεξηέρεη πεξηζζφηεξνπο πδξαηκνχο. Δπηπιένλ κπνξνχλ λα ηελ επεξεάζνπλ κέζσ ησλ εθπνκπψλ ηνπ κεζαλίνπ, αθνχ ην κεζάλην θαηαζηξέθεηαη ζηε ζηξαηφζθαηξα, παξάγνληαο κηθξή πνζφηεηα πδξαηκψλ Γηνμείδην ηνπ άλζξαθα (CO 2 ) Σν CO 2 είλαη ην πην ζεκαληηθφ αλζξσπνγελέο ζεξκνθεπηθφ αέξην ζηελ αηκφζθαηξα θαη ζπλεηζθέξεη θαηά 63,54% ζην ζπλνιηθφ παγθφζκην θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ. Δίλαη ππεχζπλν γηα ην 85% ηεο αχμεζεο ηνπ ηελ ηειεπηαία δεθαεηία θαη γηα ην 83% ηα ηειεπηαία πέληε ρξφληα. Γηα πεξίπνπ ρξφληα πξηλ ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε ε ζπγθέληξσζή ηνπ ζηελ αηκφζθαηξα ήηαλ ζρεδφλ ζηαζεξή, πεξίπνπ 280 ppm. Απφ ην 1750 απηή απμήζεθε θαηά 38%, θπξίσο ιφγσ ησλ εθπνκπψλ απφ ηελ θαχζε ησλ νξπθηψλ θαπζίκσλ (8,7Gt άλζξαθα ην 2008), ηελ απνςίισζε θαη ηελ αιιαγή ρξήζεο γεο (0,5-2,5 Gt άλζξαθα αλά έηνο γηα ην δηάζηεκα ). Ζ ηξέρνπζα ζπγθέληξσζή ηνπ ππεξβαίλεη θαηά πνιχ ηε θπζηθή δηαθχκαλζή ηα ηειεπηαία ρξφληα ( ppm), φπσο απηή πξνζδηνξίζηεθε απφ ππξήλεο πάγνπ. Μεηξήζεηο πςειήο αθξηβείαο ηνπ CO 2 πνπ μεθίλεζαλ ην 1958, δείρλνπλ φηη ε κέζε αχμεζε ηνπ ζηελ αηκφζθαηξα αληηζηνηρεί πεξίπνπ ζην 55% ηνπ CO 2 πνπ εθπέκθζεθε απφ ηελ θαχζε νξπθηψλ θαπζίκσλ. Σν ππφινηπν CO 2 ησλ νξπθηψλ

39 19 θαπζίκσλ απνκαθξχλζεθε απφ ηελ αηκφζθαηξα κέζσ ησλ σθεαλψλ θαη ηεο γήηλεο βηφζθαηξαο. ε παγθφζκην επίπεδν ε ζπγθέληξσζή ηνπ ην 2009 ήηαλ 386,8 ppm θαη ε αχμεζή ηεο ζε ζρέζε κε ην πξνεγνχκελν έηνο ήηαλ 1,6 ppm. Απηφο ν ξπζκφο αχμεζεο είλαη κεγαιχηεξνο απφ ην κέζν φξν γηα ηε δεθαεηία ηνπ 1990 (πεξίπνπ 1,5ppm/yr), θπξίσο εμαηηίαο ησλ απμαλφκελσλ εθπνκπψλ απφ ηελ θαχζε νξπθηψλ θαπζίκσλ, αιιά ρακειφηεξνο απφ ην κέζν φξν γηα ηελ πξνεγνχκελε δεθαεηία (WMO 2010a) Μεζάλην (CH4) Σν κεζάλην ζπλεηζθέξεη θαηά 18,1% ζην ζπλνιηθφ παγθφζκην θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ. Δθπέκπεηαη ζηελ αηκφζθαηξα απφ θπζηθέο πεγέο (πεξίπνπ 40%, π.ρ. πγξφηνπνπο, ηεξκίηεο) θαη αλζξσπνγελείο (πεξίπνπ 60%, π.ρ. κεξπθαζηηθά, θαιιηέξγεηα ξπδηνχ, εθκεηάιιεπζε νξπθηψλ θαπζίκσλ, ρσκαηεξέο, θαχζε βηνκάδαο). Απνκαθξχλεηαη απφ ηελ αηκφζθαηξα θπξίσο κέζσ ηεο αληίδξαζεο κε ηε ξίδα πδξνμχιην (ΟΖ). Ζ θπζηθή δηαθχκαλζή ηνπ ηα ηειεπηαία ρξφληα ήηαλ ppb, φπσο πξνζδηνξίζηεθε απφ ππξήλεο πάγνπ. Πξηλ ηε βηνκεραληθή πεξίνδν ην κεζάλην ζηελ αηκφζθαηξα ήηαλ πεξίπνπ 700ppb. Οη απμεκέλεο εθπνκπέο απφ αλζξσπνγελείο πεγέο είλαη ππεχζπλεο γηα ηελ αχμεζή ηνπ θαηά 158%. Ο κέζνο φξνο ηεο παγθφζκηαο ζπγθέληξσζήο ηνπ ην 2009 ήηαλ 1803ppb, απμεκέλνο θαηά 5 ppb απφ ην πξνεγνχκελν έηνο θαη ππεξέβε ηε ζπγθέληξσζε ηνπ 2008 πνπ ήηαλ ε πςειφηεξε απ φζεο είραλ θαηαγξαθεί. Ο ξπζκφο αχμεζήο ηνπ κεηψζεθε απφ πεξίπνπ 13 ppb ην ρξφλν θαηά ηηο αξρέο ηνπ 1980 ζε ζρεδφλ κεδέλ ηελ πεξίνδν Απφ ην 2007 ην αηκνζθαηξηθφ κεζάληα απμάλεηαη πάιη. Πηζαλέο αηηίεο κπνξεί λα είλαη: α) νη κεγαιχηεξεο απφ ην κέζν φξν εθπνκπέο απφ ηνπο πγξφηνπνπο ζηα κεγάια βφξεηα γεσγξαθηθά πιάηε ην 2007 εμαηηίαο ησλ πςειψλ ζεξκνθξαζηψλ β)νη εθπνκπέο ζηνπο ηξνπηθνχο ην 2007 θαη 2008 εμαηηίαο ησλ απμεκέλσλ βξνρνπηψζεσλ ιφγσ ηνπ θαηλνκέλνπ La Ninia. Οη ιφγνη ηεο πξφζθαηεο αχμεζεο ηνπ κεζαλίνπ δελ είλαη πιήξσο θαηαλνεηνί θαη δε γλσξίδνπκε αλ ζα ζπλερηζηεί ζηνλ ίδην ξπζκφ. Πάλησο γηα λα θαηαλνήζνπκε θαιχηεξα ηηο δηαδηθαζίεο πνπ επεξεάδνπλ ηηο εθπνκπέο ηνπ ρξεηάδνληαη επηπιένλ κεηξήζεηο θνληά ζηηο πεγέο ηνπ ζε ζπλδπαζκφ κε κεηξήζεηο απφ δνξπθφξνπο. (WMO, 2010a) Τπνμείδην ηνπ αδώηνπ (Ν 2 Ο) Σν ππνμείδην ηνπ αδψηνπ ζπλεηζθέξεη θαηά 6,2% ζην ζπλνιηθφ παγθφζκην θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ. Ζ ζπγθέληξσζή ηνπ ζηελ αηκφζθαηξα πξηλ ηε βηνκεραλνπνίεζε ήηαλ 270 ppb. Σν Ν 2 Ο εθπέκπεηαη ζηελ αηκφζθαηξα απφ θπζηθέο θαη αλζξσπνγελείο πεγέο, πεξηιακβαλνκέλσλ ησλ σθεαλψλ, ην έδαθνο, ηελ θαχζε βηνκάδαο, ηε ρξήζε ιηπαζκάησλ θαη δηάθνξεο βηνκεραληθέο δηαδηθαζίεο. Οη αλζξσπνγελείο πεγέο ζπλεηζθέξνπλ πεξίπνπ θαηά 40% ζην ζχλνιν. Απνκαθξχλεηαη κέζσ θσηνρεκηθψλ δηαδηθαζηψλ ζηε ζηξαηφζθαηξα. Ο κέζνο φξνο ηεο παγθφζκηαο ζπγθέληξσζήο ηνπ ην 2009 ήηαλ 322,5 ppb, θαηά 0,6 ppb κεγαιχηεξνο απφ ην πξνεγνχκελν έηνο θαη θαηά 19% πάλσ απφ ηελ πξνβηνκεραληθή επνρή. Ο κέζνο ξπζκφο αχμεζήο ηνπ ήηαλ 0,77 ppb αλά έηνο γηα ηα ηειεπηαία δέθα έηε.

40 Άιια αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ Σν εμαθζνξηνύρν ζείν (SF 6 ) είλαη έλα αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ πνπ ειέγρεηαη απφ ην πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην. Παξάγεηαη ηερλεηά θαη ρξεζηκνπνηείηαη σο ειεθηξηθφο κνλσηήο ζε εμνπιηζκφ δηαλνκήο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο. Ζ ζπγθέληξσζή ηνπ έρεη δηπιαζηαζηεί απφ ηα κέζα ηνπ (Δηθ Fig.6) Δηθόλα 1.9 Υξνληθή εμέιημε ησλ ζπγθεληξώζεσλ ηνπ SF 4 ζηελ αηκόζθαηξα από ην 1995 έσο ην 2009 (WMO, 2010a) Οη ρισξνθζνξάλζξαθεο πνπ θαηαζηξέθνπλ ην φδνλ, καδί κε κηθξφηεξεο ζεκαζίαο αινγνλσκέλα αέξηα, ζπλεηζθέξνπλ θαηά 12% ζην ζπλνιηθφ παγθφζκην θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ. Δλψ ηα CFCs θαη ηα πεξηζζφηεξα halons κεηψλνληαη, νη πδξνρισξνθζνξάλζξαθεο HCFCs θαη νη πδξνθζνξάλζξαθεο HFCs, πνπ είλαη επίζεο ηζρπξά ζεξκνθεπηθά αέξηα, απμάλνληαη κε γξήγνξνπο ξπζκνχο, παξ φιν πνπ νη ζπγθεληξψζεηο ηνπο είλαη αθφκε ρακειέο. (Δηθφλα 1.10) Δηθόλα Μέζεο ζπγθεληξώζεηο ησλ ζπνπδαηόηεξσλ αινγνλαλζξάθσλ από ην 1977 έσο ην 2009 (WMO, 2010α)

41 21 Σν όδνλ ζηελ ηξνπφζθαηξα δελ έρεη κεγάιν ρξφλν δσήο. Παξ φια απηά ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ πνπ πξνθαιείηαη απφ ηελ αχμεζε ηνπ ηξνπνζθαηξηθνχ φδνληνο ηνλ ηειεπηαίν αηψλα εμαηηίαο ησλ αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ, είλαη ζπγθξίζηκν κε απηφ εμαηηίαο ησλ αινγνλσκέλσλ πδξνγνλαλζξάθσλ, παξφιν πνπ είλαη ιηγφηεξν βέβαην. Δίλαη δχζθνιν λα εθηηκήζνπκε ηελ παγθφζκηα θαηαλνκή θαη ηάζε ηνπ ηξνπνζθαηξηθνχ φδνληνο εμαηηίαο ηεο πνιχ αθαλφληζηεο γεσγξαθηθήο θαηαλνκήο ηνπ θαη ηεο πςειήο ρξνληθήο ηνπ κεηαβιεηφηεηαο. Πνιινί άιινη ξχπνη, φπσο ην κνλνμείδην ηνπ αδψηνπ, ηα ληηξηθά νμείδηα θαη πηεηηθέο νξγαληθέο ελψζεηο παξφιν πνπ δελ είλαη ζεκαληηθνί σο ζεξκνθεπηθά αέξηα, έρνπλ έκκεζε επίδξαζε ζηνλ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ κέζσ ηεο επηξξνήο ηνπο ζη o ζηξαηνζθαηξηθφ φδνλ, ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ην κεζάλην. Σα αεξνδφι, πεξηιακβαλνκέλνπ ηνπ καχξνπ άλζξαθα, είλαη επίζεο νπζίεο κε κηθξφ ρξφλν δσήο πνπ επεξεάδνπλ ηνλ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ. (WMO, 2010a) Δηθόλα 1.11 πγθέληξσζε ησλ θπξηόηεξσλ ζεξκνθεπηθώλ αεξίσλ από ην 1979 κέρξη ην 2008 (NOAA, 2010) Γπλακηθό Παγθόζκηαο Θέξκαλζεο Σν Γπλακηθφ Παγθφζκηαο Θέξκαλζεο (Global Warming Potential) ελφο ζεξκνθεπηθνχ αεξίνπ καο δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζχγθξηζεο ηεο ζρεηηθήο επίδξαζεο ηνπ αεξίνπ κε απηή ίζεο κάδαο πνζφηεηαο CO 2 γηα δεδνκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα (Πίλαθαο 1.2). Ηζνχηαη κε ην ιφγν ηεο πξνβιεπφκελεο κεηαβνιήο ηεο ξνήο ελέξγεηαο ιφγσ ηεο κεηαβνιήο ηνπ αεξίνπ απηνχ σο πξνο ηελ αληίζηνηρε κεηαβνιή ιφγσ ηνπ δηνμεηδίνπ

42 22 ηνπ άλζξαθα, ζε δεδνκέλν ρξνληθφ νξίδνληα πνιιψλ εηψλ (π.ρ. 20, 100 ή θαη ζε 500 ρξφληα απφ ζήκεξα). ην δπλακηθφ Παγθφζκηα Θέξκαλζεο ζπλεηζθέξνπλ: Ζ κεηαβνιή ξνήο ελέξγεηαο γηα κηα γλσζηή πνζφηεηα αεξίνπ (W m -2 ) Ο ξπζκφο εθπνκπήο ηνπ αεξίνπ Ο ρξφλνο δσήο ηνπ ζηελ αηκφζθαηξα Οη έκκεζεο επηδξάζεηο ηνπ ζηε κεηαβνιή ξνήο ελέξγεηαο (Σνπξπάιε, 2008) Πίλαθαο 1.2 Γπλακηθό Παγθόζκηαο Θέξκαλζεο δηάθνξσλ ζεξκνθεπηθώλ αεξίσλ (IPCC, 2007a) Αέξην Υξόλνο δσήο (έηε) GWP (20 έηε) GWP(100έηε) GWP(500 έηε) CO 2 Μεηαβιεηφο CH ,6 N CFC CFC HCFC HFC SF Κιηκαηηθόο εμαλαγθαζκόο (Radiative forcing) Ο φξνο θιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο εθθξάδεη ηε κεηαβνιή ζηελ νιηθή ξνή ηεο αθηηλνβνιίαο ζην χςνο ηεο ηξνπφπαπζεο, φηαλ κεηαβιεζεί ε ζπγθέληξσζε ελφο απφ ηα ζπζηαηηθά ηεο αηκφζθαηξαο ηα νπνία εκθαλίδνληαη «ελεξγά» σο πξνο ηελ αθηηλνβνιία (ζεξκνθεπηθά αέξηα, αεξνιχκαηα, λέθε), ζεσξψληαο φηη ε ζεξκνθξαζία ζηελ επηθάλεηα ηνπ εδάθνπο θαη ζηελ ηξνπφπαπζε παξακέλεη ζηαζεξή. (Σνπξπάιε, 2008). Ο θιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο δειαδή είλαη ην κέηξν ηεο επηξξνήο πνπ έρεη έλαο παξάγνληαο ζηε κεηαβνιή ηεο ηζνξξνπίαο ηεο εηζεξρφκελεο θαη εμεξρφκελεο ελέξγεηαο ζην ζχζηεκα γε-αηκφζθαηξα θαη απνηειεί δείθηε ηεο ζπνπδαηφηεηαο απηνχ ηνπ παξάγνληα σο κεραληζκνχ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Θεηηθφο εμαλαγθαζκφο ηείλεη λα ζεξκάλεη ηελ επηθάλεηα, ελψ αξλεηηθφο νδεγεί ζηελ ςχμε ηεο. Αηκνζθαηξηθά ζπζηαηηθά ελεξγά σο πξνο ηε ξνή ηεο αθηηλνβνιίαο είλαη: Σα ζεξκνθεπηθά αέξηα Σν φδνλ (ζηξαηνζθαηξηθφ θαη ηξνπνζθαηξηθφ) Οη πδξαηκνί Σα αηκνζθαηξηθά αησξήκαηα (ζηξαηνζθαηξηθά θαη ηξνπνζθαηξηθά) ηνλ παξφληα φξν, ε ιέμε «αθηηλνβνιία» πξνθχπηεη επεηδή απηνί νη παξάγνληεο αιιάδνπλ ηελ ηζνξξνπία κεηαμχ ηεο εηζεξρφκελεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο θαη ηεο εμεξρφκελεο ππέξπζξεο αθηηλνβνιίαο κέζα ζηε γήηλε αηκφζθαηξα. Απηή ε ηζνξξνπία ηεο αθηηλνβνιίαο, φπσο έρνπκε πξναλαθέξεη, ειέγρεη ηε ζεξκνθξαζία ηεο γήηλεο επηθάλεηαο. Ο φξνο εμαλαγθαζκφο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δείμεη φηη ε γήηλε ηζνξξνπία αθηηλνβνιίαο σζείηαη πξνο αθαλφληζηα επίπεδα.

43 23 εκαληηθή πξφθιεζε γηα ηνπο επηζηήκνλεο θιίκαηνο είλαη λα πξνζδηνξίζνπλ φινπο ηνπο παξάγνληεο πνπ έρνπλ επηπηψζεηο ζην θιίκα θαη ηνπο κεραληζκνχο απφ ηνπο νπνίνπο αζθείηαη ν εμαλαγθαζκφο, γηα λα πνζνηηθνπνηήζνπλ ηνλ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ θάζε παξάγνληα (Σζηθηζφγινπ, 2008) Κιηκαηηθόο εμαλαγθαζκόο από αλζξσπνγελείο πεγέο Ζ ζπλεηζθνξά ζηνλ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ θάπνησλ απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνληαη απφ ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο θαίλνληαη ζηελ Δηθφλα Οη αλαγξαθφκελεο ηηκέο αληηζηνηρνχλ ζην ζπλνιηθφ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ απφ ηελ αξρή ηεο βηνκεραληθήο πεξηφδνπ (1750 πεξίπνπ) Θεξκνθεπηθά αέξηα Ο εμαλαγθαζκφο πνπ αληηζηνηρεί ζηηο απμήζεηο ηεο ζπγθέληξσζεο φισλ ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ είλαη ζεηηθφο, δηφηη απνξξνθνχλ ηελ εμεξρφκελε ππέξπζξε αθηηλνβνιία. Δηθόλα 1.4 Κιηκαηηθόο εμαλαγθαζκόο ην 2005 ζε ζρέζε κε ην 1750 (Οη ιεπηέο καύξεο γξακκέο ζε θάζε ρξσκαηηζηή ξάβδν δειώλνπλ ην εύξνο ηεο αβεβαηόηεηαο γηα ηελ αληίζηνηρε ηηκή) (IPCC, 2007a) Ζ αχμεζε ηνπ CO 2 έρεη πξνθαιέζεη ην κεγαιχηεξν θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ απηή ηελ πεξίνδν. Ο θιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο ιφγσ ηνπ CO 2 απμήζεθε θαηά 20% απφ ην 1995 κέρξη ην Απηή ήηαλ ε κεγαιχηεξε κεηαβνιή γηα θάζε δεθαεηία ηνπιάρηζηνλ ηα

44 24 ηειεπηαία 200 ρξφληα. Ζ αχμεζε ηνπ ηξνπνζθαηξηθνχ φδνληνο έρεη επίζεο ζπκβάιεη ζηε ζέξκαλζε, ελψ ε κείσζε ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο ζπλέβαιε ζηελ ςχμε Αεξνδόι Σα αεξνδφι επεξεάδνπλ άκεζα ηνλ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ κέζσ ηεο αλάθιαζεο θαη απνξξφθεζεο ηεο ειηαθήο θαη ππέξπζξεο αθηηλνβνιίαο ζηελ αηκφζθαηξα. Κάπνηα δεκηνπξγνχλ ζεηηθφ θαη θάπνηα αξλεηηθφ εμαλαγθαζκφ, ελψ ην ζπλνιηθφ απνηέιεζκα είλαη ην αξλεηηθφ. Σα αεξνδφι έρνπλ αξλεηηθφ αληίθηππν ζηνλ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ θαη κε έκκεζν ηξφπν κέζσ ησλ κεηαβνιψλ πνπ επηθέξνπλ ζηηο ηδηφηεηεο ησλ λεθψλ. Ο εμαλαγθαζκφο ιφγσ ησλ αεξνδφι, αλ θαη ηα ηειεπηαία ρξφληα είλαη θαιχηεξα θαηαλνεηφο ιφγσ ησλ βειηησκέλσλ επί ηφπνπ, δνξπθνξηθψλ θαη επίγεησλ κεηξήζεσλ θαη ησλ πιεξέζηεξσλ κνληέισλ πνπ αλαπηχρζεθαλ, εκπεξηέρεη ηε κεγαιχηεξε αβεβαηφηεηα θαηά ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ ζπλνιηθνχ εμαλαγθαζκνχ Αλαθιαζηηθόηεηα γήηλεο επηθάλεηαο Οη αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο κεηά ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε κεηέβαιαλ θαη ηε θχζε ηεο γήηλεο επηθάλεηαο, θπξίσο κέζσ ησλ αιιαγψλ ζηηο θαιιηεξγήζηκεο εθηάζεηο, ζηνπο βνζθφηνπνπο θαη ζηα δάζε. Μεηέβαιαλ επίζεο ηελ αλαθιαζηηθφηεηα ιφγσ ησλ πάγσλ θαη ηνπ ρηνληνχ. Σειηθά θαίλεηαη φηη ζπλνιηθά πεξηζζφηεξε ειηαθή αθηηλνβνιία αλαθιάηαη απφ ηε γήηλε επηθάλεηα ζπλεηζθέξνληαο αξλεηηθά ζηνλ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ Απαέξηα αεξνπιάλσλ Σέινο έλα κηθξφ πνζνζηφ ζεηηθνχ εμαλαγθαζκνχ θαίλεηαη φηη νθείιεηαη ζηα απαέξηα ησλ αεξνπιάλσλ (contrails) ζε πεξηνρέο κε ρακειή ζεξκνθξαζία θαη πςειή πγξαζία. Απηά έρνπλ ηε κνξθή λεθψλ cirrus θαη αλαθινχλ ηελ ειηαθή αθηηλνβνιία, ελψ απνξξνθνχλ ηελ ππέξπζξε. (IPCC, 2007a) Κιηκαηηθόο εμαλαγθαζκόο από θπζηθέο πεγέο Ο θπζηθφο θιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο νθείιεηαη ζηηο κεηαβνιέο ηεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο θαη ηηο εθαηζηεηαθέο εθξήμεηο Ηιηαθή δξαζηεξηόηεηα Ζ επίδξαζε ηνπ ήιηνπ απμήζεθε ζηαδηαθά θαηά ηε βηνκεραληθή πεξίνδν, δεκηνπξγψληαο έηζη κηθξφ ζεηηθφ εμαλαγθαζκφ (Δηθ. 1.12), επηπιένλ ησλ κεηαβνιψλ ηνπ ελδεθαεηνχο θχθινπ ηνπ ήιηνπ. Ζ ελέξγεηα ηνπ ήιηνπ ζεξκαίλεη άκεζα ην θιηκαηηθφ ζχζηεκα θαη επεξεάδεη ηηο ζπγθεληξψζεηο θάπνησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, φπσο ην ζηξαηνζθαηξηθφ φδνλ Ζθαηζηεηαθέο εθξήμεηο Οη κεγάιεο εθαηζηεηαθέο εθξήμεηο ζπλνδεχνληαη απφ αχμεζε ησλ ζεηνχρσλ αεξνιπκάησλ ζηε ζηξαηφζθαηξα πνπ δεκηνπξγεί έλα κηθξήο δηάξθεηαο (2-3 εηψλ) αξλεηηθφ εμαλαγθαζκφ. Ζ ζηξαηφζθαηξα απηή ηελ πεξίνδν είλαη ειεχζεξε απφ

45 25 εθαηζηεηαθά αεξνδφι, αθνχ ε πην πξφζθαηε κεγάιε έθξεμε ήηαλ ηνπ Pinatubo, ην Οη κεηαβνιέο ζηνλ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ ιφγσ ησλ αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ, απφ ηελ αξρή ηεο βηνκεραληθήο επαλάζηαζεο, ππνινγίδεηαη φηη είλαη πνιχ κεγαιχηεξεο απφ ηηο αληίζηνηρεο ιφγσ θπζηθψλ παξαγφλησλ θαη επνκέλσο παίδνπλ πνιχ πην ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ ησξηλή θαη κειινληηθή θιηκαηηθή αιιαγή Μπνξεί ε ζέξκαλζε ηνπ 20 νπ αηώλα λα νθείιεηαη ζηε κεηαβιεηόηεηα ησλ θπζηθώλ παξαγόλησλ; Δηθόλα 1.13 Μεηαβνιέο ζηε ζεξκνθξαζία ζε ζρέζε κε ην κέζν όξν ηνπ δηαζηήκαηνο ( ν C). Ζ καύξε γξακκή ππνδεηθλύεη ηελ παξαηεξνύκελε κεηαβνιή ζηε ζεξκνθξαζία, ελώ νη έγρξσκεο ισξίδεο δείρλνπλ ηηο πξνζνκνηώζεηο από ηα κνληέια. Σν ξνδ ρξώκα δείρλεη πξνζνκνηώζεηο πνπ πεξηιακβάλνπλ θπζηθνύο θαη αλζξώπηλνπο παξάγνληεο, ελώ ην κπιε πξνζνκνηώζεηο πνπ πεξηιακβάλνπλ κόλν θπζηθνύο παξάγνληεο. Οη δηαθεθνκκέλεο καύξεο γξακκέο αλαθέξνληαη ζε πεξηνρέο θαη πεξηόδνπο κε ιηγόηεξεο παξαηεξήζεηο. (IPCC, 2007a)

46 26 Δίλαη πνιχ απίζαλν ε ππεξζέξκαλζε ηνπ 20 νπ αηψλα λα νθείιεηαη κφλν ζε θπζηθέο αηηίεο. Παιαηνθιηκαηηθέο κειέηεο δείρλνπλ φηη ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 20 νπ αηψλα ήηαλ πηζαλφ ε ζεξκφηεξε πεληεθνληαεηία ησλ ηειεπηαίσλ 1300 ρξφλσλ, γηα ην βφξεην εκηζθαίξην. Απηή ε ξαγδαία αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ζπκθσλεί κε ηελ επηζηεκνληθή ζεσξία γηα ην πψο ζα αληαπνθξηλφηαλ ην θιίκα ζε κία γξήγνξε αχμεζε ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, φπσο απηή πνπ ζπλέβε ηνλ πεξαζκέλν αηψλα, θαζψο θαη ζε θπζηθνχο εμσηεξηθνχο παξάγνληεο (π.ρ. κεηαβιεηφηεηα ηεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο θαη εθαηζηεηαθή δξαζηεξηφηεηα). Σα θιηκαηηθά κνληέια παξέρνπλ ην θαηάιιειν εξγαιείν γηα λα κειεηήζνπκε ηηο δηάθνξεο επηδξάζεηο ζην θιίκα ηεο γεο. ηαλ ηα απνηειέζκαηα ηεο αχμεζεο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ πεξηιακβάλνληαη ζηα κνληέια, ζε ζπλδπαζκφ κε θπζηθνχο εμσηεξηθνχο παξάγνληεο, απηά παξάγνπλ θαιέο πξνζνκνηψζεηο ηεο ζέξκαλζεο πνπ παξαηεξήζεθε ηνλ πξνεγνχκελν αηψλα, ελψ αληίζεηα απνηπγράλνπλ φηαλ ηξέρνπλ ιακβάλνληαο ππφςε κφλν θπζηθνχο παξάγνληεο. ηηο πεξηπηψζεηο πνπ ιακβάλνπλ ππφςε αλζξσπνγελείο παξάγνληεο, ηα κνληέια πξνζνκνηψλνπλ έλα γεσγξαθηθφ πξφηππν αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο γηα ην ζχλνιν ηνπ πιαλήηε παξφκνην κ απηφ πνπ παξαηεξήζεθε ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Απηφ ην ρσξηθφ πξφηππν, πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ κεγαιχηεξε ζέξκαλζε ζηα κεγάια γεσγξαθηθά πιάηε ηνπ βφξεηνπ εκηζθαηξίνπ, δηαθέξεη απφ ηα ζεκαληηθφηεξα πξφηππα θπζηθήο θιηκαηηθήο κεηαβιεηφηεηαο, πνπ ζπλδένληαη κε εζσηεξηθέο θιηκαηηθέο δηαδηθαζίεο, φπσο ην El Nino. Οη δηαρξνληθέο δηαθπκάλζεηο ζην θιίκα ηεο γεο πξνθιήζεθαλ απφ θπζηθέο εζσηεξηθέο δηαδηθαζίεο, φπσο ην El Nino, θαζψο θαη απφ κεηαβνιέο ζηνπο εμσηεξηθνχο παξάγνληεο πνπ ην επεξεάδνπλ. Απηνί νη εμσηεξηθνί παξάγνληεο κπνξεί λα είλαη θπζηθά αίηηα, φπσο ε εθαηζηεηαθή δξαζηεξηφηεηα θαη νη κεηαβνιέο ζηελ ειηαθή αθηηλνβνιία, ή λα πξνθαινχληαη απφ ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο νη εθπνκπέο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, ηα αλζξσπνγελή αεξνδφι, ε θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο θαη ε αιιαγή ρξήζεο γεο. Σα απνηειέζκαηα ηεο θπζηθήο εζσηεξηθήο κεηαβιεηφηεηαο θαη ησλ θπζηθψλ εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ κπνξνχλ λα ππνινγηζηνχλ απφ ηηο θιηκαηηθέο πιεξνθνξίεο, φπσο θαηαγξάθνληαη ζηα δαρηπιίδηα ησλ δέληξσλ, ζηνπο ππξήλεο πάγνπ θαη ζε άιινπο ηχπνπο θπζηθψλ «ζεξκνκέηξσλ» πξηλ ηε βηνκεραληθή πεξίνδν. Παξφιν πνπ θπζηθέο εζσηεξηθέο θιηκαηηθέο δηαδηθαζίεο, φπσο ην El Nino, κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ κεηαβνιέο ζηελ παγθφζκηα κέζε ζεξκνθξαζία γηα ζρεηηθά κηθξφ δηάζηεκα, ε έξεπλα δείρλεη φηη έλα κεγάιν πνζνζηφ απηψλ ησλ κεηαβνιψλ νθείιεηαη ζε εμσηεξηθνχο παξάγνληεο. χληνκεο πεξίνδνη παγθφζκηαο ςχμεο αθνινχζεζαλ ηηο κεγάιεο εθαηζηεηαθέο εθξήμεηο, φπσο ηνπ Pinatubo ην ηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα ε ζεξκνθξαζία αλέβεθε. ην δηάζηεκα απηφ νη ζπγθεληξψζεηο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ είραλ αξρίζεη λα απμάλνληαη, ε ειηαθή αθηηλνβνιία κάιινλ απμήζεθε θαη ππήξρε κηθξή εθαηζηεηαθή δξαζηεξηφηεηα. ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1950, 1960 ε κέζε παγθφζκηα ζεξκνθξαζία ζηαζεξνπνηήζεθε, θαζψο ε αχμεζε ησλ αεξνδφι απφ ηα νξπθηά θαχζηκα θαη άιιεο πεγέο δξφζηζαλ ηνλ πιαλήηε. Ζ έθξεμε ηνπ Agung ην 1963 πξνζέζεζε κεγάιεο πνζφηεηεο ζθφλεο ζηελ αλψηεξε αηκφζθαηξα. Ζ γξήγνξε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο απφ ην 1970 ζπλέβε ζε κία

47 27 πεξίνδν πνπ ε αχμεζε ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ είρε θπξηαξρήζεη ζε θάζε άιιν παξάγνληα. Πνιπάξηζκα πεηξάκαηα έρνπλ δηεμαρζεί ρξεζηκνπνηψληαο θιηκαηηθά κνληέια γηα λα πξνζδηνξίζνπλ ηηο πηζαλέο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ηνπ 20 νπ αηψλα. Απηά δείρλνπλ φηη ηα κνληέια δελ κπνξνχλ λα αλαπαξαγάγνπλ ηε γξήγνξε ζέξκαλζε ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ φηαλ ιακβάλνπλ ππφςε κφλν ηηο κεηαβνιέο ζηελ ειηαθή αθηηλνβνιία θαη ηελ εθαηζηεηαθή δξαζηεξηφηεηα. Πάλησο, φπσο θαίλεηαη ζηελ Δηθφλα 1.13, ηα κνληέια δίλνπλ θαιά απνηειέζκαηα φηαλ ζπλππνινγίδνπλ φινπο ηνπο ζεκαληηθνχο εμσηεξηθνχο παξάγνληεο, πεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ αλζξσπνγελψλ επηξξνψλ απφ πεγέο φπσο ζεξκνθεπηθά αέξηα θαη ησλ θπζηθψλ εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ. Οη απνθξίζεηο ζηνπο εμσηεξηθνχο παξάγνληεο, φπσο ππνινγίδνληαη απφ ηα κνληέια, αληρλεχνληαη ζην θιίκα ηνπ 20 νπ αηψλα, ηφζν ζε παγθφζκην επίπεδν, φζν θαη γηα θάζε ήπεηξν μερσξηζηά, εθηφο απφ ηελ Αληαξθηηθή, φπνπ δελ ππάξρνπλ επαξθείο παξαηεξήζεηο. Ζ αλζξψπηλε επίδξαζε ζην θιίκα είλαη πνιχ πηζαλφ λα δεζπφδεη ζε θάζε άιιε αηηία αιιαγήο ζηε κέζε παγθφζκηα ζεξκνθξαζία ην ηειεπηαίν κηζφ ηνπ πεξαζκέλνπ αηψλα. Μία ζεκαληηθή πεγή αβεβαηφηεηαο πξνέξρεηαη απφ ηελ πεξηνξηζκέλε γλψζε θάπνησλ εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ, φπσο ηα αλζξσπνγελή αεξνδφι. Δπηπιένλ ηα ίδηα ηα θιηκαηηθά κνληέια είλαη αηειή. Παξφια απηά φια ηα κνληέια πξνζνκνηψλνπλ έλα πξφηππν απφθξηζεο ζηελ αχμεζε ησλ αλζξσπνγελψλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, παξφκνην κ απηφ πνπ παξαηεξείηαη θαη ην νπνίν πεξηιακβάλεη πεξηζζφηεξε ζέξκαλζε πάλσ απφ ηελ μεξά απ φηη πάλσ απφ ηνπο σθεαλνχο. Απηφ ην πξφηππν, πνπ δηαθέξεη απφ εθείλν πνπ ζπλδέεηαη κε θπζηθέο εζσηεξηθέο επηξξνέο, φπσο ην El Nino, βνεζάεη λα δηαθξίλνπκε ηελ απφθξηζε ζηα ζεξκνθεπηθά αέξηα απφ εθείλε πνπ νθείιεηαη ζε άιινπο θπζηθνχο εμσηεξηθνχο παξάγνληεο. Σα κνληέια θαη νη παξαηεξήζεηο επίζεο δείρλνπλ ζέξκαλζε ηεο ηξνπφζθαηξαο θαη ςχμε ηεο ζηξαηφζθαηξαο, γεγνλφο πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ αλζξσπνγελή επίδξαζε ζην θιίκα. Γηαηί αλ, γηα παξάδεηγκα, γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή επζπλφηαλ ε αχμεζε ζηελ ειηαθή αθηηλνβνιία, θαη νη δχν θαη ε ηξνπφζθαηξα θαη ε ζηξαηφζθαηξα ζα ζεξκαίλνληαλ. Δπηπιένλ δηαθνξέο ζην ρξνλνδηάγξακκα ησλ αλζξσπίλσλ θαη θπζηθψλ εμσηεξηθψλ επηξξνψλ βνεζνχλ λα δηαθξίλνπκε ηελ θιηκαηηθή απφθξηζε ιφγσ απηψλ ησλ παξαγφλησλ. Δθηηκήζεηο γηα ηηο ζεξκνθξαζίεο ζην βφξεην εκηζθαίξην ηηο ηειεπηαίεο κία ή δχν ρηιηεηίεο, πνπ βαζίδνληαη ζε θπζηθά ζεξκφκεηξα, φπσο ηα δαρηπιίδηα ησλ θνξκψλ ησλ δέληξσλ πνπ δηαθέξνπλ ζε πάρνο ή ππθλφηεηα θαζψο κεηαβάιιεηαη ε ζεξκνθξαζία, θαη ηα ηζηνξηθά αξρεία γηα ηηο θαηξηθέο ζπλζήθεο, παξέρνπλ πξφζζεηα ζηνηρεία φηη ε ζέξκαλζε ηνπ 20 νπ αηψλα δελ κπνξεί λα εμεγεζεί κφλν κε ηηο θπζηθέο εζσηεξηθέο δηαθπκάλζεηο θαη θπζηθνχο εμσηεξηθνχο παξάγνληεο. Ζ εκπηζηνζχλε ζ απηέο ηηο εθηηκήζεηο απμάλεηαη, θαζψο δηαθπκάλζεηο ζηε ζεξκνθξαζία ζην βφξεην εκηζθαίξην πξηλ απφ ηε βηνκεραληθή επνρή κπνξνχζαλ λα εξκελεπηνχλ σο επεηζφδηα ςχμεο ιφγσ κεγάισλ εθαηζηεηαθψλ εθξήμεσλ θαη ιφγσ κεηαβνιψλ ζηελ ειηαθή αθηηλνβνιία. Οη ππφινηπεο δηαθπκάλζεηο γεληθά ζπκθσλνχλ κε ηε κεηαβιεηφηεηα πνπ πξνβιέπεηαη απφ ηα θιηκαηηθά κνληέια, απνπζία θπζηθψλ θαη αλζξσπνγελψλ εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ (IPCC, 2007a).

48 Πεγέο θαη εθπνκπέο ζεξκνθεπηθώλ αεξίσλ χκθσλα κε ην IPCC(2007d), ην 2004 ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα απνηεινχζε ην 76,7% ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Απφ απηφ ην 56,6% πξνεξρφηαλ απφ ηε ρξήζε νξπθηψλ θαπζίκσλ, ην 17,3% απφ ηελ απνςίισζε ησλ δαζψλ, ηελ απνζχλζεζε ηεο βηνκάδαο θιπ. θαη ην 2,8% απφ άιινπο ηνκείο. Σν κεζάλην αληηπξνζψπεπε ην 14,3% ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, ην ππνμείδην ηνπ αδψηνπ ην 7,9% θαη ηα F-gases to 1,1%. (Δηθ. 1.14, Fig.2.1(b)). Σελ ίδηα ρξνληά ν ηνκέαο ηεο παξαγσγήο ελέξγεηαο ήηαλ ππεχζπλνο πεξίπνπ γηα ην 26% ησλ παγθφζκησλ εθπνκπψλ ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ε βηνκεραλία γηα ην 19%, ε αιιαγή ρξήζεο γεο θαη ε δαζνθνκία γηα ην 17%, ε γεσξγία ην 14%, νη κεηαθνξέο ην 13%, ν νηθηαθφο, εκπνξηθφο θαη ν ηνκέαο ησλ ππεξεζηψλ ην 8% θαη ηα απφβιεηα γηα ην 3% (Δηθφλα 1.14, Fig.2.1(c)). Ο ηνκέαο ηεο δαζνθνκίαο πεξηιακβάλεη ηηο εθπνκπέο ηνπ CO 2 ιφγσ ηεο απνςίισζεο ησλ δαζψλ, ηεο απνζχλζεζεο ηεο βηνκάδαο πνπ παξακέλεη ζην έδαθνο κεηά ηελ απνςίισζε θαη ηελ πινηνκία. Ο ηνκέαο ησλ απνβιήησλ πεξηιακβάλεη ηηο εθπνκπέο CH 4 απφ ηηο ρσκαηεξέο, CH 4 θαη N 2 0 απφ ηα ιχκαηα θαη CO 2 απφ ηελ θαχζε Δηθόλα 1.5 Παγθόζκηεο αλζξσπνγελείο εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ (IPCC 2007d) απνξξηκκάησλ. Οη ηηκέο είλαη ελδεηθηηθέο, θαζψο πεξηέρνπλ θάπνηεο αβεβαηφηεηεο, θπξίσο φζν αθνξά ηηο εθπνκπέο ησλ CH 4 θαη N 2 0 (Σν πεξηζψξην ιάζνπο εθηηκάηαη φηη είλαη ηεο ηάμεο ηνπ 30-50%) θαη ηηο εθπνκπέο ηνπ CO 2 απφ ηε γεσξγία θαη ηε δαζνθνκία κε αθφκε κεγαιχηεξν πεξηζψξην ιάζνπο. πλνιηθά νη αλζξσπνγελείο εθπνκπέο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ ην δηάζηεκα απμήζεθαλ θαηά 70%. Ζ κεγαιχηεξε αχμεζε πξνέξρεηαη απφ ηνλ ηνκέα ηεο ελέξγεηαο, ηηο κεηαθνξέο θαη ηε βηνκεραλία, ελψ απφ ηα νηθηζηηθά θαη εκπνξηθά θηίξηα, ηε δαζνθνκία (ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο απνςίισζεο ησλ δαζψλ) θαη ηε γεσξγία ε αχμεζε είλαη πην πεξηνξηζκέλε (Δηθφλα 1.14, Fig.2.1(a)).

49 29 Δηθόλα 1.15 Καηά θεθαιή εθπνκπέο ηνπ CO 2 ζε ηνπηθό επίπεδν ην 2003 (UNEP, 2007) Οη θαηά θεθαιή εθπνκπέο ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα (Δηθφλα 1.15) θαηαδεηθλχνπλ ζαθψο κεγάιεο δηαθνξέο αλά πεξηνρή, ελψ απφ ην 1987 νη εηήζηεο παγθφζκηεο εθπνκπέο δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα απφ νξπθηά θαχζηκα απμήζεθαλ θαηά έλα ηξίην πεξίπνπ (Δηθφλα 1.16). Δηθόλα 1.6 Δθπνκπέο CO 2 από νξπθηά θαύζηκα αλά πεξηνρή (UNEP, 2007)

50 Παξαηεξνύκελεο κεηαβνιέο ζην θιίκα θαη ηα απνηειέζκαηά ηνπο Οη παξαηεξνύκελεο κεηαβνιέο ζην θιίκα ζε παγθόζκην επίπεδν Ζ ηειεπηαία αμηνιφγεζε ηεο επηηξνπήο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή (Intergovernmental Panel on Climate Change-ΗPCC) νινθιεξψζεθε κε ηελ έθδνζε ηεο ηέηαξηεο έθζεζήο ηεο (Fourth Assessment Report, AR4) ην χκθσλα κε ηελ έθζεζε ε ζέξκαλζε ηνπ θιηκαηηθνχ ζπζηήκαηνο είλαη αδηακθηζβήηεηε, φπσο πξνθχπηεη απφ ηελ παξαηεξνχκελε αχμεζε ηεο κέζεο παγθφζκηαο ζεξκνθξαζίαο ηνπ αέξα θαη ησλ σθεαλψλ, ηελ εθηεηακέλε ηήμε ηνπ ρηνληνχ θαη ησλ πάγσλ θαη ηελ άλνδν ηνπ κέζνπ φξνπ ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο ζε παγθφζκην επίπεδν. (Δηθφλα 1.17) Δηθόλα 1.17 Μεηαβνιέο ζηε ζεξκνθξαζία, ζην επίπεδν ηεο ζάιαζζαο θαη ηε ρηνλνθάιπςε ζην Βόξεην Ζκηζθαίξην (IPCC, 2007a) Αύμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο Καηά ηελ πεξίνδν θαηαγξάθηεθαλ έληεθα απφ ηα δψδεθα ζεξκφηεξα έηε απφ ην 1850 πνπ άξρηζε ε θαηαγξαθή ηεο ζεξκνθξαζίαο, ελψ ζην δηάζηεκα , ππνινγίδεηαη κία αχμεζε ηεο παγθφζκηαο ζεξκνθξαζίαο θαηά 0.74 ν C. Απηή ε αχμεζε ησλ 0,74 ν C είλαη κεγαιχηεξε απφ ηελ αχμεζε ησλ 0,6 ν C πνπ πξνέβιεπε ε ηξίηε έθζεζε ηεο επηηξνπήο ηνπ IPCC πνπ είρε εθδνζεί ην 2001, γηα ην δηάζηεκα

51 Δπηπιένλ ε αχμεζε γηα ην δηάζηεκα ησλ 50 εηψλ απφ 1956 έσο 2005 αλέξρεηαη ζε 0,13 ν C αλά δεθαεηία θαη είλαη δηπιάζηα απφ ηελ αληίζηνηρε γηα ηελ εθαηνληαεηία απφ ην 1906 έσο ην (IPCC, 2007a). Αθφκε πην πξφζθαηεο αλαθνηλψζεηο ηνπ WMO (2011) αλαθέξνπλ φηη ην 2010, ήηαλ ην ζεξκφηεξν έηνο πνπ έρεη θαηαγξαθεί ζηα αξρεία απφ ην 1880, θαζψο ε κέζε παγθφζκηα ζεξκνθξαζία θαηά ηε δηάξθεηά ηνπ ππνινγίδεηαη φηη ήηαλ 0,53 ν C ± 0,09 ν C πάλσ απφ ηνλ εηήζην κέζν φξν ηεο πεξηφδνπ πνπ αλέξρεηαη ζηνπο 14 ν C. Παξφκνηεο ςειέο ζεξκνθξαζίεο θαηαγξάθεθαλ θαη ηα έηε 1998 θαη Δπίζεο ε δεθαεηία ήηαλ ε ζεξκφηεξε πνπ έρεη θαηαγξαθεί, κε ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο λα είλαη εληνλφηεξε ζε πεξηνρέο ηεο Βνξείνπ Αθξηθήο, ηεο Αξαβηθήο ρεξζνλήζνπ, ηεο Νφηηαο Αζίαο θαη ηεο Αληαξθηηθήο. Ζ ζεξκνθξαζία απμάλεηαη ζε παγθφζκην επίπεδν, φκσο ν ξπζκφο αχμεζήο ηεο είλαη πςειφηεξνο ζηα κεγαιχηεξα γεσγξαθηθά πιάηε ηνπ βφξεηνπ εκηζθαηξίνπ. Οη κέζεο ζεξκνθξαζίεο ηεο Αξθηηθήο έρνπλ απμεζεί πεξίπνπ δχν θνξέο πεξηζζφηεξν ζε ζχγθξηζε κε ηνλ παγθφζκην κέζν ξπζκφ αχμεζεο ησλ ηειεπηαίσλ 100 εηψλ. Οη επεηξσηηθέο πεξηνρέο ζεξκάλζεθαλ γξεγνξφηεξα απφ ηνπο σθεαλνχο. (Δηθφλα 1.18). Παξαηεξήζεηο απφ ην 1961 ππνδεηθλχνπλ φηη νη σθεαλνί έρνπλ απνξξνθήζεη πνζνζηφ κεγαιχηεξν απφ ην 80% ηεο ζεξκφηεηαο πνπ πξνζηίζεηαη ζην θιηκαηηθφ ζχζηεκα θαη πσο νη ζεξκνθξαζίεο ηνπο έρνπλ απμεζεί ζε βάζνο ηνπιάρηζηνλ κέηξσλ, παξάγνληεο πνπ ζπλεηζθέξνπλ ζηελ αχμεζε ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο. Νεψηεξεο αλαιχζεηο απφ κπαιφληα θαη δνξπθνξηθέο κεηξήζεηο ηεο ζεξκνθξαζίαο ζηε ρακειή θαη κεζαία ηξνπφζθαηξα δείρλνπλ ξπζκνχο ζέξκαλζεο παξφκνηνπο κε απηνχο πνπ παξαηεξήζεθαλ ζηε ζεξκνθξαζία επηθάλεηαο. (IPCC, 2007a) Δηθόλα 1.18 Μεηαβνιέο ζηε ζεξκνθξαζία επηθάλεηαο ην ρξνληθό δηάζηεκα (IPCC, 2007a)

52 Άλνδνο ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο Ζ άλνδνο ζην επίπεδν ηεο ζάιαζζαο είλαη ζε ζπκθσλία κε ηελ άλνδν ηεο ζεξκνθξαζίαο (Δηθφλα 1.17). Σελ πεξίνδν , ε ζηάζκε ηεο ζάιαζζαο έρεη απμεζεί θαηά κέζν φξν 1.8mm/έηνο ( mm/έηνο). Ζ αληίζηνηρε αχμεζε γηα ην δηάζηεκα ήηαλ 3.1mm/έηνο, ρσξίο λα είλαη ζαθέο αλ πξφθεηηαη γηα καθξνρξφληα ξνπή ή θπζηθή δηαθχκαλζε. (IPCC, 2007a). Απφ ην 1993 ππνινγίδεηαη φηη ε δηαζηνιή ησλ σθεαλψλ ιφγσ αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο ζπλέβαιε ζηελ άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο θαηά 57%, ε κείσζε ησλ παγεηψλσλ θαη ησλ πάγσλ θαηά 28% θαη νη απψιεηεο απφ ηνπο πάγνπο ησλ πφισλ ζην ππφινηπν. Απφ ην 1993 κέρξη ην 2003 ην πνζφ ηεο ζπλεηζθνξάο απηψλ ησλ παξαγφλησλ ζπκθσλεί, κε θάπνηεο αβεβαηφηεηεο, κε ηε ζπλνιηθή παξαηεξνχκελε άλνδν ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο Μείσζε ησλ πάγσλ Ζ παξαηεξνχκελε κείσζε ζην ρηφλη θαη ηνλ πάγν είλαη επίζεο ζε ζπκθσλία κε ηελ άλνδν ηεο ζεξκνθξαζίαο (Δηθφλα 1.22). Σα δεδνκέλα ησλ δνξπθφξσλ απφ ην 1978 δείρλνπλ φηη ε κέζε εηήζηα έθηαζε ηνπ ζαιάζζηνπ πάγνπ ζηελ Αξθηηθή κεηψζεθε θαηά 2,7% αλά δεθαεηία, κε ηε κεγαιχηεξε κείσζε, ζε πνζνζηφ 7,4% αλά δεθαεηία, λα ζεκεηψλεηαη ην θαινθαίξη. πξξίθλσζε ησλ πάγσλ έρεη παξαηεξεζεί θαη ζηα δχν εκηζθαίξηα, αιιά ε κεγαιχηεξε κείσζε ζπλέβε ζην βφξεην εκηζθαίξην, φπνπ απφ ην 1900 ε κέγηζηε έθηαζε ηνπ επνρηαθά παγσκέλνπ εδάθνπο έρεη κεησζεί θαηά 7%, κε ηελ ηηκή απηή λα αλέξρεηαη ζην 15% ηελ άλνημε. Ζ ζεξκνθξαζία ζηελ Αξθηηθή πάλσ απφ ην παγσκέλν έδαθνο έρεη γεληθά απμεζεί απφ ην 1980 θαηά 3 ν C. Δθηφο φκσο απ απηέο ηηο κεηαβνιέο έρνπλ παξαηεξεζεί πνιπάξηζκεο καθξνρξφληεο κεηαβνιέο ζε δηάθνξεο παξακέηξνπο ηνπ θιίκαηνο: Βξνρνπηώζεηο Οη βξνρνπηψζεηο ην δηάζηεκα απμήζεθαλ ζεκαληηθά ζηηο αλαηνιηθέο πεξηνρέο ηεο Βφξεηαο θαη Νφηηαο Ακεξηθήο, ζηε Βφξεηα Δπξψπε θαη ζηε Βφξεηα θαη Κεληξηθή Αζία, ελψ κεηψζεθαλ ζηε δψλε αρέι (πνπ εθηείλεηαη ζηε Βφξεηα Αθξηθή, απφ ηνλ Αηιαληηθφ κέρξη ηελ Δξπζξά ζάιαζζα θαη ηελ έξεκν ηεο αράξαο ζην βνξξά κέρξη ηε ζαβάλα ηνπ νπδάλ ζην λφην), ζηε Μεζφγεην, ζηε Νφηηα Αθξηθή θαη ζε πεξηνρέο ηεο Νφηηαο Αζίαο. ε παγθφζκην επίπεδν θαίλεηαη φηη νη πεξηνρέο κε μεξαζία απμήζεθαλ απφ ην Αιιά θαηλόκελα Μεξηθά αθξαία θαηξηθά θαηλφκελα άιιαμαλ ζε έληαζε ή/θαη ζπρλφηεηα ηα ηειεπηαία 50 ρξφληα: Δίλαη πνιχ πηζαλφ νη θξχεο κέξεο θαη λχρηεο θαη νη παγσληέο λα είλαη πην ζπάληεο ζηηο πεξηζζφηεξεο επεηξσηηθέο πεξηνρέο, ελψ νη δεζηέο κέξεο θαη λχρηεο λα έρνπλ γίλεη ζπρλφηεξεο. Δίλαη πηζαλφ νη θαχζσλεο λα έρνπλ γίλεη ζπρλφηεξνη ζηηο πεξηζζφηεξεο επεηξσηηθέο πεξηνρέο.

53 33 Δίλαη πηζαλφ ε ζπρλφηεηα ησλ έληνλσλ βξνρνπηψζεσλ (ή ην πνζνζηφ ηνπο ζε ζρέζε κε ηηο ζπλνιηθέο βξνρνπηψζεηο) λα έρεη απμεζεί ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο. Δίλαη πηζαλφ ε ζπρλφηεηα εκθάληζεο αθξαίσλ επεηζνδίσλ αλφδνπ ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο λα έρεη απμεζεί ζε πνιιέο πεξηνρέο παγθφζκηα απφ ην Απφ ην 1970 πεξίπνπ έρεη παξαηεξεζεί αχμεζε ηεο έληαζεο ησλ ηξνπηθψλ θπθιψλσλ ζην Βφξεην Αηιαληηθφ θαη ζε άιιεο πεξηνρέο, φπνπ φκσο ε πνηφηεηα ησλ δεδνκέλσλ δελ είλαη αζθαιήο. Γεληθά ε πνηφηεηα ησλ δεδνκέλσλ πξηλ ηηο παξαηεξήζεηο κε δνξπθφξνπο ην 1970, δε καο επηηξέπεη ηελ θαηαγξαθή καθξνρξφλησλ ηάζεσλ γηα ηε δξαζηεξηφηεηα ησλ ηξνπηθψλ θπθιψλσλ. Δίλαη επίζεο πνιχ πηζαλφ νη κέζεο ζεξκνθξαζίεο ζην βφξεην εκηζθαίξην ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 20 νπ αηψλα λα είλαη πςειφηεξεο απφ θάζε άιιε 50εηή πεξίνδν ηα ηειεπηαία 500 ρξφληα θαη πηζαλφλ νη πςειφηεξεο ηνπιάρηζηνλ ηα ηειεπηαία ρξφληα. Μεξηθέο φςεηο ηνπ θιίκαηνο δε θαίλεηαη λα αιιάδνπλ θαη γηα θάπνηεο άιιεο δελ έρνπκε επαξθή ζηνηρεία. Έηζη δελ έρνπκε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή καθξνρξφληα ηάζε κεηαβνιήο γηα ηελ έθηαζε ησλ πάγσλ ζηελ Αληαξθηηθή, γηα ηνλ εηήζην αξηζκφ ησλ ηξνπηθψλ θπθιψλσλ ή γηα κηθξήο θιίκαθαο θαηλφκελα φπσο αλεκνζηξφβηινη, ακκνζχειιεο, ραιαδνπηψζεηο ή αζηξαπέο Παξαηεξνύκελα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Παξαηεξήζεηο απ φιεο ηηο επείξνπο θαη ηνπο πεξηζζφηεξνπο σθεαλνχο δείρλνπλ φηη πνιιά θπζηθά νηθνζπζηήκαηα επεξεάδνληαη απφ ηηο ηνπηθνχ ραξαθηήξα θιηκαηηθέο αιιαγέο θαη εηδηθά ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο. Σα ζηνηρεία πνπ παξνπζηάδνληαη θαιχπηνπλ θπξίσο ηελ πεξίνδν απφ ην 1970, ππάξρεη φκσο αμηνζεκείσηε έιιεηςε δεδνκέλσλ ζηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. Δίλαη ζρεδφλ βέβαην φηη θπζηθά ζπζηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ην ρηφλη, ην πάγν ή ην παγσκέλν έδαθνο επεξεάδνληαη. Έηζη παξαηεξείηαη: αχμεζε ζηνλ αξηζκφ θαη ηελ έθηαζε ιηκλψλ πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ην ιηψζηκν παγεηψλσλ πςειή αζηάζεηα ζε παγσκέλα εδάθε θαη θαηνιηζζήζεηο ζε νξεηλέο πεξηνρέο κεηαβνιέο ζε κεξηθά νηθνζπζηήκαηα ηεο Αξθηηθήο θαη ηεο Αληαξθηηθήο ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ βηνζπζηεκάησλ ζηηο παγσκέλεο ζαιάζζηεο πεξηνρέο θαη ησλ αξπαθηηθψλ πνπ βξίζθνληαη ζε αλψηεξα επίπεδα ηεο ηξνθηθήο αιπζίδαο. Δπίζεο είλαη ζρεδφλ βέβαην φηη ζεξκαίλνληαη νη ιίκλεο θαη ηα πνηάκηα ζε πνιιέο πεξηνρέο κε επηπηψζεηο ζηελ πνηφηεηα ηνπ λεξνχ, ελψ κε βάζε ζηνηρεία ηηο κειέηεο πνιιψλ εηδψλ, θαίλεηαη φηη ε παγθφζκηα ζέξκαλζε επεξεάδεη ζε κεγάιν βαζκφ ηα γήηλα βηνινγηθά ζπζηήκαηα. Έρνπκε ελδείμεηο πξφσξεο έλαξμεο ηεο άλνημεο, φπσο θαίλεηαη απφ ην ρξφλν αλζνθνξίαο ησλ δέληξσλ, κεηαλάζηεπζεο ησλ πνπιηψλ θαη επψαζεο ησλ απγψλ ηνπο. Δπίζεο παξαηεξείηαη κεηαηφπηζε πξνο ηνπο πφινπο θαη πξνο πεξηνρέο κε κεγαιχηεξν πςφκεηξν πνιιψλ δσηθψλ θαη θπηηθψλ εηδψλ. Γνξπθνξηθέο παξαηεξήζεηο απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 δείρλνπλ πην

54 34 πξψηκε βιάζηεζε ηελ άλνημε πνπ ζπλδέεηαη κε καθξχηεξε πεξίνδν αλάπηπμεο, ιφγσ ηεο ζέξκαλζεο. Τπάξρεη κεγάιε βεβαηφηεηα πνπ ζηεξίδεηαη ζε λέα νπζηψδε ζηνηρεία, φηη νη παξαηεξνχκελεο αιιαγέο ζε βηνινγηθά ζπζηήκαηα ηεο ζάιαζζαο θαη ηνπ γιπθνχ λεξνχ ζπλδένληαη κε ηελ άλνδν ηεο ζεξκνθξαζίαο ησλ πδάησλ, θαζψο θαη κε αιιαγέο ζηελ παγνθάιπςε, ηελ αιαηφηεηα, ηα επίπεδα νμπγφλνπ θαη ηελ θπθινθνξία. Απηέο ζρεηίδνληαη κε : Μεηαηνπίζεηο θαη κεηαβνιέο ζηελ έθηαζε ηεο άιγεο. Σελ πνζφηεηα ηνπ πιαγθηφλ θαη ησλ ςαξηψλ ησλ σθεαλψλ ζηα κεγάια γεσγξαθηθά πιάηε. Αχμεζε ηεο άιγεο θαη ηνπ δσνπιαγθηφλ ζηηο ιίκλεο πνπ βξίζθνληαη ζε κεγάιν πςφκεηξν θαη κεγάιν γεσγξαθηθφ πιάηνο. Πξψηκε κεηαλάζηεπζε ησλ ςαξηψλ ζηα πνηάκηα. Δλψ ππάξρνπλ απμαλφκελα ζηνηρεία ησλ επηπηψζεσλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζηνπο θνξαιιηνγελείο πθάινπο, είλαη δχζθνινο ν δηαρσξηζκφο ησλ κεηαβνιψλ πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή απφ απηέο πνπ πξνέξρνληαη απφ άιιεο αηηίεο (π.ρ. ππεξαιίεπζε θαη ξχπαλζε). Δπίζεο θαίλεηαη φηη ππάξρνπλ θη άιιεο ζπλέπεηεο ησλ θιηκαηηθψλ αιιαγψλ ζε πεξηθεξεηαθφ επίπεδν, ζην θπζηθφ θαη αλζξψπηλν πεξηβάιινλ, αιιά πνιιέο απφ απηέο είλαη δχζθνιν λα ηηο δηαθξίλνπκε, ιφγσ ηεο πξνζαξκνγήο αιιά θαη ηεο ηαπηφρξνλεο χπαξμεο αηηηψλ ηνπο πνπ δε ζρεηίδνληαη κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Απνηειέζκαηα ηεο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο κε κέηξηα εκπηζηνζχλε (medium confidence) ζρεηίδνληαη κε: Σηο αγξνηηθέο θαη δαζηθέο εθηάζεηο ζε πεξηνρέο ηνπ βφξεηνπ εκηζθαηξίνπ κε κεγάιν πςφκεηξν, φπσο πξσηκφηεξε έλαξμε ηεο ζπνξάο θαη κεηαβνιέο ζηηο δαζηθέο ππξθαγηέο θαη ζηα παξάζηηα. Σνκείο ηεο αλζξψπηλεο πγείαο, φπσο κεγάιε ζλεζηκφηεηα ζηελ Δπξψπε ιφγσ επεηζνδίσλ αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο, κεηαβνιέο ζηα ινηκψδε λνζήκαηα ζε πεξηνρέο ηεο Δπξψπεο, πξσηκφηεξε έλαξμε θαη αχμεζε ησλ αιιεξγηψλ ζηα κέζα θαη κεγάια πιάηε ηνπ βφξεηνπ εκηζθαηξίνπ. Μεξηθέο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο ζηελ Αξθηηθή (θπλήγη θαη ζπληνκφηεξε ηαμηδησηηθή πεξίνδνο ζην ρηφλη θαη ηνλ πάγν) θαη ζε αιπηθέο πεξηνρέο κε ρακειφηεξν πςφκεηξν (πεξηνξηζκνί ζηα αζιήκαηα ζηα βνπλά). Ζ άλνδνο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο θαη ε αλζξψπηλε αλάπηπμε ζπλεηζθέξνπλ ζηηο απψιεηεο ησλ παξάθηησλ πγξνηφπσλ θαη απμάλνπλ ηηο θαηαζηξνθέο απφ ηηο παξάθηηεο πιεκκχξεο ζε πνιιέο πεξηνρέο. Παξφια απηά κε βάζε ηε δεκνζηεπκέλε βηβιηνγξαθία ηα απνηειέζκαηα απηά δελ έρνπλ θαζηεξσζεί σο ηάζεηο. (IPCC, 2007b)

55 Ζ θιηκαηηθή αιιαγή θαη νη κειινληηθέο επηπηώζεηο ηεο ζύκθσλα κε δηάθνξα ζελάξηα Σελάξηα γηα ηηο εθπνκπέο ζην κέιινλ Τπάξρεη κεγάιε ζπκθσλία θαη πνιιά ζηνηρεία πνπ απνδεηθλχνπλ φηη κε ηηο ηξέρνπζεο πνιηηηθέο κεηξηαζκνχ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ησλ ζρεηηθψλ πξαθηηθψλ βηψζηκεο αλάπηπμεο, νη παγθφζκηεο εθπνκπέο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ ζα ζπλερίζνπλ λα απμάλνληαη ηηο επφκελεο δεθαεηίεο. Σα δηάθνξα ζελάξηα εθπνκπψλ ηνπ IPCC (Special Report on Emissions Scenarios SRES) πξνβιέπνπλ αχμεζε ζηηο εθπνκπέο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ απφ 9,7 έσο 36,7 Gt CO 2 -eq (25-90%) ην δηάζηεκα (Δηθφλα 1.19). χκθσλα κε απηά ηα νξπθηά θαχζηκα ζα δηαηεξήζνπλ ηελ θπξίαξρε ζέζε ηνπο ζηνλ ηνκέα ηεο ελέξγεηαο. Έηζη νη εθπνκπέο CO 2 απφ ηε ρξήζε ελέξγεηαο κεηαμχ 2000 θαη 2030 πξνβιέπεηαη λα απμεζνχλ θαηά 40% έσο 110% (ΗPCC, 2007d). Δηθόλα 1.19 ελάξηα γηα ηηο εθπνκπέο ησλ ζεξκνθεπηθώλ αεξίσλ από ην 2000 κέρξη ην 2100, απνπζία πξόζζεησλ πνιηηηθώλ γηα ην θιίκα (IPCC, 2007d)

56 Μειινληηθέο αιιαγέο ζην θιίκα Παγθόζκηεο αιιαγέο ηνλ 21 ν αηώλα Οη ζπλερηδφκελεο εθπνκπέο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ κε ηνπο ίδηνπο ή κεγαιχηεξνπο ξπζκνχο ζα πξνθαινχζαλ επηπιένλ ζέξκαλζε θαη κεηαβνιέο ζην παγθφζκην θιηκαηηθφ ζχζηεκα ζηε δηάξθεηα ηνπ 21 νπ αηψλα, νη νπνίεο πνιχ πηζαλφλ ζα είλαη κεγαιχηεξεο απ απηέο πνπ παξαηεξήζεθαλ ηνλ 20 ν αηψλα. Ζ πξφνδνο ζηε κνληεινπνίεζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο επηηξέπεη θαιχηεξεο εθηηκήζεηο. Ο πίλαθαο 1.3 δείρλεη ηηο θαιχηεξεο εθηηκήζεηο θαη πηζαλέο δηαθπκάλζεηο γηα ηε κέζε παγθφζκηα ζέξκαλζε ηνπ αέξα επηθαλείαο γηα έμη ζελάξηα εθπνκπψλ SRES, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ αλαηξνθνδνηήζεσλ ηνπ θχθινπ ηνπ άλζξαθα, θαζψο θαη πξνβιέςεηο πνπ βαζίδνληαη ζε κνληέια γηα ηελ άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο ζηα ηέιε ηνπ 21 νπ αηψλα ( ). Πίλαθαο 1.3 Πξνβιεπόκελε κέζε παγθόζκηα αύμεζε ζεξκνθξαζίαο θαη άλνδνο επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο ζην ηέινο ηνπ 21 νπ αηώλα (IPCC, 2007d) Πεξίπησζε Μεηαβνιέο ζηε ζεξκνθξαζία ( ν C ην ζε ζρέζε κε ην ) Άλνδνο ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο (m ην ζε ζρέζε κε ην ) πγθεληξψζεηο ζηαζεξέο ζηα επίπεδα ηνπ 2000 Καιύηεξε εθηίκεζε Πηζαλέο δηαθπκάλζεηο Γηαθπκάλζεηο ζύκθσλα κε ηα κνληέια(εμαηξνύληαη κειινληηθέο γξήγνξεο κεηαβνιέο ζηε ξνή ηνπ πάγνπ) 0,6 0,3-0,9 Με δηαζέζηκεο B1 scenario 1,8 1,1-2,9 0,18-0,38 Α1T scenario 2,4 1,4-3,8 0,20-0,45 B2 scenario 2,4 1,4-3,8 0,20-0,43 Α1B scenario 2,8 1,7-4,4 0,21-0,48 Α2 scenario 3,4 2,0-5,4 0,23-0,51 Α1FI scenario 4,0 2,4-6,4 0,26-0,59 Γηα ηηο επφκελεο δχν δεθαεηίεο πξνβιέπεηαη ζέξκαλζε θαηά πεξίπνπ 0,2 ν C αλά δεθαεηία, απφ κία ζεηξά ζελαξίσλ εθπνκπψλ SRES. Αθφκε θη αλ νη ζπγθεληξψζεηο φισλ ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ θαη ησλ αεξνδφι παξέκελαλ ζηαζεξέο ζηα επίπεδα ηνπ 2000, ζα αλακελφηαλ κία πεξαηηέξσ ζέξκαλζε ηεο ηάμεο 0,1 ν C αλά δεθαεηία. (Δηθφλα 1.20)

57 37 Δηθόλα 1.70 Μειινληηθή άλνδνο ηεο ζεξκνθξαζίαο ζύκθσλα κε ηα δηάθνξα κνληέια (IPCC, 2007a) Γηα ηηο αξρέο ηνπ 21 νπ αηψλα ( ) πξνβιέπεηαη αχμεζε ζηε κέζε παγθφζκηα ζεξκνθξαζία απφ 0,6 ν C έσο 0,7 ν C. Ζ επηινγή ηνπ ζελαξίνπ εθπνκπψλ γη απηή ηελ πεξίνδν δελ έρεη κεγάιε δηαθνξά. Γηα ηα κέζα ηνπ αηψλα ( ) ε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο αλακέλεηαη λα θηάζεη ηνπο 1,3 ν C έσο 1,8 ν C θαη ε επηινγή ηνπ ζελαξίνπ δεκηνπξγεί θάπνηα δηαθνξά, ελψ γηα ηα ηέιε ηνπ αηψλα ( ) πξνβιέπεηαη αχμεζε απφ 1,8 ν C έσο 3,1 ν C θαη ε επηινγή ηνπ ζελαξίνπ εθπνκπψλ δεκηνπξγεί ζεκαληηθή δηαθνξά. Καζψο ε θαηαλφεζε ζεκαληηθψλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ άλνδν ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο είλαη πεξηνξηζκέλε, δε δίλεηαη ε θαιχηεξε εθηίκεζε ή άλσ φξην γη απηήλ (Πίλαθαο 1.3). Οη ζρεηηθέο πξνβιέςεηο δελ πεξηέρνπλ ηηο αβεβαηφηεηεο ζηελ αλαηξνθνδφηεζε ηνπ θχθινπ ηνπ άλζξαθα, νχηε φιεο ηηο επηπηψζεηο απφ κεηαβνιέο ζηε ξνή ηνπ πάγνπ, γηαηί ππάξρεη έλα έιιεηκκα ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία. Οη πξνβιέςεηο πεξηιακβάλνπλ ζπλεηζθνξά εμαηηίαο απμεκέλεο ξνήο ηνπ πάγνπ ηεο Γξνηιαλδίαο θαη ηεο Αληαξθηηθήο κε ηνπο ξπζκνχο πνπ είραλ παξαηεξεζεί ην δηάζηεκα , αιιά απηνί νη ξπζκνί κπνξεί λα απμεζνχλ ή λα κεησζνχλ ζην κέιινλ. Αλ απηή ε ζπλεηζθνξά απμαλφηαλ γξακκηθά κε ηε κεηαβνιή ηεο κέζεο παγθφζκηαο ζεξκνθξαζίαο, ηα αλψηεξα εχξε ζηελ άλνδν ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο γηα ηα ζελάξηα SRES ζα απμάλνληαλ θαηά 0,1 έσο 0,2 m.

58 38 Δηθόλα 1.8 Αλακελόκελε θαηά ηόπνπο άλνδνο ηεο ζεξκνθξαζίαο (IPCC, 2007d) Σνπηθέο αιιαγέο ηνλ 21 ν αηώλα Ζ πξνβιεπφκελε ζέξκαλζε ηνλ 21 ν αηψλα θαίλεηαη φηη σο πξνο ηε γεσγξαθηθή θαηαλνκή ζα είλαη αλάινγε κε απηή πνπ παξαηεξείηαη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Ζ ζέξκαλζε αλακέλεηαη λα είλαη εληνλφηεξε πάλσ απφ ηελ μεξά θαη ζηα πην κεγάια γεσγξαθηθά πιάηε ηνπ βφξεηνπ εκηζθαηξίνπ, θαη κηθξφηεξε ζην Νφηην Χθεαλφ (θνληά ζηελ Αληαξθηηθή) θαη ζηα βφξεηα ηκήκαηα ηνπ Βφξεηνπ Αηιαληηθνχ, αθνινπζψληαο ηελ ππάξρνπζα ηάζε. (Δηθφλα 1.21) Οη πεξηνρέο κε ρηνλνθάιπςε αλακέλεηαη λα ζπξξηθλσζνχλ. Αχμεζε ζην βάζνο απφςπμεο αλακέλεηαη ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο κε πάγν. χκθσλα κε φια ηα SRES ζελάξηα ν πάγνο ηεο ζάιαζζαο πξνβιέπεηαη λα ζπξξηθλσζεί θαη ζηελ Αξθηηθή θαη ζηελ Αληαξθηηθή. ε θάπνηα ζελάξηα κάιηζηα, ζηελ Αξθηηθή ν ζαιάζζηνο πάγνο ζηα ηέιε ηνπ θαινθαηξηνχ εμαθαλίδεηαη ζρεδφλ ηειείσο θαηά ην ηειεπηαίν κέξνο ηνπ 21 νπ αηψλα. Δπίζεο είλαη πνιχ πηζαλφ νη αθξαίεο πςειέο ζεξκνθξαζίεο, ηα θχκαηα θαχζσλα θαη νη έληνλεο βξνρνπηψζεηο λα γίλνπλ πην ζπρλά. χκθσλα κε αξθεηά κνληέια, είλαη πηζαλφ νη κειινληηθνί ηξνπηθνί θπθιψλεο λα γίλνπλ πην έληνλνη, κε ηζρπξφηεξνπο αλέκνπο θαη πην δπλαηέο βξνρνπηψζεηο ιφγσ ηεο ζπλερηδφκελεο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο ζηελ επηθάλεηα ησλ ζαιαζζψλ. Ζ μεθάζαξε αχμεζε ζην πνζνζηφ ησλ πνιχ έληνλσλ θαηαηγίδσλ απφ ην 1970 ζε κεξηθέο πεξηνρέο είλαη πνιχ κεγαιχηεξε απ απηή πνπ πξνέβιεςαλ ηα κνληέια γηα ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν.

59 39 Δηθόλα Πξνβιέςεηο γηα κεηαβνιέο ζηηο βξνρνπηώζεηο (IPCC, 2007d) Οη ηξνπηθέο θαηαηγίδεο αλακέλεηαη λα θηλεζνχλ πξνο ηνπο πφινπο, κε επαθφινπζεο αιιαγέο ζηα ζπζηήκαηα (patterns) ησλ αλέκσλ, ησλ βξνρνπηψζεσλ θαη ηεο ζεξκνθξαζίαο, ζπλερίδνληαο ηηο ηάζεηο ηνπ δεχηεξνπ κηζνχ ηνπ πεξαζκέλνπ αηψλα. Απφ ηελ ηξίηε έθζεζε αμηνιφγεζεο ηνπ IPCC (TAR) ην 2001, ππάξρεη βειηίσζε ζηελ θαηαλφεζε ησλ πξνβιεπφκελσλ ζπζηεκάησλ γηα ηηο βξνρνπηψζεηο. Αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ βξνρνπηψζεσλ είλαη πνιχ πηζαλή ζηα κεγάια γεσγξαθηθά πιάηε, ελψ κεηψζεηο είλαη πηζαλέο ζηηο πεξηζζφηεξεο ππνηξνπηθέο πεξηνρέο κε μεξά (Δηθφλα 1.22), αθνινπζψληαο ηηο ππάξρνπζεο ηάζεηο Αιιαγέο κεηά ηνλ 21 ν αηώλα Αθφκε θη αλ νη ζπγθεληξψζεηο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ ζηαζεξνπνηνχληαλ, ε αλζξσπνγελήο ζέξκαλζε θαη ε άλνδνο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο ζα ζπλερηδφηαλ γηα αηψλεο, ιφγσ ησλ ρξνλνδηαγξακκάησλ πνπ ζπλδένληαη κε ηηο δηαδηθαζίεο ηνπ θιίκαηνο θαη ηεο αλαηξνθνδφηεζεο,. Αθφκε θη αλ ν θιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο ζηαζεξνπνηνχληαλ, ηα πεηξάκαηα κε ηα κνληέια δείρλνπλ φηη ζα είρακε κηα πεξαηηέξσ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο θαηά πεξίπνπ 0,5 ν C κέρξη ην Δπηπιένλ ε ζεξκηθή δηαζηνιή απφ κφλε ηεο ζα νδεγνχζε ζε αχμεζε ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο θαηά 0,3 έσο 0,8m κέρξη ην 2300 (ζε ζρέζε κε ην δηάζηεκα ). Ζ ζεξκηθή δηαζηνιή ζα ζπλερηδφηαλ γηα πνιινχο αηψλεο εμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ απαηηείηαη γηα ηε κεηαθνξά ζεξκφηεηαο ζηα βάζε ησλ σθεαλψλ. Ζ ζπξξίθλσζε ησλ πάγσλ ζηε Γξνηιαλδία πξνβιέπεηαη λα ζπλερίζεη λα ζπλεηζθέξεη ζηελ αχμεζε ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο θαη κεηά ην Σα κνληέια πξνβιέπνπλ απψιεηα ηεο κάδαο ησλ πάγσλ γηα αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο θαηά 1,9 έσο 4,6 ν C, ζε ζρέζε κε ηελ πξνβηνκεραληθή επνρή. Αλ κία ηέηνηα αξλεηηθή ηζνξξνπία δηαηεξνχηαλ γηα ρηιηεηίεο ζα νδεγνχζε ζε πιήξε εμαθάληζε ησλ πάγσλ ηεο Γξνηιαλδίαο θαη ζε άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο θαηά 7 m. Οη πξνβιεπφκελεο κειινληηθέο ζεξκνθξαζίεο ζηε Γξνηιαλδία (αχμεζε θαηά 1,9 έσο 4,6 ν C παγθφζκηα) είλαη ζπγθξίζηκεο κε απηέο ηεο ηειεπηαίαο κεζνπαγεησληθήο πεξηφδνπ, ρξφληα

60 40 πξηλ, φηαλ, φπσο αλαθέξνπλ νη παιαηνθιηκαηηθέο πιεξνθνξίεο, είρακε κεηψζεηο ζηελ έθηαζε ησλ πάγσλ ζηελ μεξά θαη άλνδν ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο θαηά 4 έσο 6 m. Σα παγθφζκηα κνληέια πξνβιέπνπλ φηη ην ζηξψκα πάγνπ ζηελ Αληαξθηηθή ζα παξακείλεη ζε πνιχ ρακειέο ζεξκνθξαζίεο πνπ ζα εκπνδίζνπλ ηελ εθηεηακέλε ηήμε ηνπ, αληίζεηα ε κάδα ηνπ ζα απμεζεί ιφγσ ησλ απμεκέλσλ ρηνλνπηψζεσλ. Πάλησο ππφ νξηζκέλεο ζπλζήθεο, ζα κπνξνχζε λα ζπκβεί απψιεηα ηεο κάδαο ηνπ πάγνπ θαη ζηελ Αληαξθηηθή. Οη αλζξσπνγελείο εθπνκπέο CO 2 ηφζν ηνπ παξειζφληνο, φζν θαη ηνπ κέιινληνο ζα ζπλερίζνπλ λα ζπλεηζθέξνπλ ζηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο θαη ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο γηα πεξηζζφηεξα απφ ρξφληα, εμαηηίαο ηνπ ρξφλνπ πνπ απαηηείηαη γηα ηελ απνκάθξπλζή ηνπ απφ ηελ αηκφζθαηξα Δπηπηώζεηο ζε ζπζηήκαηα θαη ηνκείο Οηθνζπζηήκαηα Ζ αλζεθηηθφηεηα πνιιψλ νηθνζπζηεκάησλ ζα δνθηκαζηεί θαη πηζαλφλ δε ζα κπνξέζνπλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηνλ άλεπ πξνεγνπκέλνπ ζπλδπαζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ησλ δηαηαξαρψλ πνπ ζπλδένληαη κ απηή (πιεκκχξεο, μεξαζίεο, ππξθαγηέο, έληνκα, νμίληζε ησλ σθεαλψλ) θαη άιισλ παγθφζκησλ αιιαγψλ (αιιαγή ρξήζεο γεο, ξχπαλζε, θαηαθεξκαηηζκφ θπζηθψλ ζπζηεκάησλ, ππεξεθκεηάιιεπζε ησλ πφξσλ). Καηά ηε δηάξθεηα απηνχ ηνπ αηψλα, ε θαζαξή απνξξφθεζε δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα απφ ηα ρεξζαία νηθνζπζηήκαηα είλαη πηζαλφ λα θνξπθσζεί πξηλ απφ ηα κέζα ηνπ θαη ζηε ζπλέρεηα λα πεξηνξηζηεί ή αθφκα θαη λα αληηζηξαθεί, εληζρχνληαο έηζη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Πεξίπνπ ην 20% έσο 30% ησλ θπηηθψλ θαη δσηθψλ εηδψλ πνπ εμεηάζηεθαλ κέρξη ζηηγκήο είλαη πηζαλφ λα δηαηξέρνπλ απμεκέλν θίλδπλν λα εμαθαληζηνχλ εάλ ε άλνδνο ηεο παγθφζκηαο κέζεο ζεξκνθξαζίαο ππεξβεί ηνπο 1,5 έσο 2,5 ν C (κέηξηα πηζαλφηεηα). Γηα αχμεζε ηεο κέζεο παγθφζκηαο ζεξκνθξαζίαο άλσ ησλ 1.5 έσο 2.5 C πξνβιέπνληαη ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηε δνκή θαη ηε ιεηηνπξγία ησλ νηθνζπζηεκάησλ, ζηηο νηθνινγηθέο αιιειεπηδξάζεηο ησλ εηδψλ, κεηαηνπίζεηο ζηε γεσγξαθηθή θαηαλνκή ηνπο, θπξίσο κε αξλεηηθέο ζπλέπεηεο γηα ηε βηνπνηθηιφηεηα, ηα αγαζά θαη ηηο ππεξεζίεο ησλ νηθνζπζηεκάησλ, φπσο ε παξνρή λεξνχ θαη ηξνθήο Σξνθή Ζ απνδνηηθφηεηα ησλ θαιιηεξγεηψλ πξνβιέπεηαη λα απμεζεί ειαθξψο γηα ηα κέζα θαη κεγάια γεσγξαθηθά πιάηε, γηα κέζε ηνπηθή αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο έσο θαη 1 κε 3 ν C, αλάινγα κε ην είδνο ηεο θαιιηέξγεηαο, ελψ γηα κεγαιχηεξε αχμεζε λα κεησζεί ζε θάπνηεο πεξηνρέο (κέηξηα εκπηζηνζχλε) ε κηθξφηεξα γεσγξαθηθά πιάηε, θπξίσο ζε πεξηνρέο ηξνπηθέο ή επνρηαθά μεξέο, ε παξαγσγή πξνβιέπεηαη λα κεησζεί αθφκε θαη γηα κηθξή ηνπηθή αχμεζε ηεο

61 41 ζεξκνθξαζίαο (1 κε 2 ν C), γεγνλφο πνπ κπνξεί λα απμήζεη ηνλ θίλδπλν ιηκνχ. (κέηξηα εκπηζηνζχλε). ε παγθφζκην επίπεδν ην δπλακηθφ παξαγσγήο ηξνθήο πξνβιέπεηαη λα απμεζεί γηα άλνδν ζηηο ηνπηθέο κέζεο ζεξκνθξαζίεο ηεο ηάμεο απφ 1 έσο 3 ν C, αιιά γηα κεγαιχηεξε άλνδν ε παξαγσγή ηξνθήο πξνβιέπεηαη λα κεησζεί.(κέηξηα εκπηζηνζχλε) Αθηέο Οη αθηέο πξνβιέπεηαη λα εθηεζνχλ ζε απμεκέλνπο θηλδχλνπο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο δηάβξσζεο, εμαηηίαο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ηεο αλφδνπ ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο. Σν απνηέιεζκα ζα επηδεηλσζεί κε ηελ αχμεζε ησλ αλζξσπνγελψλ πηέζεσλ ζηηο παξάθηηεο πεξηνρέο. (πνιχ κεγάιε εκπηζηνζχλε). Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 2080, πνιιά εθαηνκκχξηα πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη απφ φ,ηη ζήκεξα πξνβιέπεηαη λα πθίζηαληαη πιεκκχξεο θάζε ρξφλν ιφγσ ηεο αλφδνπ ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο. Οη πιεζπζκνί πνπ ζα επεξεαζηνχλ ηδηαίηεξα ζα βξίζθνληαη ζηηο ππθλνθαηνηθεκέλεο θαη ζε ρακεινχ πςφκεηξνπ πεξηνρέο ζηα κεγάια δέιηα ηεο Αζίαο θαη ηεο Αθξηθήο, ελψ ηα κηθξά λεζηά είλαη ηδηαίηεξα επάισηα (πνιχ κεγάιε εκπηζηνζχλε) Βηνκεραλία, νηθηζκνί θαη θνηλσλία Οη πην επάισηεο βηνκεραλίεο, νηθηζκνί θαη θνηλσλίεο είλαη νη παξάθηηεο θαη νη παξφρζηεο ζε πνηάκηα θαζψο θηλδπλεχνπλ απφ πιεκκχξεο, απηέο ησλ νπνίσλ νη νηθνλνκίεο ζπλδένληαη ζηελά κε πφξνπο πνπ εμαξηψληαη απφ ην θιίκα θαη απηέο πνπ βξίζθνληαη ζε πεξηνρέο επηξξεπείο ζε αθξαία θαηξηθά θαηλφκελα, ηδίσο φηαλ ζ απηέο παξαηεξείηαη ηαρεία αζηηθνπνίεζε. Οη θησρέο θνηλφηεηεο είλαη ηδηαίηεξα επάισηεο, θπξίσο φηαλ βξίζθνληαη ζε πεξηνρέο πςεινχ θηλδχλνπ Τγεία Ζ πγεία εθαηνκκπξίσλ αλζξψπσλ πξφθεηηαη λα επεξεαζηεί απφ δηάθνξεο αηηίεο φπσο: Αχμεζε ηνπ ππνζηηηζκνχ. Πεξηζζφηεξνη ζάλαηνη, αζζέλεηεο θαη ηξαπκαηηζκνί ιφγσ ησλ αθξαίσλ θαηξηθψλ θαηλνκέλσλ. Απμεκέλα θξνχζκαηα δηαξξντθψλ αζζελεηψλ. Απμεκέλε ζπρλφηεηα θαξδηναλαπλεπζηηθψλ λνζεκάησλ πνπ νθείινληαη ζε πςειφηεξεο ζπγθεληξψζεηο ηνπ ηξνπνζθαηξηθνχ φδνληνο ζηηο αζηηθέο πεξηνρέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Υσξηθέο κεηαβνιέο ζηελ θαηαλνκή νξηζκέλσλ ινηκσδψλ λνζεκάησλ. Ζ θιηκαηηθή αιιαγή πξνβιέπεηαη λα έρεη νξηζκέλεο ζεηηθέο ζπλέπεηεο γηα ηηο εχθξαηεο πεξηνρέο, φπσο ιηγφηεξνη ζάλαηνη απφ έθζεζε ζην θξχν θαη θάπνηεο κηθηέο, φπσο αχμεζε ή κείσζε ηνπ εχξνπο θαη ηνπ δπλακηθνχ κεηάδνζεο ηεο

62 42 εινλνζίαο ζηελ Αθξηθή. πλνιηθά φκσο αλακέλεηαη φηη ηα νθέιε ζα αληηζηαζκηζηνχλ απφ ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηελ πγεία, ιφγσ ηεο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο, ηδίσο ζηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. Κξίζηκεο ζεκαζίαο ζα είλαη παξάγνληεο πνπ δηακνξθψλνπλ άκεζα ηελ πγεία ησλ πιεζπζκψλ, φπσο ε εθπαίδεπζε, ε πγεηνλνκηθή πεξίζαιςε, πξσηνβνπιίεο δεκφζηαο πγείαο, ππνδνκέο θαη νηθνλνκηθή αλάπηπμε Νεξό Οη επηπηψζεηο ζην λεξφ ζα επεξεάζνπλ φινπο ηνπο ηνκείο θαη ηηο πεξηνρέο. Ζ θιηκαηηθή αιιαγή αλακέλεηαη λα επηδεηλψζεη ηηο ηξέρνπζεο πηέζεηο ζηνπο πδάηηλνπο πφξνπο πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ, ηελ νηθνλνκηθή αιιαγή θαη ηελ αιιαγή ρξήζεο γεο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο αζηηθνπνίεζεο. ε ηνπηθή θιίκαθα ην ρηφλη ησλ βνπλψλ, νη παγεηψλεο θαη νη πάγνη παίδνπλ θαίξην ξφιν ζηε δηαζεζηκφηεηα πφζηκνπ λεξνχ. Οη εθηεηακέλεο απψιεηεο κάδαο απφ ηνπο παγεηψλεο θαη ε κείσζε ηεο ρηνλνθάιπςεο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο αλακέλεηαη λα επηηαρπλζνχλ θαηά ηε δηάξθεηα φινπ ηνπ 21 νπ αηψλα, κεηψλνληαο έηζη ηε δηαζεζηκφηεηα ηνπ λεξνχ, ην πδξνειεθηξηθφ δπλακηθφ θαη κεηαβάιινληαο ηελ επνρηθφηεηα ησλ ξνψλ ζε πεξηνρέο πνπ πξνκεζεχνληαη λεξφ απφ ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ ησλ κεγάισλ νξνζεηξψλ (φπσο Hindu-Kush, Ηκαιάηα, Άλδεηο,), φπνπ θαηνηθεί πεξηζζφηεξν απφ ην έλα έθην ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ ηεο γεο. Οη κεηαβνιέο ζηηο βξνρνπηψζεηο (Δηθφλα 1.22) θαη ζηηο ζεξκνθξαζίεο (Δηθφλα 1.21) νδεγεί ζε κεηαβνιέο ζηηο απνξξνέο (Δηθφλα 1.23) θαη ηε δηαζεζηκφηεηα ηνπ λεξνχ. Οη απνξξνέο πξνβιέπεηαη, κε κεγάιε εκπηζηνζχλε, λα απμεζνχλ θαηά 10% έσο 40% κέρξη ηα κέζα ηνπ αηψλα ζηα κεγάια γεσγξαθηθά πιάηε θαη ζε θάπνηεο πγξέο ηξνπηθέο πεξηνρέο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ππθλνθαηνηθεκέλσλ πεξηνρψλ ηεο αλαηνιηθήο θαη λνηηναλαηνιηθήο Αζίαο θαη λα κεησζνχλ θαηά 10% έσο 30% ζε θάπνηεο μεξέο πεξηνρέο ζηα κεζαία γεσγξαθηθά πιάηε θαη μεξνχο ηξνπηθνχο, ιφγσ ηεο κείσζεο ησλ βξνρνπηψζεσλ θαη ησλ πςειφηεξσλ πνζνζηψλ ηεο εμαηκηζνδηαπλνήο. Τπάξρεη επίζεο κεγάιε εκπηζηνζχλε φηη πνιιέο εκηάλπδξεο πεξηνρέο (π.ρ. ε ιεθάλε ηεο Μεζνγείνπ, νη δπηηθέο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο, ε Νφηηα Αθξηθή θαη ε βνξεηναλαηνιηθή Βξαδηιία) ζα ππνζηνχλ κείσζε ησλ πδάηηλσλ πφξσλ ιφγσ ησλ θιηκαηηθψλ αιιαγψλ. Οη πεξηνρέο πνπ πιήηηνληαη απφ μεξαζία αλακέλεηαη λα απμεζνχλ ζε έθηαζε, ελψ παξάιιεια απμάλνληαη νη πηζαλφηεηεο γηα δπζκελείο επηπηψζεηο ζε πνιινχο ηνκείο, π.ρ. γεσξγία, χδξεπζε, παξαγσγή ελέξγεηαο θαη πγεία. ε πεξηθεξεηαθφ επίπεδν, αλακέλεηαη κεγάιε αχμεζε ηεο δήηεζεο ηνπ λεξνχ άξδεπζεο, σο απνηέιεζκα ησλ θιηκαηηθψλ αιιαγψλ. Οη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζηα ζπζηήκαηα ηνπ γιπθνχ λεξνχ αληηζηαζκίδνπλ ηπρφλ νθέιε ηεο (κεγάιε εκπηζηνζχλε). Πεξηνρέο ζηηο νπνίεο νη απνξξνέο πξνβιέπεηαη λα κεησζνχλ αληηκεησπίδνπλ κείσζε ησλ ππεξεζηψλ πνπ παξέρνληαη απφ πδάηηλνπο πφξνπο (πνιχ κεγάιε εκπηζηνζχλε). Οη επεξγεηηθέο ζπλέπεηεο ησλ απμεκέλσλ εηήζησλ απνξξνψλ ζε θάπνηεο πεξηνρέο είλαη πηζαλφ λα κεηξηάδνληαη απφ ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο απμεκέλεο κεηαβιεηφηεηαο ησλ βξνρνπηψζεσλ θαη ηεο κεηαβνιήο ηεο επνρηθφηεηαο ησλ απνξξνψλ ζηνλ εθνδηαζκφ κε λεξφ, ζηελ πνηφηεηα ηνπ λεξνχ θαη ζηνλ θίλδπλν πιεκκπξψλ.

63 43 Δηθόλα 1.9 Πξνβιέςεηο γηα ηηο κεηαβνιέο ζηηο απνξξνέο ησλ πδάησλ κέρξη ηα ηέιε ηνπ 21 νπ αηώλα (IPCC 2007d) Γηαζέζηκεο έξεπλεο δείρλνπλ κηα ζεκαληηθή κειινληηθή αχμεζε ησλ έληνλσλ βξνρνπηψζεσλ ζε πνιιέο πεξηνρέο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ νξηζκέλσλ ζηηο νπνίεο νη κέζεο βξνρνπηψζεηο αλακέλεηαη λα κεησζνχλ. Ζ αλακελφκελε αχμεζε ησλ θηλδχλσλ ιφγσ ησλ πιεκκπξψλ απνηειεί πξφθιεζε γηα ηελ θνηλσλία, ηηο πιηθέο ππνδνκέο θαη ηελ πνηφηεηα ησλ πδάησλ. Δίλαη πηζαλφ φηη έσο ην 20% ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ ζα δεη ζε πεξηνρέο φπνπ ε πηζαλφηεηα πιεκκπξψλ ησλ πνηακψλ ζα απμεζεί κέρξη ηε δεθαεηία ηνπ Οη απμήζεηο ζηε ζπρλφηεηα θαη ηε ζνβαξφηεηα ησλ πιεκκπξψλ θαη ηεο μεξαζίαο αλακέλεηαη λα επεξεάζνπλ αξλεηηθά ηε βηψζηκε αλάπηπμε. Ζ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ζα επεξεάζεη πεξαηηέξσ ηηο θπζηθέο, ρεκηθέο θαη βηνινγηθέο ηδηφηεηεο ηνπ γιπθνχ λεξνχ ζηηο ιίκλεο θαη ηα πνηάκηα, κε δπζκελείο επηπηψζεηο θπξίσο ζε πνιιά είδε ηνπ γιπθνχ λεξνχ, ζηε ζχλζεζε ησλ πιεζπζκψλ ηνπο θαη ζηελ πνηφηεηαο ησλ πδάησλ Δπηπηώζεηο αλά πεξηνρή Αθξηθή Μέρξη ην 2020, 75 κε 250 εθαηνκκχξηα άλζξσπνη πξνβιέπεηαη λα αληηκεησπίζνπλ πξφβιεκα κε ην λεξφ, εμαηηίαο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Μέρξη ην 2020, ζε νξηζκέλεο ρψξεο, νη απνδφζεηο απφ ηελ αξδεπφκελε γεσξγία κπνξεί λα κεησζνχλ έσο θαη θαηά 50%. Ζ αγξνηηθή παξαγσγή θαη ε πξφζβαζε ζηελ ηξνθή, ζε πνιιέο αθξηθαληθέο ρψξεο πξνβιέπεηαη λα βξεζεί ζε θίλδπλν, κε απνηέιεζκα λα επεξεαζηεί ε αζθάιεηα ησλ ηξνθίκσλ θαη λα νμπλζεί ν ππνζηηηζκφο. Πξνο ην ηέινο ηνπ 21 νπ αηψλα ε πξνβιεπφκελε άλνδνο ηεο ζάιαζζαο ζα επεξεάζεη ηηο ππθλνθαηνηθεκέλεο παξάθηηεο πεξηνρέο κε ρακειφ πςφκεηξν. Σν

64 44 θφζηνο ηεο πξνζαξκνγήο ζα κπνξνχζε λα αλέιζεη ζε ηνπιάρηζηνλ 5 έσο 10% ηνπ ΑΔΠ. Μέρξη ην 2080, ζχκθσλα κε κία ζεηξά απφ ζελάξηα γηα ην θιίκα, πξνβιέπεηαη αχμεζε θαηά 5% έσο 8% ησλ άλπδξσλ ή εκηάλπδξσλ πεξηνρψλ (κεγάιε εκπηζηνζχλε) Αζία Μέρξη ηε δεθαεηία ηνπ 2050, ε δηαζεζηκφηεηα ηνπ πφζηκνπ λεξνχ ζηελ Κεληξηθή, Νφηηα, Αλαηνιηθή θαη Ννηηναλαηνιηθή Αζία, ηδηαίηεξα ζηηο ιεθάλεο απνξξνήο ησλ κεγάισλ πνηακψλ, πξνβιέπεηαη λα κεησζεί. Οη παξάθηηεο πεξηνρέο, θπξίσο απηέο ησλ ππθλνθαηνηθεκέλσλ κεγάισλ δέιηα ζηε Νφηηα, Αλαηνιηθή θαη Ννηηναλαηνιηθή Αζία, ζα βξεζνχλ ζε κεγάιν θίλδπλν, εμαηηίαο ησλ πιεκκπξψλ απφ ηε ζάιαζζα ή θαη ηα πνηάκηα. Ζ θιηκαηηθή αιιαγή αλακέλεηαη λα απμήζεη ηηο πηέζεηο ζηνπο θπζηθνχο πφξνπο θαη ζην πεξηβάιινλ πνπ ζπλδένληαη κε ηελ ηαρεία αζηηθνπνίεζε, ηελ εθβηνκεράληζε θαη ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Ζ ελδεκηθή λνζεξφηεηα θαη ε ζλεζηκφηεηα ιφγσ ησλ δηαξξντθψλ αζζελεηψλ πνπ ζπλδένληαη κε ηηο πιεκκχξεο θαη ηελ μεξαζία, αλακέλεηαη λα απμεζνχλ ζηε Νφηηα, Αλαηνιηθή θαη Ννηηναλαηνιηθή Αζία, εμαηηίαο ησλ πξνβιεπφκελσλ αιιαγψλ ζηνλ πδξνινγηθφ θχθιν Απζηξαιία θαη Νέα Εειαλδία Μέρξη ην 2020, αλακέλεηαη ζεκαληηθή απψιεηα βηνπνηθηιφηεηαο ζε νξηζκέλεο νηθνινγηθά πινχζηεο πεξηνρέο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ Great Barrier Reef θαη Queensland Wet Tropics. Μέρξη ην 2030, ηα πξνβιήκαηα αζθάιεηαο ηνπ λεξνχ αλακέλεηαη λα εληαζνχλ ζηε Νφηηα θαη Αλαηνιηθή Απζηξαιία θαη ζηε Νέα Εειαλδία, ζηηο βφξεηεο πεξηνρέο θαη νξηζκέλεο αλαηνιηθέο. Μέρξη ην 2030, ε γεσξγηθή θαη δαζηθή παξαγσγή πξνβιέπεηαη λα κεησζεί ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο λφηηαο θαη αλαηνιηθήο Απζηξαιίαο θαη ζε ηκήκαηα ηεο αλαηνιηθήο Νέαο Εειαλδίαο, εμαηηίαο ηεο απμεκέλεο μεξαζίαο θαη ησλ ππξθαγηψλ. Χζηφζν ζηε Νέα Εειαλδία αξρηθά πξνβιέπνληαη θάπνηα νθέιε γηα νξηζκέλεο πεξηνρέο. Μέρξη ην 2050, ε ζπλερηδφκελε αλάπηπμε ησλ αθηψλ θαη ε αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο ηεο Απζηξαιίαο θαη ηεο Νέαο Εειαλδίαο αλακέλεηαη λα επηηείλνπλ ηνπο θηλδχλνπο απφ ηελ άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο θαη ηελ αχμεζε ηεο έληαζεο θαη ηεο ζπρλφηεηαο ησλ θαηαηγίδσλ θαη ησλ παξάθηησλ πιεκκπξψλ Δπξώπε Ζ θιηκαηηθή αιιαγή αλακέλεηαη λα κεγηζηνπνηήζεη ηηο ηνπηθέο δηαθνξέο ζε θπζηθνχο πφξνπο θαη πεξηνπζηαθά ζηνηρεία.

65 45 Οη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζα πεξηιακβάλνπλ απμεκέλν θίλδπλν μαθληθψλ πιεκκπξψλ ζηελ ελδνρψξα, ζπρλφηεξεο πιεκκχξεο ζηα παξάθηηα θαη απμεκέλε δηάβξσζε (ιφγσ ησλ θαηαηγίδσλ θαη ηεο αλφδνπ ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο). Κάπνηεο νξεηλέο πεξηνρέο ζα αληηκεησπίζνπλ ππνρψξεζε ησλ παγεηψλσλ, κείσζε ηεο ρηνλνθάιπςεο θαη ηνπ ρεηκεξηλνχ ηνπξηζκνχ, θαζψο θαη εθηεηακέλεο απψιεηεο εηδψλ (ζε νξηζκέλεο πεξηνρέο έσο θαη 60% ζχκθσλα κε ηα ζελάξηα πςειψλ εθπνκπψλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, κέρξη ην 2080). ηε λφηηα Δπξψπε, ε θιηκαηηθή αιιαγή πξνβιέπεηαη λα επηδεηλψζεη ηηο ππάξρνπζεο ζπλζήθεο (πςειέο ζεξκνθξαζίεο θαη μεξαζία) ζε πεξηνρέο επαίζζεηεο ζηηο δηαθνξνπνηήζεηο ηνπ θιίκαηνο θαη λα κεηψζεη ηε δηαζεζηκφηεηα ηνπ λεξνχ, ην πδξνειεθηξηθφ δπλακηθφ ηεο, ην ζεξηλφ ηνπξηζκφ θαη ηελ αγξνηηθή παξαγσγή. Ζ θιηκαηηθή αιιαγή επίζεο πξνβιέπεηαη λα απμήζεη ηνπο θηλδχλνπο γηα ηελ πγεία ιφγσ ησλ θαπζψλσλ θαη ηελ απμεκέλε ζπρλφηεηα ησλ ππξθαγηψλ Λαηηληθή Ακεξηθή Μέρξη ηα κέζα ηνπ αηψλα ε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο θαη ε κείσζε ζην λεξφ ηνπ εδάθνπο, αλακέλεηαη λα νδεγήζνπλ ζε ζηαδηαθή αληηθαηάζηαζε ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ απφ ζαβάλα ζηνλ αλαηνιηθφ Ακαδφλην. Ζ εκηάλπδξε βιάζηεζε ζα ηείλεη λα αληηθαηαζηαζεί απφ άλπδξε. Τπάξρεη θίλδπλνο ζεκαληηθήο απψιεηαο ηεο βηνπνηθηιφηεηαο ιφγσ εμαθάληζεο εηδψλ ζε πνιιέο ηξνπηθέο πεξηνρέο ηεο Λαηηληθήο Ακεξηθήο. Ζ παξαγσγηθφηεηα νξηζκέλσλ ζεκαληηθψλ θαιιηεξγεηψλ θαη ηεο θηελνηξνθίαο αλακέλεηαη λα κεησζνχλ κε αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ζηε δηαζεζηκφηεηα ηεο ηξνθήο. ηηο εχθξαηεο δψλεο, νη απνδφζεηο ζφγηαο πξνβιέπεηαη λα απμεζνχλ. πλνιηθά ν αξηζκφο ησλ αλζξψπσλ πνπ θηλδπλεχνπλ απφ πείλα αλακέλεηαη λα απμεζεί (κέηξηα εκπηζηνζχλε). Οη κεηαβνιέο ζηηο βξνρνπηψζεηο θαη ε εμαθάληζε ησλ παγεηψλσλ πξνβιέπεηαη λα επεξεάζνπλ ζεκαληηθά ηε δηαζεζηκφηεηα ηνπ λεξνχ πνπ πξννξίδεηαη γηα θαηαλάισζε απφ ηνπο αλζξψπνπο, ηε γεσξγία θαη ηελ παξαγσγή ελέξγεηαο Βόξεηα Ακεξηθή Ζ ζέξκαλζε ζηα δπηηθά φξε πξνβιέπεηαη λα πξνθαιέζεη πεξηνξηζκφ ηνπ ρηνληνχ, πεξηζζφηεξεο πιεκκχξεο ην ρεηκψλα θαη κεησκέλεο ξνέο ην θαινθαίξη, επηηείλνληαο ηνλ αληαγσληζκφ γηα ηελ θαηαλνκή ησλ πδάηηλσλ πφξσλ. Σηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ αηψλα κέηξηα θιηκαηηθή αιιαγή πξνβιέπεηαη λα απμήζεη ηε ζπλνιηθή απφδνζε ησλ αξδεπφκελσλ θαιιηεξγεηψλ θαηά 5 έσο 20%, αιιά κε ζεκαληηθέο θαηά ηφπνπο δηαθνξνπνηήζεηο. Πεξηζζφηεξν ζα απεηιεζνχλ νη ζνδεηέο πνπ εμαξηψληαη ζε κεγάιν πνζνζηφ απφ ηνπο πδάηηλνπο πφξνπο. Οη πφιεηο πνπ ήδε βηψλνπλ θαχζσλεο αλακέλεηαη, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ αηψλα, λα πιεγνχλ απφ αθφκε πεξηζζφηεξνπο, κε κεγαιχηεξε έληαζε θαη δηάξθεηα, κε πηζαλέο δπζκελείο επηπηψζεηο γηα ηε δεκφζηα πγεία.

66 46 Οη παξάθηηεο θνηλφηεηεο θαη νη βηφηνπνη βαζκηαία ζα πηέδνληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν απφ ηηο επηπηψζεηο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αλάπηπμε θαη ηε ξχπαλζε Πνιηθέο πεξηνρέο Οη θπξηφηεξεο βηνθπζηθέο ζπλέπεηεο πξνβιέπεηαη λα είλαη ε κείσζε ζε πάρνο θαη έθηαζε ησλ παγεηψλσλ, ησλ πάγσλ ηεο μεξάο θαη ησλ ζαιαζζψλ θαη νη κεηαβνιέο ζηα θπζηθά νηθνζπζηήκαηα, κε αξλεηηθέο ζπλέπεηεο γηα πνιινχο νξγαληζκνχο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ πνπιηψλ, ησλ ζειαζηηθψλ θαη ησλ αξπαθηηθψλ πνπ βξίζθνληαη ςειά ζηελ ηξνθηθή αιπζίδα. Γηα ηηο αλζξψπηλεο θνηλφηεηεο ζηελ Αξθηηθή, νη επηπηψζεηο, ηδίσο εθείλεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηηο κεηαβαιιφκελεο ζπλζήθεο ρηνληνχ θαη πάγνπ, πξνβιέπεηαη λα είλαη κηθηέο. Οη ππνδνκέο θαη ν παξαδνζηαθφο ηξφπνο δσήο ησλ απηφρζνλσλ θνηλνηήησλ επεξεάδνληαη αξλεηηθά. Καη ζηηο δχν πνιηθέο πεξηνρέο, ζπγθεθξηκέλα νηθνζπζηήκαηα θαη βηφηνπνη πξνβιέπεηαη λα είλαη επάισηα, θαζψο κεηψλνληαη ηα εκπφδηα πνπ δεκηνπξγνχζε ην θιίκα ζηηο επηδξνκέο άιισλ εηδψλ Μηθξά λεζηά Ζ άλνδνο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο αλακέλεηαη λα επηδεηλψζεη ηηο πιεκκχξεο, ηηο θαηαηγίδεο, ηε δηάβξσζε θαη άιινπο παξάθηηνπο θηλδχλνπο, απεηιψληαο έηζη δσηηθέο ππνδνκέο, νηθηζκνχο θαη εγθαηαζηάζεηο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηελ επηβίσζε ησλ λεζησηηθψλ θνηλνηήησλ. Ζ ππνβάζκηζε ησλ παξάθηησλ ζπλζεθψλ, γηα παξάδεηγκα κέζσ ηεο δηάβξσζεο ησλ παξαιηψλ θαη ιεχθαλζε ησλ θνξαιιηψλ, πξνβιέπεηαη λα επεξεάζνπλ ηνπο ηνπηθνχο πφξνπο. Μέρξη ηα κέζα ηνπ αηψλα ε θιηκαηηθή αιιαγή αλακέλεηαη λα κεηψζεη ηνπο πδάηηλνπο πφξνπο ζε πνιιά κηθξά λεζηά π.ρ. ηεο Καξατβηθήο θαη ηνπ Δηξεληθνχ, έηζη ψζηε ζα είλαη αλεπαξθείο λα θαιχςνπλ ηε δήηεζε ζηηο πεξηφδνπο κε ρακειέο βξνρνπηψζεηο. ε ζπλζήθεο πςειφηεξσλ ζεξκνθξαζηψλ, επίθεηηαη απμεκέλε εηζβνιή απφ κε ηζαγελή είδε, ηδηαίηεξα ζηα κέζνπ θαη κεγάινπ γεσγξαθηθνχ πιάηνπο λεζηά Σπζηήκαηα, ηνκείο θαη πεξηνρέο πνπ επεξεάδνληαη πεξηζζόηεξν από ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πζηήκαηα θαη ηνκείο Ηδηαίηεξα νηθνζπζηήκαηα: Γήηλα: Σνχλδξα, αξθηηθά δάζε θαη νξεηλέο πεξηνρέο, εμαηηίαο ηεο επαηζζεζίαο ζηε ζέξκαλζε. Οηθνζπζηήκαηα κεζνγεηαθνχ ηχπνπ θαη ηξνπηθά δάζε ιφγσ ηεο κείσζεο ησλ βξνρνπηψζεσλ.

67 47 Παξάθηηα: Μαλγθξφβηα (mangroves) βιάζηεζε θαη αικπξά έιε, εμαηηίαο πνιιαπιψλ πηέζεσλ. Θαιάζζηα: Κνξαιιηνγελείο χθαινη ιφγσ πνιιαπιψλ πηέζεσλ. Βηνζχλνια ζηηο πεξηνρέο ζάιαζζαο-πάγνπ, εμαηηίαο ηεο επαηζζεζίαο ζηε ζέξκαλζε. Τδάηηλνη πφξνη ζε νξηζκέλεο μεξέο πεξηνρέο ζηα κεζαία γεσγξαθηθά πιάηε θαη ζε μεξνχο ηξνπηθνχο, εμαηηίαο ησλ κεηαβνιψλ ζηηο βξνρνπηψζεηο θαη ζηελ εμαηκηζνδηαπλνή, θαζψο θαη ζε πεξηνρέο πνπ εμαξηψληαη απφ ην ρηφλη θαη ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ. Γεσξγία ζε κηθξά γεσγξαθηθά πιάηε, ιφγσ ηεο κεησκέλεο δηαζεζηκφηεηαο ηνπ λεξνχ. Παξάθηηα ζπζηήκαηα πνπ βξίζθνληαη ζε ρακειφ πςφκεηξν, ιφγσ ηεο απεηιήο ηεο αλφδνπ ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο θαη ησλ απμαλφκελσλ θηλδχλσλ απφ αθξαία θαηξηθά θαηλφκελα. Αλζξψπηλε πγεία ζε πιεζπζκνχο κε ρακειή πξνζαξκνζηηθή ηθαλφηεηα Πεξηνρέο Ζ Αξθηηθή, ιφγσ ησλ επηπηψζεσλ ηεο κεγάιεο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο ζηα θπζηθά ζπζηήκαηα θαη ηηο αλζξψπηλεο θνηλφηεηεο. Ζ Αθξηθή, ιφγσ ηεο ρακειήο πξνζαξκνζηηθφηεηαο θαη ηνπ εχξνπο ησλ πξνβιεπφκελσλ επηπηψζεσλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Σα κηθξά λεζηά, φπνπ ππάξρεη πςειή έθζεζε ηνπ πιεζπζκνχ θαη ησλ ππνδνκψλ ζηηο πξνβιεπφκελεο επηπηψζεηο ηεο αιιαγήο ηνπ θιίκαηνο. Σα κεγάια δέιηα ζηελ Αζία θαη ηελ Αθξηθή, εμαηηίαο ηνπ ππεξπιεζπζκνχ θαη ησλ απμεκέλσλ θηλδχλσλ απφ ηελ άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο, ηηο θαηαηγίδεο θαη ηηο πιεκκχξεο ησλ πνηακψλ. Αιιά θαη ζε άιιεο πεξηνρέο, αθφκε θαη κε ςειά εηζνδήκαηα, θάπνηνη άλζξσπνη (φπσο νη θησρνί, ηα κηθξά παηδηά θαη νη ειηθησκέλνη), αιιά θαη νξηζκέλεο πεξηνρέο θαη δξαζηεξηφηεηεο κπνξεί λα δηαηξέρνπλ ηδηαίηεξν θίλδπλν Ομίληζε ησλ σθεαλώλ Ζ πξφζιεςε ηνπ αλζξσπνγελνχο δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα απφ ην 1750 απφ ηνπο σθεαλνχο είρε σο απνηέιεζκα ηελ αχμεζε ηεο νμίληζήο ηνπο, κε κηα κέζε κείσζε ηνπ ph θαηά 0,1 κνλάδεο. Οη απμεκέλεο αηκνζθαηξηθέο ζπγθεληξψζεηο ηνπ CO 2 νδεγνχλ ζε πεξαηηέξσ νμίληζε ησλ σθεαλψλ. Οη πξνβιέςεηο πνπ βαζίδνληαη ζε SRES ζελάξηα δείρλνπλ κηα κείσζε ηνπ κέζνπ παγθφζκηνπ ph ηεο επηθάλεηαο ησλ σθεαλψλ κεηαμχ 0,14 θαη 0,35 κνλάδσλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 21 νπ αηψλα. Δλψ ηα απνηειέζκαηα ηεο νμίληζεο ησλ σθεαλψλ πνπ παξαηεξήζεθαλ ζηε ζαιάζζηα βηφζθαηξα είλαη αθφκε αηεθκεξίσηα, ε πξννδεπηηθή αχμεζε ηεο νμχηεηαο ησλ σθεαλψλ αλακέλεηαη λα έρεη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζην ζρεκαηηζκφ ζαιάζζησλ νξγαληζκψλ φπσο ηα θνξάιιηα θαη ζηα είδε πνπ εμαξηψληαη απφ απηά.

68 Αθξαία θαηλόκελα Ζ κεηαβαιιφκελε ζπρλφηεηα θαη έληαζε ησλ αθξαίσλ θαηξηθψλ θαηλνκέλσλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ άλνδν ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο αλακέλεηαη λα έρνπλ σο επί ην πιείζηνλ αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ζηα θπζηθά θαη αλζξψπηλα ζπζηήκαηα, θάπνηα παξαδείγκαηα ησλ νπνίσλ παξνπζηάδνληαη ζηνλ Πίλαθα Κίλδπλνο γηα απόηνκεο ή κε αλαζηξέςηκεο κεηαβνιέο Ζ αλζξσπνγελήο ζέξκαλζε ζα κπνξνχζε λα έρεη απφηνκεο ή κε αλαζηξέςηκεο επηπηψζεηο, αλάινγα κε ην ξπζκφ θαη ην κέγεζνο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Απφηνκε θιηκαηηθή αιιαγή ζε θιίκαθα δεθαεηηψλ ζεσξείηαη φηη ζπλεπάγεηαη αιιαγέο ζηελ θπθινθνξία ησλ σθεαλψλ. Δπηπιένλ ζε κεγαιχηεξεο ρξνληθέο θιίκαθεο κεηαβνιέο ζηνπο πάγνπο θαη ηα νηθνζπζηήκαηα κπνξεί λα παίμνπλ έλα ζεκαληηθφ ξφιν. Αλ ζπλέβαηλε κία κεγάιεο θιίκαθαο απφηνκε θιηκαηηθή αιιαγή, νη επηπηψζεηο ηεο ζα ήηαλ αξθεηά κεγάιεο. Μεξηθή απψιεηα ησλ πάγσλ ζηηο πνιηθέο εθηάζεηο θαη/ή ζεξκηθή δηαζηνιή ηνπ λεξνχ γηα πνιχ κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα ζα κπνξνχζε λα επηθέξεη άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο κεξηθψλ κέηξσλ, κεγάιεο αιιαγέο ζηελ αθηνγξακκή θαη πιεκκχξεο ζε πεξηνρέο κε ρακειφ πςφκεηξν, κε κεγαιχηεξε επίδξαζε ζηα δέιηα ησλ πνηακψλ θαη ζηα λεζηά κε ρακειφ πςφκεηξν. Σα κνληέια πξνβιέπνπλ φηη ηέηνηεο αιιαγέο ζα κπνξνχζαλ λα ζπκβνχλ ζε πνιχ κεγάιεο ρξνληθέο θιίκαθεο (ρηιηεηηψλ), αλ κία παγθφζκηα αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο θαηά 1,9 έσο 4,6 ν C ζπλερηδφηαλ. Αθφκε φκσο θαη γξήγνξε άλνδνο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο, ζε επίπεδν αηψλα, δελ κπνξεί λα απνθιεηζηεί. Ζ θιηκαηηθή αιιαγή πηζαλφ ζα πξνθαιέζεη νξηζκέλεο κε αλαζηξέςηκεο αιιαγέο. Τπάξρεη κέηξηα εκπηζηνζχλε φηη πεξίπνπ ην 20 κε 30% ησλ εηδψλ πνπ εμεηάζηεθαλ κέρξη ζηηγκήο είλαη πηζαλφ λα δηαηξέρνπλ απμεκέλν θίλδπλν λα εμαθαληζηνχλ εάλ ε άλνδνο ηεο κέζεο παγθφζκηαο ζεξκνθξαζίαο ππεξβεί ηνπο 1,5 2,5 C (ζε ζρέζε κε ην ). ε πεξίπησζε πνπ ππεξβεί ηνπο 3,5 ν C, ηα κνληέια πξνβιέπνπλ εμαθάληζε ηνπ 40 κε 70% ησλ εηδψλ πνπ εμεηάζηεθαλ. χκθσλα κε ηηο πξνζνκνηψζεηο ησλ κνληέισλ είλαη πνιχ πηζαλφ ε Θεξκναιαηηθή Μεζεκβξηλή Κπθινθνξία (meridional overturning circulation MOC) ηνπ Αηιαληηθνχ Χθεαλνχ λα επηβξαδπλζεί θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 21 νπ αηψλα, ελψ νη ζεξκνθξαζίεο ζηελ πεξηνρή πξνβιέπεηαη λα απμεζνχλ. Δίλαη πνιχ πηζαλφ φηη ε MOC ζα ππνζηεί κία κεγάιε θαη απφηνκε κεηαθίλεζε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 21 νπ αηψλα, ελψ καθξνπξφζεζκεο αιιαγέο δελ κπνξνχλ λα αμηνινγεζνχλ κε εκπηζηνζχλε. Δπηπηψζεηο κεγάιεο θιίκαθαο θαη κφληκεο αιιαγέο ζηε MOC είλαη δπλαηφλ λα πξνθαιέζνπλ κεηαβνιέο ζηελ παξαγσγηθφηεηα ησλ ζαιάζζησλ νηθνζπζηεκάησλ, ζηελ αιηεία, ζηελ απνξξφθεζε CO 2 απφ ηνπο σθεαλνχο, ζηηο ζπγθεληξψζεηο ηνπ νμπγφλνπ ζην λεξφ ησλ σθεαλψλ θαη ζηελ επίγεηα βιάζηεζε. Αιιαγέο ζηε ρεξζαία θαη σθεάληα απνξξφθεζε ηνπ CO 2 πηζαλφλ λα νδεγήζνπλ ζε αλαηξνθνδνηήζεηο ηνπ θιηκαηηθνχ ζπζηήκαηνο (IPCC 2007d).

69 49 Πίλαθαο 1.4 Παξαδείγκαηα πηζαλώλ επηπηώζεσλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο εμαηηίαο αθξαίσλ θαηξηθώλ θαη θιηκαηηθώλ. κεηαβνιώλ, γηα ηα κέζα έσο ηα ηέιε ηνπ 21 νπ αηώλα (IPCC 2007d) Φαηλόκελν ηάζε θαη Πηζαλόηεηα κειινληηθώλ ηάζεσλ βαζηδόκελεο ζε πξνβνιέο γηα ηνλ 21 ν αηώλα κε ρξήζε ζελαξίσλ SPERS Παξαδείγκαηα ησλ θπξηόηεξσλ επηπηώζεσλ αλά ηνκέα Αγξνηηθέο δξαζηεξηόηεηεο, δαζνπνλία νηθνζπζηήκαηα θαη Τδάηηλνη πόξνη Αλζξώπηλε πγεία Βηνκεραλία, νηθηζκνί θαη θνηλσλία ηηο πεξηζζφηεξεο επεηξσηηθέο πεξηνρέο ιηγφηεξεο θαη ζεξκφηεξεο θξχεο κέξεο θαη λχρηεο, ζπρλφηεξεο θαη ζεξκφηεξεο δεζηέο κέξεο θαη λχρηεο. ρεδφλ ζίγνπξν Απμεκέλε ζνδεηά ζε ςπρξφηεξα θιίκαηα, κεησκέλε ζνδεηά ζε ζεξκφηεξα, απμεκέλα πεξηζηαηηθά απφ επηδξνκέο εληφκσλ. Δπηπηψζεηο ζηνπο πδάηηλνπο πφξνπο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ, επηπηψζεηο ζε θάπνηα απνζέκαηα λεξνχ. Μεησκέλε αλζξψπηλε ζλεζηκφηεηα ιφγσ κείσζεο έθζεζεο ζην θξχν. Μεησκέλε δήηεζε ελέξγεηαο γηα ζέξκαλζε, απμεκέλε γηα ςχμε, ππνβαζκηζκέλε πνηφηεηα αέξα ζηηο πφιεηο, κεησκέλα πξνβιήκαηα ζηηο κεηαθνξέο ιφγσ ρηνληνχ ή πάγνπ, επηπηψζεηο ζην ρεηκεξηλφ ηνπξηζκφ. Θεξκά δηαζηήκαηα θαη θαχζσλεο. Ζ ζπρλφηεηα απμάλεηαη ζηηο πεξηζζφηεξεο επεηξσηηθέο πεξηνρέο. Πνιχ πηζαλφ Μεησκέλεο ζνδεηέο ζε ζεξκφηεξεο πεξηνρέο, ιφγσ ηεο έληαζεο ηεο ζεξκφηεηαο, απμεκέλνο θίλδπλνο ππξθαγηψλ. Απμεκέλε δήηεζε λεξνχ, πξνβιήκαηα κε ηελ πνζφηεηα ηνπ λεξνχ (π.ρ. ιφγσ επηξνθηζκνχ) Απμεκέλνο θίλδπλνο ζαλάηνπ απφ ηνπο θαχζσλεο, εηδηθά γηα ηνπο ειηθησκέλνπο, ρξφληα αζζελείο θαη ηηο κηθξέο ειηθίεο, θαζψο θαη ηνπο θνηλσληθά απνθιεηζκέλνπο. Δπηδείλσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο γηα ηνπο αλζξψπνπο ζηηο ζεξκέο πεξηνρέο ρσξίο ηελ θαηάιιειε ζηέγε, επηπηψζεηο ζηνπο ειηθησκέλνπο, πνιχ λένπο θαη θησρνχο.

70 50 Έληνλεο βξνρνπηψζεηο. ζπρλφηεηα απμάλεηαη πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο. Ζ ζηηο Πνιχ πηζαλφ Εεκηέο ζηηο θαιιηέξγεηεο, δηάβξσζε ηνπ εδάθνπο, αδπλακία θαιιηέξγεηαο γεο ιφγσ ηεο ππεξάξδεπζεο. Αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηελ πνηφηεηα ησλ επηθαλεηαθψλ θαη ππφγεησλ λεξψλ,ξχπαλζε ησλ απνζεκάησλ λεξνχ, πηζαλφο πεξηνξηζκφο ηεο ιεηςπδξίαο. Απμεκέλνο θίλδπλνο ζαλάησλ, ηξαπκαηηζκψλ θαη κνιπζκαηηθψλ, αλαπλεπζηηθψλ θαη δεξκαηηθψλ αζζελεηψλ. Αλαζηάησζε νηθηζκψλ, εκπνξίνπ θαη κεηαθνξψλ θαη θνηλσληψλ ιφγσ πιεκκπξψλ, πηέζεηο ζηηο αζηηθέο θαη αγξνηηθέο ππνδνκέο, απψιεηεο πεξηνπζηψλ. Οη πεξηνρέο πνπ απεηινχληαη απφ μεξαζία απμάλνληαη. Πηζαλφ Τπνβάζκηζε ηεο γεο, κεησκέλεο ζνδεηέο, απμεκέλνη ζάλαηνη αηγνπξνβάησλ/θνπαδηψλ, απμεκέλνο θίλδπλνο ππξθαγηψλ. Δθηεηακέλε λεξνχ. έιιεηςε Απμεκέλνο θίλδπλνο έιιεηςεο λεξνχ θαη ηξνθίκσλ, απμεκέλνο θίλδπλνο ππνζηηηζκνχ, θίλδπλνο γηα αζζέλεηεο πνπ κεηαδίδνληαη κε ηελ ηξνθή θαη ην λεξφ. Έιιεηςε λεξνχ γηα νηθηζκνχο βηνκεραλία θαη θνηλσλία. Μεησκέλε παξαγσγή πδξνειεθηξηθήο ελέξγεηαο, πηζαλφηεηα κεηαθίλεζεο πιεζπζκψλ. Απμεκέλε δξαζηεξηφηεηα ηξνπηθψλ θπθιψλσλ. Πηζαλφ Καηαζηξνθέο ζηηο θαιιηέξγεηεο, μεξίδσκα δέληξσλ, θαηαζηξνθή ησλ θνξαιιηνγελψλ πθάισλ Γηαθνπή ειεθηξνδφηεζεο κε απνηέιεζκα θαη ηε δηαθνπή παξνρήο λεξνχ ζην θνηλφ. Απμεκέλνο θίλδπλνο ζαλάησλ, ηξαπκαηηζκψλ, αζζελεηψλ πνπ κεηαδίδνληαη κε ηελ ηξνθή θαη ην λεξφ θαη κεηαηξαπκαηηθνχ ζηξεο.. Αλαζηάησζε απφ ηηο πιεκκχξεο θαη ηνπο ηζρπξνχο αλέκνπο, απφζπξζε ησλ ηδησηηθψλ εηαηξεηψλ αζθάιηζεο απφ ηηο επάισηεο πεξηνρέο, πηζαλφηεηα κεηαλάζηεπζεο, απψιεηεο πεξηνπζηψλ. Απμεκέλε πηζαλφηεηα απφηνκεο αχμεζεο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο (εμαηξνχληαη ηα ηζνπλάκη) Πηζαλφ Τθαικχξσζε ηνπ λεξνχ άξδεπζεο, ησλ εθβνιψλ ησλ πνηακψλ θαη ησλ ζπζηεκάησλ πφζηκνπ λεξνχ. Μείσζε δηαζεζηκφηεηαο πφζηκνπ λεξνχ ιφγσ ηεο δηείζδπζεο αικπξνχ λεξνχ. Απμεκέλνο θίλδπλνο ζαλάησλ θαη ηξαπκαηηζκψλ απφ πληγκνχο, πξνβιήκαηα πγείαο ιφγσ κεηαλάζηεπζεο. Αλάγθε εθηίκεζεο ηνπ θφζηνπο ηεο πξνζηαζίαο ησλ αθηψλ ζε ζρέζε κε ην θφζηνο ηεο ρξήζεο γεο κεηεγθαηάζηαζεο, πηζαλφηεηα θίλεζεο ησλ πιεζπζκψλ θαη ππνδνκψλ, απψιεηεο πεξηνπζηψλ.

71 Η θιηκαηηθή αιιαγή ζηελ Δπξώπε Θεξκνθξαζία Πξφζθαηεο παξαηεξήζεηο επηβεβαηψλνπλ φηη ε παγθφζκηα κέζε ζεξκνθξαζία απμήζεθε θαηά πεξίπνπ 0,8 ν C ζπγθξηλφκελε κε ηα πξνβηνκεραληθά επίπεδα γηα ηελ μεξά θαη ηνπο σθεαλνχο θαη θαηά 1 ν C κφλν γηα ηελ μεξά. Ζ ζεξκνθξαζία ηεο Δπξψπεο έρεη απμεζεί πεξηζζφηεξν απφ ην κέζν παγθφζκην φξν ( 1 θαη 1,2 ν C) αληίζηνηρα, εηδηθά ζηηο λνηηνδπηηθέο, βνξεηναλαηνιηθέο θαη νξεηλέο πεξηνρέο. Οη πξνβιέςεηο δείρλνπλ πεξαηηέξσ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ζηελ Δπξψπε ηεο ηάμεο ηνπ 1-5,5 ν C κέρξη ην ηέινο ηνπ αηψλα, ε νπνία είλαη επίζεο πςειφηεξε απφ ηελ πξνβιεπφκελε παγθφζκηα ζέξκαλζε (1,8-4 ν C) (EEA 2008). Βξνρνπηώζεηο Οη κεηαβνιέο ζηηο βξνρνπηψζεηο εκθαλίδνπλ πεξηζζφηεξεο ρσξηθέο δηαθπκάλζεηο ζ φιε ηελ Δπξψπε. Οη κεηαβνιέο ζηηο εηήζηεο βξνρνπηψζεηο ήδε έρνπλ κεγεζχλεη ηηο δηαθνξέο αλάκεζα ζην πγξφ βφξεην ηκήκα ηεο (αχμεζε 10-40% ηνλ 20 ν αηψλα) θαη ζην μεξφ λφηην ηκήκα ηεο (κείσζε κέρξη 20% ζε θάπνηεο πεξηνρέο ηεο λφηηαο Δπξψπεο). Οη έληνλεο βξνρνπηψζεηο έρνπλ απμεζεί ηα ηειεπηαία 50 ρξφληα θαη ε ζπρλφηεηά ηνπο πξνβιέπεηαη φηη ζα απμεζεί ζην κέιινλ. Οη μεξέο πεξίνδνη πξνβιέπεηαη λα απμεζνχλ ζε δηάξθεηα θαη ζπρλφηεηα, θπξίσο ζηε λφηηα Δπξψπε. Γελ έρεη παξαηεξεζεί θάπνηα μεθάζαξε ηάζε ζηελ έληαζε θαη ζπρλφηεηα ησλ θαηαηγίδσλ, αλ θαη ε έληαζή ηνπο πξνβιέπεηαη λα απμεζεί, κε κηθξφηεξε ζπρλφηεηα φκσο. Ζ αβεβαηφηεηα γηα ηηο πξνβιεπφκελεο εηήζηεο βξνρνπηψζεηο θαη ηελ έληαζε ησλ αθξαίσλ θαηλνκέλσλ εμαθνινπζεί λα είλαη κεγαιχηεξε απφ απηή γηα ηηο εηήζηεο ζεξκνθξαζίεο. Κξπόζθαηξα Οη επξσπατθνί παγεηψλεο ιηψλνπλ γξήγνξα. Οη παγεηψλεο ησλ Άιπεσλ έρνπλ ράζεη ηα δχν ηξίηα ηνπ φγθνπ ηνπο απφ ην1850, κε ην θαηλφκελν λα επηηαρχλεηαη απφ ην 1980, ελψ ε απψιεηα ηνπο πξνβιέπεηαη φηη ζα ζπλερηζηεί. Ζ ρηνλνθάιπςε κεηψζεθε κε ξπζκφ 1,3% αλά δεθαεηία ηα ηειεπηαία 40 ρξφληα, κε ηηο κεγαιχηεξεο απψιεηεο ηελ άλνημε θαη ην θαινθαίξη, ελψ ε ηάζε απηή ζα ζπλερηζηεί. Ζ κείσζε ηνπ πάγνπ ηεο Αξθηηθήο, ηδηαίηεξα ην θαινθαίξη, επηηαρχλζεθε ηηο ηειεπηαίεο πέληε δεθαεηίεο, θαηαγξάθνληαο ξεθφξ κηθξφηεξεο έθηαζεο ην επηέκβξην ηνπ 2007, ζην κηζφ πεξίπνπ ηεο θαλνληθήο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 (Δηθφλα 1.24). Ο πάγνο ηεο Αξθηηθήο ίζσο εμαθαληζηεί ηελ θαινθαηξηλή πεξίνδν ζηηο επφκελεο δεθαεηίεο, πξνθαιψληαο αλαηξνθνδφηεζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κε ηε κείσζε ηνπ albedo θαη απεηιψληαο ηηο δσέο ησλ εηδψλ ηεο πεξηνρήο. Ληγφηεξνο πάγνο ζα δηεπθνιχλεη ηελ πξφζβαζε ζηνπο πφξνπο ηεο Αξθηηθήο. Ζ εμφξπμε πεηξειαίνπ θαη αεξίνπ, ε λαπηηιία, ην ςάξεκα θαη ν ηνπξηζκφο ζα πξνζθέξνπλ λέεο νηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο, παξάιιεια φκσο ζα απμήζνπλ ηνπο θηλδχλνπο γηα ην πεξηβάιινλ ηεο Αξθηηθήο. Δπίζεο κεηψλνληαη θαη νη παγεηψλεο ζηα φξε, απμάλνληαο ηνπο θπζηθνχο θηλδχλνπο θαη ηηο δεκηέο ζηα ςειά βνπλά. Σν ζηξψκα ηνπ πάγνπ ηεο Γξνηιαλδίαο κεηψλεηαη απφ

72 52 ην 1990, πηζαλφ κε απμαλφκελν ξπζκφ θαη ε ζπλεηζθνξά ηνπ ζηελ άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο απμήζεθε ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Δηθόλα 1.24 Μέζε έθηαζε ηνπ ζαιάζζηνπ πάγνπ ηεο Αξθηηθήο ην επηέκβξην ηνπ (Έθηαζε ην ηζηνξηθό ρακειό, 39% θάησ από ην κέζν όξν ησλ δύν πξώησλ δεθαεηηώλ ησλ δνξπθνξηθώλ παξαηεξήζεσλ θόθθηλε γξακκή) (Πεγή ΔΔΑ,2008) Άλνδνο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο Δμαηηίαο ηεο σθεάληαο θπθινθνξίαο θαη ησλ θαηλνκέλσλ βαξχηεηαο, ε άλνδνο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο δελ είλαη νκνηφκνξθε, αιιά δηαθέξεη ζηηο ζάιαζζεο ηεο Δπξψπεο (Δηθφλα 1.25). Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο έρεη παξαηεξεζεί επηηαρπλφκελε αχμεζε ησλ ζεξκνθξαζηψλ ζηελ επηθάλεηα ηεο ζάιαζζαο. Οη πξνβιέςεηο δείρλνπλ φηη ην επίπεδν θαη ε επηθαλεηαθή ζεξκνθξαζία θάπνησλ επξσπατθψλ ζαιαζζψλ ζα απμεζνχλ πεξηζζφηεξν απφ ηνλ παγθφζκην κέζν φξν. Οη εθηηκήζεηο ηνπ IPCC (2007) γηα άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο έσο 0,59κ. κέρξη ην 2100, κπνξεί λα είλαη πνιχ ρακειέο, εμαηηίαο ησλ θηλδχλσλ γξεγνξφηεξσλ κεηαβνιψλ απφ απηέο πνπ πηζηεχνπκε γηα ηνπο πάγνπο ηεο Γξνηιαλδίαο θαη ελ κέξεη θαη ηεο Αληαξθηηθήο.

73 53 Δηθόλα 1.10 Μεηαβνιέο ζην επίπεδν ηεο ζάιαζζαο ζηελ Δπξώπε ην δηάζηεκα (ΔΔΑ, 2008) Δθπνκπέο ζηε Δ.Δ. Οη ζπλνιηθέο εθπνκπέο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ (εθηφο LULUCF /Land Use, Land-Use Change and Forestry/ρξήζε γεο, αιιαγή ρξήζεο γεο θαη δαζνθνκία) ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε ησλ 27 κεηψζεθε θαηά 17,4% ζην δηάζηεκα (974 εθαηνκκχξηα ηφλνη CO2-ηζνδ.) Οη εθπνκπέο κεηψζεθαλ θαηά 7,1% (-354 εθαηνκκχξηα ηφλνη CO2- ηζνδ.) κεηαμχ 2008 θαη 2009 (Δηθφλα 1.26) Δηθόλα 1.26 Δθπνκπέο ζεξκνθεπηθώλ αεξίσλ (εθηόο LULUCF) ζηελ EU-27 ηελ πεξίνδν (Πεγή ΔΔΑ, 2011)

74 54 To 2009, oη ζπλνιηθέο εθπνκπέο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ (εθηφο LULUCF) ηεο EU-15 ήηαλ 12,7% (542 εθαηνκκχξηα ηφλνη CO2-ηζνδ.) θάησ απφ ηνπ έηνπο βάζεο. Οη εθπνκπέο κεηψζεθαλ θαηά 6,9% (274 εθαηνκκχξηα ηφλνη CO2-ηζνδ.) κεηαμχ 2008 θαη 2009 (Δηθφλα 1.27). Σν 2009 ήηαλ ην πξψην έηνο θαηά ην νπνίν νη εθπνκπέο έπεζαλ θάησ απφ ην ζηφρν πνπ είρε ηεζεί απφ ην Πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην γηα ηελ EU-15. Δηθόλα 1.11 Δθπνκπέο ζεξκνθεπηθώλ αεξίσλ (εθηόο LULUCF) ζηελ EU-15 ηελ πεξίνδν θαη ζύγθξηζε κε ην ζηόρν γηα ην δηάζηεκα (Πεγή ΔΔΑ, 2011) Η θιηκαηηθή αιιαγή ζηελ Διιάδα Θεξκνθξαζία ε γεληθέο γξακκέο ε κέζε εηήζηα ζεξκνθξαζία ηνπ αέξα ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηεο Διιάδαο, απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 έσο ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, εκθαλίδεη έληνλε ηάζε ςχμεο. ηε ζπλέρεηα παξακέλεη ζε ρακειά επίπεδα έσο ηηο αξρέο ηνπ 1990 θαη απμάλεηαη κέρξη ην 2000, φπνπ θαίλεηαη φηη εκθαλίδεη ζεκείν θακπήο, αλ θαη παξακέλεη ζε πςειά επίπεδα. Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 ε ζεξκνθξαζία απμάλεη ηδηαίηεξα θαηά ηε ζεξηλή πεξίνδν. Αληίζεηα, θαηά ην ρεηκψλα ε αχμεζε είλαη κηθξή κε απνηέιεζκα ν ρεηκψλαο γηα φιν ζρεδφλ ηνλ ειιεληθφ ρψξν θαη γηα νιφθιεξε ηελ εμεηαδφκελε πεξίνδν λα εκθαλίδεη κηθξή ηάζε ςχμεο κε δηαθπκάλζεηο. Ζ κέζε ηηκή ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ αέξα, ηδηαίηεξα ηνπ ζέξνπο, γηα ηελ πεξίνδν είλαη πεξίπνπ 1 ν C κεγαιχηεξε ηεο αληίζηνηρεο ηηκήο γηα ηελ πεξίνδν Παγθφζκηα θιηκαηηθά κνληέια εθηηκνχλ φηη σο ην 2100 ε Διιάδα ζα παξνπζηάζεη αχμεζε ζηε ζεξκνθξαζία απφ 3,1 ν C έσο 5,1 ν C, κε κέζε ηηκή 4,3 ν C, κε νπνηνδήπνηε ζθάικα κπνξεί λα εηζάγεη ζηελ εθηίκεζε απηή ε κέζνδνο ππνινγηζκνχ. Τπάξρεη

75 55 ζχγθιηζε εθηηκήζεσλ ησλ κνληέισλ γηα ην φηη ζηελ Διιάδα ε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο γηα ην θαινθαίξη ζα είλαη ιίγν κεγαιχηεξε απ απηή ηνπ ρεηκψλα. (ΔΚΠΑΑ, 2008). Βξνρνπηώζεηο Δηθόλα 1.28 Μεληαία θαηαλνκή ηνπ αξηζκνύ ησλ εκεξώλ (%) κε βξνρόπησζε πεξηζζόηεξν από 30 θαη 50 (κεληαίνο αξηζκόο ησλ εκεξώλ πνπ ππεξβαίλνπλ ηα ζπγθεθξηκέλα όξηα, δηαηξεκέλνο κε ηνλ αξηζκό πγξώλ εκεξώλ ηνπ αληίζηνηρνπ κήλα) (Nastos and Zerefos, 2008 από ΔΚΠΑΑ, 2008) ηελ ειιαδηθφ ρψξν εκθαλίδεηαη ηάζε κείσζεο ησλ βξνρνπηψζεσλ, ηφζν ζε εηήζηα βάζε φζν θαη ζε επνρηθή, θπξίσο θαηά ηελ πεξίνδν , κε ηάζεηο αλάθακςεο ηα επφκελα έηε. Γεληθά ε έληαζε θαη ε κνξθή ησλ βξνρνπηψζεσλ επεξεάδνληαη πνιχ απφ ηελ ηνπηθή θιίκαθα (Δηθφλα 1.28) ρεηηθά κε ηε κειινληηθή πνξεία ησλ ζεξηλψλ βξνρνπηψζεσλ ζηε Διιάδα, ππάξρνπλ ελδείμεηο φηη ζα είλαη θζίλνπζα, θάηη πνπ βξίζθεηαη ζε ζπκθσλία κε ηελ αληίζηνηρε εθηίκεζε γηα φιε ηε Μεζφγεην, φπνπ ηα θιηκαηηθά κνληέια ζπγθιίλνπλ ζηε κεγάιε κείσζε ηεο ζεξηλήο βξνρφπησζεο. Αληίζεηα φκσο, αξθεηά κνληέια πξνβιέπνπλ αχμεζε ησλ ρεηκεξηλψλ βξνρνπηψζεσλ, θπξίσο ζηηο βφξεηεο πεξηνρέο ηεο Μεζνγείνπ, κηθξφηεξεο φκσο ηάμεο απφ ηελ αληίζηνηρε ηεο βφξεηαο Δπξψπεο. ζνλ αθνξά ζηα αθξαία θαηλφκελα, ε έληαζε ησλ ζεξηλψλ βξνρνπηψζεσλ παξνπζηάδεη αχμεζε, ελψ γηα ηηο ρεηκεξηλέο θαη εηήζηεο βξνρνπηψζεηο ε έληαζε παξνπζηάδεη αξλεηηθή ηάζε.

76 56 Μφλν ε Αζήλα παξνπζηάδεη ζεηηθή ηάζε, ιφγσ ησλ πνιχ έληνλσλ βξνρνπηψζεσλ πνπ ζεκεηψζεθαλ ηα ηειεπηαία έηε Δθπνκπέο ζηελ Διιάδα Ζ Διιάδα ζχκθσλα κε ηε χκβαζε Πιαίζην ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ γηα ηελ Κιηκαηηθή Αιιαγή θαη ην Πξσηφθνιιν ηνπ Κηφην, έρεη ηελ ππνρξέσζε λα ππνβάιιεη ζηε Γξακκαηεία ηεο χκβαζεο γηα ηελ Κιηκαηηθή Αιιαγή (UNFCCC) εηήζηα έθζεζε. χκθσλα κ απηή: Σν 2006 νη εθπνκπέο ησλ ΑΣΘ (ρσξίο LULUCF) ήηαλ 133,11 Mt CO2, δειαδή είραλ απμεζεί θαηά 24,6% ζπγθξηλφκελεο κε ηηο εθπνκπέο ηνπ έηνπο βάζεο (φπσο νξίδεηαη γηα θάζε αέξην). Ζ αχμεζε απηή δείρλεη φηη ε Διιάδα είλαη εληφο ηνπ ζηφρνπ +25% ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ Κηφην, θαηαηάζζνληαο ηαπηφρξνλα ηε ρψξα καο κεηαμχ ησλ 4 Κξαηψλ Μειψλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο πνπ δελ έρνπλ ππεξβεί ηνπο θαζνξηζκέλνπο ζηφρνπο. (ΤΠΔΥΧΓΔ, 2008). Οη εθπνκπέο ηνπ CO 2 επζχλνληαη γηα ην 82% ησλ ζπλνιηθψλ εθπνκπψλ ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ (ρσξίο ηα LULUCF ) ην 2006 θαη απμήζεθαλ θαηά 32% απφ ην 1990 (Δηθφλα 1.29). Οη εθπνκπέο ηνπ N 2 O επζχλνληαη γηα ην 7,8% ηνπ ζπλφινπ ησλ εθπνκπψλ ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ γηα ην 2006 θαη κεηψζεθαλ θαηά 14% απφ ην 1990, ελψ νη εθπνκπέο ηνπ CH 4 πνπ επζχλνληαη γηα ην 6,3% ηνπ ζπλφινπ, κεηψζεθαλ θαηά 6,8%. Σέινο νη εθπνκπέο ησλ F-gases πνπ επζχλνληαη γηα ην 3,6% ησλ ζπλνιηθψλ εθπνκπψλ γηα ην 2006, απμήζεθαλ θαηά 38% απφ ην 1995 (έηνο βάζεο γηα ηα F-gases) Δηθόλα 1.29 πλνιηθέο εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ Διιάδα ηελ πεξίνδν (ΤΠΔΥΩΓΔ, 2008α) χκθσλα κε ηελ 5 ε Δζληθή Έθζεζε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πξνο ηε UNFCCC (Τ.Π.Δ.Κ.Α. 2010) νη ηάζεηο ησλ εθπνκπψλ ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ (εθηφο ησλ LULUFC) θαζνξίδνληαλ θπξίσο απφ ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηελ πεξίνδν Πάλησο φπσο θαίλεηαη θαη απφ ηελ Δηθφλα 1.30, απφ ην 2000 παξαηεξείηαη κία απνζχλδεζε ησλ εθπνκπψλ ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ απφ ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε,

77 57 θαζψο ν εηήζηνο ξπζκφο αχμεζήο ηνπο γηα ηελ πεξίνδν (πεξίπνπ 0,53%) είλαη ρακειφηεξνο θαη απφ ηνλ εηήζην ξπζκφ αχμεζεο ηεο αθαζάξηζηεο εγρψξηαο θαηαλάισζεο ελέξγεηαο(πεξίπνπ 1,92%) θαη απφ ηνλ εηήζην ξπζκφ αχμεζεο ηνπ ΑΔΠ(πεξίπνπ 4,20%). Δπηπιένλ ν αληίθηππνο ηεο αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ ήηαλ ήζζνλνο ζεκαζίαο. Δηθόλα 1.12 Δθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ (ιαραλί γξακκή) ζηελ Διιάδα ην δηάζηεκα θαη παξάγνληεο πνπ ηηο επεξεάδνπλ (Πεγή ΤΠΔΚΑ 2010) 1.4. Γηαρείξηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Ζ θιηκαηηθή αιιαγή, φπσο είλαη θαηαλνεηφ, απνηειεί κία κεγάιε πξφθιεζε γηα ηε ράξαμε πνιηηηθήο, θαζψο είλαη κηα απεηιή ηεο νπνίαο ην αθξηβέο κέγεζνο είλαη άγλσζην, αιιά δπλεηηθά ηεξάζηην. Σν ζπκβαηηθφ πιαίζην θφζηνπο-νθέινπο είλαη δχζθνιν λα εθαξκνζηεί ζηελ πνιηηηθή γηα ην θιίκα. Κη απηφ φρη κφλν γηαηί θαη νη επηπηψζεηο θαη ην θφζηνο είλαη αβέβαηα, αιιά θαη γηαηί ε αλάιπζε θφζηνπο-νθέινπο εμαξηάηαη απφ παξακέηξνπο φπσο ε επηινγή ηνπ ζηφρνπ γηα ηε κείσζε ηεο ζεξκνθξαζίαο, ε νπνία αληαλαθιά ηε ζεκαζία πνπ δίλεηαη ζηηο επφκελεο γεληέο θαη ζηηο δεκηέο πνπ ζα ππνζηνχλ απφ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. (UNEP, 2007) Οη επηπηψζεηο ησλ απνθάζεσλ πνπ ιακβάλνληαη ζήκεξα ζα ζπλερίζνπλ λα εκθαλίδνληαη γηα δεθαεηίεο ή θαη αηψλεο. Αληηκέησπνη κε κηα ηέηνηα πξφθιεζε, κηα πξνιεπηηθή πξνζέγγηζε θαίλεηαη αλαπφθεπθηε. Οη θνηλσλίεο κπνξνχλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή κέζσ ηεο πξνζαξκνγήο ζηηο επηπηψζεηο ηεο (adaptation) θαη ηνπ κεηξηαζκνχ ηνπ ξπζκνχ θαη ηεο έληαζήο ηεο (mitigation), κεηψλνληαο ηηο εθπνκπέο ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Οπνηαδήπνηε φκσο πξνζπάζεηα γηα κείσζε ηεο έθιπζεο δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα θαη ησλ ππφινηπσλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζπλεπάγεηαη αληίζηνηρε πξνζπάζεηα γηα πεξηζηνιή ησλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ έρνπλ άκεζε ζρέζε κε ηηο βηνκεραληθέο

78 58 δηαδηθαζίεο θαη ηελ παξαγσγή ελέξγεηαο, νπφηε ηειηθά ηίζεηαη ππφ ακθηζβήηεζε ζπλνιηθά ην ζχγρξνλν κνληέιν ηεο αλάπηπμεο. Καη εδψ έγθεηηαη ζηελ νπζία θαη ε δπζθνιία επίιπζεο ηνπ πξνβιήκαηνο απηνχ. Δπηπιένλ, ν αλαπηπζζφκελνο θφζκνο, ζα απμήζεη αξθεηά ηα πνζά ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ πνπ βξίζθνληαη ζηελ αηκφζθαηξα, άξα γηα λα επηηεπρζεί ζπλνιηθή κείσζή ηνπο, πξέπεη νη ήδε αλεπηπγκέλεο βηνκεραληθέο ρψξεο λα πεξηνξίζνπλ δξαζηηθά ηνπο αλαπηπμηαθνχο ηνπο ξπζκνχο. ηελ Δηθφλα 1.21 θαίλεηαη μεθάζαξα ε ηεξάζηηα αχμεζε ησλ εθπνκπψλ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ζηελ Αζηαηηθή ήπεηξν θαηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο (UNEP 2007). Ζ ηθαλφηεηα επνκέλσο γηα πξνζαξκνγή θαη κεηξηαζκφ εμαξηάηαη απφ ηηο θνηλσληθννηθνλνκηθέο θαη πεξηβαιινληηθέο ζπλζήθεο θαη ηε δηαζεζηκφηεηα πιεξνθνξηψλ θαη ηερλνινγίαο Οη ζηόρνη γηα ηε ζεξκνθξαζία θαη ηηο ζπγθεληξώζεηο ησλ ζεξκνθεπηθώλ αεξίσλ χκθσλα κε ην IPCC (2007) θαη κεηαγελέζηεξεο κειέηεο, νη ζπγθεληξψζεηο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ ζηελ αηκφζθαηξα πξέπεη λα ζηαζεξνπνηεζνχλ ζηα ppm ηζνδχλακνπ-co 2, πεξίπνπ ppm κφλν CO 2, ψζηε λα ππάξρεη 50% πηζαλφηεηα λα πεξηνξίζνπκε ηελ αχμεζε ηεο κέζεο παγθφζκηαο ζεξκνθξαζίαο ζηνπο 2 ν C ζε ζρέζε κε ηα πξνβηνκεραληθά επίπεδα. Γηα λα πεηχρνπκε απηή ηε ζηαζεξνπνίεζε νη παγθφζκηεο εθπνκπέο ζα θνξπθσζνχλ κέρξη ην δηάζηεκα θαη κεηά ζα κεησζνχλ θαηά 50%-80% θάησ απφ ηα επίπεδα ηνπ 2000 κέρξη ην Ζ Δπξσπατθή Έλσζε πξψηε πξφηεηλε έλα πεξηνξηζκφ ηεο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο ζε φρη πεξηζζφηεξνπο απφ 2 ν C πάλσ απφ ηα πξνβηνκεραληθά επίπεδα ην Ο ζηφρνο απηφο ήηαλ απνηέιεζκα ησλ δηαζέζηκσλ δεδνκέλσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ δηαθπκάλζεσλ ηεο ζεξκνθξαζίαο ηελ επνρή ηνπ Οιφθαηλνπ, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νπνίαο αλαπηχρζεθε ν αλζξψπηλνο πνιηηηζκφο, θαη ησλ εθηηκήζεσλ γηα ηνπο ζπληειεζηέο πξνζαξκνγήο ησλ νηθνζπζηεκάησλ. Ζ κεγαιχηεξε θαηαλφεζε ηεο εππάζεηαο ησλ θνηλσληψλ θαη ησλ νηθνζπζηεκάησλ ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή ελίζρπζε ηελ επηζηεκνληθή βάζε απηνχ ηνπ ζηφρνπ. Χζηφζν, ε δεκηνπξγία ηνπ πνιηηηθνχ ζηφρνπ ηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο ππεξζέξκαλζεο ηνπ πιαλήηε ζηνπο 2 C έιαβε επίζεο ππφςε ηελ ηερληθή ζθνπηκφηεηα θαη ην θφζηνο ησλ απαξαίηεησλ κέηξσλ. Δπηπιένλ ε Δπξσπατθή Έλσζε δήισζε φηη νη αλαπηπγκέλεο ρψξεο θαη ε ίδηα ζα έπξεπε λα κεηψζνπλ ηηο εθπνκπέο ηνπο απφ 80% ζε 95% θάησ απφ ηα επίπεδα ηνπ 1990 κέρξη ην Δπίζεο θάπνηεο ρψξεο πξνσζνχλ ρακειφηεξνπο ζηφρνπο ζηαζεξνπνίεζεο, φπσο πεξηνξηζκφ ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο ζηνπο 1,5 o C ή ηεο ζπγθέληξσζεο ηνπ CO 2 ζηα 350ppm, αξθεηά θάησ απφ ηηο ηξέρνπζεο ζπγθεληξψζεηο ησλ 387ppm. Ζ επίηεπμή ηνπο απαηηεί νπζηαζηηθέο ηερληθέο θαη θνηλσληθννηθνλνκηθέο κεηαβνιέο ζε παγθφζκην επίπεδν, δεδνκέλνπ φηη ζα ζεκάλεη κείσζε ζηηο εθπνκπέο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ ηνπιάρηζηνλ θαηά 80% παγθφζκηα κέρξη ην 2050 θαη αξλεηηθέο εθπνκπέο ζηε ζπλέρεηα. Οη αξλεηηθέο εθπνκπέο ππνλννχλ φηη ε απνκάθξπλζε ηνπ CO 2 ζα είλαη κεγαιχηεξε απφ ηηο εθπνκπέο ηνπ,

79 59 γεγνλφο πνπ κπνξεί λα επηηεπρζεί κε επξείαο θιίκαθαο αχμεζε ησλ θαηαβνζξψλ ηνπ παγθφζκηα, γηα παξάδεηγκα κε ηελ αλαδάζσζε ζε ζπλδπαζκφ κε έλα παγθφζκην ελεξγεηαθφ ζχζηεκα ειεχζεξν απφ άλζξαθα. (European Environment Agency, 2010) Πξνζαξκνγή ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή Με ηνλ φξν πξνζαξκνγή (adaptation) ελλννχκε ηελ πξνζαξκνγή ησλ θπζηθψλ θαη αλζξψπηλσλ ζπζηεκάησλ ζηηο ηξέρνπζεο ή αλακελφκελεο θιηκαηηθέο αιιαγέο ή ζηηο ζπλέπεηέο ηνπο, ε νπνία ζα κεηξηάδεη ηηο δεκηέο ή ζα εθκεηαιιεχεηαη ηηο επεξγεηηθέο επθαηξίεο. Καζψο θάπνηεο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο είλαη αλαπφθεπθηεο ηηο επφκελεο δεθαεηίεο εμαηηίαο ηεο αδξάλεηαο ηνπ θιηκαηηθνχ ζπζηήκαηνο, ε πξνζαξκνγή είλαη απαξαίηεηε αθφκε θη αλ ηα κέηξα κεηξηαζκνχ ηεο ππεξζέξκαλζεο εθαξκνζηνχλ άκεζα. Ζ πξνζαξκνγή κπνξεί λα κεηψζεη ηελ εππάζεηα ζηηο θιηκαηηθέο αιιαγέο ηφζν βξαρππξφζεζκα, φζν θαη καθξνπξφζεζκα. Ήδε νη θνηλσλίεο δηαζέηνπλ έλα επξχ θάζκα επηινγψλ ηεο, αλ θαη απαηηνχληαη θη επηπιένλ κέηξα (Πίλαθαο 1.5). ίγνπξα φκσο κφλν ε πξνζαξκνγή δελ αξθεί γηα λα αληηκεησπίζεη φια ηα αλακελφκελα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη θπξίσο ηα καθξνπξφζεζκα, θαζψο νη επηπηψζεηο ηεο ππεξζέξκαλζεο γίλνληαη εληνλφηεξεο κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ. Ζ επαηζζεζία ζηηο θιηκαηηθέο αιιαγέο κπνξεί λα επηδεηλσζεί απφ δηάθνξνπο παξάγνληεο, κεξηθνί απφ ηνπο νπνίνπο είλαη ε θηψρεηα, ε άληζε πξφζβαζε ζηνπο πφξνπο, ε επηζηηηζηηθή αλαζθάιεηα, νη ηάζεηο ζηελ νηθνλνκηθή παγθνζκηνπνίεζε, νη ζπξξάμεηο θαη νη επηπηψζεηο αζζελεηψλ ζαλ ην έηηδ. Γη απηφ ην ιφγν πνιιά πξνγξάκκαηα πξνζαξκνγήο έρνπλ πνηθίινπο ζηφρνπο, φπσο ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο θηψρεηαο θαη εληάζζνληαη ζην πιαίζην επξχηεξεο αλάπηπμεο θαη ην ζρεδηαζκφ πξσηνβνπιηψλ ζε ηνπηθφ ή πεξηθεξεηαθφ επίπεδν, π.ρ. αμηνπνίεζε πδάηηλσλ πφξσλ, πξνζηαζία ησλ αθηψλ θαη πεξηνξηζκφ ησλ θηλδχλσλ απφ αζζέλεηεο. Παξαδείγκαηα απνηεινχλ ην Δζληθφ ρέδην Γηαρείξηζεο ησλ Τδάησλ ζην Μπαγθιαληέο θαη ηα ακπληηθά ζρέδηα γηα ηηο αθηέο ηεο Οιιαλδίαο θαη ηεο Ννξβεγίαο, ηα νπνία ελζσκαηψλνπλ ζπγθεθξηκέλα ζελάξηα θιηκαηηθήο αιιαγήο. Πιήξεηο εθηηκήζεηο ηνπ θφζηνπο θαη ησλ σθειεηψλ ηεο πξνζαξκνγήο ζε παγθφζκην επίπεδν είλαη πεξηνξηζκέλεο ζε αξηζκφ. Τπάξρεη κεγάιε πίζηε φηη δηαζέηνπκε βηψζηκεο επηινγέο πξνζαξκνγήο νη νπνίεο κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ ζε θάπνηνπο ηνκείο κε ρακειφ θφζηνο θαη/ή κε πςειή αλαινγία σθέιεηαο-θφζηνπο. Δκπεηξηθέο έξεπλεο επίζεο δείρλνπλ φηη κεγαιχηεξε αλαινγία σθέιεηαο-θφζηνπο κπνξεί λα επηηεπρζεί εθαξκφδνληαο θάπνηα κέηξα πξνζαξκνγήο ζε πξψηκν ζηάδην, παξά εθζπγρξνλίδνληαο ηηο ππνδνκέο κεηαγελέζηεξα. Απηή ηελ άπνςε ελζηεξλίδεηαη θαη ε έθζεζε Stern πνπ εμεηάδεη ηα νηθνλνκηθά θφζηε ησλ επηπηψζεσλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ηα θφζηε θαη ηα νθέιε ηεο δξάζεο γηα ηε κείσζε ησλ εθπνκπψλ ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ηα νθέιε κηαο ζζελαξήο θαη έγθαηξεο αληίδξαζεο ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή είλαη ζεκαληηθά κεγαιχηεξα απφ ηα θφζηε.

80 60 Πίλαθαο 1.5 Μέηξα πξνζαξκνγήο αλά ηνκέα (IPCC, 2007d) Σνκέαο Μέηξα πξνζαξκνγήο ζηηο θιηκαηηθέο αιιαγέο Νεξό Γηεπξπκέλε ζπιινγή ησλ φκβξησλ πδάησλ, ηερληθέο απνζήθεπζεο λεξνχ, επαλαρξεζηκνπνίεζε ηνπ λεξνχ, αθαιάησζε, απνηειεζκαηηθφηεξε ρξήζε ησλ πδάηηλσλ πφξσλ, βειηίσζε αξδεπηηθψλ ζπζηεκάησλ Γεσξγία Τπνδνκέο / Οηθηζκνί (πεξηιακβαλνκέλσλ ησλ παξάθηησλ δσλώλ) Πξνζαξκνγή ησλ εκεξνκεληψλ θχηεπζεο θαη ησλ πνηθηιηψλ ησλ θαιιηεξγεηψλ, κεηεγθαηάζηαζε ησλ θαιιηεξγεηψλ, βειηησκέλε δηαρείξηζε ηεο γεο, π.ρ. έιεγρνο ηεο δηάβξσζεο θαη πξνζηαζία ηνπ εδάθνπο κέζσ δεληξνθχηεπζεο Μεηεγθαηάζηαζε, ζαιάζζηα ηνηρία θαη πξνζηαηεπηηθά δηαρσξηζηηθά έλαληη ησλ θπκαηηζκψλ θαηά ηε δηάξθεηα θαηαηγίδσλ (storm surge barriers), ελίζρπζε ακκνιφθσλ, δεκηνπξγία βαιηφηνπσλ/πγξνηφπσλ σο εθεδξεία ζε πεξίπησζε αλφδνπ ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο θαη πιεκκπξψλ, πξνζηαζία ησλ πθηζηάκελσλ θπζηθψλ εκπνδίσλ Τγεία ρέδηα δξάζεο γηα ηελ πγεία ζε πεξηπηψζεηο θαχζσλα, ηαηξηθέο ππεξεζίεο έθηαθηεο αλάγθεο, βειηησκέλε παξαθνινχζεζε θαη έιεγρνο λνζεκάησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ην θιίκα, πφζηκν λεξφ θαη βειηησκέλεο εγθαηαζηάζεηο πγηεηλήο Σνπξηζκόο Μεηαθνξέο Δλέξγεηα Γηαθνξνπνίεζε ησλ ηνπξηζηηθψλ αμηνζέαησλ, κεηαηφπηζε ζηηο πίζηεο ηνπ ζθη ζε πςειφηεξα πςφκεηξα, δεκηνπξγία ηερλεηνχ ρηνληνχ Μεηεγθαηάζηαζε, ζρεδηαζκφο ησλ νδηθψλ, ζηδεξνδξνκηθψλ θαη άιισλ ππνδνκψλ ψζηε λα αληηκεησπίζνπλ ηηο λέεο ζπλζήθεο Δλίζρπζε ησλ ελαέξησλ ππνδνκψλ κεηαθνξάο θαη δηαλνκήο ελέξγεηαο, ππφγεηα θαισδίσζε γηα ππεξεζίεο θνηλήο σθέιεηαο (θσο, λεξφ θιπ), βειηίσζε ηεο ελεξγεηαθήο απφδνζεο, ρξήζε ησλ αλαλεψζηκσλ πεγψλ ελέξγεηαο, κεησκέλε εμάξηεζε απφ κία κφλν πεγή ελέξγεηαο Παξά ην γεγνλφο φκσο, φπσο επηβεβαηψλεηαη απφ εθζέζεηο ηνπ IPCC, φηη ε πξνζαξκνγή είλαη δσηηθήο ζεκαζίαο θαη επσθειήο, ππάξρνπλ νηθνλνκηθά, ηερλνινγηθά, γλσζηηθά, ζπκπεξηθνξηζηηθά, πνιηηηθά, θνηλσληθά, ζεζκηθά θαη πνιηηηζκηθά εκπφδηα πνπ πεξηνξίδνπλ ηφζν ηελ εθαξκνγή φζν θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ κέηξσλ ηεο. Αθφκε θαη αλαπηπγκέλεο θνηλσλίεο κε κεγάιε

81 61 ηθαλφηεηα πξνζαξκνγήο παξακέλνπλ επάισηεο ζηε κεηαβιεηφηεηα θαη ηηο αθξφηεηεο ηνπ θιίκαηνο. Γηα παξάδεηγκα θαχζσλαο ην 2003 πξνθάιεζε αχμεζε ηεο ζλεζηκφηεηαο ζε επξσπατθέο πφιεηο (θπξίσο ζηνπο ειηθησκέλνπο), ελψ ν ηπθψλαο Katrina ην 2005 νδήγεζε ζε ζάλαην θαη νηθνλνκηθή θαηαζηξνθή πνιινχο αλζξψπνπο ζηηο Ζ.Π.Α. (IPCC, 2007d) Μεηξηαζκόο ησλ επηπηώζεσλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Οη θπβεξλήζεηο ζε παγθφζκην επίπεδν, ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ ηδησηηθφ ηνκέα θαη ην θνηλφ έρνπλ εθαξκφζεη δηάθνξεο πνιηηηθέο θαη κέηξα κε ζηφρν ην κεηξηαζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Οη θχξηεο δξάζεηο απνζθνπνχλ πξσηίζησο ζηνλ πεξηνξηζκφ ησλ εθπνκπψλ ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ψζηε λα επηηεπρζεί κία κεηαζηξνθή απφ ηελ νηθνλνκία ηνπ άλζξαθα. Παξά ηελ χπαξμε πνιιψλ ζεκαληηθψλ δξάζεσλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, φπσο είλαη ν θφξνο ηνπ άλζξαθα θαη ην ζχζηεκα εκπνξίαο εθπνκπψλ άλζξαθα ζηελ Δπξψπε θαη ηελ ηζρχ ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ Κπφηνπ (ζα αλαθεξζνχκε ζ απηφ παξαθάησ), ηα απνηειέζκαηά ηνπο είλαη αλεπαξθή. Απαηηείηαη άκεζα έλα νινθιεξσκέλν ζχζηεκα δξάζεσλ θαη κέηξσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ηνπ δεκφζηνπ θαη ηδησηηθνχ ηνκέα θαη ζπληνληζκέλεο παγθφζκηεο πξνζπάζεηεο ηφζν απφ ηηο βηνκεραληθέο φζν θαη απφ ηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. Γηάθνξεο ηερλνινγηθά εθηθηέο επηινγέο είλαη δηαζέζηκεο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζε φιεο ηηο ρψξεο, θαη πνιιέο απφ απηέο είλαη νηθνλνκηθά αληαγσληζηηθέο, ηδίσο φηαλ ιεθζνχλ ππφςε ηα θνηλά νθέιε ηεο απμεκέλεο ελεξγεηαθήο αζθάιεηαο, ηνπ κεησκέλνπ ελεξγεηαθνχ θφζηνπο θαη ηνπ πεξηνξηζκνχ ησλ επηπηψζεσλ ηεο αηκνζθαηξηθήο ξχπαλζεο ζηελ πγεία. Απηέο πεξηιακβάλνπλ βειηίσζε ηεο ελεξγεηαθήο απφδνζεο θαη ζηξνθή πξνο πεγέο ελέξγεηαο ρακειψλ εθπνκπψλ άλζξαθα θαη αλαλεψζηκεο, φπσο ε ειηαθή, ε αηνιηθή, ηα βηνθαχζηκα θαη ε γεσζεξκία. Οη θνηλσληθέο αιιαγέο πξνο έλα ιηγφηεξν θαηαλαισηηθφ θαη πιηζηηθφ ηξφπν δσήο ίζσο επίζεο λα είλαη απαξαίηεηεο. Ζ δέζκεπζε θαη απνζήθεπζε άλζξαθα ππφγεηα ζε κεγάιν βάζνο θαη άιιεο ηερλνινγηθέο επηινγέο, φπσο ε ππξεληθή ελέξγεηα, κπνξεί λα δηαδξακαηίζνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζην κέιινλ, αλ θαη παξακέλνπλ νξηζκέλα εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηελ εθηεηακέλε εθαξκνγή ηνπο, φπσο νη αλεζπρίεο ηνπ θνηλνχ θαη νη πνιηηηθέο αληηπαξαζέζεηο γηα ηελ ππξεληθή ελέξγεηα, ζρεηηθά κε ην κέιινλ ησλ ρξεζηκνπνηεκέλσλ ππξεληθψλ θαπζίκσλ, ηνλ θίλδπλν αηπρεκάησλ, ην πςειφ θφζηνο θαη ηε δηάδνζε ησλ ππξεληθψλ φπισλ (UNEP 2007). πσο φκσο ππνζηεξίδεη ν Stern (200, ζει. 47) «Πάλσ απφ φια, ν πεξηνξηζκφο ησλ θηλδχλσλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο απαηηεί ζπιινγηθή δξάζε. Απαηηεί ζπλεξγαζία κεηαμχ ησλ ρσξψλ, κέζσ δηεζλψλ πιαηζίσλ ζηήξημεο θαη επίηεπμεο θνηλψλ ζηφρσλ. Απαηηεί ζπλεξγαζία κεηαμχ ηδησηηθνχ θαη δεκφζηνπ ηνκέα, θαη παξάιιεια ζπλεξγαζία ηνπο κε ηελ θνηλσλία ησλ πνιηηψλ θαη ηα κεκνλσκέλα άηνκα. Δίλαη αθφκα εθηθηφ λα απνθεπρζνχλ νη ρεηξφηεξεο επηπηψζεηο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, απαηηείηαη φκσο ζζελαξή θαη επείγνπζα ζπιινγηθή δξάζε. Οπνηαδήπνηε θαζπζηέξεζε κπνξεί λα απνβεί ηδηαίηεξα δαπαλεξή αιιά θαη επηθίλδπλε.»

82 Μέζα γηα ηηο πνιηηηθέο κείσζεο ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Οη εζληθέο θπβεξλήζεηο δηαζέηνπλ πνηθίιεο πνιηηηθέο, κέηξα, κέζα θαη πξνζεγγίζεηο πνπ κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ γηα λα πεξηνξίζνπλ ηηο εθπνκπέο ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. απηά πεξηιακβάλνληαη: Καλνληζκνί θαη πξόηππα: Καζνξίδνπλ κε ζεκαληηθή αθξίβεηα ηηο «δξάζεηο» πνπ έλαο θνξέαο πξέπεη λα αλαιάβεη γηα λα πεηχρεη πεξηβαιινληηθνχο ζηφρνπο. Γηαθξίλνληαη ζε: Σερλνινγηθά πξφηππα: Απηά πεξηιακβάλνπλ ηηο κεζφδνπο (ηερλνινγία) θαη ηνλ εμνπιηζκφ πνπ κηα εηαηξεία πξέπεη λα ρξεζηκνπνηήζεη γηα λα πεηχρεη ην δεηνχκελν ζηφρν. Πξφηππα απφδνζεο: Θέηνπλ έλα πνζνηηθφ ζηφρν (π.ρ. έλα φξην ζηελ εθπνκπή CO 2 ), παξαρσξψληαο φκσο πεξηνξηζκέλε επειημία ζηνλ ελδηαθεξφκελν γηα ην πψο ζα ηνλ πεηχρεη. Σα παξαπάλσ πξφηππα ρξεζηκνπνηνχληαη ζπρλά κε αξθεηά θαιά απνηειέζκαηα, αλ θαη απαηηνχλ θαιή πιεξνθφξεζε. Οηθνλνκηθά εξγαιεία: Τπφθεηληαη ζηε ινγηθή φηη «ν ξππαίλσλ πιεξψλεη» θαη ιεηηνπξγνχλ ζαλ κεραληζκνί επεξεαζκνχ ηεο αγνξάο, αθνχ επεξεάδνπλ ηελ ηηκή ελφο πξντφληνο, ελεξγνπνηψληαο έηζη άκεζα ή έκκεζα ηηο επηινγέο ησλ παξαγσγψλ θαη ησλ θαηαλαισηψλ. Δπίζεο πξνζθέξνπλ θάπνηα έζνδα ρσξίο φκσο λα εμαζθαιίδνπλ ηε κείσζε ησλ εθπνκπψλ, γη απηφ πξέπεη λα ζπλνδεχνληαη απφ αλάινγε δέζκεπζε. ε γεληθέο γξακκέο έρνπλ ηθαλνπνηεηηθά πεξηβαιινληηθά θαη νηθνλνκηθά απνηειέζκαηα, φκσο ππάξρνπλ πξνβιήκαηα ζηελ θαηαλνκή ηνπο, θαζψο επηβαξχλνπλ δπζαλάινγα ηηο ρακεινχ εηζνδήκαηνο ηάμεηο. Σα ζεκαληηθφηεξα απφ ηα νηθνλνκηθά εξγαιεία είλαη ηα παξαθάησ: Φφξνη: Φφξν εθπνκπήο πιεξψλεη θαζέλαο γηα θάζε ηφλν αεξίνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ (ηζνδχλακνπ ζε CO 2 ) πνπ εθπέκπεη ζηελ αηκφζθαηξα, αλεμάξηεηα απφ ηε κείσζε ησλ εθπνκπψλ πνπ έρεη πεηχρεη. Λίγνη κφλν απφ ηνπο επηβαιιφκελνπο θφξνπο είλαη άκεζνη, κε κέηξηα ζρεηηθά απνηειέζκαηα, ιφγσ εθηελψλ θνξναπαιιαγψλ. Οη πεξηζζφηεξνη είλαη έκκεζνη θαη επηβάιινληαη ζε πξντφληα πνπ πξνθαινχλ ξχπαλζε ζηα ζηάδηα ηεο θαηαζθεπήο, θαηαλάισζεο ή ηνπ ηέινπο ηεο δσήο ηνπο ζαλ απνξξίκκαηα. (π.ρ. θαχζηκα, ιηπάζκαηα, κπαηαξίεο, νρήκαηα, θιηκαηηζηηθά θ.ιπ.) Δπηδνηήζεηο-θίλεηξα: Δίλαη φιεο νη κνξθέο ξεηήο θξαηηθήο νηθνλνκηθήο βνήζεηαο ζε ξππαίλνληεο ή ζε ρξήζηεο θπζηθψλ πφξσλ κε ζθνπφ επελδχζεηο γηα ην πεξηβάιινλ. Μπνξεί λα έρνπλ ηε κνξθή δσξεψλ, επλντθψλ δαλείσλ, θνξνινγηθψλ εμαηξέζεσλ (π.ρ. εθπηψζεηο θφξνπ γηα ελεξγεηαθά απνδνηηθφ εμνπιηζκφ, ηηκέο ζηήξημεο ζηηο αλαλεψζηκεο κνξθέο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο, κεησκέλα ηέιε ζε πβξηδηθά απηνθίλεηα). Σα απνηειέζκαηά ηνπο κπνξεί λα είλαη κείσζε ησλ εθπνκπψλ, αλ αθνξνχλ θίλεηξα γηα δηάδνζε λέσλ ηερλνινγηψλ, ππνζηήξημε ζηελ έξεπλα θαη αλάπηπμε ή ζηήξημε ηηκψλ, αιιά θαη αχμεζε ησλ εθπνκπψλ, φηαλ πξφθεηηαη γηα επηδνηήζεηο ζηνλ ηνκέα ησλ νξπθηψλ θαπζίκσλ ή γηα επέθηαζε ηεο γεσξγίαο ζε δαζηθέο πεξηνρέο. Ζ εθαξκνγή ηνπο είλαη εχθνιε πνιηηηθά, ελψ αληίζεηα είλαη δχζθνιε ε θαηάξγεζε ή ν πεξηνξηζκφο ηνπο

83 63 Πιεξσκέο επζχλεο ή θφξνη αζθαιίζηξσλ: απνηεινχλ πιεξσκέο γηα απνδεκίσζε ιφγσ δεκηνγφλνπ γεγνλφηνο, βιάβεο δειαδή πνπ πξνθιήζεθε απφ δξαζηεξηφηεηα πνπ ξππαίλεη ην πεξηβάιινλ. Πξφζηηκα κε ζπκκφξθσζεο: επηβάιινληαη ζε πεγέο πνπ ξππαίλνπλ θαη δε ζπκκνξθψλνληαη κε ηνπο πεξηβαιινληηθνχο θαλνληζκνχο. Σν χςνο ηνπο εμαξηάηαη απφ ηελ εθηίκεζε ηεο δεκηάο πνπ πξνθιήζεθε ή ηελ έθηαζε ηεο παξαβίαζεο ησλ νξίσλ. Υξεκαηηθέο πξνθαηαβνιέο απφδνζεο: απνηεινχλ πιεξσκέο γηα ηελ εμαζθάιηζε ηεο ζπκκφξθσζεο κε θαλνληζκνχο θαη εθ φζνλ απηή επηηεπρζεί ε πξνθαηαβνιή επηζηξέθεηαη. (π.ρ. επηζηξνθή άδεησλ γπάιηλσλ κπνπθαιηψλ) ύζηεκα εκπνξίαο ξύπσλ: Κάζε πεγή πξέπεη λα έρεη άδεηα λα ξππαίλεη θαηά κία ζπγθεθξηκέλε πνζφηεηα. Αλ εθπέκςεη κεγαιχηεξε πνζφηεηα πξέπεη λα αγνξάζεη επηπιένλ άδεηα, ελψ αλ εθπέκςεη ιηγφηεξε κπνξεί λα πνπιήζεη ηελ ππφινηπε ζε άιιε πεγή. Ζ άδεηα απηή παξαρσξείηαη απφ δεκφζηεο αξρέο είηε δσξεάλ είηε επί πιεξσκή. Σν κέηξν βαζίδεηαη ζηελ αξρή φηη νπνηαδήπνηε αχμεζε ζηηο εθπνκπέο ή ζηε ρξήζε θπζηθψλ πφξσλ πξέπεη λα αληηζηαζκηζηεί κε ειάηησζε ηζνδχλακεο πνζφηεηαο. Δζεινληηθέο ζπκθσλίεο: Απνηεινχλ εθνχζηεο ζπκθσλίεο άηππεο ή λνκηθά θαηνρπξσκέλεο κεηαμχ θπβεξλεηηθψλ αξρψλ θαη ελφο ή πεξηζζνηέξσλ ηδησηηθψλ θνξέσλ, γηα ηελ επίηεπμε πεξηβαιινληηθψλ ζηφρσλ ή ηε βειηίσζε πεξηβαιινληηθήο απφδνζεο. Σα νθέιε απηψλ ησλ ζπκθσληψλ γηα ηηο ζπκκεηέρνπζεο εηαηξείεο είλαη ην ρακειφηεξν λνκηθφ θφζηνο, ε βειηίσζε ηεο θήκεο ηνπο θαη ε ελίζρπζε ησλ ζρέζεσλ ηνπο κε ηελ θνηλσλία θαη ηνπο κεηφρνπο. Δπηπιένλ φκσο βνεζνχλ ηηο εηαηξείεο λα αιιάμνπλ επηρεηξεκαηηθέο πξαθηηθέο θαη ζηε ζπλέρεηα λα πείζνπλ θη άιιεο λα αθνινπζήζνπλ ην παξάδεηγκά ηνπο. Βέβαηα ε απφδνζή ηνπο δελ είλαη εχθνιν λα εθηηκεζεί ιφγσ κεξνιεςίαο επηινγήο θαη αδπλακίαο θαζνξηζκνχ αληίζηξνθεο θαηάζηαζεο. Έξεπλα θαη αλάπηπμε: Ο ξφινο ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ ζηνλ ελεξγεηαθφ ηνκέα είλαη πνιχ ζεκαληηθφο. Παξάγνληεο φκσο φπσο ε πνιηηηθή αβεβαηφηεηα (π.ρ. νη ηηκέο ηνπ CO 2 ) θαη ηα κε άκεζα απνηειέζκαηα νδεγνχλ ζε ππνεπελδχζεηο. Παξφια απηά δηάθνξεο ρψξεο επελδχνπλ ζηελ έξεπλα θαη ηελ αλάπηπμε, γηα λα πξνσζήζνπλ ηηο θαηλνηφκεο ηερλνινγίεο θαη λα θάλνπλ ηε βηνκεραλία ηνπο αληαγσληζηηθή. Μέηξα πξνψζεζήο ηνπο κπνξεί λα είλαη ηα επηδφκαηα, νη ζπκβάζεηο, νη θνξνειαθξχλζεηο θαη νη πνιηηηθέο ζηήξημεο ηεο αγνξάο θαηά ηα πξψηα βήκαηα ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ. Δπίζεο ηα εζληθά πξνγξάκκαηα θαη νη δηεζλείο ζπλεξγαζίεο είλαη ζεκαληηθά καθξνπξφζεζκα κέηξα πνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηελ ηφλσζε ηεο ηερλνινγηθήο πξνφδνπ. Πνιηηηθέο ελεκέξσζεο: Πεξηιακβάλνπλ εθζηξαηείεο πιεξνθφξεζεο, επαηζζεηνπνίεζεο, εθπαίδεπζεο (θαη καζεηψλ), ζήκαλζεο πξντφλησλ, δεκνζηνπνίεζεο πξνγξακκάησλ θαη απνηειεζκάησλ εηαηξεηψλ. Ζ εθαξκνγή ηνπο δε ζρεηίδεηαη κε ηελ επηβνιή πνηλψλ θαη παξφιν πνπ ε απνηειεζκαηηθφηεηά ηνπο δελ είλαη άκεζα κεηξήζηκε, επεξεάδνπλ ζεηηθά ηελ πνηφηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο, αθνχ επηηξέπνπλ ζηνπο θαηαλαισηέο λα θάλνπλ θαιχηεξεο επηινγέο. Δπίζεο εηαηξείεο κπνξεί λα κεηψζνπλ ζεκαληηθά ηηο εθπνκπέο ηνπο φηαλ δεκφζηα απνθαιχπηεηαη φηη ήηαλ ζε πςειά επίπεδα. Δμάιινπ φπσο ππνζηεξίδεη ε έθζεζε Stern, ε ζθπξειάηεζε

84 64 κηαο θνηλήο αληίιεςεο ζρεηηθά κε ηε θχζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ησλ ζπλεπεηψλ ηεο απνηειεί θαζνξηζηηθφ παξάγνληα ζηε δηακφξθσζε ζπκπεξηθνξψλ θαζψο θαη ζηελ ππνζηήξημε εζληθψλ θαη δηεζλψλ δξάζεσλ. Δθηφο φκσο απφ ηα πξναλαθεξζέληα ππάξρεη έλαο κεγάινο αξηζκφο πνιηηηθψλ πνπ δε ζρεηίδνληαη κε ην θιίκα, αζθνχλ φκσο ζεκαληηθή επίδξαζε ζηηο εθπνκπέο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ. Απηέο κπνξεί λα αθνξνχλ ηε θηψρεηα, ηε ρξήζε γεο, ηελ αιιαγή ρξήζεο γεο, ηελ ελέξγεηα, ην δηεζλέο εκπφξην, ηε ξχπαλζε ηνπ αέξα θ.α.(ipcc, 2007d) Κξηηήξηα γηα ηελ αμηνιόγεζε ησλ πεξηβαιινληηθώλ κέζσλ πνιηηηθήο Σα ηέζζεξα θχξηα θξηηήξηα γηα ηελ αμηνιφγεζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ κέζσλ πνιηηηθήο πνπ αλαθέξνληαη ζηε βηβιηνγξαθία είλαη: Ζ πεξηβαιινληηθή απνηειεζκαηηθόηεηα, ζχκθσλα κε ηελ νπνία βαζηθφο ζηφρνο ησλ κέηξσλ είλαη λα πεξηνξίζνπλ ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ησλ αλζξσπνγελψλ δξαζηεξηνηήησλ γηα ην πεξηβάιινλ. Ζ επηηπρία ηνπο εμαξηάηαη απφ ην ζρεδηαζκφ, ηελ εθαξκνγή, ηε ζπκκεηνρή, ηελ απζηεξφηεηα θαη ηε ζπκκφξθσζε. Ζ νηθνλνκηθή απνηειεζκαηηθόηεηα, ε επίηεπμε δειαδή ηνπ ζηφρνπ κε ην κηθξφηεξν δπλαηφ θφζηνο. ε θάζε πεξίπησζε ε επηινγή ηνπ ζηφρνπ έρεη δξακαηηθέο ζπλέπεηεο ζην ζπλνιηθφ θφζηνο. Καηά ηελ εθαξκνγή ησλ κέηξσλ ππάξρνπλ δαπάλεο άκεζεο, αιιά θαη έκκεζεο πνπ είλαη δχζθνιν λα ππνινγηζηνχλ. Πάλησο θνηλή εθηίκεζε είλαη φηη νη πξνυπνινγηζκνί δε ζπκθσλνχλ κε ην πξαγκαηηθφ θφζηνο κηαο πνιηηηθήο. Γχν απφςεηο επηθξαηνχλ γηα ηηο νηθνλνκηθέο ζπλέπεηεο ηνπ ρξφλνπ κείσζεο ησλ εθπνκπψλ: α) Να αλαβιεζνχλ νη κεηψζεηο κέρξη λα αλαπηπρζνχλ νη ρακεινχ θφζηνπο ηερλνινγίεο θαη β) Οη απαξαίηεηεο αιιαγέο πξέπεη λα γίλνπλ ηψξα, γηαηί αξγφηεξα θαη νη νηθνλνκηθέο ζπλέπεηεο ζα είλαη πνιχ κεγαιχηεξεο. (έθζεζε Stern,2006) Ο ηξόπνο θαηακεξηζκνύ, πψο δειαδή νη δαπάλεο γηα ηελ επίηεπμε ηνπ πεξηβαιινληηθνχ ζηφρνπ δηαλέκνληαη ζηηο νκάδεο κέζα ζηελ θνηλσλία, αθφκε θαη ζηηο επφκελεο γεληέο. Ο ηξφπνο θαηακεξηζκνχ ησλ δαπαλψλ ζπλδέεηαη κε ην αίζζεκα δηθαίνπ θαη ακεξνιεςίαο, πνπ απνηεινχλ φκσο έλλνηεο αξθεηά ππνθεηκεληθέο, θαη ζηφρνο ηνπ (πξέπεη λα) είλαη ε βειηίσζε ηεο θνηλσληθήο επεκεξίαο ζπλνιηθά. Ζ ζεζκηθή δπλαηόηεηα πινπνίεζεο, πνπ απαηηείηαη ψζηε ηα πξνγξάκκαηα λα γίλνληαη απνδεθηά απφ ηνπο ελδηαθεξφκελνπο, λα ππνζηεξίδνληαη απφ ζεζκνχο (θπξίσο ην λνκηθφ ζχζηεκα) θαη λα ιακβάλνπλ ππφςε ην αλζξψπηλν θεθάιαην, ηηο ππνδνκέο, ηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα θαη ηηο παξαδφζεηο. Αλαζηαιηηθφο παξάγνληαο ζ απηή ηελ πεξίπησζε κπνξεί λα είλαη θαη ε γξαθεηνθξαηία.

85 Γηεζλείο Σπκθσλίεο ια ηα πξναλαθεξζέληα κέηξα έγηλε πξνζπάζεηα λα ελζσκαησζνχλ ζηηο δηεζλείο ζπκθσλίεο θαη άιιεο ζπλζήθεο πνπ επηηεχρζεθαλ ηειηθά γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Κάπνηνη απφ ηνπο ιφγνπο πνπ νδήγεζαλ ζηελ αλαγθαηφηεηα ησλ δηεζλψλ ζπκθσληψλ ήηαλ ε παγθφζκηα θχζε ηνπ πξνβιήκαηνο, ην γεγνλφο φηη θακία ρψξα δελ είλαη ππεχζπλε γηα πεξηζζφηεξν απφ ην 20% ησλ παγθνζκίσλ εθπνκπψλ θαη θαλέλαο ηνκέαο δελ είλαη ππεχζπλνο γηα πεξηζζφηεξν απφ ην 25% ησλ παγθνζκίσλ εθπνκπψλ IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) Οη επηζηήκνλεο ήηαλ νη πξψηνη πνπ πξνζπάζεζαλ λα επηζηήζνπλ ηελ πξνζνρή ηεο δηεζλνχο θνηλφηεηαο ζηνπο θηλδχλνπο ιφγσ ηεο ππεξζέξκαλζεο ηνπ πιαλήηε. ηνηρεία απφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1960 θαη 1970 πνπ έδεηρλαλ φηη νη ζπγθεληξψζεηο ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ζηελ αηκφζθαηξα απμάλνληαλ ζεκαληηθά, νδήγεζαλ ηνπο θιηκαηνιφγνπο αξρηθά θαη ζηε ζπλέρεηα θαη άιινπο επηζηήκνλεο λα πηέζνπλ γηα δξάζε. Υξεηάζηεθαλ φκσο αξθεηά ρξφληα κέρξη λα αληαπνθξηζεί ε δηεζλήο θνηλφηεηα. Σν 1988 ν Παγθφζκηνο Μεηεσξνινγηθφο Οξγαληζκφο (World Meteorological Organization - WMO) θαη ην Πξφγξακκα Πεξηβάιινληνο ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ (United Nations Environment Programme -UNEP) πξνρψξεζαλ ζηε ζχζηαζε ηεο Γηαθπβεξλεηηθήο Δπηηξνπήο γηα ηελ Αιιαγή ηνπ Κιίκαηνο (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC), κε ζηφρν ηελ αμηνιφγεζε ηνπ θηλδχλνπ απφ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ηε δηεξεχλεζε ηνπ αλ απηή κπνξνχζε λα πξνθιεζεί απφ ηηο αλζξψπηλεο ελέξγεηεο. Ζ επηηξνπή εμέδσζε ηελ πξψηε έθζεζε αμηνιφγεζεο πνπ αλαθινχζε ηηο απφςεηο 400 επηζηεκφλσλ ην χκθσλα κ απηή ε θιηκαηηθή αιιαγή ήηαλ πξαγκαηηθφηεηα θαη έπξεπε επεηγφλησο λα γίλεη θάηη γηα λα αληηκεησπηζηεί. Σα πνξίζκαηα ηεο Γηαθπβεξλεηηθήο Δπηηξνπήο ψζεζαλ ηηο θπβεξλήζεηο λα δεκηνπξγήζνπλ ηε χκβαζε Πιαίζην ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ γηα ηελ Κιηκαηηθή Αιιαγή (United Nations Framework Convention on Climate Change - UNFCCC). Ζ δηαπξαγκάηεπζε ηεο χκβαζεο ήηαλ ζρεηηθά ζχληνκε θαη ήηαλ έηνηκε γηα ππνγξαθή ζηε Γηάζθεςε ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αλάπηπμε, πεξηζζφηεξν γλσζηή σο ε «πλάληεζε Κνξπθήο ηεο Γεο» ζην Ρίν ληε Σδαλέηξν, ην Ζ IPCC έρεη πιένλ έλα θαζηεξσκέλν ξφιν. Γελ πξαγκαηνπνηεί ηηο δηθέο ηεο επηζηεκνληθέο έξεπλέο, αιιά εμεηάδεη κειέηεο απ φιν ηνλ θφζκν, εθδίδεη ηαθηηθέο εθζέζεηο αμηνιφγεζεο (1 ε Έθζεζε Αμηνιφγεζεο-First Assessment Report (FAR) ην 1990, 2 ε (SAR) ην 1995, 3 ε (TAR) ην 2001 θαη 4 ε (AR4) ην 2007) θαη ζπληάζζεη εηδηθέο εθζέζεηο θαη ηερληθά έγγξαθα. Σα επξήκαηά ηεο ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο βάζε θαη γηα ηηο δηαπξαγκαηεχζεηο πνπ νδήγεζαλ ζην Πξσηφθνιιν ηνπ Κηφην πνπ ηέζεθε ζε ηζρχ ζηηο 16 Φεβξνπαξίνπ ηνπ (UNFCC,n.d.)

86 ύκβαζε - Πιαίζην ησλ Ζ.Δ. γηα ηελ Κιηκαηηθή Αιιαγή Ζ χκβαζε - Πιαίζην ησλ Ζ.Δ. γηα ηηο θιηκαηηθέο αιιαγέο έρεη σο ζηφρν ηε ζηαζεξνπνίεζε ησλ ζπγθεληξψζεσλ ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ αηκφζθαηξα, ζε επίπεδα ηέηνηα ψζηε λα πξνιεθζνχλ επηθίλδπλεο επηπηψζεηο ζην θιίκα απφ ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο. Ζ χκβαζε ππεγξάθε απφ 154 ρψξεο θαη ηελ Δπξσπατθή Έλσζε ηνλ Ηνχλην ηνπ 1992 ζην Ρίν, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πλφδνπ Κνξπθήο γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αλάπηπμε, ελψ ε Διιάδα ηελ επηθχξσζε ην1994. Ζ ζχκβαζε δελ έζεζε λνκηθά δεζκεπηηθέο ππνρξεψζεηο αιιά ηηο βάζεηο γηα πεξαηηέξσ δξάζε ζην κέιινλ. Σελ επνρή πνπ επηθξαηνχζαλ πνιιέο ακθηζβεηήζεηο γηα ηελ επηζηεκνληθή ζηήξημε ηεο αλάγθεο πηνζέηεζεο κέηξσλ, ε ζχκβαζε έζεζε ηηο γεληθέο αξρέο θαη ηε δηαδηθαζία γηα ηε κεηέπεηηα πηνζέηεζε δεζκεχζεσλ, θπξίσο κέζσ ησλ ηαθηηθψλ ζπλφδσλ ησλ Κξαηψλ Μεξψλ ηεο. Ζ χκβαζε πξνβιέπεη γηα φια ηα Κξάηε, αλαγλσξίδνληαο θνηλέο αιιά δηαθνξνπνηεκέλεο ππνρξεψζεηο θαη ηελ χπαξμε εζληθψλ αλαπηπμηαθψλ πξνηεξαηνηήησλ, ηα εμήο: ηελ αλάπηπμε, ηαθηηθή ελεκέξσζε θαη δεκνζηνπνίεζε εζληθψλ απνγξαθψλ ησλ αλζξσπνγελψλ εθπνκπψλ βάζεη ζπγθξίζηκσλ κεζνδνινγηψλ, ηε δεκνζίεπζε, αλαζεψξεζε θαη εθαξκνγή εζληθψλ πξνγξακκάησλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ θιηκαηηθψλ αιιαγψλ, ηελ πηνζέηεζε πνιηηηθψλ θαη κέηξσλ κε ζηφρν ηελ επαλαθνξά ησλ εθπνκπψλ ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηα επίπεδα ηνπ έηνπο 1990 κέρξη ην 2000 γηα ηα Κξάηε πνπ πεξηιακβάλνληαη ζην Παξάξηεκα Η ηεο χκβαζεο (αλεπηπγκέλα θξάηε). Ζ ζχκβαζε δίλεη ηε δπλαηφηεηα ν ζηφρνο απηφο λα επηηεπρζεί απφ θάζε θξάηνο μερσξηζηά ή απφ θνηλνχ κε άιια. Ζ Δπξσπατθή Έλσζε κε δήισζή ηεο, πνπ θαηεηέζε ηαπηφρξνλα κε ην έγγξαθν επηθχξσζεο ηεο χκβαζεο, έζεζε ζαλ ζπλνιηθφ ζηφρν ηεο (γηα φια ηα θξάηε-κέιε απφ θνηλνχ) ηε ζηαζεξνπνίεζε ησλ εθπνκπψλ ηεο δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα κέρξη ην έηνο 2000 ζηα επίπεδα ηνπ (ΤΠΔΚΑ)(Απφ ηελ ηζηνζειίδα ηνπ ππνπξγείνπ. Γελ έρεη εκεξνκελία) Γηάζθεςε ησλ πκβαιινκέλσλ Μεξώλ ηεο ύκβαζεο COP Ζ Γηάζθεςε ησλ πκβαιινκέλσλ Μεξψλ (Conference of the Parties - COP) είλαη ην «αλψηαην ζψκα" (supreme body) ηεο χκβαζεο, δειαδή ε πςειφηεξε αξρή ηεο ιήςεο απνθάζεσλ. ηε Γηάζθεςε κεηέρνπλ φιεο νη ρψξεο πνπ είλαη ζπκβαιιφκελα κέξε ηεο ζχκβαζεο. H COP είλαη ππεχζπλε γηα ηελ πηνζέηεζε απνθάζεσλ ζρεηηθά κε ηελ εθαξκνγή θαη ηελ πεξαηηέξσ εμέιημε ηεο χκβαζεο. Καηαγξάθεη ηελ πνξεία εθαξκνγήο ηεο θαη εμεηάδεη ηηο δεζκεχζεηο ησλ κεξψλ ππφ ην πξίζκα ηνπ ζηφρνπ ηεο χκβαζεο, ηα λέα επηζηεκνληθά δεδνκέλα θαη ηελ εκπεηξία πνπ απνθηήζεθε θαηά ηελ εθαξκνγή πνιηηηθψλ γηα ηελ αιιαγή ηνπ θιίκαηνο. Έλα βαζηθφ θαζήθνλ γηα ηελ COP είλαη ε αλαζεψξεζε ησλ εζληθψλ εθζέζεσλ θαη ησλ απνγξαθψλ ησλ εθπνκπψλ πνπ ππνβάιινληαη απφ ηα Μέξε. Βάζεη ησλ πιεξνθνξηψλ απηψλ, ε COP αμηνινγεί ηα

87 67 απνηειέζκαηα ησλ κέηξσλ πνπ ιακβάλνληαη απφ ηα κέξε θαη ηελ πξφνδν πνπ ζεκεηψζεθε ζηελ επίηεπμε ηνπ απψηεξνπ ζηφρνπ ηεο χκβαζεο. Ζ COP ζπλεδξηάδεη θάζε ρξφλν, εθφζνλ ηα κέξε δελ απνθαζίζνπλ δηαθνξεηηθά, ζηελ έδξα ηεο Γξακκαηείαο ηεο χκβαζεο ζηε Βφλλε ή ζε θάπνην θξάηνο κέξνο πνπ πξνζθέξεηαη λα θηινμελήζεη ηε ζχλνδν Ζ Γηάζθεςε ζην Κπόην θαη ην Πξσηόθνιιν ηνπ Κπόην (COP-3) Με βάζε ηηο δηαδηθαζίεο πνπ πξνβιέπνληαη απφ ηε χκβαζε-πιαίζην ησλ Ζ.Δ. γηα ηελ Κιηκαηηθή Αιιαγή, ζηελ Σξίηε χλνδν ησλ πκβαιινκέλσλ Μεξψλ (Κπφην, Γεθέκβξηνο 1997) πηνζεηήζεθε Πξσηφθνιιν ζηε χκβαζε, γλσζηφ σο Πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην. Σν Πξσηφθνιιν ζηνρεχεη ζε ζπλνιηθή κείσζε ησλ εθπνκπψλ ηνπιάρηζηνλ θαηά 5% ηελ πεληαεηία ζε ζχγθξηζε κε ηα επίπεδα ηνπ Οη ρψξεο πνπ ππέγξαςαλ ηε πλζήθε ηαμηλνκνχληαη ζε ηξεηο θαηεγνξίεο: Οη ρψξεο ηνπ Παξαξηήκαηνο Η, νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ ηα 15 «παιαηά» κέιε ηεο Δ.Δ., ηηο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη ηε Ρσζία, ηηο ρψξεο ηεο Βφξεηαο Ακεξηθήο (ΖΠΑ, Καλαδάο), θαζψο θαη ηηο: Ηαπσλία, Νέα Εειαλδία, Απζηξαιία, Ηζιαλδία, Ννξβεγία θαη Διβεηία, Οη ρψξεο ηνπ Παξαξηήκαηνο ΗΗ, νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ ηηο ρψξεο ηνπ Παξαξηήκαηνο Η, εθηφο εθείλσλ ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη Οη ρψξεο πνπ δελ αλαθέξνληαη ζε Παξάξηεκα ηεο πλζήθεο (non-annex) θαη πεξηιακβάλνπλ φιεο ηηο ππφινηπεο (κεηαμχ ησλ νπνίσλ πνιχ κεγάιεο ρψξεο φπσο Κίλα, Ηλδία, Βξαδηιία θ.ιπ.). Πίλαθαο 1.6 Τπνρξεώζεηο ησλ ρσξώλ γηα κείσζε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζύκθσλα κε ην Πξσηόθνιιν ηνπ Κπόην Υώξα Μεηαβνιή Δπξσπατθή Έλσζε (ησλ 15), Βνπιγαξία, Δζζνλία, Λεηνλία, Ληζνπαλία, Ρνπκαλία, ινβαθία, ινβελία, Σζερία -8% ΖΠΑ -7% Καλαδάο, Ηαπσλία, Οπγγαξία, Πνισλία -6% Κξναηία -5% Νέα Εειαλδία, Οπθξαλία, Ρσζία 0% Ννξβεγία +1% Απζηξαιία +8% Ηζιαλδία +10% Γηα ηελ επίηεπμή ηνπ, ηα αλεπηπγκέλα Κξάηε - Μέξε ηνπ Πξσηνθφιινπ θαινχληαη λα εμαζθαιίζνπλ φηη νη εθπνκπέο ηνπο, γηα 6 ζπλνιηθά αέξηα, δελ ζα ππεξβνχλ ηα φξηα πνπ ηνπο ηίζεληαη κε ην Πξσηφθνιιν απηφ, ζην Παξάξηεκα Β (Πίλαθαο 1.6). Σν Πξσηφθνιιν ηέζεθε ζε ηζρχ ην 2005.

88 68 Ζ Διιάδα ππέγξαςε ην Πξσηφθνιιν ηνλ Απξίιην ηνπ 1998, παξάιιεια κε ηα ππφινηπα Κξάηε Μέιε ηεο Δ.Δ. θαη ηελ Δπξσπατθή Δπηηξνπή. ια ηα Κξάηε - Μέξε ηεο ΔΔ θχξσζαλ ην Πξσηφθνιιν ην Μάην χκθσλα κε ην Πξσηφθνιιν, ε ΔΔ θαη ηα Κξάηε - Μέξε ηεο έρνπλ ππνρξέσζε κείσζεο ησλ εθπνκπψλ θαηά 8% θαηά ηε πεξίνδν ζε ζχγθξηζε κε ηηο εθπνκπέο ηνπ έηνπο βάζεο (1990). Δπηζεκαίλεηαη φηη ζε αληίζεζε κε ηελ ΔΔ-15, ε ΔΔ-27 δελ έρεη θακία ππνρξέσζε επίηεπμεο θάπνηνπ θνηλνχ ζηφρνπ ζην πιαίζην ηνπ πξσηνθφιινπ ηνπ Κηφην κέρξη ην Απηφ πάλησο πνπ ηζρχεη γηα ηελ ΔΔ-27 είλαη ε κνλνκεξήο δέζκεπζε λα επηηχρεη ηνπιάρηζηνλ κηα κείσζε 20% ησλ εθπνκπψλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ κέρξη ην 2020 ζε ζχγθξηζε κε ην Αλ θαη ν ζπλνιηθφο ζηφρνο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο είλαη ε κείσζε ησλ εθπνκπψλ θαηά 8%, ν δηαθαλνληζκφο ησλ επηκέξνπο ππνρξεψζεσλ αλάκεζα ζηα θξάηε κέιε παξνπζηάδεη ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο (Πίλαθαο 1.7): Πίλαθαο 1.7 Τπνρξεώζεηο ησλ Κξαηώλ-Μειώλ ηεο Δ.Δ. γηα κείσζε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Υώξα Μεηαβνιή Υώξα Μεηαβνιή Λνπμεκβνχξγν -28% Γαιιία, Φηλιαλδία 0% Γεξκαλία, Γαλία -21,5% νπεδία +5% Απζηξία -13% Ηξιαλδία +14% Βξεηαλία -12,5% Ηζπαλία +15% Δζζνλία, Λεηνλία, Ληζνπαλία, ινβαθία, ινβελία, Σζερία -8% Διιάδα +25% Βέιγην -7% Πνξηνγαιία +28% Ηηαιία -6,5% Οπγγαξία, Πνισλία, Οιιαλδία -6% πσο θαίλεηαη θη απφ ηνλ Πίλαθα 7, ε Διιάδα δεζκεχηεθε λα πεξηνξίζεη ηελ αχμεζε ησλ εθπνκπψλ ηεο ζην +25% γηα ην δηάζηεκα , πξνθεηκέλνπ λα ζπλεηζθέξεη ζην θνηλφ ζηφρν ηεο ΔΔ γηα 8% κείσζε ησλ εθπνκπψλ ηεο γηα ην απηφ δηάζηεκα. Γηα λα αληαπνθξηζεί ζηε δέζκεπζή ηεο απηή, εθπφλεζε ην Δζληθφ Πξφγξακκα κείσζεο εθπνκπψλ αεξίσλ θαηλφκελνπ ζεξκνθεπίνπ γηα ηελ πεξίνδν Σα θχξηα ζεκεία ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ Κπφην ζπλνςίδνληαη σο εμήο: Σα αλεπηπγκέλα θξάηε δεζκεχνληαη λα κεηψζνπλ ηηο ζπλνιηθέο ηνπο εθπνκπέο θαηά ηνπιάρηζηνλ 5%. Ο ζηφρνο απηφο αλαθέξεηαη ζε έμη αέξηα (δηνμείδην ηνπ άλζξαθα, κεζάλην, ππνμείδην ηνπ αδψηνπ, πδξνθζνξάλζξαθεο, πιήξσο θζνξηνκέλνη πδξνγνλάλζξαθεο θαη εμαθζνξηνχρν ζείν).

89 69 Ο ζηφρνο θάζε θξάηνπο πξέπεη λα επηηεπρζεί ηελ πεξίνδν Γπλαηφηεηα εθπιήξσζεο ησλ ππνρξεψζεσλ απφ θνηλνχ. Σα Κξάηε δχλαληαη λα δειψζνπλ θνηλή εθπιήξσζε ησλ ππνρξεψζεψλ ηνπο, κέζσ κηαο ζπκθσλίαο πνπ ζα ζπλάςνπλ, φπνπ ζα θαηαγξάθεηαη ε ππνρξέσζε θάζε θξάηνπο σο πξνο ην επίπεδν ησλ εθπνκπψλ θαη ε νπνία πξέπεη λα θαηαηεζεί καδί κε ην θείκελν επηθχξσζεο. Γπλαηφηεηα εθπιήξσζεο κέξνπο ησλ ππνρξεψζεσλ κέζσ ηξηψλ επέιηθησλ κεραληζκψλ. Σν Πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην παξέρεη ηε δπλαηφηεηα λα επηηπγράλεηαη ε εθπιήξσζε κέξνπο ησλ ππνρξεψζεσλ κέζσ ηξηψλ κεραληζκψλ: απφ θνηλνχ εθαξκνγή (joint implementation), κεραληζκφ "θαζαξήο" αλάπηπμεο (clean development mechanism) θαη εκπφξην εθπνκπψλ (emissions trading). Ζ γεληθή πξνυπφζεζε είλαη ε εθπιήξσζε ησλ ππνρξεψζεσλ κέζσ ησλ κεραληζκψλ απηψλ λα είλαη ζπκπιεξσκαηηθή ησλ εζληθψλ δξάζεσλ γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ. Τηνζέηεζε πνιηηηθψλ θαη κέηξσλ. Σν Πξσηφθνιιν δεζκεχεη ηα Κξάηε-Μέξε ηνπ ζε εθαξκνγή ή πηνζέηεζε πνιηηηθψλ θαη κέηξσλ γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ ηνπ Πξσηνθφιινπ, ζχκθσλα κε ηηο εζληθέο ζπλζήθεο θάζε θξάηνπο. Πεξηιακβάλεη θαη ελδεηθηηθφ θαηάινγν ζπγθεθξηκέλσλ κέηξσλ πνπ κπνξνχλ λα εθαξκνζζνχλ απφ ηα Κξάηε-Μέξε. πλεθηίκεζε απνδεθηψλ (θαηαβφζξεο). Σν Πξσηφθνιιν πεξηιακβάλεη δηαηάμεηο γηα ηελ ζπλεθηίκεζε ησλ απνδεθηψλ (θαηαβφζξεο), νη νπνίεο αλ θαη ρξεηάδνληαη πεξαηηέξσ κειέηε θαη δηεπθξηλήζεηο, παξέρνπλ θαη' αξρήλ ηε δπλαηφηεηα ζπλππνινγηζκνχ ηεο πξφζιεςεο δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα απφ ηα δάζε θαη ηηο θαιιηεξγνχκελεο γαίεο ζηε κείσζε ησλ εθπνκπψλ. Απζηεξφ θαζεζηψο ζπκκφξθσζεο. Σν Πξσηφθνιιν πξνβιέπεη ηελ εγθαζίδξπζε ελφο απζηεξνχ θαζεζηψηνο ζπκκφξθσζεο Γελ ππάξρνπλ πνζνηηθνί ζηφρνη γηα αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. Δλελήληα κέξεο κεηά ηελ επηθχξσζε ηνπ Πξσηνθφιινπ θαη απφ ηε Ρσζία ηθαλνπνηήζεθαλ πιένλ θαη νη δχν απαξαίηεηνη φξνη πξνθεηκέλνπ λα ηεζεί ζε ηζρχ ην Πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην, δει. λα έρεη θπξσζεί ηνπιάρηζηνλ απφ 55 Κξάηε- Μέξε ηεο χκβαζεο γηα ηηο θιηκαηηθέο αιιαγέο, θαη κεηαμχ απηψλ λα ζπκπεξηιακβάλνληαη Μέξε ηνπ Παξαξηήκαηνο Η ηεο χκβαζεο (αλεπηπγκέλεο ρψξεο) πνπ αληηπξνζσπεχνπλ ηνπιάρηζηνλ ην 55% ησλ ζπλνιηθψλ εθπνκπψλ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ησλ ρσξψλ απηψλ θαηά ην (ΤΠΔΚΑ) ύλνδνο ησλ Μεξώλ ηνπ Πξσηνθόιινπ ηνπ Κπόην CMP Ζ Γηάζθεςε ησλ πκβαιινκέλσλ Μεξψλ (COP) ελεξγεί θαη σο χλνδνο ησλ Μεξψλ ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ Κπφην (CMP). ηαλ ε COP ελεξγεί σο CMP, ηα θξάηε ηεο χκβαζεο πνπ δελ είλαη ζπκβαιιφκελα κέξε ηνπ πξσηνθφιινπ είλαη ζε ζέζε λα ζπκκεηάζρνπλ ζηελ CMP σο παξαηεξεηέο, αιιά δελ έρνπλ ην δηθαίσκα λα ιακβάλνπλ απνθάζεηο. Σα θαζήθνληα ηεο CMP ζρεηηθά κε ην Πξσηφθνιιν είλαη παξφκνηα κε εθείλα πνπ πξαγκαηνπνηνχληαη απφ ηελ COP γηα ηε ζχκβαζε. Ζ CMP ζπλεδξηάδεη εηεζίσο ηελ ίδηα πεξίνδν κε ην COP.

90 Δπέιηθηνη κεραληζκνί ηνπ πξσηνθόιινπ ηνπ Κπόην Σν πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην, φπσο έρεη αλαθεξζεί, πξνβιέπεη ηξεηο "επέιηθηνπο κεραληζκνχο", νη νπνίνη βαζίδνληαη ζηε ιεηηνπξγία ηεο νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο: ην εκπφξην εθπνκπψλ, ην κεραληζκφ θνηλήο εθαξκνγήο θαη ην κεραληζκφ "θαζαξήο" αλάπηπμεο. Δκπφξην εθπνκπψλ πσο πξνβιέπεηαη, θξάηε πνπ έρνπλ αλαιάβεη δεζκεχζεηο απφ ην Πξσηφθνιιν (Παξάξηεκα Β') δχλαληαη λα ζπκκεηέρνπλ ζε ζχζηεκα εκπνξίαο (trading) εθπνκπψλ πξνθεηκέλνπ λα εθπιεξψζνπλ ην ζηφρν ηνπο, αιιά κφλν ζπκπιεξσκαηηθά ησλ εζληθψλ δξάζεσλ ηνπο. Μεραληζκφο θνηλήο εθαξκνγήο Γίλεηαη ε δπλαηφηεηα πινπνίεζεο θνηλψλ πξνγξακκάησλ θαη δξαζηεξηνηήησλ κεηαμχ ησλ ρσξψλ ηνπ Παξαξηήκαηνο Η ηεο χκβαζεο. Ζ ρψξα πνπ ρξεκαηνδνηεί ηηο δξαζηεξηφηεηεο απηέο επσθειείηαη απφ ηε κείσζε ησλ εθπνκπψλ πνπ ζα πξνθχςεη απφ ηελ πινπνίεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο ζηελ άιιε ζπκβαιιφκελε ρψξα. Βαζηθή πξνυπφζεζε νη δξαζηεξηφηεηεο απηέο λα επηθέξνπλ επηπιένλ κείσζε εθπνκπψλ ζηε ρψξα εθαξκνγήο. Μεραληζκφο "θαζαξήο" αλάπηπμεο Πξνβιέπεηαη ε δπλαηφηεηα πινπνίεζεο πξνγξακκάησλ απφ αλεπηπγκέλεο ρψξεο (Παξάξηεκα Η ζχκβαζεο) ζε αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. Με πξνυπφζεζε ηελ εζεινληηθή ζπκκεηνρή, νη αλεπηπγκέλεο ρψξεο επσθεινχληαη απφ ηηο κεηψζεηο ησλ εθπνκπψλ πνπ πξνθχπηνπλ, γηα εθπιήξσζε κέξνπο ησλ ππνρξεψζεψλ ηνπο, ελψ νη αλαπηπζζφκελεο σθεινχληαη απφ ηελ πινπνίεζε ησλ πξνγξακκάησλ (ρξεκαηνδφηεζε, ηερλνινγία θιπ.). Απαξαίηεηε είλαη ε πηζηνπνίεζε επηπιένλ κείσζεο εθπνκπψλ θαη ππαξθηά νθέιε γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ θιηκαηηθψλ αιιαγψλ ζηελ αλαπηπζζφκελε ρψξα. Οη επέιηθηνη κεραληζκνί βαζίδνληαη ζην ζθεπηηθφ φηη νη εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ θαηλφκελνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ απνηεινχλ παγθφζκην πξφβιεκα θαη φηη ν ηφπνο φπνπ επηηπγράλεηαη ν πεξηνξηζκφο ηνπο έρεη δεπηεξεχνπζα ζεκαζία. Με ηνλ ηξφπν απηφ, κπνξνχλ λα επέιζνπλ κεηψζεηο εθεί φπνπ ην θφζηνο είλαη ρακειφηεξν, ηνπιάρηζηνλ ζηελ πξψηε θάζε ηεο θαηαπνιέκεζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Δηδηθφηεξα, ν κεραληζκφο "θαζαξήο" αλάπηπμεο (CDM), δεδνκέλνπ φηη θαιχπηεη έξγα ζε ρψξεο πνχ δελ έρνπλ αλαιάβεη ζπγθεθξηκέλεο ππνρξεψζεηο, ζηνρεχεη επηπιένλ ζηελ πξνψζεζε ηεο βηψζηκεο αλάπηπμεο ζηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο, κέζσ έξγσλ πνπ ρξεκαηνδνηνχληαη απφ αλεπηπγκέλεο ρψξεο θαη νδεγνχλ ζε κείσζε εθπνκπψλ ή ζε αληηκεηψπηζε ησλ αιιαγψλ ηνπ θιίκαηνο. Αθεηέξνπ κέζσ εηζθνξψλ πνπ επηβάιινληαη ζηα έξγα απηά, ηξνθνδνηείηαη εηδηθφ Σακείν γηα ηε βνήζεηα ησλ αλαπηπζζνκέλσλ ρσξψλ. Πξνθεηκέλνπ νη κεραληζκνί λα εθπιεξψζνπλ ηνπο παξαπάλσ ζθνπνχο ηνπο, ππάξρεη αλάγθε ηήξεζεο ηεο αξρήο ηεο "ζπκπιεξσκαηηθφηεηαο" (supplementarity). Σν Πξσηφθνιιν νξίδεη φηη ε ρξήζε ησλ δχν κεραληζκψλ - ηεο εκπνξίαο ησλ εθπνκπψλ θαη ηεο θνηλήο εθαξκνγήο,- πξέπεη λα είλαη ζπκπιεξσκαηηθή ησλ εζληθψλ ελεξγεηψλ. Γηα ην κεραληζκφ "θαζαξήο" αλάπηπμεο, νξίδεη φηη κπνξεί λα

91 71 ρξεζηκνπνηεζεί γηα εμαζθάιηζε κέξνπο ησλ ππνρξεψζεσλ ησλ, κε πνζνηηθνχο ζηφρνπο, θξαηψλ. Ο φξνη απηνί ζπκπεξηιεθζήθαλ ζην Πξσηφθνιιν πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί φηη ην θχξην κέζν ηήξεζεο ησλ δεζκεχζεσλ πνπ αλαιήθζεθαλ ζην Κπφην ζα είλαη νη εζληθέο δξάζεηο (εθαξκνγή πνιηηηθψλ θαη κέηξσλ). Ο πξνζδηνξηζκφο ηνπ "ζπκπιεξσκαηηθνχ" ή ηνπ "κέξνπο ησλ ππνρξεψζεσλ" είλαη έλα ζέκα πνπ απαζρνιεί ηηο δηεζλείο δηαπξαγκαηεχζεηο Ζ Γηάζθεςε ηεο Κνπεγράγεο (COP15) ηφρνο ηεο Γηάζθεςεο ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ γηα ηελ Κιηκαηηθή Αιιαγή (COP15) πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηελ Κνπεγράγε (7-19 Γεθεκβξίνπ 2009) ήηαλ λα επηηεπρζεί κηα παγθφζκηα ζπκθσλία γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, δηάδνρε ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ Κηφην ην νπνίν ιήγεη ην έηνο Μηα ζπκθσλία κεηαμχ ησλ ζπκβαιινκέλσλ κεξψλ δειαδή ησλ δηαθφξσλ θξαηψλ πνπ ζα ήηαλ δεζκεπηηθή γηα ηνπο ππνγξάθνληεο ζέηνληαο ζπγθεθξηκέλνπο ζηφρνπο θαη κέηξα κείσζεο ησλ εθπνκπψλ θαη αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. κσο ε δηάζθεςε δελ είρε ηα επηζπκεηά απνηειέζκαηα, θαζψο δελ θαηέιεμε ζε κία λνκηθά δεζκεπηηθή παγθφζκηα ζπκθσλία, αιιά ζε κηα πνιηηηθή ζπκθσλία, γλσζηή σο ε πκθσλία ηεο Κνπεγράγεο (Copenhagen Accord). Ζ πκθσλία ηεο Κνπεγράγεο : αλαγλσξίδεη ην ζηφρν ηεο δηαηήξεζεο ηεο κέγηζηεο κέζεο παγθφζκηαο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο θάησ απφ 2 C, θαη ηελ αλάγθε γηα επαλεμέηαζε ην 2015 γηα πηζαλή επηδίσμε ηεο δηαηήξεζεο ηεο κέγηζηεο κέζεο παγθφζκηαο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο θάησ απφ 1,5 C ζχκθσλα κε ηηο λέεο επηζηεκνληθέο γλψζεηο. δεηεί ηελ εηζαγσγή ζηφρσλ κείσζεο ησλ εθπνκπψλ γηα ηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο θαη δξάζεηο κεηξηαζκνχ απφ ηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο έσο ηηο 31 Ηαλνπαξίνπ αλαγλσξίδεη ηελ αλάγθε γηα εληζρπκέλε δξάζε γηα ηελ πξνζαξκνγή θαη αλάπηπμε ηεο πξνζαξκνζηηθφηεηαο ζηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο, ηδίσο ζηηο ιηγφηεξν αλεπηπγκέλεο ρψξεο, ηα κηθξά λεζησηηθά αλαπηπζζφκελα θξάηε θαη ηελ Αθξηθή. πεξηγξάθεη ηα θχξηα ζηνηρεία ησλ ππνρξεψζεσλ ησλ αλαπηπγκέλσλ ρσξψλ γηα λέα θαη πξφζζεηε ρξεκαηνδφηεζε, ηφζν γηα ηελ πξνζαξκνγή φζν θαη ην κεηξηαζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. ηνλίδεη ηελ αλάγθε γηα ηε δεκηνπξγία κεραληζκψλ άκεζεο κείσζεο ησλ εθπνκπψλ απφ ηελ απνςίισζε ησλ δαζψλ, ηελ ππνβάζκηζε ησλ δαζψλ θαη άιισλ αιιαγψλ ρξήζεσλ γεο. αλαγλσξίδεη ηελ αλάγθε λα εληζρπζεί ε δξάζε γηα ηελ αλάπηπμε ηερλνινγίαο θαη κεηαθνξά ηερλνγλσζίαο. (ΤΠΔΚΑ) Ζ Γηάζθεςε ζην Καλθνύλ (COP-16 ) Καηά ηελ Γηάζθεςε ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ (COP16) γηα ηελ Κιηκαηηθή Αιιαγή ζην Καλθνχλ ζε κηα χζηαηε πξνζπάζεηα, νη θπβεξλήζεηο ησλ θξαηψλ πνπ κεηείραλ ζηε ζπλάληεζε ηνπ ΟΖΔ πξνρψξεζαλ ζε κηα ζεηξά δεζκεχζεσλ πνπ αλακέλεηαη λα

92 72 απνηειέζεη ην ππφβαζξν γηα ηελ επίηεπμε κηαο παγθφζκηαο ζπκθσλίαο ζην Νηέξκπαλ ηεο Ννηίνπ Αθξηθήο. Ζ ζπκθσλία πνπ επηηεχρζεθε ήηαλ αλαγθαία γηα ηε ζπλέρηζε ηεο δηαδηθαζίαο αθνχ ε 1 ε Πεξίνδνο ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ Κπφην ηειεηψλεη ην 2012 θαη δελ ππάξρεη ζπκθσλία ζπλέρεηαο αιιά νχηε θαη αληηθαηάζηαζήο ηεο. Ζ ζπκθσλία νπζηαζηηθά πεξηιακβάλεη δχν απνθάζεηο: ε κία γηα ην Πξσηφθνιιν ηνπ Κηφην θαη ε άιιε γηα ηελ πξνπαξαζθεπή κηαο γεληθφηεξεο ζπκθσλίαο πνπ πηζαλφλ λα θαηαιήμεη ζε έλα δεχηεξν πξσηφθνιιν πνπ ζα πεξηιακβάλεη θαη ηηο ΖΠΑ αιιά θαη δεζκεχζεηο θπξίσο πνιηηηθέο θαη απφ ηα άιια κεγάια θξάηε (Κίλα, Ηλδία, Βξαδηιία θιπ). Κάπνηα απφ ηα βαζηθά ηεο ζεκεία είλαη ε αλαθνξά ζην ζηφρν ηεο ζπγθξάηεζεο ηεο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο θάησ ησλ 2 ν C θαη ζηελ αλάγθε επίηεπμεο ζπκθσλίαο ηφζν γηα ην ζηφρν κείσζεο κέρξη ην 2050 φζν θαη γηα ην ρξφλν αλαζηξνθήο ηεο απμεηηθήο ηάζεο ησλ ζπλνιηθψλ εθπνκπψλ, θαζψο θαη ε δεκηνπξγία ελφο εηήζηνπ «Πξάζηλνπ ηακείνπ γηα ην Κιίκα» (Green Climate Fund) Βαζηθέο αξρέο ησλ πνιηηηθώλ ηεο ΔΔ γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (EEA). Ζ Δπξσπατθή Έλσζε αλαγλσξίδεη φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή είλαη έλα απφ ηα κεγαιχηεξα πξνβιήκαηα θαη φηη πξέπεη λα ιεθζνχλ άκεζα κέηξα ζε παγθφζκην επίπεδν, δηφηη αιιηψο ε θαηάζηαζε ζα είλαη κε αληηζηξέςηκε θαη θαηαζηξνθηθή. Σν 2008 πηνζέηεζε κία νινθιεξσκέλε πνιηηηθή γηα ηελ ελέξγεηα θαη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε θηιφδνμνπο ζηφρνπο γηα ην Διπίδεη λα νδεγήζεη ηελ Δπξψπε ζε έλα βηψζηκν κέιινλ κε ηξεηο βαζηθνχο ζηφρνπο: Μείσζε ησλ εθπνκπψλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαηά ηνπιάρηζηνλ 20% θάησ απφ ηα επίπεδα ηνπ (θαηά 30% εάλ θαη άιιεο αλεπηπγκέλεο ρψξεο δεζκεπηνχλ γηα αλάινγεο κεηψζεηο). Αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ ρξήζεο αλαλεψζηκσλ πεγψλ ελέξγεηαο (αηνιηθή, ειηαθή, βηνκάδα, θ.ιπ.) ζε 20% ηεο ζπλνιηθήο ελεξγεηαθήο παξαγσγήο (απφ 8,5% πεξίπνπ πνπ είλαη ζήκεξα) Μείσζε θαηά 20% ζηε ρξήζε πξσηνγελνχο ελέξγεηαο ζε ζχγθξηζε κε ηα πξνβιεπφκελα επίπεδα κέζσ ηε βειηίσζεο ηεο ελεξγεηαθήο απφδνζεο. (European Commission.a. ) Οη παξαπάλσ απαηηήζεηο είλαη γλσζηέο σο ζηφρνη Σνλ Ηαλνπάξην ηνπ 2008 ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή πξφηεηλε δεζκεπηηθή λνκνζεζία γηα ηελ πινπνίεζε ησλ ζηφρσλ Ζ γλσζηή σο «δέζκε γηα ην θιίκα θαη ηελ ελέξγεηα», ζπκθσλήζεθε απφ ην Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην θαη ην πκβνχιην ηνλ Γεθέκβξην ηνπ 2008 θαη έγηλε λφκνο ηνλ Ηνχλην ηνπ Η. Μείσζε ησλ εθπνκπψλ ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαηά 20% ζε ζρέζε κε ηα επίπεδα ηνπ 1990 κέρξη ην 2020 θαη θαηά 30% αλ ππάξμεη ηθαλνπνηεηηθή δηεζλήο ζπκθσλία.

93 73 Έλα βαζηθφ κέηξν γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο είλαη ην χζηεκα Δκπνξίαο Ρχπσλ πνπ εθαξκφδεη απφ ην Δθαξκφδεηαη ζ φιεο ηηο επξσπατθέο ρψξεο θαζψο θαη ζηε Ννξβεγία, Ηζιαλδία θαη Ληρηεζηάηλ. Καιχπηεη εγθαηαζηάζεηο ζηνλ ελεξγεηαθφ θαη βηνκεραληθφ ηνκέα πνπ είλαη ζπλνιηθά ππεχζπλεο γηα ην 40% ησλ εθπνκπψλ ηεο ΔΔ. Ζ ΔΔ δηεχξπλε ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ (ΑΣΘ) πεξηιακβάλνληαο ην ππνμείδην ηνπ αδψηνπ θαη θζνξάλζξαθεο (απφ ηελ παξαγσγή αινπκηλίνπ), θαζψο θαη φιεο ηηο ζεκαληηθέο πεγέο φπσο είλαη νη ζηαζκνί παξαγσγήο ελέξγεηαο. Ζ πνιηηηθή ηεο ΔΔ θαιχπηεη δηάθνξνπο ηνκείο πνπ παξάγνπλ ζεξκνθεπηθά αέξηα, φπσο ε γεσξγία, ηα θηίξηα, ηα απφβιεηα θαη νη κεηαθνξέο. Κάζε ρψξα πνπ ζπκκεηέρεη έρεη έλα εζληθφ ζηφρν, ψζηε λα ππάξρεη θαηακεξηζκφο. Ζ ΔΔ πξνσζεί ηε δηαδηθαζία δέζκεπζεο ηνπ CO 2 θαη απνζήθεπζήο ηνπ (CCS) ζε γεσινγηθνχο ζρεκαηηζκνχο, ζαλ κέηξν πνπ ζα κεηξηάζεη ηηο ζπλέπεηεο απφ ηελ παξαγσγή άλζξαθα θαη αεξίνπ θαη άιισλ βηνκεραληψλ πνπ παξάγνπλ κεγάιεο πνζφηεηεο CO 2 φπσο είλαη ηνπ ηζηκέληνπ, ζίδεξνπ, αηζαιηνχ θαη πεηξνρεκηθψλ. θνπεχεη λα δεκηνπξγεζεί έλα δίθηπν κνλάδσλ επίδεημεο CCS κέρξη ην 2015 γηα λα δνθηκάζεη ηε βησζηκφηεηά ηεο, κε ζθνπφ ηελ εκπνξηθή εθαξκνγή ηεο κέρξη ην 2020 πεξίπνπ. ΗΗ. Μείσζε ηεο θαηαλάισζεο ελέξγεηαο θαηά 20%, κέρξη ην 2020 κέζσ βειηίσζεο ηεο ελεξγεηαθήο απφδνζεο. Γηα ηελ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ, ε Δπηηξνπή αλαιακβάλεη πξσηνβνπιίεο γηα λα θηλεηνπνηήζεη ηελ θνηλή γλψκε, ηνπο θνξείο ιήςεο απνθάζεσλ θαη ηνπο θνξείο ηεο αγνξάο θαη ζεζπίδεη ειάρηζηα πξφηππα ελεξγεηαθήο απφδνζεο θαη θαλφλεο γηα ηελ επηζήκαλζε ησλ πξντφλησλ, ππεξεζηψλ θαη ππνδνκψλ. Μ απηφ ηνλ ηξφπν ε ΔΔ ειπίδεη φηη ζα πεξηνξίζεη ηηο εθπνκπέο θαηά πεξίπνπ 800m tones ην ρξφλν θαη ζα εμνηθνλνκήζεη πεξηζζφηεξα απφ 100bn. Γηα λα πεηχρεη απηφ ην ζηφρν ε ΔΔ εξγάδεηαη γηα λα αλαπηχμεη ελεξγεηαθά απνδνηηθή ηερλνινγία, πξντφληα θαη ππεξεζίεο. Σα θηίξηα είλαη ηα πξψηα ζηε ιίζηα, θαζψο θαηαιακβάλνπλ ην 40% ησλ ελεξγεηαθψλ απαηηήζεσλ ζηελ Δπξψπε. Ζ θαηαλάισζε ηεο ελέξγεηαο ζ απηφ ην ηνκέα ζα κπνξνχζε λα πεξηνξηζηεί κέρξη ην έλα ηξίην. Ζ ΔΔ θάλεη βήκαηα ψζηε λα εμαζθαιίζεη φηη ηα θηίξηα είλαη θαιχηεξα ζρεδηαζκέλα θαη ρξεζηκνπνηνχλ πην απνδνηηθά ζπζηήκαηα θσηηζκνχ, ζέξκαλζεο, ςχμεο θαη παξνρήο δεζηνχ λεξνχ. Αθνινπζνχλ νη νδηθέο κεηαθνξέο (26% ησλ ελεξγεηαθψλ απαηηήζεσλ ζηελ Δπξψπε). Οη εθπνκπέο ησλ απηνθηλήησλ ζα πεξηνξηζηνχλ ζηα 120g CO 2 /km κέρξη ην 2012 θαη ζα πξνσζεζνχλ ηα πην ελεξγεηαθά απνδνηηθά απηνθίλεηα, θαζψο θαη ελαιιαθηηθέο ιχζεηο φπσο κεηαθηλήζεηο ρσξίο ηε ρξήζε απηνθηλήησλ θαη ε ηειεξγαζία. Άιινο ηνκέαο είλαη ηα βηνκεραληθά πξντφληα (25% ησλ ελεξγεηαθψλ απαηηήζεσλ ζηελ Δπξψπε). Οη ελεξγεηαθέο επηδφζεηο ησλ πξντφλησλ έρνπλ κειεηεζεί θαη νηθνινγηθά πξφηππα ζα εθαξκνζηνχλ ζε θάπνηα απ απηά φπσο κπφηιεξ, ηειενξάζεηο θαη ζπζθεπέο θσηηζκνχ. Ζ ρξήζε νηθνινγηθήο εηηθέηαο πιεξνθνξεί

94 74 ηελ θαηαλαισηή γηα ηελ ελεξγεηαθή απφδνζε ησλ πξντφλησλ θαη ην πφζν θηιηθά είλαη πξνο ην πεξηβάιινλ θαη έηζη παξαθηλνχλ ζε «πξάζηλεο αγνξέο». ΗΗΗ. Κάιπςε ησλ ελεξγεηαθψλ αλαγθψλ θαηά 20% απφ αλαλεψζηκεο πεγέο ελέξγεηαο θαη βηνθαχζηκα κέρξη ην Με ηε ζηξνθή ζηηο αλαλεψζηκε πεγέο ελέξγεηαο ε ΔΔ κπνξεί λα κεηψζεη ηελ θαηαλάισζε νξπθηψλ θαπζίκσλ θαηά 200m-300m tones ην ρξφλν θαη ηηο εθπνκπέο CO 2 θαηά 600 m -900 m tones. Δπίζεο ζα είλαη ιηγφηεξν εμαξηεκέλε απφ εμσηεξηθνχο πξνκεζεπηέο θαη απφ ηηο δηαθπκάλζεηο ησλ ηηκψλ ηνπ πεηξειαίνπ. Γηα λα θαιπθζεί ν ζηφρνο ηνπ 20% ηέζεθαλ δεζκεπηηθνί ζηφρνη γηα φια ηα θξάηε-κέιε. Κάζε έλα απαηηείηαη λα απμήζεη ηελ παξαγσγή θαη ηε ρξήζε ησλ αλαλεψζηκσλ πεγψλ γηα ηελ παξαγσγή ειεθηξηζκνχ, ζέξκαλζε, ςχμε θαη κεηαθνξέο. Πνζνζηφ 10% απφ ηηο αλάγθεο γηα θαχζηκα ζηηο κεηαθνξέο ζα θαιπθζνχλ απφ ηα βηνθαχζηκα θαη άιιεο αλαλεψζηκεο πεγέο. Δλψ ηα βηνθαχζηκα κπνξνχλ λα πεξηνξηζηνχλ γηα λα κεηψζνπλ ηηο εθπνκπέο ε ΔΔ ζέιεη επίζεο λα εμαζθαιίζεη φηη παξάγνληαη κε βηψζηκν ηξφπν, δελ ππνλνκεχνπλ ηελ παξαγσγή ηξνθήο, δελ νδεγνχλ ζε απνδάζσζε ή απψιεηα ηεο βηνπνηθηιφηεηαο. Δπηπιένλ ε Δπξσπατθή Έλσζε ην Φεβξνπάξην ηνπ 2010 ίδξπζε ηε Γεληθή Γηεχζπλζε γηα ηελ Κιηκαηηθή Αιιαγή (Directorate-General for Climate Action -"DG CLIMA"), ε νπνία Αλαπηχζζεη θαη εθαξκφδεη δηεζλείο θαη εγρψξηεο πνιηηηθέο θαη ζηξαηεγηθέο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Ζγείηαη δηεζλψλ δηαπξαγκαηεχζεσλ γηα ην θιίκα. Δθαξκφδεη ην χζηεκα Δκπνξίαο Ρχπσλ. Παξαθνινπζεί θαη θαηαγξάθεη ηηο εθπνκπέο θαη ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ κείσζεο απφ ηα Κξάηε Μέιε γηα ηνκείο πέξα απφ ην χζηεκα Δκπνξίαο Ρχπσλ Πξνσζεί ηερλνινγίεο γηα κεησκέλε ρξήζε άλζξαθα. (European Commission.b.) 1.5. Καηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνύ όδνληνο Τν όδνλ θαη ν ξόινο ηνπ Σν φδνλ είλαη έλα αέξην πνπ βξίζθεηαη ζηελ αηκφζθαηξα. Κάζε κφξην φδνληνο απνηειείηαη απφ ηξία άηνκα νμπγφλνπ (Ο 3 ). Ζ ζπγθέληξσζή ηνπ ζηελ αηκφζθαηξα είλαη πνιχ κηθξή, παξφια απηά ν ξφινο ηνπ είλαη θαζνξηζηηθφο γηα ηελ πξνζηαζία ηεο δσήο ζηε γε. Σν 90% ηνπ ζπλνιηθνχ φδνληνο βξίζθεηαη ζηε ζηξαηφζθαηξα ε νπνία εθηείλεηαη απφ ηα 10-16Km πάλσ απφ ηελ επηθάλεηα ηεο γεο θαη θηάλεη ηα 50 Km πεξίπνπ. Ζ πεξηνρή ηεο ζηξαηφζθαηξαο κε ηε κεγαιχηεξε ζπγθέληξσζε φδνληνο είλαη γλσζηή σο

95 75 «ζηξψκα ηνπ φδνληνο».(δηθφλα 1.31) (WMO, 2010b). Δθεί παξάγεηαη κέζσ θσηνρεκηθψλ δηαδηθαζηψλ δηάζπαζεο ηνπ κνξηαθνχ νμπγφλνπ θαη ζηε ζπλέρεηα αληίδξαζεο ηνπ κνξηαθνχ κε ην αηνκηθφ νμπγφλν, παξνπζία ελφο θαηαιχηε (φπσο ην Ν 2 ). Ζ ζεκαζία ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο είλαη πνιχ κεγάιε θαζψο καδί κε ην νμπγφλν ηεο ζηξαηφζθαηξαο απνξξνθνχλ φιε ηελ επηθίλδπλε UV-C ( nm) θαη πεξίπνπ ην 90% ηεο UV-B ( nm) αθηηλνβνιίαο πξνζηαηεχνληαο ηνπο νξγαληζκνχο απφ ηελ έθζεζή ηνπο ζηελ θαηαζηξεπηηθή πςειήο ελέξγεηαο (κηθξνχ κήθνπο θχκαηνο) ππεξηψδε αθηηλνβνιία (UNEP 2010). Ζ δηεξγαζία απηή ηνπ φδνληνο απνηειεί ηε βαζηθή πεγή ζέξκαλζεο ηεο ζηξαηφζθαηξαο θαη ζπλεπψο ε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο κε ην χςνο θαζψο θαη νη ζπλζήθεο επζηάζεηαο πνπ επηθξαηνχλ ζηε ζηξαηφζθαηξα νθείινληαη ζην ζηξψκα ηνπ φδνληνο. Δηθόλα 1.13 Καηαθόξπθε θαηαλνκή ηνπ αηκνζθαηξηθνύ όδνληνο (WMO, 2010b) Σν ππφινηπν 10% ηνπ φδνληνο βξίζθεηαη ζην ρακειφηεξν ζηξψκα ηεο αηκφζθαηξαο, ηελ ηξνπφζθαηξα (10-15 Κm). Σν φδνλ ρακειά ζην έδαθνο είλαη έλαο ξχπνο πνπ ζπλδέεηαη κε επεηζφδηα θσηνρεκηθνχ λέθνπο ζε αζηηθά θέληξα θαη γχξσ απφ απηά, φπνπ κπνξεί λα πξνθαιέζεη πνηθίια πξνβιήκαηα ζηνλ άλζξσπν θαη ηε θχζε φηαλ μεπεξαζηνχλ θάπνηεο νξηαθέο ηηκέο. Γηα ην ιφγν απηφ έρεη επηθξαηήζεη λα απνθαινχκε ην ηξνπνζθαηξηθφ φδνλ σο ην «θαθφ φδνλ». Δίλαη ραξαθηεξηζηηθή ε θξάζε γηα ην φδνλ «good up high, bad nearby» πνπ ζεκαίλεη θαιφ εθεί ςειά, θαθφ εδψ γχξσ. ηελ ηξνπφζθαηξα ην φδνλ είλαη δεπηεξνγελήο ξχπνο πνπ παξάγεηαη απφ δηάθνξεο ρεκηθέο αληηδξάζεηο κεηαμχ ηνπ νμπγφλνπ, πηεηηθψλ νξγαληθψλ ελψζεσλ (VOCs) θαη νμεηδίσλ ηνπ αδψηνπ (NOx) κε ηε βνήζεηα ηεο αθηηλνβνιίαο. Αλζξσπνγελείο πεγέο εθπνκπήο πξφδξνκσλ νπζηψλ ηνπ φδνληνο είλαη ηα νρήκαηα, ηα ρεκηθά εξγνζηάζηα, ηα ρεκηθά δηαιπηηθά θαη ηα βελδηλάδηθα. (Εαλήο, 2008) Παξαηεξνύκελε κείσζε ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνύ όδνληνο θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο

96 76 Μεηξήζεηο φδνληνο ζην Βξεηαληθφ ζηαζκφ Halley Bay (Farman) θαη ζηνλ Ηαπσληθφ ζηαζκφ Syowa (Chubachi) ηεο Αληαξθηηθήο δείρλνπλ ζηε δεθαεηία ηνπ 1980 δξακαηηθή κείσζε ηεο νιηθήο ζηήιεο φδνληνο πνπ δελ κπνξνχλ λα εμεγήζνπλ ηα αξηζκεηηθά κνληέια ηεο αηκφζθαηξαο. Ζ απψιεηα ζ απηή ηελ πεξηνρή ζπλήζσο νλνκάδεηαη «ηξχπα ηνπ φδνληνο» επεηδή ε θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο είλαη πνιχ κεγάιε θαη εληνπηζκέλε. Σν εχξνο ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο βαζκηαία απμάλεηαη απφ ην ηε δεθαεηία ηνπ 1990 νη ηηκέο ηνπ φδνληνο ήηαλ πεξίπνπ ζηαζεξέο, εθηφο απφ ην 2002 πνπ ήηαλ αζπλήζηζηα πςειέο. Οη κεγαιχηεξεο «ηξχπεο» ζπλέβεζαλ ην 2000, 2003 θαη ηηο ε ηξχπα έθηαζε ζηε κέγηζηε έθηαζε ησλ 29 εθαηνκκπξίσλ ηεηξαγσληθψλ ρηιηνκέηξσλ. (Δηθφλα 1.32). Πάλησο ην κέγεζνο ηεο πεξηνρήο φπνπ έρνπκε κεησκέλε ζπγθέληξσζε φδνληνο κεηαβάιιεηαη θάζε ρξφλν θαη δελ κπνξνχκε λα πνχκε αλ έθηαζε ζην απνθνξχθσκά ηεο.(unep, 2007) Δηθόλα 1.14 Ζ θαηαζηξνθή ηνπ όδνληνο ζηελ Αληαξθηηθή (WMO, 2010b) Αλ θαη ε πην ζνβαξή θαη εληππσζηαθή απψιεηα φδνληνο αλαθαιχθζεθε φηη ζπλέβαηλε ηελ άλνημε πάλσ απφ ηελ Αληαξθηηθή, ιέπηπλζε ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο έρεη παξαηεξεζεί θαη ζε άιιεο πεξηνρέο φπσο ζηα κεζαία γεσγξαθηθά πιάηε θαη ησλ δχν εκηζθαηξίσλ, αιιά θαη ζηελ Αξθηηθή. ηελ Αξθηηθή ε κείσζε είλαη ιηγφηεξν έληνλε θαη δηαθνξνπνηείηαη ζεκαληηθά θάζε ρξφλν (Δηθφλα 1.33), θαζψο κεηαβάιιεηαη αλάινγα κε ηηο κεηεσξνινγηθέο ζπλζήθεο ηεο ζηξαηφζθαηξαο (π.ρ απξνζδφθεηε κείσζε πάλσ απφ ηελ Κεληξηθή Δπξψπε ην θαινθαίξη ηνπ 2005). Καηά ην δηάζηεκα κάιηζηα Ηαλνπάξηνο-Μάξηηνο ηνπ 2011 νη επηζηήκνλεο θαηέγξαςαλ ηε κεγαιχηεξε θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο απφ ην 1978, γεγνλφο πνπ νθείιεηαη ζε αζπλήζηζηα ρακειέο ζεξκνθξαζίεο ζηελ αηκφζθαηξα απηφ ην δηάζηεκα. Πάλησο ε ιέπηπλζε ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο ζηελ Αξθηηθή θαίλεηαη απίζαλν λα θηάζεη ηα επίπεδα ηεο Αληαξθηηθήο, αιιά ν πιεζπζκφο πνπ θηλδπλεχεη είλαη πνιχ κεγαιχηεξνο ( UNEP 2007). ζν αθνξά ην ζηξψκα ηνπ φδνληνο ζε παγθφζκην επίπεδν, ε θαηαζηξνθή ηνπ άξρηζε ζηαδηαθά λα απμάλεηαη ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη έθηαζε ζ έλα κέγηζην πεξίπνπ 5%

97 77 ζηηο αξρέο ηνπ Ζ θαηαζηξνθή πεξηνξίζηεθε απφ ηφηε θαη ηψξα είλαη πεξίπνπ 3,5% ζπλνιηθά. Ζ απψιεηα ηνπ φδνληνο είλαη πνιχ κηθξή θνληά ζηνλ ηζεκεξηλφ θαη απμάλεηαη κε ην γεσγξαθηθφ πιάηνο πξνο ηνπο πφινπο Δηθόλα 1.33 Μέζε ηηκή ζπλνιηθνύ όδνληνο ζηηο πνιηθέο πεξηνρέο (WMO 2010b) Καζψο ην ζηξαηνζθαηξηθφ φδνλ απνξξνθά ηελ ππεξηψδε αθηηλνβνιία θάζε κείσζε ηεο ζπγθέληξσζήο ηνπ ζπλνδεχεηαη απφ αχμεζε ηεο ππεξηψδνπο αθηηλνβνιίαο πνπ θηάλεη ζηελ επηθάλεηα ηεο γεο. Ζ αχμεζε απηή έρεη επηπηψζεηο ζηελ πγεία ησλ αλζξψπσλ, φπσο απμεκέλα θξνχζκαηα θαξθίλνπ ηνπ δέξκαηνο, θαηαξξάθηε ησλ καηηψλ, αιιά επεξεάδεη αξλεηηθά θαη ηα θπηά, ηηο θαιιηέξγεηεο,ην θπηνπιαγθηφλ αθφκε θαη πιηθά φπσο ην πιαζηηθφ Αηηίεο ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνύ όδνληνο Σν αξρηθφ βήκα πνπ νδεγεί ζηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο ιφγσ ησλ αλζξψπηλσλ ελεξγεηψλ είλαη ε εθπνκπή ζηε γήηλε επηθάλεηα αεξίσλ πνπ πεξηέρνπλ ριψξην (Cl) θαη βξψκην (Br). Σα πεξηζζφηεξα απ απηά ηα αέξηα είλαη αδξαλή, δε δηαιχνληαη ζηε βξνρή ή ην ρηφλη θη έηζη ζπγθεληξψλνληαη ζηελ θαηψηεξε αηκφζθαηξα, φπνπ δηαζθνξπίδνληαη κέζσ ησλ αλέκσλ θαη ησλ αεξίσλ θηλήζεσλ. ηγά ζηγά κε ηηο δπλακηθέο δηαδηθαζίεο αλάκεημεο ηεο αηκφζθαηξαο κεηαθέξνληαη ζηε ζηξαηφζθαηξα. ηε ζηξαηφζθαηξα ηα CFCs θαη νη άιιεο αινγνλνχρεο ελψζεηο θσηνδηαζπψληαη ειεπζεξψλνληαο άηνκα ρισξίνπ ή βξσκίνπ. Απηά ηα ειεχζεξα άηνκα ζηε ζπλέρεηα αληηδξνχλ κε νπζίεο φπσο CH 4, NO 2 θαη HO 2 θαη παξάγνπλ ελεξγέο ελψζεηο κε κεγάιν ρξφλν δσήο, νη νπνίεο κπνξνχλ κέζσ ηεο γεληθήο θπθινθνξίαο ηεο αηκφζθαηξαο λα ηαμηδέςνπλ καθξηά θαη λα θηάζνπλ ζηνπο πφινπο, κεηαθέξνληαο ην ριψξην πνπ πεξηέρνπλ. Δθεί κε ην πξψην ειηαθφ θσο ηεο άλνημεο (επηέκβξην θαη Οθηψβξην γηα ην λφηην εκηζθαίξην) ηα κφξηα ηνπ ρισξίνπ θσηνδηαζπψληαη θαη μεθηλά έλαο θαηαιπηηθφο θχθινο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο. Απηφο κάιηζηα είλαη ηδηαίηεξα θαηαζηξνθηθφο, θαζψο έλα άηνκν ρισξίνπ θαηαζηξέθεη πάξα πνιιά κφξηα φδνληνο. Ο θχθινο ζηακαηά φηαλ ηα άηνκα ηνπ ρισξίνπ κεηαθεξζνχλ ζηελ ηξνπφζθαηξα, φπνπ απνπιέλνληαη δηακέζνπ ηεο βξνρήο.

98 78 Σν άιιν εξψηεκα πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο είλαη γηαηί απηή είλαη κεγαιχηεξε ζηελ Αληαξθηηθή. Τπεχζπλεο γηα ηε δηαθνξά απηή είλαη νη εηδηθέο αηκνζθαηξηθέο θαη ρεκηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ ζ απηή ηελ πεξηνρή. Ζ ζηξαηφζθαηξα πάλσ απφ ηελ Αληαξθηηθή, ζην λφηην πφιν, ραξαθηεξίδεηαη απφ ζηαζεξφ πνιηθφ ζηξφβηιν πνπ εκπνδίδεη ηελ αλάκεημε ησλ πνιηθψλ αέξησλ καδψλ κε ηηο ζεξκφηεξεο ησλ κεζαίσλ γεσγξαθηθψλ πιαηψλ, κε απνηέιεζκα ηελ εκθάληζε πνιχ ρακειψλ ζεξκνθξαζηψλ (<-80 ν C) εληφο ηνπ πνιηθνχ ζηξνβίινπ. Απηέο νη ρακειέο ζεξκνθξαζίεο, παξά ηηο γεληθά ρακειέο ζπγθεληξψζεηο ζε πδξαηκνχο ζηελ πνιηθή ζηξαηφζθαηξα, επλννχλ ηε δεκηνπξγία παγνθξπζηάιισλ ζρεκαηίδνληαο ηα ιεγφκελα πνιηθά ζηξαηνζθαηξηθά λέθε (Polar Stratospheric Clouds-PSCs), πάλσ ζηηο επηθάλεηεο ησλ νπνίσλ επλννχληαη νη ρεκηθέο αληηδξάζεηο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο. Αληίζεηα ζηελ Αξθηηθή ζηξαηφζθαηξα δελ έρνπκε ηφζν ρακειέο ζεξκνθξαζίεο θη έηζη δελ επλνείηαη ε θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο (Δηθφλα 1.34). Δηθόλα Διάρηζηε ζεξκνθξαζία αέξα ζηε ζηξαηόζθαηξα ηεο Αξθηηθήο θαη ηεο Αληαξθηηθήο. Με ηε ζπλερή καύξε γξακκή απεηθνλίδεηαη ην όξην ησλ -78 ν C γηα ην ζρεκαηηζκό πνιηθώλ ζηξαηνζθαηξηθώλ λεθώλ. (WMO, 2010b) Οη νπζίεο πνπ θαηαζηξέθνπλ ην φδνλ (Οzone-Depleting Substances /ODSs) είλαη θπξίσο νη ρισξνθζνξάλζξαθεο (CFCs) ηα halons πνπ πεξηέρνπλ θαη βξψκην πνπ είλαη πην θαηαζηξεπηηθφ γηα ην φδνλ απφ ην ριψξην, ν ηεηξαρισξηνχρνο άλζξαθαο, ην κεζπιηθφ ρισξνθφξκην θ.α., πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ ζηα ςπγεία, ζηα θιηκαηηζηηθά, ζηα αθξψδε πιαζηηθά, ζηνπο ππξνζβεζηήξεο, ζηα βηνκεραληθά θαζαξηζηηθά θιπ. Δπίζεο θαη ηα πεξηζζφηεξα εθαίζηεηα εθπέκπνπλ θάπνηα ελεξγά αινγνλνχρα αέξηα ηα νπνία φκσο δηαιχνληαη ζην λεξφ θαη ζπλήζσο απνπιέλνληαη πξηλ θηάζνπλ ζηε ζηξαηφζθαηξα Μέηξα γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ όδνληνο θαη πξνβιέςεηο γηα ην κέιινλ

99 79 Ζ αλαθάιπςε ηνπ ξφινπ ησλ ODSs είρε σο απνηέιεζκα ηελ ηφλσζε ηεο έξεπλαο θαη ηελ παξαθνινχζεζε ζηνλ ηνκέα απηφ. Σα κνληέια πνπ αλαπηχρζεθαλ πξνέβιεπαλ θαηαζηξνθή αλ δε ιακβάλνληαλ ηα απαξαίηεηα κέηξα. Γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο δηάθνξα θξάηε πξνρψξεζαλ ζηε ζχλαςε ηεο χκβαζεο ηεο Βηέλλεο ην 1985 θαη ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ Μφληξεαι ην Σν Πξσηφθνιιν ππνγξάθεθε ζην Μφληξεαι ζηηο 16 επηεκβξίνπ ηνπ 1987 θαη ηέζεθε ζε ηζρχ ηελ 1ε Ηαλνπαξίνπ ηνπ 1989, φηαλ επηθπξψζεθε απφ 29 ρψξεο θαη ηελ Δπξσπατθή Έλσζε, ελψ κέρξη ζήκεξα έρεη επηθπξσζεί απφ ηα 196 κέιε ησλ Ζ.Δ. ρεδηάζηεθε κε ηέηνην ηξφπν ψζηε ην ρξνλνδηάγξακκα εμάιεηςεο λα κπνξεί λα αλαζεσξείηαη ζχκθσλα κε επηζηεκνληθέο θαη ηερλνινγηθέο εμειίμεηο. ηε ζπλέρεηα ζπκπιεξψζεθε κε ζθνπφ λα εηζάγεη πξφζζεηα κέηξα ειέγρνπ θαη πξνζζήθε λέσλ ειεγρφκελσλ νπζηψλ. Έηζη αθνινχζεζαλ νη αλαζεσξήζεηο ηνπ Λνλδίλνπ (1990), ηεο Κνπεγράγεο (1992), ηεο Βηέλλεο (1995), ηνπ Μφληξεαι (1997) θαη ηειεπηαία απηή ηνπ Πεθίλνπ (1999). Θεσξείηαη απφ ηηο πην απνηειεζκαηηθέο δηεζλείο ζπκθσλίεο. Ζ αξρηθή ζπκθσλία πξνέβιεπε κείσζε ηεο παξαγσγήο CFCs κέρξη ην 1999 ζηα 50% ηνπ επηπέδνπ παξαγσγήο ηνπ Οη ηειηθέο ζπκπιεξψζεηο πξνβιέπνπλ φηη ε παξαγσγή θαη θαηαλάισζε φισλ ησλ θχξησλ ODSs ηφζν απφ ηηο αλαπηπγκέλεο φζν θαη απφ ηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο ζα ζηακαηήζνπλ ζρεδφλ ηειείσο πξηλ απφ ηα κέζα ηνπ 21 νπ αηψλα. Δηθόλα 1.16 Σξέρνληα θαη πξνβιεπόκελα απνηειέζκαηα ησλ Πξσηνθόιινπ ηνπ Μόληξεαι θαη ησλ αλαζεσξήζεώλ ηνπ (WMO 2010b) Χο απνηέιεζκα ηεο επξείαο ζπκκφξθσζεο κε ην Πξσηφθνιιν, ηηο ηξνπνπνηήζεηο θαη ηηο πξνζαξκνγέο ηνπ θαη ηεο βηνκεραληθήο αλάπηπμεο νπζηψλ θηιηθψλ πξνο ην φδνλ, ε ζπλνιηθή παγθφζκηα ζπζζψξεπζε ODSs επηβξαδχλζεθε θαη άξρηζε λα κεηψλεηαη (Δηθφλα 1.36). Ζ κείσζε ζα ζπλερηζηεί θαη ηνλ 21 ν αηψλα, αλ ηα έζλε ζπλερίζνπλ λα ζπκκνξθψλνληαη κε ην Πξσηφθνιιν ηνπ Μφληξεαι.

100 80 Δηθόλα 1.36 Παγθόζκηα θαηαλάισζε ησλ CFCs θαη HCFCs (Πεγή UNEP 2007) Δηθόλα 1.37 Πξνζνκνηώζεηο ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνύ όδνληνο Απνηειέζκαηα από κνληέια (WMO 2010b) Ζ αξαίσζε ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο φκσο αλακέλεηαη λα ζπλερηζζεί γηα πνιιά ρξφληα ζην κέιινλ ιφγσ ηεο παξνπζίαο ησλ CFCs ζηελ θαηψηεξε αηκφζθαηξα, θαη ηε ζηαδηαθή κεηαθνξά ηνπο ζηελ ζηξαηφζθαηξα. Πάλησο επηζηξνθή ηνπ ζπλνιηθνχ φδνληνο ζηελ Αληαξθηηθή ζηα επίπεδα ηνπ 1980 δελ αλακέλεηαη λα ζπκβεί πξηλ ην 2050 (Δηθφλα 1.37) (WMO, 2010b) Σρέζε θαηαζηξνθήο ηνπ όδνληνο θαη θιηκαηηθήο αιιαγήο

101 81 Ζ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο θαη ε θιηκαηηθή αιιαγή ζρεηίδνληαη κε αέξηα πνπ εθπέκπνληαη ζηελ αηκφζθαηξα ιφγσ θαη ησλ αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο κε πεξίπινθνπο κεραληζκνχο. Καζψο κάιηζηα νη νπζίεο πνπ θαηαζηξέθνπλ ην φδνλ κεηψλνληαη, σο απνηέιεζκα ησλ πεξηνξηζκψλ πνπ επηβάιιεη ην Πξσηφθνιιν ηνπ Μφληξεαι, ε θιηκαηηθή αιιαγή είλαη πηζαλφ λα είλαη ν θπξίαξρνο παξάγνληαο πνπ ζα επεξεάδεη ην ζηξψκα ηνπ φδνληνο κέρξη ηα ηέιε ηνπ αηψλα. Σν ζηξαηνζθαηξηθφ φδνλ επεξεάδεη ην θιίκα, ελψ ηα ζεξκνθεπηθά αέξηα επεξεάδνπλ ην ζηξαηνζθαηξηθφ φδνλ. Γηα παξάδεηγκα ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα πξνθαιεί ςχμε ηεο ζηξαηφζθαηξαο, ελψ άιια ζεξκνθεπηθά αέξηα, φπσο ην κεζάλην θαη ηα νμείδηα ηνπ αδψηνπ, επεξεάδνπλ άκεζα ηα επίπεδα ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο. Σα ODSs φρη κφλν θαηαζηξέθνπλ ην φδνλ, αιιά είλαη θαη ηζρπξά ζεξκνθεπηθά αέξηα. Δπηπιένλ νξηζκέλνη πδξνθζνξάλζξαθεο HFCs πνπ ππνθαηέζηεζαλ θάπνηα ODSs, είλαη επίζεο ηζρπξά αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Σφζν ην ζηξαηνζθαηξηθφ φζν θαη ην ηξνπνζθαηξηθφ φδνλ είλαη ζεξκνθεπηθά αέξηα, απνξξνθνχλ δειαδή ππέξπζξε αθηηλνβνιία πνπ εθπέκπεηαη απφ ηελ επηθάλεηα ηεο γεο θη έηζη ζεξκαίλνπλ ηελ αηκφζθαηξα. Δπηπιένλ ην ζηξαηνζθαηξηθφ φδνλ απνξξνθά ειηαθή αθηηλνβνιία. Χο απνηέιεζκα απηψλ απμνκεηψζεηο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ ή ηνπ ηξνπνζθαηξηθνχ φδνληνο πξνθαινχλ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ. Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ε θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο έρεη πξνθαιέζεη έλα κηθξφ αξλεηηθφ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ, ελψ ε αχμεζε ηνπ ηξνπνζθαηξηθνχ φδνληνο πξνθάιεζε ζεηηθφ θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ (Δηθφλα 1.38). Σν ηειηθφ απνηέιεζκα είλαη έλαο θαζαξφο ζεηηθφο εμαλαγθαζκφο. Ζ κεγάιε αβεβαηφηεηα ζηνλ εμαλαγθαζκφ ιφγσ ηνπ ηξνπνζθαηξηθνχ φδνληνο αληαλαθιά ηελ αδπλακία λα πνζνηηθνπνηήζνπκε ηηο ηάζεηο ηνπ ηξνπνζθαηξηθνχ φδνληνο θαη λα κνληεινπνηήζνπκε ηηο πεξίπινθεο δηαδηθαζίεο παξαγσγήο θαη θαηαζηξνθήο ηνπ πνπ θαζνξίδνπλ ηελ πνζφηεηά ηνπ. Ο αξλεηηθφο θιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο ιφγσ ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο ζα πεξηνξηζηεί ηηο επφκελεο δεθαεηίεο, θαζψο ηα ODSs ζηαδηαθά απνκαθξχλνληαη απφ ηελ αηκφζθαηξα. Ζ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο δελ κπνξεί λα είλαη ε θχξηα αηηία ηεο ζεκεξηλήο θιηκαηηθήο αιιαγήο γηα δχν ιφγνπο: πξψηνλ ν θιηκαηηθφο εμαλαγθαζκφο ιφγσ ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο είλαη αξλεηηθφο, νδεγεί δειαδή ζε ςχμε ηεο επηθάλεηαο. Γεχηεξνλ ν ζπλνιηθφο εμαλαγθαζκφο απφ ηα άιια αέξηα, φπσο θαίλεηαη θη απφ ηελ Δηθφλα 1.38 είλαη ζεηηθφο θαη πνιχ κεγαιχηεξνο, κε απνηέιεζκα απηφο λα είλαη ε θχξηα αηηία ηεο παξαηεξνχκελεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. (WMO, 2010)

102 82 Δηθόλα 1.38 Κιηκαηηθόο εμαλαγθαζκόο ιόγσ κεηαβνιώλ ζε αλζξσπνγελή αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ ην ρξνληθό δηάζηεκα (WMO, 2010 ) Δπίδξαζε ηεο ηξύπαο ηνπ όδνληνο ηεο Αληαξθηηθήο ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή Ζ αχμεζε ησλ ODSs, φπσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη, έρεη πξνθαιέζεη ζεκαληηθή θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο πάλσ απφ ηελ Αληαξθηηθή θπξίσο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο άλνημεο. Ζ ηξχπα ηνπ φδνληνο ζηελ Αληαξθηηθή έρεη επηκεθχλεη ην ρεηκψλα ζηε ζηξαηφζθαηξα ηνπ λφηηνπ εκηζθαηξίνπ θαη έρεη επεξεάζεη ην θιίκα ηνπ. Σα θιηκαηηθά κνληέια δείρλνπλ φηη έρεη πξνθαιέζεη κεηαβνιέο ζηνπο αλέκνπο ζηα κέζα θαη κεγάια γεσγξαθηθά πιάηε ηνπ λφηηνπ εκηζθαηξίνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ θαινθαηξηνχ. Απηέο νη κεηαβνιέο ζπλέβαιαλ ζηελ παξαηεξνχκελε ζέξκαλζε ζηε ρεξζφλεζν ηεο Αληαξθηηθήο θαη ςχμε ζην πςίπεδν ηεο Αληαξθηηθήο. Οη κεηαβνιέο ησλ αλέκσλ ζπλδένληαη επίζεο κε ηνπηθέο κεηαβνιέο ζηηο βξνρνπηψζεηο, αχμεζε ηνπ ζαιάζζηνπ πάγνπ γχξσ απφ ηελ Αληαξθηηθή θαη ζέξκαλζε ηνπ Νφηηνπ Χθεαλνχ. Ζ εμάιεηςε ησλ ODSs, σο απνηέιεζκα ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ Μφληξεαι, απμάλεη ηα επίπεδα ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο θαη κεηψλεη ηνλ αλζξσπνγελή θιηκαηηθφ εμαλαγθαζκφ εμαηηίαο απηψλ ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ. Σν Πξσηφθνιιν ηνπ Κπφην ζπλέβαιε νπζηαζηηθά ζηε κείσζε ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ. Σν 2010 ε κείσζε ησλ εθπνκπψλ ησλ ODSs ππνινγίδεηαη πεξίπνπ ζηνπο 10 gigatonnes ηζνδχλακνπ CO 2 αλά ρξφλν. Οη πδξνθζνξάλζξαθεο HFCs θαη νη πδξνρισξνθζνξάλζξαθεο HCFCs πνπ αληηθαζηζηνχλ ηνπο ρισξνθζνξάλζξαθεο CFCs πξνζζέηνπλ ζηελ αηκφζθαηξα κηθξφηεξεο πνζφηεηεο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ. Οη HFCs πξνζζέηνπλ πεξίπνπ 0,4 gigatonnes ηζνδχλακνπ CO 2 αλά ρξφλν ζηελ αηκφζθαηξα θαη απμάλνληαη κε ξπζκφ 8% πεξίπνπ ην ρξφλν. Οη HCFCs πξνζζέηνπλ πεξίπνπ 0,7 gigatonnes ηζνδχλακνπ CO 2 αλά ρξφλν ζηελ αηκφζθαηξα, αιιά απηή ε ζπλεηζθνξά αλακέλεηαη λα αξρίζεη λα ππνρσξεί απφ ηελ επφκελε δεθαεηία, εμαηηίαο ηεο επηηαρπλφκελεο θαηάξγεζεο ησλ HCFCs πνπ ζπκθσλήζεθε ην 2007.

103 83 Δπίδξαζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζην όδνλ Γηα ηηο ιίγεο επφκελεο δεθαεηίεο ε κείσζε ησλ ODSs, πνπ επηηπγράλεηαη ιφγσ ηνπ Πξσηνθφιινπ ηνπ Μφληξεαι ζα ζπκβάιεη ζηελ αλάθακςε ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο. Καζψο πεξηνξίδνληαη ηα ODSs ε θιηκαηηθή αιιαγή θαη άιινη παξάγνληεο αλακέλεηαη λα είλαη πνιχ πην ζεκαληηθνί γηα ην ζηξψκα ηνπ φδνληνο ζην κέιινλ. Σν ζηξαηνζθαηξηθφ φδνλ επεξεάδεηαη απφ κεηαβνιέο ηεο ζεξκνθξαζίαο θαη ησλ αλέκσλ ηεο ζηξαηφζθαηξαο. Γηα παξάδεηγκα, ρακειφηεξεο ζεξκνθξαζίεο θαη ηζρπξφηεξνη άλεκνη ζηνπο πφινπο ζα κπνξνχζαλ λα απμήζνπλ ζε έθηαζε θαη έληαζε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο ζηνπο πφινπο ην ρεηκψλα. Δλψ ε επηθάλεηα ηεο γεο αλακέλεηαη λα ζπλερίζεη λα ζεξκαίλεηαη, ιφγσ ηνπ ζεηηθνχ θιηκαηηθνχ εμαλαγθαζκνχ απφ ηελ αχμεζε ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, ε ζηξαηφζθαηξα αλακέλεηαη λα ζπλερίζεη λα ςχρεηαη. Φπρξφηεξε ζηξαηφζθαηξα ζα επηκήθπλε ηε ρξνληθή πεξίνδν θαηά ηελ νπνία ππάξρνπλ πνιηθά ζηξαηνζθαηξηθά λέθε ην ρεηκψλα θαη ηηο αξρέο ηεο άλνημεο, γεγνλφο πνπ πηζαλφλ ζα πξνθαινχζε αχμεζε ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο. ηελ αλψηεξε ζηξαηφζθαηξα ζε χςε πάλσ απφ ην ζρεκαηηζκφ ησλ πνιηθψλ ζηξαηνζθαηξηθψλ λεθψλ, ςπρξφηεξε ζηξαηφζθαηξα αλακέλεηαη λα απμήζεη ηα πνζά ηνπ φδνληνο επεηδή νη ρακειφηεξεο ζεξκνθξαζίεο κεηψλνπλ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ αληηδξάζεσλ θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο. Δπηπιένλ ε θιηκαηηθή αιιαγή ίζσο ηξνπνπνηήζεη ηελ έληαζε ηεο ζηξαηνζθαηξηθήο θπθινθνξίαο θαη καδί κ απηή ηελ θαηαλνκή ηνπ φδνληνο ζηε ζηξαηφζθαηξα. πγθεθξηκέλα, ηα κνληέια δείρλνπλ φηη ε αχμεζε ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ, φπσο ην CO 2 θαη ην CH 4, ζα επηηαρχλεη ηελ θπθινθνξία Brewer-Dobson, γεγνλφο πνπ ζα επεξεάζεη ζεκαληηθά ηελ πνζφηεηα ηνπ φδνληνο, πξνθαιψληαο κείσζή ηνπ ζηνπο ηξνπηθνχο θαη αχμεζε ζηηο ππφινηπεο πεξηνρέο. Ζ ςχμε ηεο ζηξαηφζθαηξαο εμαηηίαο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζα επηηαρχλεη ηελ επηζηξνθή ησλ επηπέδσλ ηνπ φδνληνο ηφζν ζε παγθφζκην επίπεδν, φζν θαη θαηά ηελ άλνημε ζηελ Αξθηηθή ζηα επίπεδα ηνπ 1980, κε πξφβιεςε ε επηζηξνθή απηή λα γίλεη γχξσ ζην 2025 θαη Ζ ηξχπα ηνπ φδνληνο ζηελ Αληαξθηηθή επεξεάδεηαη πνιχ ιηγφηεξν απφ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή ζε ζρέζε κε άιιεο πεξηνρέο ηνπ πιαλήηε. Σα ODSs θαζνξίδνπλ θπξίσο πφηε ζα αλαθάκςεη, γεγνλφο πνπ αλακέλεηαη κεηά ηα κέζα ηνπ αηψλα. Σν ππνμείδην ηνπ αδψηνπ Ν 2 Ο έρεη ηελ ηδηφηεηα θαη λα θαηαζηξέθεη ην φδνλ θαη λα πξνθαιεί αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο. Αλακέλεηαη κάιηζηα λα παξακείλεη ε θπξίαξρε νπζία πνπ θαηαζηξέθεη ην φδνλ ζηε δηάξθεηα ηνπ 21 νπ αηψλα. Πεξηβαιινληηθά απνηειέζκαηα αιιειεπίδξαζεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη θαηαζηξνθήο ηνπ όδνληνο Ζ πεξηπινθφηεηα φκσο ηεο ζρέζεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη κείσζεο ηνπ φδνληνο δελ πεξηνξίδεηαη κφλν ζηα παξαπάλσ θαηλφκελα, αιιά θαη ζηα πεξηβαιινληηθά ηνπο απνηειέζκαηα. πσο έρνπκε αλαθέξεη ε θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο απμάλεη ηελ ππεξηψδε (UV) αθηηλνβνιία πνπ θηάλεη ζηελ επηθάλεηα ηεο γεο, ελψ ε θιηκαηηθή αιιαγή πξνθαιεί αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο θαη κεηαβνιή ησλ λεθψλ θαη ησλ βξνρνπηψζεσλ. Ζ απφθξηζε ζηηο κεηαβνιέο ηεο UV αθηηλνβνιίαο ηξνπνπνηείηαη

104 84 εμαηηίαο απηψλ ησλ θιηκαηηθψλ αιιαγψλ, ελψ αληίζηνηρα ε απφθξηζε ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή κεηαβάιιεηαη εμαηηίαο ησλ αιιαγψλ ζηελ UV αθηηλνβνιία. Γηα παξάδεηγκα, πξφζθαηεο έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη γηα ην ίδην επίπεδν ππεξηψδνπο αθηηλνβνιίαο, ε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο κπνξεί λα έρεη σο απνηέιεζκα απμεκέλν θίλδπλν θαξθίλνπ ηνπ δέξκαηνο (φρη ηχπνπ κειαλψκαηνο). πγθεθξηκέλα, γηα ηελ ίδηα πνζφηεηα UV αθηηλνβνιίαο, αχμεζε ελφο βαζκνχ Κειζίνπ κπνξεί λα επηθέξεη αχμεζε 3-6% πεξίπνπ ζηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο (φρη ηχπνπ κειαλψκαηνο). Δπίζεο ηα ρεξζαία θαη πδάηηλα νηθνζπζηήκαηα ζα επεξεαζηνχλ απφ ηηο αιιειεπηδξάζεηο αλάκεζα ζηελ έθζεζε ζηελ ππεξηψδε αθηηλνβνιία θαη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Έηζη ζηα ρεξζαία νηθνζπζηήκαηα κέηξηα μεξαζία κπνξεί λα κεηψζεη ηελ επαηζζεζία ησλ θπηψλ ζηελ ππεξηψδε αθηηλνβνιία, αιιά ε πξνβιεπφκελε κείσζε ησλ βξνρνπηψζεσλ θαη ε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο γηα θάπνηεο πεξηνρέο ηεο γεο, ζα αιιειεπηδξάζνπλ κε ηηο επηπηψζεηο ηεο ππεξηψδνπο αθηηλνβνιίαο θαη ζα κεηψζνπλ ηελ αλάπηπμε ησλ θπηψλ. Αθφκε θαη παξά ηελ πξνβιεπφκελε αλάθακςε ηνπ φδνληνο, ε έθζεζε ησλ νξγαληζκψλ ζηελ ππεξηψδε αθηηλνβνιία ζε πνιιά νηθνζπζηήκαηα ζα απμεζεί ιφγσ ηεο κείσζεο ηεο λεθνθάιπςεο θαη ηεο κείσζεο ηεο θάιπςεο ιφγσ ηεο βιάζηεζεο, εμαηηίαο ηεο πξνβιεπφκελεο αχμεζεο ηεο μεξαζίαο θαη απνςίισζεο ησλ δαζψλ. Οη επηπηψζεηο ηεο UV-Β αθηηλνβνιίαο ζε πνιινχο πδάηηλνπο νξγαληζκνχο αλακέλεηαη λα επηδεηλσζνχλ εμαηηίαο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ζ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ζα κεηαβάιεη ηελ έθζεζε απηψλ ησλ νξγαληζκψλ ζηελ ειηαθή αθηηλνβνιία κεηψλνληαο ην βάζνο θαηαλνκήο ηνπο. Ζ απμεκέλε απφζεζε δηαιπκέλεο νξγαληθήο χιεο ζην λεξφ, θαζψο θαη ε ππνβάζκηζή ηεο εμαηηίαο ηεο ππεξηψδνπο αθηηλνβνιίαο ζα κεηαβάιεη ηε δηαχγεηα ηνπ λεξνχ. Ομίληζε ησλ ζαιάζζησλ πδάησλ ιφγσ ηεο απμεκέλεο ζπγθέληξσζεο ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ζα θάλεη επίζεο θάπνηνπο πδάηηλνπο νξγαληζκνχο πην επάισηνπο ζηελ ειηαθή UV-Β αθηηλνβνιία. Σν εχξνο ησλ ζπλεπεηψλ απηψλ ησλ αιιειεπηδξάζεσλ γηα ηελ πγεία, ηε βηνπνηθηιφηεηα, ηα νηθνζπζηήκαηα θαη νη κεραληζκνί αλαηξνθνδφηεζεο είλαη αβέβαηα θαη αλακέλεηαη λα παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθέο γεσγξαθηθέο δηαθνξνπνηήζεηο. Πάλησο ν θχθινο ηνπ άλζξαθα ηφζν ζηα ρεξζαία φζν θαη ζηα πδάηηλα νηθνζπζηήκαηα αλακέλεηαη λα επεξεαζηεί. Οη αιιειεπηδξάζεηο αλάκεζα ζηελ ππεξηψδε αθηηλνβνιία θαη θιηκαηηθή αιιαγή επεξεάδνληαο ηνλ θχθιν ηνπ αδψηνπ θαη ησλ αινγφλσλ ζα επεξεάζεη θαη ηε ζπγθέληξσζε ησλ θπζηθά εθπεκπφκελσλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ θαη ησλ ODSs, θαζψο θαη ηελ πεξηβαιινληηθή ρεκεία πνιιψλ πξνζκείμεσλ. Ζ ππεξηψδεο αθηηλνβνιία είλαη έλαο απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ ειέγρνπλ ην ζρεκαηηζκφ ηνπ θσηνρεκηθνχ λέθνπο, φπνπ εκπιέθνληαη ην ηξνπνζθαηξηθφ φδνλ θαη ηα αεξνδφι. Δπίζεο ζπκκεηέρεη ζηε δεκηνπξγία ηεο πδξνμπιηθήο ξίδαο, ε νπνία ειέγρεη πνιιά αέξηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ην θιίκα θαη ην φδνλ ηεο αηκφζθαηξαο. Γηα θάπνηα πιηθά ε απμεκέλε ζεξκνθξαζία επηηαρχλεη ηελ ππνβάζκηζε ηνπ πιαζηηθνχ θαη ηνπ μχινπ ιφγσ ηεο ππεξηψδνπο αθηηλνβνιίαο, πεξηνξίδνληαο κ απηφ ηνλ ηξφπν ην ρξφλν δσήο ηνπο. Πάλησο νη δηαζέζηκεο ηερλνινγίεο κπνξνχλ λα πεξηνξίζνπλ ζε θάπνην βαζκφ ηε δεκηά ζε θάπνηνπο ηχπνπο θνηλνχ πιαζηηθνχ.

105 85 Κεθάιαην 2 ν Σν θαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ ειιεληθή θαη δηεζλή εθπαηδεπηηθή εξεπλεηηθή δξαζηεξηόηεηα Ζ θιηκαηηθή αιιαγή απνηειεί πιένλ κία πεξηβαιινληηθή, θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή απεηιή γηα φιν ηνλ πιαλήηε θαη ε αληηκεηψπηζή ηεο κηα παγθφζκηα πξφθιεζε. Ζ έθηαζε ηνπ πξνβιήκαηνο θαη ε θαηαλφεζε ηεο αλάγθεο γηα άκεζε αληηκεηψπηζή ηνπ νδήγεζε πιήζνο επηζηεκφλσλ ζηελ ελαζρφιεζή ηνπο κ απηφ, ζ φια ηα επίπεδα. Έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ, φπσο ηεο ππεξζέξκαλζεο ηνπ πιαλήηε, αλαδεηθλχεηαη θαη απηφο ηεο εθπαίδεπζεο αθνχ ζχκθσλα κε ηε δηαθήξπμε ηεο Σηθιίδαο (UNESCO, 1977) ε Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε πξνσζεί ηελ αλάπηπμε ζαθνχο αληίιεςεο θαη ελδηαθέξνληνο γηα ηελ νηθνλνκηθή, θνηλσληθή, πνιηηηθή θαη νηθνινγηθή αιιειεμάξηεζε ζε αζηηθέο θαη αγξνηηθέο πεξηνρέο. Δπίζεο παξέρεη ζε θάζε άηνκν δπλαηφηεηα απφθηεζεο γλψζεσλ, αμηψλ, ζηάζεσλ, αθνζίσζεο θαη δεμηνηήησλ πνπ ρξεηάδνληαη γηα λα πξνζηαηεχζεη θαη λα θαιπηεξεχζεη ην πεξηβάιινλ θαη ζπκβάιιεη ζηε δεκηνπξγία λέσλ πξνηχπσλ ζπκπεξηθνξάο αηφκσλ, νκάδσλ, θνηλσληψλ πξνο ην πεξηβάιινλ. Γηα λα αλαπηχμνπκε φκσο απνηειεζκαηηθέο δηδαθηηθέο παξεκβάζεηο είλαη απαξαίηεηε ε θαηαγξαθή ησλ πξνυπαξρνπζψλ ηδεψλ ησλ παηδηψλ γηα ην πψο ιεηηνπξγεί ν θφζκνο, αθνχ απηέο ρξεζηκνπνηνχλ γηα λα πξνβιέςνπλ θαη λα εξκελεχζνπλ φ,ηη ππνπίπηεη ζηελ αληίιεςή ηνπο (Κφθνηαο, 1997) θαη πάλσ ζ απηέο νηθνδνκείηαη θάζε λέα γλψζε. Γη απηφ ην ιφγν ηα ηειεπηαία ρξφληα πξαγκαηνπνηήζεθαλ πιήζνο εξεπλεηηθψλ εξγαζηψλ ζε πνιιέο ρψξεο ηνπ θφζκνπ αιιά θαη ζηελ Διιάδα, πνπ εμεηάδνπλ ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ φισλ ησλ βαζκίδσλ ηεο εθπαίδεπζεο, θαζψο θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Οη έξεπλεο έδεημαλ ηελ χπαξμε πνιιψλ παξαλνήζεσλ ζε φιεο ηηο ειηθηαθέο νκάδεο. Παξαθάησ παξνπζηάδνπκε ηα απνηειέζκαηα εξεπλψλ πνπ αθνξνχλ ηηο αληηιήςεηο παηδηψλ, θνηηεηψλ αιιά θαη εθπαηδεπηηθψλ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαζψο θαη ηελ πξνζπκία αλάιεςεο δξάζεο θαη ηε ζρέζε ηεο κε ηε γλψζε. 2.1 Αληηιήςεηο καζεηώλ γηα ην θαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ Πνζνηηθέο έξεπλεο Οη Boyes, Chuckran & Stanisstreet (1993) εμέηαζαλ ηηο ηδέεο 702 ζπλνιηθά καζεηψλ γπκλαζίνπ γηα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε, κε ρξήζε ελφο εξσηεκαηνινγίνπ θιεηζηνχ ηχπνπ 36 εξσηήζεσλ, θαηαλεκεκέλσλ ζε 3 ελφηεηεο

106 86 πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηηο ζπλέπεηεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηνπο παξάγνληεο πνπ ην επηηείλνπλ θαη ηηο πξάμεηο πνπ ην κεηξηάδνπλ. χκθσλα κε ηα επξήκαηα ηεο έξεπλαο νη πεξηζζφηεξνη καζεηέο αλαγλψξηδαλ νξηζκέλεο απφ ηηο βαζηθέο αηηίεο θαη ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, θαζψο θαη πξάμεηο πεξηνξηζκνχ ηεο. Έηζη πνιχ πςειφ πνζνζηφ καζεηψλ (κεγαιχηεξν απφ 80%) αλαγλψξηδε σο ζπλέπεηεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο, ηε κεηαβνιή ησλ παγθφζκησλ θαηξηθψλ θαηλνκέλσλ θαη ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ. Ληγφηεξν αλακελφκελν ήηαλ γηα ηνπο εξεπλεηέο ην κηθξφηεξν πνζνζηφ ησλ καζεηψλ (55%) πνπ ζεσξνχζε σο πηζαλφ απνηέιεζκα ηελ εξεκνπνίεζε, αλ θαη ην πνζνζηφ απηφ απμαλφηαλ ιίγν κε ηελ ειηθία ησλ παηδηψλ. Με ηελ ειηθία βειηησλφηαλ θαη ην πνζνζηφ ησλ καζεηψλ πνπ έβιεπε σο πηζαλή ζπλέπεηα ηηο πιεκκχξεο, ελψ αληίζεηα κεησλφηαλ ν αξηζκφο απηψλ πνπ πίζηεπαλ ζηελ αχμεζε ησλ παξάζηησλ ζηηο γεσξγηθέο θαιιηέξγεηεο. Λίγνη ήηαλ θαη νη καζεηέο πνπ είραλ ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο θαη ζπλέδεαλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηνπο ζεηζκνχο (9%), ηα θαξδηαθά επεηζφδηα, ηε δειεηεξίαζε ησλ ηξνθψλ ή ηε ξχπαλζε ησλ πνηακψλ. Πεξηζζφηεξνη (41%) ζεσξνχζαλ σο πηζαλή ζπλέπεηα ηελ ππνβάζκηζε ηεο πνηφηεηαο ηνπ λεξνχ ζηα ζπίηηα, φκσο αθφκα πην πνιινί (84%) αλέθεξαλ ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο. Ο αξηζκφο κάιηζηα ησλ παηδηψλ πνπ ζπλέδεαλ ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο κε ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε παξέκελε ζηαζεξφο αθφκε θαη φηαλ απμαλφηαλ ε ειηθία ησλ εξσησκέλσλ. Χο πξνο ηηο αηηίεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ αλαδχζεθαλ κηα ζεηξά απφ ζσζηέο ηδέεο, φπσο ε αχμεζε ηεο παγίδεπζεο ηεο επαλεθπεκπφκελεο αθηηλνβνιίαο εμαηηίαο ηεο χπαξμεο ξχπσλ ζηε γήηλε αηκφζθαηξα(64%), ηα αέξηα απφ ηελ απνζχλζεζε ησλ απνξξηκκάησλ(61%), ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα (60%), ε ρξήζε ιηπαζκάησλ (47%) θαη ην ηξνπνζθαηξηθφ φδνλ ζε αξθεηά πεξηνξηζκέλν φκσο πνζνζηφ καζεηψλ (23%). Φάλεθαλ φκσο θαη παξαλνήζεηο ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο αηηία ηεο ππεξζέξκαλζεο κπνξεί λα είλαη ηα ζθνππίδηα ζηα πνηάκηα (31%) θαη ην πέηακα απνξξηκκάησλ ζηνπο δξφκνπο (19%). Μεγάιν ήηαλ ην πνζνζηφ ησλ παηδηψλ πνπ πίζηεπαλ φηη ε ππεξζέξκαλζε νθείιεηαη ζηελ απμεκέλε δηείζδπζε ηεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο (67%), ζηελ φμηλε βξνρή (43%), ζηα ππξεληθά απφβιεηα(59%) θαη ζηνπο ρισξνθζνξάλζξαθεο (83%). Σν ηειεπηαίν, ζχκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο πξέπεη λα νθείιεηαη ζε ζπλδπαζκφ δχν παξαλνήζεσλ: ν γλσζηφο ζηα παηδηά πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα ξφινο ησλ ρισξνθζνξαλζξάθσλ ζηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε ζχγρπζε αλάκεζα ζηηο έλλνηεο ηεο ππεξζέξκαλζεο θαη ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο, νδήγεζε ηνπο καζεηέο ζηε ζχλδεζε ησλ CFCs κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Ζ επηθξαηνχζα φκσο ελαιιαθηηθή αληίιεςε πνπ ππνζηήξημε ζην 84% ησλ καζεηψλ, ήηαλ ε άπνςε φηη νη ηξχπεο ηνπ φδνληνο εληζρχνπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Χο πξνο ηηο πξάμεηο πνπ βειηηψλνπλ ηελ θαηάζηαζε επηθξαηνχζαλ ε δεληξνθχηεπζε (87%), ε κείσζε ζηε ρξήζε απηνθηλήησλ (83%), ε ρξήζε αλαθπθισκέλνπ ραξηηνχ (68%), νη αλαλεψζηκεο πεγέο ελέξγεηαο (68%), ε νηθνλνκία ζηελ ειεθηξηθή ελέξγεηα (47%), ε ρξήζε ππξεληθήο ελέξγεηαο (31%), ελψ πνιινί ιίγνη καζεηέο θάλεθε λα πηζηεχνπλ ζηε ζπλεηζθνξά ηεο πγηεηλήο δηαηξνθήο (9%).

107 87 Λάζνο αληηιήςεηο εθθξάζηεθαλ απφ ην 32% ησλ παηδηψλ πνπ αλέθεξαλ ηε δηαηήξεζε θαζαξψλ αθηψλ ή ηελ πξνζηαζία ζπάλησλ εηδψλ (41%). Απηέο, πάληα ζχκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο πξέπεη λα νθείιεηαη ζηελ αληηκεηψπηζε κηαο ζπλέπεηαο σο αηηία. Ζ ινγηθή ησλ παηδηψλ ιεηηνπξγεί κε αληίζηξνθν ηξφπν, δειαδή λα δηνξζψζνπκε ηε ζπλέπεηα (πξνζηαηεχνληαο ηα απεηινχκελα είδε), ψζηε λα δηνξζσζεί θαη ε αηηία (ε ππνβάζκηζε ησλ πεξηβάιινληνο ησλ δψσλ απφ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ). Ζ πην δηαδεδνκέλε φκσο παξαλφεζε ζρεηηδφηαλ κε ηε ρξήζε ακφιπβδεο βελδίλεο (52%), ε νπνία ελψ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα νδεγεί ζε κείσζε ηεο ξχπαλζεο ηεο αηκφζθαηξαο απφ κφιπβδν, ζεσξήζεθε φηη κπνξεί λα πεξηνξίζεη θαη ηελ παγθφζκηα ππεξζέξκαλζε. Ζ ζπρλφηεηα θαηαγξαθήο απηήο ηεο ιάζνο αληίιεςεο κάιηζηα απμαλφηαλ κε ηελ ειηθία ησλ παηδηψλ. πκπεξαζκαηηθά, ζχκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο, πνιινί καζεηέο κπεξδεχνπλ κεγάια πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα. Μνληέια κε θαηλνκεληθά ινγηθή ζπλέρεηα ππάξρνπλ ζην κπαιφ ησλ παηδηψλ θαη είλαη ππεχζπλα γηα ηε ζχγρπζε ελλνηψλ φπσο παγθφζκηα ζέξκαλζε θαη θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο. Με αλάινγν ηξφπν ππάξρεη κία ζχλδεζε κε ηε κφιπλζε απφ ξαδηελέξγεηα, φμηλε βξνρή θαη κείσζε ηεο βηνπνηθηιφηεηαο. ην κπαιφ ησλ καζεηψλ νη ξίδεο αιιά θαη νη επηπηψζεηο ελφο πξνβιήκαηνο ζπγρένληαη κε ηηο αληίζηνηρεο ελφο άιινπ θαη θάζε πξάμε θηιηθή πξνο ην πεξηβάιινλ κνηάδεη λα βνεζάεη ζε θάζε πεξηβαιινληηθφ πξφβιεκα. Οη Boyes & Stanisstreet (1993), επίζεο κεηά απφ έξεπλα ζε 861 καζεηέο 11 έσο 16 εηψλ, ππνζηεξίδνπλ φηη απφ ηηο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ ζε εξσηεκαηνιφγην πνπ ηνπο δφζεθε θάλεθε φηη ε πιεηνλφηεηα ηνπο πίζηεπε φηη νη ρισξνθζνξάλζξαθεο απφ ηα ζπξέη κπνξνχλ λα επηηαρχλνπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ην νπνίν επίζεο επηδεηλψλεηαη ιφγσ ηεο «ηξχπαο ηνπ φδνληνο». Δπίζεο ε πιεηνλφηεηα ησλ παηδηψλ δε αλαγλσξίδεη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ην ηξνπνζθαηξηθφ φδνλ σο αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Ζ έξεπλα ζπκπιεξψζεθε κε ζπλεληεχμεηο 60 παηδηψλ πνπ ππνζηήξημαλ επίζεο φηη ε θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο πξνθαιεί ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε. Οη εξεπλεηέο ζπκπεξαίλνπλ φηη ηα παηδηά πξσηαξρηθά ζπλδένπλ ηα CFCs κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο θη φηη κπεξδεχνπλ ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο κε ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε. Παξφκνηα απνηειέζκαηα έρνπκε θη απφ ηελ έξεπλα ησλ Francis, Boyes, Qualter, & Stanisstreet (1993). απηήλ εξεπλήζεθαλ νη αληηιήςεηο 563 καζεηψλ ειηθίαο 8-11 εηψλ γηα ηηο δξάζεηο πνπ κεηψλνπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Ζ έξεπλα μεθίλεζε γηα λα βξεζνχλ νη ξίδεο ησλ παξαλνήζεσλ πνπ έρνπλ ηα παηδηά φηαλ θηάλνπλ ζην γπκλάζην, ψζηε ζηε ζπλέρεηα λα εμεηαζηεί αλ απηέο νη ηδέεο αιιάδνπλ ηελ πεξίνδν ηνπ γπκλαζίνπ. Οη εξεπλεηέο ρξεζηκνπνίεζαλ εξσηεκαηνιφγην γηα θαηαγξαθή πνζνηηθψλ δεδνκέλσλ θαη ζπλέληεπμε, ελφο κηθξνχ αξηζκνχ παηδηψλ (15) πνπ είραλ απαληήζεη ην εξσηεκαηνιφγην, ψζηε θαηά ζπκπιεξσκαηηθφ ηξφπν λα αλαδεηρζνχλ θάπνηεο ππνθείκελεο ηδέεο ηνπο. Υξεζηκνπνηήζεθαλ εξσηήζεηο πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηηο δξάζεηο κεηξηαζκνχ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ παξά κε ην ίδην ην θαηλφκελν, θαζψο ζεσξήζεθαλ πην ηαηξηαζηέο γηα ηα κηθξφηεξα παηδηά.

108 88 Απφ ηηο απαληήζεηο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, αιιά θαη απφ ηηο ζπλεληεχμεηο πνπ αθνινχζεζαλ θάλεθε φηη ζην κπαιφ θάπνησλ παηδηψλ ππάξρεη ζχγρπζε ηδεψλ. ινη νη ξχπνη είλαη θαθνί γηαηί νη ζπλέπεηέο ηνπο είλαη αλεπηζχκεηεο (αθηέο κε ζθνππίδηα, παγθφζκηα ξχπαλζε), άξα θαη φινη νη ξχπνη (ζαλ κε επηζπκεηνί) ζπλδένληαη κε φια ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο ππεξζέξκαλζεο. Δπηπιένλ θαηά ηε ζπλέληεπμε θαηαγξάθεθε θαη πάιη φηη ηα παηδηά ζπγρένπλ δχν ζεκαληηθά πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα: ηελ παγθφζκηα ππεξζέξκαλζε εμαηηίαο ηεο έληαζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο. χκθσλα κε ηηο απφςεηο ησλ καζεηψλ θάπνηνη ξχπνη, φπσο θαπλφο, πεηξέιαην, ζπξέη (απφ αεξνδφι) εηζέξρνληαη ζην ζηξψκα ηνπ φδνληνο θαη ην θαηαζηξέθνπλ. Σα παηδηά αλαθέξνπλ θαη άιινπο παξάγνληεο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο, κε πην γεληθφ φκσο ηξφπν, φπσο ηνλ άλζξαθα, ηα αεξνδφι, ηε ξχπαλζε, ηε βελδίλε θαη θπξίσο ηε βελδίλε κε κφιπβδν. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ φηη ε πιεηνςεθία ησλ παηδηψλ ειηθίαο 8-11 ρξνλψλ εθηηκνχλ φηη πξάμεηο φπσο ε παξαγσγή ηνπ ειεθηξηζκνχ απφ αλαλεψζηκεο πεγέο θαη ε απνθπγή ζπαηάιεο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηε κείσζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Οη πεξηζζφηεξνη καζεηέο επίζεο θαίλεηαη λα αληηιακβάλνληαη φηη ε ρξήζε αλαθπθισκέλνπ ραξηηνχ θαη ε δεληξνθχηεπζε ζα κπνξνχζαλ λα κεηψζνπλ ηελ ππεξζέξκαλζε, ελψ ε πιεηνςεθία ηνπο αλαγλσξίδεη ηε ζεκαζία ηεο κείσζεο ηεο ρξήζεο ηνπ απηνθηλήηνπ. Ληγφηεξα φκσο απφ ηα κηζά παηδηά, ζχκθσλα κε ηελ έξεπλα, θαηαιαβαίλνπλ ηε ζπλεηζθνξά ησλ ππξεληθψλ ζηαζκψλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο ππεξζέξκαλζεο. Αλαδείρζεθαλ θαη παξαλνήζεηο, εθ κέξνπο πνιιψλ παηδηψλ, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ζπκβάιινπλ ε κείσζε ησλ ππξεληθψλ φπισλ ή ε ρξήζε ακφιπβδεο βελδίλεο. Πηζαλφλ απηέο έρνπλ ηηο ξίδεο ηνπο ζε ιάζνο γεληθεχζεηο ή ζε ζχγρπζε δηαθφξσλ ελλνηψλ ζην κπαιφ ησλ παηδηψλ. Δλαιιαθηηθά ηα λέα παηδηά κπνξεί λα πηνζεηνχλ έλα εληαίν θαηαζθεχαζκα «πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα» ζην νπνίν δηάθνξα ζέκαηα κπεξδεχνληαη. Με παξφκνην ηξφπν ζπλδένπλ λνεηηθά φ,ηη έρεη ζρέζε κε ηα ππξεληθά. Έηζη ε παξαγσγή ππξεληθήο ελέξγεηαο ζπλδέεηαη κε θαηαζηξνθηθά ππξεληθά αηπρήκαηα, φπσο ηνπ Σζέξλνκπηι, ηελ θαηαζηξνθηθφηεηα ησλ ππξεληθψλ φπισλ θαη ηνπο θηλδχλνπο ησλ ππξεληθψλ απνβιήησλ. Με παξφκνην ηξφπν εθηηκψληαη ηα πιενλεθηήκαηα ηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο ρξήζεο ησλ απηνθηλήησλ φζν αθνξά ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε, αιιά ίζσο ε ρξήζε ηεο ακφιπβδεο βελδίλεο θαίλεηαη πεξηβαιινληηθά θηιηθή θαη πηζαλφ γη απηφ κνηάδεη λα βειηηψλεη φιεο ηηο θαηαζηξεπηηθέο ζπλέπεηεο γηα ην πεξηβάιινλ ηεο ρξήζεο ησλ απηνθηλήησλ Σν κπέξδεκα ησλ ηδεψλ θάλεθε επίζεο θαη απφ ηηο ζπλεληεχμεηο, θπξίσο γηα ηηο έλλνηεο ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο θαη ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο. Έξεπλεο ζηε Βξεηαλία (Boyes & Stanisstreet, 1993) θαη ζηελ Ακεξηθή έδεημαλ φηη θαη ζηα παηδηά ηνπ γπκλαζίνπ ειηθίαο εηψλ νη παξαλνήζεηο απηέο επηκέλνπλ. Δλ κέξεη, ζχκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο, ίζσο απηφ ζπκβαίλεη επεηδή ην κπέξδεκα απηψλ ησλ ηδεψλ ελζθελψλεηαη ζε έλα ινγηθφ λνεηηθφ πιαίζην: ε ηδέα ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο επηηξέπεη ηελ ειηαθή αθηηλνβνιία λα δηεηζδχζεη θαη λα ζεξκάλεη κ απηφ ηνλ ηξφπν ηε γε. Δίλαη απνδεθηφ φηη ηέηνηα ελαιιαθηηθά λνεηηθά πιαίζηα είλαη ηζρπξά θαη δχζθνιν λα ηξνπνπνηεζνχλ (Ausubel, 1968).

109 89 Οη Daniel, Stanisstreet & Boyes (2004), πξαγκαηνπνίεζαλ κία έξεπλα ζε 582 καζεηέο (11-16 εηψλ), ζηελ Αγγιία κε εξσηεκαηνιφγην θιεηζηνχ ηχπνπ 26 εξσηήζεσλ, ζρεηηθά κε ην βαζκφ ζηνλ νπνίν νη δηάθνξεο πξάμεηο ζπλεηζθέξνπλ ζηε κείσζε ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο. Οη πην δεκνθηιείο ηδέεο βξέζεθαλ λα είλαη ε κείσζε ησλ εθπνκπψλ απφ ηηο βηνκεραλίεο θαη ηα απηνθίλεηα θαη ε παξαγσγή ελέξγεηαο απφ αλαλεψζηκεο πεγέο. Καηά θάπνην ηξφπν ηέηνηεο πξάμεηο είλαη πέξα απφ ηνλ αηνκηθφ έιεγρν ησλ καζεηψλ πνπ ίζσο λα ηηο αληηκεησπίδνπλ ζαλ επζχλε θάπνηνπ άιινπ, ελψ θακία ζπλεηζθνξά ηνπ αηφκνπ δελ κπνξεί λα είλαη ζεκαληηθή. Έηζη ιηγφηεξνη καζεηέο θάλεθε λα εθηηκνχλ ην ξφιν αηνκηθψλ δξάζεσλ φπσο ε εμνηθνλφκεζε ηεο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο θαη ε αλαθχθισζε ραξηηνχ. Ζ έξεπλα έδεημε επίζεο φηη ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο νη ηδέεο ησλ καζεηψλ θαίλεηαη λα αιιάδνπλ κε ην ρξφλν. ηελ πιεηνςεθία έρνπκε ζεηηθή εμέιημε θαη νη παξαλνήζεηο κεηψλνληαη κε ηελ ειηθία. Γηα παξάδεηγκα ιηγφηεξνη απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο καζεηέο ζεψξεζαλ φηη ε ξχπαλζε ησλ ζαιαζζψλ θαη ηνπ λεξνχ ή ην πέηαγκα ζθνππηδηψλ ζην δξφκνπο ζπλδένληαη κε ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε. Απηφ κνηάδεη λα είλαη έλα παξάδεηγκα φρη κφλν απμεκέλεο γλψζεο, αιιά θαη σξίκαλζεο ηεο ζθέςεο ησλ κεγαιχηεξσλ παηδηψλ (Driver, Squires, Rushworth & Wood-Robinson, 1994). Αληίζεηα θάπνηεο παξαλνήζεηο εκθαλίζηεθαλ λα επηκέλνπλ ζε πςειφ βαζκφ αθφκε θαη ζε κεγαιχηεξνπο καζεηέο. Γηα παξάδεηγκα κηζνί απφ ηνπο καζεηέο βξέζεθαλ λα πηζηεχνπλ φηη ε ρξήζε ηεο ακφιπβδεο βελδίλεο ζα κπνξνχζε λα κεηψζεη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη πεξηζζφηεξνη απφ ηα ηέζζεξα πέκπηα, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ κεγαιχηεξσλ, λα πηζηεχνπλ ζηε ζεκαζία ηεο πξνζηαζίαο ηνπ ζηξψκαηνο ηνπο φδνληνο. Ζ ζηαζεξφηεηα απηήο ηεο άπνςεο, ζχκθσλα κε ηελ εξγαζία, δε θαίλεηαη λα νθείιεηαη κφλν ζε κία γεληθή ζχγρπζε γηα ηηο έλλνηεο ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο θαη ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο, αιιά θαη ζην γεγνλφο φηη νη καζεηέο θαηέρνπλ «ινγηθά» κνληέια πνπ «επεμεγνχλ» απηέο ηηο ιάζνο αληηιήςεηο. Μία άιιε παξαλφεζε πνπ αλαδχζεθε αθνξνχζε ηε ρξήζε ηεο ππξεληθήο ελέξγεηαο, ε νπνία φρη κφλν δελ είλαη απνδεθηή αιιά, ζχκθσλα κε ηελ έξεπλα, πνιινί καζεηέο πίζηεπαλ φηη ε κείσζε ηεο ζα βειηίσλε ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε. Ζ έξεπλα θαηέιεγε κε ηελ πξφηαζε νη πξάμεηο πνπ πεξηνξίδνπλ ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε λα δηδάζθνληαη ζηα παηδηά κέζα ζ έλα ηαμηλνκηθφ πιαίζην: κείσζε, αλαθχθισζε, αληηθαηάζηαζε, θαη επαηζζεηνπνίεζε γηα ζεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο είλαη ε δεληξνθχηεπζε πνπ ζπκβάιιεη ζηε δέζκεπζε ηνπ άλζξαθα (reduction, recycling, replacement, raising) θαη λα ελζαξξχλνπκε ηνπο καζεηέο βνεζψληαο ηνπο λα θαηαιάβνπλ φηη έλα πιήζνο πξνζσπηθψλ ελεξγεηψλ κπνξνχλ λα ζπλεηζθέξνπλ - έζησ θαη ιίγν- ζηε ιχζε πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ, αθφκε θαη απηψλ πνπ έρνπλ παγθφζκηεο δηαζηάζεηο. ε παξαπιήζην εξεπλεηηθφ πιαίζην θηλήζεθε θαη ε εξγαζία ησλ Boyes, Stanisstreet & Yongling (2008), πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζε 700 Κηλέδνπο καζεηέο (11-16 εηψλ), κε ρξήζε εξσηεκαηνινγίνπ θιεηζηνχ ηχπνπ πνπ εμέηαδε ην βαζκφ ζηνλ νπνίν πηζηεχνπλ φηη δηάθνξεο πξάμεηο κπνξνχλ ίζσο λα βνεζήζνπλ λα κεησζεί ε παγθφζκηα ζέξκαλζε Σα απνηειέζκαηά ηεο έδεημαλ φηη ηα παηδηά είραλ θάπνηεο ζσζηέο ηδέεο πνπ απμάλνληαη κε ηελ ειηθία, αιιά θαη δηάθνξεο ιάζνο πνπ ζπλήζσο κεηψλνληαη θαη ήηαλ αλάινγα κ απηά παξφκνησλ εξγαζηψλ πνπ έγηλαλ ζε άιιεο ρψξεο ηνπ θφζκνπ.

110 90 Βξέζεθε παξεκθεξήο ηάζε ζηηο παξαλνήζεηο, φπσο απηέο πνπ ζπλδένπλ ηελ θαηαπνιέκεζε ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο κε ηε κείσζε ηεο ρξήζεο ηνπ θξένλ(67%) θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο (79%), ην θάπληζκα (69%) θαη ηελ πξνζηαζία ζπάλησλ εηδψλ (58%), γεγνλφο πνπ θαλεξψλεη ηελ επξεία ειθπζηηθφηεηά ηνπο. ηνλ ειιεληθφ ρψξν ν Βνπδξηζιήο (2007) ζηελ εξγαζία ηνπ αθνχ εξεχλεζε ηηο αληηιήςεηο 112 καζεηψλ ηεο έθηεο ηάμεο ηξηψλ δεκνηηθψλ ζρνιείσλ ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο Θεζζαινλίθεο, πξνρψξεζε ζε δηδαθηηθή παξέκβαζε κε ηε βνήζεηα ραξηψλ, κε ζηφρν λα βνεζήζεη ηνπο καζεηέο λα αληηιεθζνχλ ηηο επηπηψζεηο ηεο ππεξζέξκαλζεο θαη λα ζπλδέζνπλ ην θαηλφκελν ηεο ηήμεο ησλ πάγσλ κε ηηο πιεκκχξεο. ηελ αξρηθή ηνπ έξεπλα δηαπίζησζε φηη νη καζεηέο αληηκεησπίδνπλ δπζθνιία ζην λα θαηαλνήζνπλ ην κεραληζκφ ππεξζέξκαλζεο ηεο γεο θαη φηη ζπγρένπλ ηα δηάθνξα αηκνζθαηξηθά πξνβιήκαηα (θαηλφκελν ζεξκνθεπίνπ, ηξχπα ηνπ φδνληνο, φμηλε βξνρή). Δπίζεο δηαθάλεθε φηη νη κηζνί πεξίπνπ καζεηέο αληηιακβάλνληαη ηελ αχμεζε ηεο φμηλεο βξνρήο, ηε κείσζε ηεο ζηηβάδαο ηνπ φδνληνο, ηα αλαπλεπζηηθά πξνβιήκαηα θαη ηε δηάβξσζε ησλ κλεκείσλ σο ζπλέπεηεο ηεο ππεξζέξκαλζεο. Οη καζεηέο δε γλψξηδαλ ηηο ζπλνιηθέο επηπηψζεηο ηεο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο ζηηο νηθνλνκηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ζε ηνκείο φπσο ε αιηεία, ε βηνκεραλία θαη ν ηνπξηζκφο. Σα πεξηζζφηεξα παηδηά δελ ήηαλ εμνηθεησκέλα κε ηα δηάθνξα ζεξκνθεπηθά αέξηα θαη ηηο πεγέο ηνπο, αλ θαη ην 83% απηψλ ήμεξε ην ξφιν ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα σο ζεξκνθεπηθφ αέξην, φρη φκσο θαη ηηο πεγέο εθπνκπήο ηνπ, νχηε ηηο ζπλέπεηεο απφ ηε ρξήζε ηνπ. Παξφια απηά ζπλέδεαλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο θαη ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ ζηνπο πφινπο. κσο δε ζπλδχαδαλ ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ κε ηελ άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο θαη ηηο πιεκκχξεο. Ζ έξεπλα, φπσο θαη νη πξνεγνχκελεο, αλέδεημε επίζεο θαη κηα ζεηξά απφ ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο θαζψο νη καζεηέο ζεσξνχλ σο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ηα πξνσζεηηθά αέξηα (61%) ηε ρξήζε θπηνθαξκάθσλ (56%), ηηο δηαξξνέο πεηξειαίνπ (54%), ηνλ θαπλφ ηνπ ηζηγάξνπ (53%), ηνπο ζεηζκνχο 28%, ελψ πξνηείλνπλ γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ηε κείσζε ηεο ππξεληθήο ελέξγεηαο (64%) θαη ηε κείσζε ησλ ρισξνθζνξαλζξάθσλ (47%),. Πνιιέο απ απηέο ηηο παξαλνήζεηο πεξηνξίζηεθαλ κεηά ηε δηδαζθαιία ζε κεγαιχηεξν ή κηθξφηεξν βαζκφ. Ζ πξφηαζε ηνπ εξεπλεηή γηα απνηειεζκαηηθή δηδαθηηθή παξέκβαζε ήηαλ ε εηζαγσγή ησλ κεγάισλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ ζηα πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ, ε αμηνπνίεζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ θαη ε ρξήζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ θαη επνπηηθψλ πιηθψλ φπσο γεσγξαθηθνί ράξηεο, εηθφλεο θαη δηαγξάκκαηα Πνηνηηθέο έξεπλεο Οη Koulaidis & Christidou (1999) εμέηαζαλ επίζεο ηηο απφςεηο Διιήλσλ καζεηψλ δεκνηηθνχ (11-12 εηψλ) γηα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, κέζσ 40 αηνκηθψλ εκηδνκεκέλσλ ζπλεληεχμεσλ. Ζ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ νδήγεζε ζην ζρεκαηηζκφ 7 δηαθξηηψλ κνληέισλ ζθέςεο γη απηφ ην θαηλφκελν. Σα κνληέια απηά δηαθνξνπνηνχληαη αλάινγα κε ηα αθφινπζα θξηηήξηα:

111 91 α) ηε ζέζε θαη ηελ θαηαλνκή ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ: Γχν κνληέια ηνπνζεηνχλ ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζ έλα ιεπηφ ζηξψκα πνπ βξίζθεηαη ζε κεγάιν χςνο πάλσ απφ ην έδαθνο, ελψ ζχκθσλα κε έλα ηξίην είλαη νκνηφκνξθα θαηαλεκεκέλα ζηελ αηκφζθαηξα. β) ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ην ζηξψκα ηνπ φδνληνο ή ηελ θαηαζηξνθή ηνπ: ζε δχν κνληέια δε ζπλδένληαη άκεζα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ην ζηξψκα ηνπ φδνληνο. ε έλα κνληέιν ελψ μερσξίδεη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, απνδίδεηαη αηηηαθά ζηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο. ε δχν άιια κνληέια ζε γίλεηαη ζαθήο δηάθξηζε αλάκεζα ζηα θαηλφκελα. γ) ηα είδε ηεο αθηηλνβνιίαο πνπ ζεσξνχληαη φηη εκπιέθνληαη ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ: ζχκθσλα κε ηξία κνληέια ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ νθείιεηαη ζηελ εηζεξρφκελε δέζηε/αθηίλεο πνπ πξνέξρνληαη απφ ηνλ ήιην, ελψ ζε δχν κνληέια ε παγθφζκηα ζέξκαλζε αληηκεησπίδεηαη σο ζπλέπεηα ηεο απμαλφκελεο πξνζπίπηνπζαο ππεξηψδνπο αθηηλνβνιίαο πνπ εηζέξρεηαη ζηελ αηκφζθαηξα απφ ηηο ηξχπεο ηνπ φδνληνο. Έλα ζεκαληηθφ πνζνζηφ ησλ παηδηψλ (37,5%) πηνζεηεί έλα κνληέιν φπνπ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζπλδέεηαη κε ηελ αηκνζθαηξηθή ξχπαλζε. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο απηφ νθείιεηαη ζηε δπζθνιία ησλ καζεηψλ λα αληηιεθζνχλ θαη λα εμεγήζνπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Πάλησο φια ηα κνληέια ησλ παηδηψλ βαζίδνληαη ζηελ άπνςε φηη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ νθείιεηαη ζηελ ειηαθή αθηηλνβνιία πνπ ζεξκαίλεη ηε γε θαη ηελ αηκφζθαηξα, ελψ παγηδεχεηαη απφ θάπνηα αηκνζθαηξηθά αέξηα θαη κεηαβάιιεη ζεκαληηθά ην θιίκα, ιηψλεη ηνπο πάγνπο ζηνπο πφινπο θαη αλεβάδεη ηε ζηάζκε ηεο ζάιαζζαο. ε πνηνηηθή έξεπλα κέζσ ζπλεληεχμεσλ 24 καζεηψλ, ηεο 6 εο έσο 8 εο ηάμεο( 12 έσο 14 εηψλ), νη νπνίνη είραλ παξαθνινπζήζεη εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα γηα ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε, πξνρψξεζαλ νη Rye, Rubba & Wiesenmayer (1997). πσο ππνζηεξίδνπλ ε πιεηνςεθία ησλ καζεηψλ φηαλ απαληάεη ζηελ εξψηεζε «ηαλ ζθέθηεζαη ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε ηη ζνπ έξρεηαη ζην κπαιφ;» αλαθέξεη ην «ζηξψκα ηνπ φδνληνο» ή ηελ «ππεξηψδε αθηηλνβνιία». Πεξίπνπ νη κηζνί απφ ηνπο καζεηέο έρνπλ ηελ ελαιιαθηηθή αληίιεςε φηη ε θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο είλαη κία βαζηθή αηηία ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο θαη φηη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαηαζηξέθεη ην ζηξψκα ηνπ φδνληνο. Έηζη πξνηείλνπλ φηη ηα ζρεηηθά πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ ζα έπξεπε λα απνζαθελίδνπλ φηη ε θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο θαη ε παγθφζκηα ζέξκαλζε είλαη δχν δηαθνξεηηθά πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα θαη φηη ε «ηξχπα ηνπ φδνληνο» δελ επηηείλεη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο θαηά ηε δηδαζθαιία πξέπεη λα δνζεί έκθαζε ζηα αθφινπζα: Σηο δηαθνξέο αλάκεζα ζηελ εηζεξρφκελε ειηαθή αθηηλνβνιία θαη ηελ εμεξρφκελε γήηλε αθηηλνβνιία. Σελ απνξξφθεζε απφ ηα ζεξκνθεπηθά αέξηα ηεο εμεξρφκελεο γήηλεο αθηηλνβνιίαο θη φρη ηεο ειηαθήο, σο ην κεραληζκφ πνπ απνηειεί ηε βάζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ.

112 92 Σελ ελίζρπζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ εμαηηίαο ηεο αλζξσπνγελνχο αχμεζεο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ σο αηηία ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο. ηη νη ρισξνθζνξάλζξαθεο, θη φρη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα, έρνπλ δχν αλεπηζχκεηα απνηειέζκαηα ζηελ αηκφζθαηξα (είλαη ζεξκνθεπηθά αέξηα θαη θαηαζηξέθνπλ ην ζηξψκα ηνπ φδνληνο), αιιά θάζε έλα απφ απηά δεκηνπξγεί δηαθνξεηηθφ πεξηβαιινληηθφ πξφβιεκα (εληζρχεη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη θαηαζηξέθεη ην φδνλ) Οη ζπζθεπαζίεο κε ζπξέη ζηηο Ζ.Π.Α. δελ πεξηέρνπλ ρισξνθζνξάλζξαθεο Οη Shepardson, Nigoyi, Choi & Charusombatb (2009) επίζεο αζρνιήζεθαλ κε ηε δηεξεχλεζε ησλ απφςεσλ καζεηψλ ηεο έβδνκεο ηάμεο (13εηψλ) γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε. Ζ έξεπλά ηνπο ήηαλ πεξηγξαθηθή κε ρξήζε ελφο αλνηρηνχ εξσηεκαηνινγίνπ ηεζζάξσλ βαζηθψλ εξσηήζεσλ θαη κηαο δσγξαθηάο πνπ ζπλνδεπφηαλ απφ εξκελεπηηθά ζρφιηα θαη πξαγκαηνπνηήζεθε ζε δείγκα 91 καζεηψλ απφ ηξία δηαθνξεηηθά ζρνιεία ηνπ Midwest ζηηο ΖΠΑ. Οη αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ πνπ αλαδχζεθαλ έκνηαδαλ κ απηέο άιισλ εξεπλψλ σο πξνο ην φηη ε παγθφζκηα ζέξκαλζε νθείιεηαη ζηα ζεξκνθεπηθά αέξηα θαη ηε ξχπαλζε ηνπ αέξα γεληθά θαη ην φηη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα ή ηα ζεξκνθεπηθά αέξηα ζρεκαηίδνπλ έλα ζηξψκα ζηελ αηκφζθαηξα πνπ παγηδεχεη/ή αλαθιά ηελ ελέξγεηα ηνπ ήιηνπ. Οη καζεηέο θάλεθε λα απνδίδνπλ ζε ππεξβνιηθφ βαζκφ ηελ αχμεζε ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ζηα απηνθίλεηα θαη ηα εξγνζηάζηα. Έηζη ζχκθσλα κ απηνχο ε ιχζε είλαη ν πεξηνξηζκφο ηεο ρξήζεο ησλ απηνθηλήησλ, ε κείσζε ηεο ξχπαλζεο γεληθά θαη ηα ιηγφηεξα εξγνζηάζηα, θαζψο θαη ην θχηεκα πεξηζζφηεξσλ δέληξσλ πνπ ζα κπνξνχζε λα αληηζηαζκίζεη ηηο εθπνκπέο δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο ηέηνηεο ηδέεο ελζαξξχλνληαη ή αθφκε βαζίδνληαη ζε δηαγξάκκαηα πνιιψλ εγρεηξηδίσλ πνπ παξνπζηάδνπλ ηελ χπαξμε ελφο ζηξψκαηνο ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ πάλσ απφ ηε γήηλε επηθάλεηα, ή εξγνζηάζηα πνπ ζηέιλνπλ θαπλφ (αέξηνπο ξχπνπο) ζην ζηξψκα απηφ ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ ηεο αηκφζθαηξαο. Δπίζεο φπσο θάλεθε θαη απφ πξνεγνχκελεο έξεπλεο πνιινί καζεηέο δελ πηζηεχνπλ φηη ε παγθφζκηα ζέξκαλζε ζα έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηνπο αλζξψπνπο θαη ηελ θνηλσλία, θάπνηα άκεζε ζπλέπεηα ζηελ πξνζσπηθή ηνπο δσή, αλ θαη γηα θάπνηνπο ζα κπνξνχζε λα πξνθαιέζεη ζαλάηνπο σο απνηέιεζκα ησλ πιεκκπξψλ, ηεο δέζηεο θαη ηεο έιιεηςεο πφζηκνπ λεξνχ. Αληίζεηα φκσο απφ άιιεο έξεπλεο, ζηελ παξνχζα νη πεξηζζφηεξνη καζεηέο δε ζπλέδεζαλ ηε κείσζε ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Γεληθά δηαθάλεθε φηη παξφιν πνπ νη καζεηέο έρνπλ ζηνηρεηψδεηο γλψζεηο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή ζηεξνχληαη βαζηάο θαηαλφεζεο ηνπ ζέκαηνο, θπξίσο σο πξνο ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηε ζχλδεζή ηνπ κε ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε. Δπίζεο πζηεξνχλ θαη ζηελ θαηαλφεζε ησλ επηπηψζεσλ ηεο ππεξζέξκαλζεο ζηνπο σθεαλνχο, ηνλ θαηξφ, ηα θπηά θαη ηα δψα. Γηα παξάδεηγκα νη καζεηέο δίλνπλ έκθαζε ζηηο κεηαβνιέο ζηηο ηνπηθέο βξνρνπηψζεηο αιιά φρη ζηνλ παγθφζκην πδξνινγηθφ θχθιν, ζηε ζέξκαλζε ησλ σθεαλψλ, φρη φκσο ζηηο βηνινγηθέο επηπηψζεηο απηήο ηεο ζέξκαλζεο, ζηηο επηπηψζεηο ζηα άγξηα δψα, φρη φκσο θαη ζηηο πηζαλέο κεηαβνιέο ζηε γεσγξαθηθή θαηαλνκή ησλ εηδψλ. Οη εξεπλεηέο πξνηείλνπλ ε δηδαθηέα χιε λα ζηεξίδεηαη θαη ζ απηέο ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ.

113 93 Ζ Ho (2009) κειέηεζε ηηο ηδέεο παηδηψλ εηψλ ζε 9 ζρνιεία ζην Οληάξην γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, κέζα απφ 88 εηθνλνγξαθεκέλεο απαληήζεηο (illustrated responses) θαη 78 ζπλεληεχμεηο. Εεηήζεθε απφ ηνπο καζεηέο λα δσγξαθίζνπλ κηα απάληεζε ζηελ εξψηεζε «Ση ζεκαίλεη ε θιηκαηηθή αιιαγή γηα ζέλα;». Έγηλε ζχγθξηζε κε αληίζηνηρεο απαληήζεηο ελειίθσλ, φπσο βξέζεθαλ απφ ηε βηβιηνγξαθία. Καηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη νη αληηιήςεηο παηδηψλ θαη ελειίθσλ είλαη παξφκνηεο ζε ζέκαηα φπσο ε ζρέζε κεηαμχ θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο, ξχπαλζεο θαη κείσζεο ησλ απνξξηκκάησλ. Σα παηδηά επίζεο ελδηαθέξνληαη θαη γηα άιια πεξηβαιινληηθά ζέκαηα ζε ζρέζε κε ηνπο ελήιηθεο, φπσο νη θίλδπλνη απφ ηα ππξεληθά θαη ηα απεηινχκελα είδε. Απφ ηηο εηθφλεο ησλ παηδηψλ θάλεθε φηη κπεξδεχνπλ έλλνηεο φπσο ε θιηκαηηθή αιιαγή, ε αιιαγή ησλ επνρψλ θαη νη απφηνκεο αιιαγέο ηνπ θαηξνχ, γεγνλφο πνπ δελ είλαη ζπλεζηζκέλν ζηνπο ελήιηθεο. Γελ εληνπίζηεθαλ δηαθνξέο ζηα παηδηά απφ δηαθνξεηηθέο πεξηνρέο: αζηηθέο, εκηαζηηθέο, αγξνηηθέο θαη θάλεθε φηη ηα παηδηά είραλ πεξηζζφηεξεο γλψζεηο γηα ηνπο ηξφπνπο κείσζεο παξά γηα ηα απνηειέζκαηα θαη ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ζ εξεπλήηξηα θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη έλα λέν εθπαηδεπηηθφ πιαίζην φθεηιε λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα λα γίλεη αλαθαηαλνκή ησλ γλψζεσλ ζηνπο ηνκείο ησλ αηηηψλ, απνηειεζκάησλ θαη ζηξαηεγηθψλ κείσζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Γηαθνξνπνηεκέλα επξήκαηα γηα ηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηώλ ηελ εξγαζία ησλ εξεπλεηψλ Jakobsson, Makitalo & Saljo (2009) ηα επξήκαηα παξνπζηάζηεθαλ δηαθνξνπνηεκέλα απφ απηά πξνεγνχκελσλ εξεπλψλ πνπ δηαηείλνληαη κεησκέλε θαηαλφεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο απφ ηνπο καζεηέο, θαζψο θαη ηελ χπαξμε παξαλνήζεσλ θαη απιντθψλ απφςεσλ εθ κέξνπο ηνπο, γηα ηηο νπνίεο ηα απνηειέζκαηα ηεο δηδαζθαιίαο είλαη πεξηνξηζκέλα. Ζ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε ζε κία ηάμε 20 παηδηψλ, εηψλ, ηα νπνία αθνχ ρσξίζηεθαλ ζε 5 νκάδεο, αληηκεηψπηζαλ δχν δηαθνξεηηθά ζελάξηα ζρεηηθά κε ηε κειινληηθή ζεξκνθξαζία ηεο γεο θαη ην θιίκα ηεο. Σν έλα ζελάξην ππνζηήξηδε φηη ην βφξεην εκηζθαίξην εηζέξρεηαη ζε κία λέα επνρή παγεηψλσλ θαη ην άιιν φηη ε κέζε ζεξκνθξαζία ηεο γεο απμάλεηαη. Ζ εξγαζία δηήξθεζε 6 εβδνκάδεο (20 καζήκαηα) θαη ζ φιε ηε δηάξθεηά ηεο ηα παηδηά είραλ πξφζβαζε ζην internet, ζε βηβιία θαη άξζξα. Σα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο ζπλεγνξνχλ ζην φηη ηα επξήκαηα πξνεγνχκελσλ εξεπλψλ είλαη ίζσο ζε κεγάιν βαζκφ ηερλεηά πξντφληα ηεο εξεπλεηηθήο κεζφδνπ πνπ είρε εθαξκνζηεί, θπξίσο φηαλ επξφθεηην γηα γξαπηά εξσηεκαηνιφγηα. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο αλ παξαθνινπζήζνπκε ηελ εξγαζία ησλ καζεηψλ ζην ζρνιείν γηα κία καθξά πεξίνδν, πνιιέο απφ ηηο παξαλνήζεηο πνπ αλαθέξνληαη ζηε βηβιηνγξαθία δελ εκθαλίδνληαη. Τπνζηεξίδεηαη φηη ε γλψζε ησλ καζεηψλ ζε πεξίπινθα θαηλφκελα απηνχ ηνπ είδνπο δελ αληαπνθξίλεηαη ζε ζπκβαηηθνχ ηχπνπ εξσηεκαηνιφγηα, ελψ ην λα αθνχκε ηνπο καζεηέο θαζψο εκπιέθνληαη ζε δηαδηθαζίεο κάζεζεο κπνξεί λα είλαη πνιχ πην παξαγσγηθφο ηξφπνο θαηαγξαθήο θαη θαηαλφεζεο ησλ ηδεψλ ηνπο.

114 Αληηιήςεηο θνηηεηώλ / εθπαηδεπηηθώλ Οη Lombardi & Sinatra (2010) πξαγκαηνπνίεζαλ έξεπλα ζε δείγκα 23 πξνπηπρηαθψλ θνηηεηψλ ελφο παλεπηζηεκίνπ ζηηο λνηηνδπηηθέο Ζ.Π.Α. Ξεθίλεζαλ απφ ηξεηο βαζηθέο παξαλνήζεηο πνπ έρνπλ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή νη θνηηεηέο, ησλ νπνίσλ ε ζρεηηθή πιεξνθφξεζή πξνέξρεηαη απφ ηα κέζα ελεκέξσζεο θαη ην ζρνιείν: ηε ζχγρπζε ησλ ελλνηψλ θιίκα θαη θαηξφο, ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο σο πξσηαξρηθφ παξάγνληα ζηελ αχμεζε ηεο παγθφζκηαο ζεξκνθξαζίαο θαη ηε ζχλδεζε άζρεησλ επηδξάζεσλ ηεο ξχπαλζεο (πέηακα ζθνππηδηψλ, δηάζεζε ξαδηελεξγψλ απνβιήησλ, θσηνρεκηθφ λέθνο) κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Ζ έξεπλα εζηίαζε ζηνλ πξψην παξάγνληα θαη εμέηαζε ηε ζρέζε αλάκεζα ζηε γλψζε ηεο έλλνηαο ηνπ γεσινγηθνχ ρξφλνπ θαη ηελ θαηαλφεζε ηεο δηαθνξάο ζηνπο φξνπο θαηξφο θαη θιίκα, θαζψο θαη πψο ηα παξαπάλσ επεξεάδνπλ ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ γηα ηελ χπαξμε ή φρη αλζξσπνγελψλ αηηηψλ πνπ νδεγνχλ ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή (students perceptions about the plausibility of human-induced global climate change). Καηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη ε γλψζε ηεο έλλνηαο ηνπ γεσινγηθνχ ρξφλνπ θαη νη πεπνηζήζεηο γηα αλζξσπνγελή πξνέιεπζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο νδεγνχλ ζε απμεκέλε θαηαλφεζε ησλ δηαθνξψλ κεηαμχ θαηξνχ θαη θιίκαηνο, πνπ είλαη κία ζπλεζηζκέλε πεγή παξαλνήζεσλ ζρεηηθά κε ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε. Δπηπιένλ νη θνηηεηέο κπνξνχλ λα θαηαλνήζνπλ ηε ζεκαζία ησλ φξσλ «θαηξφο» θαη «θιίκα», αθφκε θαη κεηά απφ ζχληνκεο ζρεηηθά δηδαθηηθέο παξεκβάζεηο. Πέξα φκσο απφ ηηο έξεπλεο γηα ηηο απφςεηο ησλ καζεηψλ έρνπλ γίλεη θαη εξγαζίεο πνπ δηεξεπλνχλ ηηο αληηιήςεηο ησλ δαζθάισλ γηα ηα ζέκαηα πνπ εκπιέθνληαη ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Μία απ απηέο είλαη ε εξγαζία ησλ Michail, Stamou & Stamou (2007). χκθσλα κ απηή, ζηελ Διιάδα νη πεξηζζφηεξνη καζεηέο δεκνηηθνχ απνθηνχλ γλψζεηο γηα ην πεξηβάιινλ κέζα απφ ηα καζήκαηα ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ. Δπνκέλσο νη δάζθαινη είλαη ππεχζπλνη γηα ηελ πεξηβαιινληηθή ελεκέξσζε ησλ καζεηψλ θαη θαηά ζπλέπεηα ν βαζκφο ηεο δηθήο ηνπο ελεκέξσζεο αλακθηζβήηεηα επεξεάδεη ηελ ελεκέξσζε πνπ κεηαδίδνπλ ζηα παηδηά. Ζ έξεπλα αθνξνχζε ηνπο Έιιελεο δαζθάινπο θαη ηηο απφςεηο ηνπο γηα ηα ηξία πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα (φμηλε βξνρή, θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο) θαη θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη ε πιεξνθφξεζή ηνπο γηα ηα πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα πξνέξρεηαη θπξίσο απφ ηα κέζα ελεκέξσζεο θαη ππνιείπεηαη επηζηεκνληθψλ φξσλ θαη φηη θαη απηνί έρνπλ θελά θαη παξαλνήζεηο. πγθεθξηκέλα πνιινί απφ ηνπο δαζθάινπο έηεηλαλ λα ζπλδέζνπλ ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Δπξέσο δηαδεδνκέλε ήηαλ θαη ε άπνςε φηη ην φδνλ βξίζθεηαη κφλν ζηελ αλψηεξε αηκφζθαηξα, θαζψο θαη φηη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ε φμηλε βξνρή είλαη απνθιεηζηηθά αλζξσπνγελείο δηαηαξαρέο. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο ηα απνηειέζκαηα ηεο εξγαζίαο ηνπο ζπλέθιηλαλ κε απηά άιισλ εξγαζηψλ, δειαδή φηη νη δάζθαινη γεληθά κπνξνχλ λα δηαθξίλνπλ ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο πνπ νδεγνχλ ζηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο, θαζψο θαη ηηο ζπλέπεηεο ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο θαη ηνπ θαηλνκέλνπ

115 95 ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Δπηπιένλ ζρεηηθέο έξεπλεο επηβεβαίσλαλ ηα απνηειέζκαηα ηεο ελ ιφγσ εξγαζίαο ζρεηηθά κε ηελ παξαλφεζε γηα ηε ζχλδεζε ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο θαη ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, αλ θαη γεληθά απφ ηελ έξεπλα απηή πξνέθπςε φηη νη Έιιελεο δάζθαινη έρνπλ πεξηζζφηεξα θελά ζε πεξηβαιινληηθέο γλψζεηο απφ ζπλαδέιθνπο ηνπο ζε άιιεο ρψξεο. Ζ Ratinen (2011) δηεξεχλεζε ηελ θαηαλφεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ απφ ζπνπδαζηέο δαζθάινπο ζηε Φηλιαλδία, κέζσ εξσηεκαηνινγίσλ αλνηθηνχ θαη θιεηζηνχ ηχπνπ. Οη απαληήζεηο ηνπο ζην αλνηθηφ εξσηεκαηνιφγην απνηππψζεθαλ κε ηε ρξήζε λνεηηθψλ ραξηψλ. Ζ έξεπλα θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη ε γλψζε ησλ θνηηεηψλ είλαη αλαζθαιήο θαη κε παξαλνήζεηο. Ζ αληίιεςή ηνπο γηα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ σο θπζηθφ θαηλφκελν πνπ ξπζκίδεη ην θιίκα ηεο γεο είλαη αζαθήο. Δπίζεο ιίγνη θαηαλννχλ ηε θχζε ηεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο θαη ην κεραληζκφ κε ηνλ νπνίν εκπιέθεηαη ζην παξαπάλσ θαηλφκελν. Σν αλνηρηφ εξσηεκαηνιφγην έδεημε φηη ε θαηαλφεζε γηα ηηο δηαδηθαζίεο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ζηελ αηκφζθαηξα είλαη αηειείο θαζψο θάπνηνη ζπλδένπλ ηε ξχπαλζε κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Οη εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ απνθάιπςαλ φηη ιηγφηεξνη απφ ηνπο κηζνχο θνηηεηέο δελ αλαγλσξίδνπλ ην ηξνπνζθαηξηθφ φδνλ σο ζεξκνθεπηθφ αέξην, ελψ δελ ππάξρεη θακία απνιχησο ζρεηηθή αλαθνξά ζην αλνηρηφ εξσηεκαηνιφγην. Σα νθηψ δέθαηα ησλ εξσηεζέλησλ ζεσξνχλ φηη ππάξρεη ζρέζε αλάκεζα ζην θαηλφκελν θαη ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο. χκθσλα κε ην λνεηηθφ ηνπο κνληέιν έρνπκε ππεξβνιηθή δηείζδπζε ηεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο ζηε γε, ίζσο κέζσ ησλ νπψλ ζην ζηξψκα ηνπ φδνληνο. Ζ πνζνηηθή αλάιπζε αλέδεημε φηη ε ππεξηψδεο αθηηλνβνιία ζπγρέεηαη κε ηε ζεξκηθή. Οη θνηηεηέο είραλ θαιχηεξε θαηαλφεζε ησλ ζπλεπεηψλ ηνπ εληζρπκέλνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Μεξηθέο παξαλνήζεηο ήηαλ θνηλέο. Πεξίπνπ νη κηζνί ζεσξνχζαλ ηελ φμηλε βξνρή σο ζπλέπεηα ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο θαη πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο κηζνχο φηη ε ακφιπβδε βελδίλε ζα κπνξνχζε λα κεηψζεη ην θαηλφκελν. Οη εξσηεζέληεο είραλ γεληθά ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζην πεξηβάιινλ. Σν 59% απηψλ δήισζαλ έηνηκνη λα θάλνπλ ζπκβηβαζκνχο ζηελ πξνζσπηθή ηνπο επεκεξία γηα έλα θαιχηεξν πεξηβάιινλ ζην κέιινλ. Ζ αλάιπζε έδεημε φηη φζν ιηγφηεξν γλψξηδαλ νη ζπγθεθξηκέλνη θνηηεηέο γηα ηηο ζπλέπεηεο θαη ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηφζν πην θηινπεξηβαιινληηθέο ζηάζεηο θαηείραλ. Πεξηζζφηεξεο παξαλνήζεηο γεληθά θάλεθε φηη είραλ νη γπλαίθεο. Ζ Ratinen (2011) γηα ηε δηδαζθαιία ηνπ θαηλνκέλνπ πξνηείλεη ηε ρξήζε λνεηηθψλ ραξηψλ θαη κνληέισλ. Οη λνεηηθνί ράξηεο βνεζνχλ ηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα αλαδηαξζξψζνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. ηαλ πεξηέρνπλ ζεηηθά κέηξα γηα ηελ απνθπγή ηεο ελίζρπζεο ηνπ θαηλνκέλνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ φρη κφλν ζηελ θαηαλφεζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, αιιά θαη ζηε δηακφξθσζε ζπλεηδεηνπνηεκέλσλ πνιηηψλ.

116 Έξεπλεο γηα ηε ζρέζε γλώζεο κε πξνζπκία αλάιεςεο δξάζεο ε έξεπλα ησλ Boyes, Skamp & Stanisstreet (2009) κειεηήζεθαλ νη απφςεηο 500 καζεηψλ, ειηθίαο 7 έσο 10 εηψλ απφ ηξία ζρνιεία ηεο Απζηξαιίαο γηα ην πφζν ρξήζηκεο ζα ήηαλ ίζσο θάπνηεο πξάμεηο γηα ηε κείσζε ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο, ηελ πξνζπκία ηνπο λα αλαιάβνπλ ηέηνηεο δξάζεηο θαη ην βαζκφ ζχλδεζεο ησλ δχν πξνεγνχκελσλ. Γηα θάπνηεο πξάμεηο ν βαζκφο ζηνλ νπνίν νη καζεηέο εμέθξαζαλ ηελ πξνζπκία λα δξάζνπλ είλαη κεγαιχηεξνο απ απηφλ πνπ ίζσο ζα πεξίκελε θαλείο απφ ην βαζκφ ζηνλ νπνίν πίζηεπαλ φηη ε πξάμε απηή ζα ήηαλ ρξήζηκε. Απηέο είλαη νη πξάμεηο πνπ πξνθαινχλ ηε κηθξφηεξε «αλαζηάησζε», φπσο ην ζβήζηκν ηνπ δηαθφπηε, ή απηέο πνπ απνηεινχλ κέξνο ηεο θνηλσληθήο πξαθηηθήο, φπσο ε αλαθχθισζε ή πξάμεηο πέξα απφ ηνλ άκεζν έιεγρφ ηνπο, φπσο ε αγνξά κε ελεξγνβφξσλ νηθηαθψλ ζπζθεπψλ. Δλψ γηα άιιεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνζσπηθή κεηαθίλεζε, φπσο ε αγνξά κηθξφηεξσλ απηνθηλήησλ ή ε ρξεζηκνπνίεζε κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο θαη ε παξαγσγή ειεθηξηζκνχ απφ ππξεληθνχο ζηαζκνχο, ελψ ζεσξνχληαη απφ ηνπο καζεηέο φηη ζα ήηαλ ρξήζηκεο, δελ ππάξρεη ε αλάινγε πξνζπκία γηα αληίζηνηρε δξάζε. Δκθαλίδνληαη αληηθίλεηξα γηα θηινπεξηβαιινληηθή δξάζε πνπ ζρεηίδνληαη κε πξνζσπηθή ελφριεζε/αλαζηάησζε θαη ηελ αλεζπρία γηα ηελ ππξεληθή ελέξγεηα. Δξεπλήζεθε αθφκε ε ζρέζε αλάκεζα ζηελ πξνζπκία πνπ εμέθξαζαλ νη καζεηέο γηα ζπγθεθξηκέλεο δξάζεηο θαη ηελ πίζηε ηνπο γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα απηψλ ησλ δξάζεσλ, σο έλα κέηξν ηεο πηζαλήο απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ ελίζρπζε ηεο θηινπεξηβαιινληηθήο ζπκπεξηθνξάο. Γηα θάπνηεο δξάζεηο, φπσο γηα παξάδεηγκα ε ρξήζε ησλ κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο, απηή ε ζρέζε ήηαλ αδχλακε. Έηζη, ζχκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο, αθφκε θαη ε αιιαγή αληίιεςεο γηα ηε ρξεζηκφηεηα απηήο ηεο πξάμεο δελ αλακέλεηαη λα νδεγήζεη ζε ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηε ζπκπεξηθνξά. απηέο ηηο πεξηπηψζεηο, άιιεο πξνζεγγίζεηο θαη θίλεηξα πξέπεη λα δνζνχλ γηα λα πείζνπλ ηνπο αλζξψπνπο λα αιιάμνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο. Γηα άιιεο δξάζεηο ε ζρέζε είλαη ηζρπξή, κε απνηέιεζκα ε πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε λα κπνξεί λα είλαη απνηειεζκαηηθή, εηδηθά αλ κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ δελ είλαη ήδε πξφζπκν λα αλαιάβεη ηε ζπγθεθξηκέλε δξάζε. απηή ηελ θαηεγνξία πεξηιακβάλνληαη ε θαηαλάισζε ιηγφηεξνπ θξέαηνο θαη ε παξαγσγή ειεθηξηζκνχ απφ αλαλεψζηκεο πεγέο έζησ θαη κε αθξηβφηεξν αληίηηκν. πσο αλαθέξεηαη ζηελ ελ ιφγσ εξγαζία, άιιεο έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη ε γλψζε θαη ε ζπκπεξηθνξά ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο (Yencken,2000), ελψ ζε άιιεο θάλεθε φηη ε ζρέζε δελ είλαη πνιχ ηζρπξή (Kollmuss &Agyeman, 2002, Posch, 1993, Rajecki, 1982), ππάξρεη δειαδή έλα «ράζκα» αλάκεζα ζηε γλψζε θαη ηε ζπκπεξηθνξά. Πνιινί παξάγνληεο κπνξεί λα είλαη ππεχζπλνη γη απηφ ην ράζκα. Καη αξράο ε γλψζε κπνξεί λα κελ νδεγεί απηφκαηα ζε αιιαγέο ζηηο πξάμεηο, γηαηί ε ζπκπεξηθνξά επεξεάδεηαη απφ έλα πιήζνο άιισλ παξακέηξσλ φπσο ε ζηάζε απέλαληη ζην πεξηβάιινλ, παξάγνληεο φπσο ε επθνιία ηνπ λα αλαιάβνπκε θάπνηα δξάζε ή ην θνηλσληθφ ππφβαζξν. (Pruneau et al, 2007). Γεχηεξνλ, απηφ ην ράζκα κπνξεί λα νθείιεηαη ζην φηη ν νξηζκφο ηεο γλψζεο θαη θαη επέθηαζε νη εθπαηδεπηηθνί

117 97 καο ζηφρνη είλαη πνιχ ζηελνί. Γηα παξάδεηγκα, ν Jensen(2002) ππνζηεξίδεη φηη ε πεξηβαιινληηθή γλψζε δε ζα έπξεπε λα πεξηνξίδεηαη κφλν ζηα απνηειέζκαηα, αιιά λα πεξηιακβάλεη γλψζεηο γηα ηηο αηηίεο, ηηο ζηξαηεγηθέο γηα αιιαγή θαη ηηο ελαιιαθηηθέο φςεηο ηνπ ζέκαηνο. πνπ ε γλψζε αλαθέξεηαη θαη ζε νηθνινγηθή ζπκπεξηθνξά θαη φρη κφλν ζε νηθνινγηθά γεγνλφηα θαη θαηαλφεζε ε ζρέζε αλάκεζα ζε γλψζε θαη πξάμε θαίλεηαη ηζρπξφηεξε. (Kaiser et al, 1999). Έλαο ηξίηνο ιφγνο γηα ην «ράζκα» είλαη φηη πνιιέο κειέηεο ζπλδένπλ ηελ πεξηβαιινληηθή γλψζε γεληθά θαη φια ηα θηινπεξηβαιινληηθά πξφηππα ζπκπεξηθνξάο θη φρη ζπγθεθξηκέλεο γλψζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο. (Kollmuss & Agyeman, 2002). Δπίζεο νη λένη άλζξσπνη πξέπεη λα αηζζάλνληαη φηη νη πξάμεηο ηνπο ζα έρνπλ απνηέιεζκα (Schreiner et al. 2005). Αλάινγνπο εξεπλεηηθνχο ζηφρνπο είρε θαη ε εξγαζία ησλ Μαιαλδξάθε, Stanisstreet & Boyes (2009) ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ καζεηέο πνπ θνηηνχζαλ ζηελ έθηε δεκνηηθνχ έσο θαη ηελ πξψηε ηάμε ηνπ ιπθείνπ. θνπφο ηεο ήηαλ ε θαηαζθεπή δεηθηψλ πνπ ζα κπνξνχζαλ λα απνδψζνπλ κε πνζνηηθφ ηξφπν ηε ζρέζε αλάκεζα ζηελ πξνζπκία ησλ καζεηψλ λα αλαιάβνπλ ζπγθεθξηκέλεο δξάζεηο θηιηθέο πξνο ην πεξηβάιινλ θαη ηεο πεπνίζεζήο ηνπο γηα ηε ρξεζηκφηεηα ησλ ελ ιφγσ δξάζεσλ ζηε κείσζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ε πξνζπκία πνπ έδεημαλ νη καζεηέο λα αλαιάβνπλ νξηζκέλεο δξάζεηο (π.ρ. αλαθχθισζε, κείσζε ησλ γεπκάησλ πνπ πεξηέρνπλ θξέαο) ήηαλ κεγαιχηεξε απ απηή πνπ ζα πεξίκελε θάπνηνο κε βάζε ηελ πεπνίζεζή ηνπο γηα ηε ρξεζηκφηεηα ησλ ζπγθεθξηκέλσλ δξάζεσλ. Βέβαηα ε αλαθχθισζε φπσο θαη ε εμνηθνλφκεζε ειεθηξηθήο ελέξγεηαο είλαη δξάζεηο νη νπνίεο εθηφο απφ απμεκέλε «πεξηβαιινληηθή θηιηθφηεηα» θάλεθε λα έρνπλ θαη ηελ πςειφηεξε «θπζηθή πξνδηάζεζε» εθ κέξνπο ησλ καζεηψλ γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζή ηνπο. Αληίζεηα γηα άιιεο δξάζεηο (π.ρ. ρξήζε δεκφζηαο ζπγθνηλσλίαο) ηα παηδηά εμέθξαζαλ ιηγφηεξε πξνζπκία απ φζε αλακελφηαλ δεδνκέλεο ηεο ρξεζηκφηεηαο πνπ ζεσξνχζαλ φηη έρνπλ νη δξάζεηο απηέο. Δπηπιένλ, γηα νξηζκέλεο δξάζεηο, φπσο ν θαηαλαισηηζκφο, ε αχμεζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ θφξσλ θαη ε ρξήζε ηνπ απηνθηλήηνπ αληί ησλ κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο, ε ελδερφκελε απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο θάλεθε λα είλαη πεξηνξηζκέλε, θάηη πνπ πξαθηηθά ζεκαίλεη φηη αθφκε θη αλ κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο νη καζεηέο πείζνληαλ γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ ζπγθεθξηκέλσλ δξάζεσλ, δε ζα ήηαλ θαη ηφζν πξφζπκνη λα ηηο πηνζεηήζνπλ, ελψ γηα άιιεο, φπσο ν πεξηνξηζκφο ησλ ιηπαζκάησλ, ε εθπαίδεπζε θάλεθε λα είλαη πην απνηειεζκαηηθή. Δπίζεο γηα δξάζεηο φπσο ε πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε θαη ε επηπιένλ κφλσζε ζηα ζπίηηα θάλεθε φηη ε εθπαίδεπζε ιίγν κπνξεί λα ζπλεηζθέξεη ζην λα πεηζζνχλ νη καζεηέο φηη ζπληεινχλ ζηε κείσζε ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο. Ζ έξεπλα ηεο Nolan (2010) αθνξνχζε ηελ επίδξαζε ζε δηάθνξεο πιεζπζκηαθέο νκάδεο ηεο ηαηλίαο An Inconvenient Truth ηνπ Al Gore. Απηή πξνβιήζεθε ην 2006 θαη έθηνηε ηελ είδαλ εθαηνκκχξηα άλζξσπνη, ελψ πνιιέο ρψξεο πξφηεηλαλ λα ρξεζηκνπνηεζεί σο εθπαηδεπηηθφ εξγαιείν ζηελ ηάμε. Ζ έξεπλα πξνζπάζεζε λα εμεηάζεη αλ ε ηαηλία πεηπραίλεη ηνπο πξνθαλείο ζηφρνπο ηεο, δειαδή λα απμήζεη ηε γλψζε θαη ην ελδηαθέξνλ θαη λα θηλεηνπνηήζεη ηνπο αλζξψπνπο, ψζηε λα κεηψζνπλ ηηο εθπνκπέο ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Γχν κειέηεο έγηλαλ, κία ζ έλα δείγκα αηφκσλ πνπ πήγαλ κε δηθή ηνπο πξσηνβνπιία λα παξαθνινπζήζνπλ ηελ ηαηλία θαη κία

118 98 ζ έλα δείγκα θνηηεηψλ πνπ θιήζεθαλ λα ηελ παξαθνινπζήζνπλ. Απηέο έδεημαλ φηη ε ηαηλία απμάλεη ηε γλψζε γηα ηηο αηηίεο ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο, ην ελδηαθέξνλ γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηελ πξνζπκία λα κεηψζνπκε ηα ζεξκνθεπηθά αέξηα. Παξ φια απηά ηα απνηειέζκαηα θαη ζηα δχν δείγκαηα έδεημαλ φηη ε πξνζπκία γηα δξάζε ακέζσο κεηά ηελ παξαθνινχζεζε ηεο ηαηλίαο δε κεηαθξάδεηαη ζε ελεξγή δξάζε έλα κήλα αξγφηεξα. Ζ Nolan εμέηαζε επίζεο ηε ζρέζε αλάκεζα ζηε γλψζε θαη ηε ζπκπεξηθνξά θαη ηηο δηάθνξεο ζεσξίεο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί ζρεηηθά. χκθσλα κε ηε ζεσξία ειιείκκαηνο γλψζεο (Knowledge-deficit theory) ππάξρεη αηηηψδεο ζρέζε αλάκεζα ζηε γλψζε θαη ηε ζπκπεξηθνξά (Schultz, 2002). Ζ βαζηθή ηεο παξαδνρή είλαη φηη νη άλζξσπνη ζέινπλ λα βνεζήζνπλ (ηνπο εαπηνχο ηνπο, ην πεξηβάιινλ θ.α.) άιια έρνπλ έιιεηκκα πιεξνθφξεζεο γηα ην πψο ή γηαηί πξέπεη λα αιιάμνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο. Έηζη, ζχκθσλα κ απηή ηε ζεσξία, ε ιχζε γηα ηε κε δξάζε είλαη ή παξνρή πιεξνθφξεζεο. Πάλησο, θαηά ηελ εξεπλήηξηα, ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο νη άλζξσπνη έρνπλ ηε γλψζε πνπ απαηηείηαη γηα λα εκπιαθνχλ ζε ζπκπεξηθνξέο ζρεηηθέο κε ην πεξηβάιινλ, αιιά ππάξρεη έιιεηςε θηλήηξνπ γηα λα ην θάλνπλ. Χο απνηέιεζκα απηνχ νη πεξηζζφηεξεο εθζηξαηείεο πιεξνθφξεζεο δελ νδεγνχλ ζε αιιαγέο ζηε ζπκπεξηθνξά πνπ έρνπλ δηάξθεηα. (Schultz, 2002, Stern, 1999). Απφ ηελ άιιε κεξηά ε ζεσξία ελεξγνπνίεζεο ηνπ εζηθνχ πξνηχπνπ-εζηθή λφξκα θαηά ηνλ Schwartz s (1970), εηζεγείηαη φηη ε πιεξνθφξεζε ζρεηηθά κε ηηο επηπηψζεηο κηαο ζπκπεξηθνξάο κπνξεί λα νδεγήζεη ζε αιιαγή ηεο. Δηδηθά ν Schwartz έδεημε φηη ε επίγλσζε ησλ αξλεηηθψλ ζπλεπεηψλ πξνο πνιχηηκα πξφζσπα ή αληηθείκελα απμάλεη ηελ πξνζπκία γηα δξάζεηο πνπ ηα πξνζηαηεχνπλ. Δπηπιένλ πξφζζεηεο κειέηεο έδεημαλ φηη δξάζεηο φπσο ε πξνβνιή ηεο ηαηλίαο είλαη απνηειεζκαηηθέο κφλν φηαλ ην δήηεκα πνπ καο ελδηαθέξεη δελ είλαη ήδε βαζηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ νκάδα ζηφρν (Odermiller, 1995). Αλ ην ζέκα είλαη ήδε πνιχ ζεκαληηθφ ην λα εζηηάζνπκε ζην πφζν άζρεκε είλαη ήδε ε θαηάζηαζε κπνξεί λα κεηψζεη ην βαζκφ ζηνλ νπνίν θάπνηνο ληψζεη φηη κπνξεί λα είλαη απνηειεζκαηηθφο, επνκέλσο θαη ηελ πηζαλφηεηα λα αλαιάβεη δξάζε. Ζ Nolan θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη παξφιν πνπ ε πιεξνθφξεζε ίζσο δελ νδεγήζεη ζε αιιαγή ζπκπεξηθνξάο κπνξεί λα ζπλεηζθέξεη ζε αλάπηπμε πεξηβαιινληηθήο παηδείαο. Οη εθζηξαηείεο πιεξνθφξεζεο, φπσο ε ηαηλία An Inconvenient Truth είλαη ζπρλά αξθεηά απνηειεζκαηηθέο ζην λα απμήζνπλ ηελ επίγλσζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ δεηεκάησλ (Werner, Rhodes & Partain, 1998). Πάλησο ε ζρέζε κεηαμχ γλψζεο θαη ελδηαθέξνληνο δε ζα έπξεπε λα ζεσξείηαη δεδνκέλε. Γηα παξάδεηγκα ζηελ έξεπλα ησλ Kellstedt, Zahran & Vedlitz (2008) βξέζεθε αξλεηηθή ζρέζε αλάκεζα ζην βαζκφ πιεξνθφξεζεο γηα ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε θαη ην ελδηαθέξνλ (δειαδή νη άλζξσπνη πνπ ήηαλ πεξηζζφηεξν ελεκεξσκέλνη ήηαλ θαη νη πην αδηάθνξνη).

119 ύλνςε πσο θαίλεηαη απφ ηα παξαπάλσ νη καζεηέο έρνπλ γλψζεηο αξθεηά θνληά ζηηο επηζηεκνληθά απνδεθηέο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ηηο αηηίεο θαη ηηο επηπηψζεηο ηεο. Ζ πιεηνλφηεηά ηνπο αλαγλσξίδεη ην ξφιν ησλ θαχζεσλ ζηηο κεηαθνξέο θαη ηελ παξαγσγή (π.ρ. απηνθίλεηα θαη εξγνζηάζηα) σο θχξηα αηηία γηα ηελ ελίζρπζή ηεο, θάπνηεο θνξέο κάιηζηα ηνπ απνδίδνπλ κεγαιχηεξε βαξχηεηα απ φζε πξαγκαηηθά έρεη (Shepardson, Nigoyi, Choi & Charusombatb, 2009). Δπίζεο ηα πεξηζζφηεξα παηδηά ζεσξνχλ φηη νη θχξηεο ζπλέπεηέο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο είλαη ε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο θαη ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Koulaidis & Christidou, 1999, Βνπδξηζιήο 2007). Γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπ θαηλνκέλνπ πξνηείλνπλ ηε δεληξνθχηεπζε θαη ηε κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ απηνθηλήησλ (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Francis, Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993, Shepardson, Nigoyi, Choi, & Charusombatb, 2009), ηε κείσζε ησλ εθπνκπψλ απφ ηα εξγνζηάζηα (Daniel, Stanisstreet & Boyes, 2004, Shepardson, Nigoyi,Choi & Charusombatb, 2009), ηε ρξήζε αλαλεψζηκσλ πεγψλ ελέξγεηαο (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Francis, Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993, Daniel, Stanisstreet & Boyes, 2004) θαη ηε κείσζε ηεο ξχπαλζεο (Shepardson, Nigoyi, Choi & Charusombatb, 2009, Ζν, 2009). Πέξα φκσο απφ ηηο ζσζηέο ηδέεο ηα παηδηά έρνπλ θη έλα πιήζνο απφ ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο ζρεηηθά κε κεγάια πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα θαη ζπγθεθξηκέλα κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Οη πεξηζζφηεξεο απ απηέο ππνρσξνχλ κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο, ππάξρνπλ φκσο θαη θάπνηεο, φπσο ε ζρέζε ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο κε ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε, πνπ εκκέλνπλ θαη ηηο ζπλαληάκε αθφκε θαη ζε ελήιηθεο. Οη πην βαζηθέο απ απηέο ηηο παξαλνήζεηο εληνπίδνληαη ζηνπο παξαθάησ άμνλεο: Βαζηθέο έλλνηεο Γηάθξηζε ησλ εηδψλ ηεο αθηηλνβνιίαο. Σα παηδηά δε δηαθξίλνπλ ηε γήηλε απφ ηελ ειηαθή αθηηλνβνιία, θαζψο θαη ηε δηαθνξά αλάκεζα ζηελ ππεξηψδε, νξαηή θαη ππέξπζξε. (Koulaidis & Christidou, 1999) Σα είδε ηεο αθηηλνβνιίαο πνπ εκπιέθεηαη ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. (Koulaidis & Christidou, 1999, Ratinen, 2011) Σα είδε ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ. (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Koulaidis & Christidou, 1999, Βνπδξηζιήο, 2007, Ratinen, 2011) Σε ζέζε θαη ηελ θαηαλνκή ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ ζηελ αηκφζθαηξα. ε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ζεσξνχλ φηη ζρεκαηίδνπλ έλα ιεπηφ ζηξψκα πάλσ απφ ην έδαθνο. (Koulaidis & Christidou, 1999, Shepardson, Choi & Charusombatb, 2009) Σε ζρέζε θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο. (Francis, Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993, Koulaidis & Christidou, 1999)

120 100 Σε δηάθξηζε κεηαμχ θιίκαηνο θαη θαηξνχ. (Ho, 2009, Lombardi & Sinatra, 2010) Αηηίεο Σξχπα ηνπ φδνληνο. (Boyes, Chuckran, & Stanisstreet 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Koulaidis & Christidou, 1999, Rye, Rubba & Wiesenmayer, 1997, Ho, 2009, Ratinen, 2011 ) Δπηβιαβείο πξάμεηο γηα ην πεξηβάιινλ πνπ φκσο δε ζπλδένληαη κε ηελ ππεξζέξκαλζε, φπσο ζθνππίδηα ζηα πνηάκηα, πέηακα ζθνππηδηψλ(littering), (Boyes & Stanisstreet, 1993) Ρχπαλζε, φμηλε βξνρή, ππξεληθά απφβιεηα (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet 1993) Υισξνθζνξάλζξαθεο (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Francis, Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993, Βνπδξηζιήο, 2007) Μεηαβνιή ηνπ πνζνχ ηεο εηζεξρφκελεο αθηηλνβνιίαο. (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993) Καπλφο ηζηγάξνπ (Βνπδξηζιήο, 2007) πλέπεηεο Κακία επίπησζε ζηελ πξνζσπηθή δσή ησλ εξσηψκελσλ. (Shepardson, Choi & Charusombatb, 2009) Καξθίλνο ηνπ δέξκαηνο. (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Ratinen, 2011) Σξχπα ηνπ φδνληνο. (Βνπδξηζιήο, 2007) Λύζεηο Πεξηβαιινληηθά θηιηθέο πξάμεηο, παξφιν πνπ δε ζπλδένληαη άκεζα κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή: i. πξνζηαζία άγξησλ δψσλ (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Boyes, Stanisstreet & Yongling, 2008) ii. κείσζε ππξεληθήο ελέξγεηαο/ππξεληθψλ φπισλ (Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993, Daniel, Stanisstreet & Boyes, 2004, Βνπδξηζιήο, 2007) iii. δηαηήξεζε θαζαξψλ αθηψλ (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993) iv. ρξήζε ακφιπβδεο βελδίλεο (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Francis, Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993, Daniel, Stanisstreet & Boyes, 2004) v. κείσζε θξένλ/ρισξνθζνξαλζξάθσλ (Boyes, Stanisstreet & Yongling, 2008, Βνπδξηζιήο, 2007) Γηαθνπή θαπλίζκαηνο. (Boyes, Stanisstreet & Yongling, 2008) Πξνζηαζία ζηξψκαηνο φδνληνο. (Daniel, Stanisstreet & Bνyes, 2004, Boyes, Stanisstreet & Yongling, 2008)

121 101 Δπίζεο ζχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε ε γλψζε δελ νδεγεί απαξαίηεηα θαη ζηε δξάζε (Nolan, 2010) ή ηε θηινπεξηβαιινληηθή ζηάζε (Ratinen, 2011) θαη αθφκε ε πξνζπκία γηα αλάιεςε ζπγθεθξηκέλσλ δξάζεσλ δελ είλαη πάληα αλάινγε κε ηελ πεπνίζεζε ησλ ππνθείκελσλ γηα ηε ρξεζηκφηεηα απηψλ ησλ δξάζεσλ.(boyes, Skamp & Stanisstreet, 2009, Μαιαλδξάθεο, Stanisstreet & Boyes, 2009)

122 102 Κεθάιαην 3 ν Αλαθνξέο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη άιια πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα ζηα βηβιία ηνπ δεκνηηθνύ ζρνιείνπ χκθσλα κε ην Γηαζεκαηηθφ Δληαίν Πιαίζην Πξνγξακκάησλ πνπδψλ (ΓΔΠΠ) κία απφ ηηο βαζηθέο αξρέο ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο είλαη ε επαηζζεηνπνίεζε ησλ παηδηψλ γηα ηελ αλαγθαηφηεηα πξνζηαζίαο ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο θαη ε πηνζέηεζε αλάινγσλ πξνηχπσλ ζπκπεξηθνξάο. Αλαγλσξίδεηαη φηη γηα λα επηηεπρζεί απηφο ν ζθνπφο, απαηηείηαη θαηάιιειε παηδεία, ηελ νπνία θπξίσο ην ζρνιείν κπνξεί λα εμαζθαιίζεη γηα φινπο ηνπο καζεηέο-απξηαλνχο πνιίηεο. Με βάζε απηέο ηηο αξρέο θαη κέζα ζην πιαίζην ηεο δηαζεκαηηθήο πξνζέγγηζεο έρεη γίλεη πξνζπάζεηα γηα πηνζέηεζε δχν δηαθνξεηηθψλ, αιιά παξάιιεια ζπκπιεξσκαηηθψλ, κεηαμχ ηνπο, ζηξαηεγηθψλ ζρεδηαζκνχ ησλ Α.Π.. κε ηε ζπγθξφηεζε εληαίσλ αλεμάξηεησλ «δηαζεκαηηθψλ» δηδαθηηθψλ αληηθεηκέλσλ/καζεκάησλ θαη ηελ νξηδφληηα δηαζχλδεζε ησλ γλσζηηθψλ αληηθεηκέλσλ πνπ δηδάζθνληαη απηνηειψο. Χο απνηέιεζκα απηήο ηεο αξρήο παξαηεξνχκε φηη ζηα βηβιία ηνπ δεκνηηθνχ ππάξρνπλ νξηζκέλα θεθάιαηα θπξίσο ζην κάζεκα ηεο Μειέηεο Πεξηβάιινληνο πνπ αζρνινχληαη κε ζχγρξνλα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, ελψ πην ζπλεζηζκέλεο είλαη νη απιέο αλαθνξέο ζ απηά ζε πνιιά ζεκεία ησλ βηβιίσλ δηαθνξεηηθψλ καζεκάησλ. Δλδεηθηηθά αλαθέξνπκε ηα παξαθάησ: ην βηβιίν ηεο Μειέηεο Πεξηβάιινληνο ηεο Α ηάμεο ηνπ Γεκνηηθνχ ζην θεθάιαην κε ηίηιν «Πψο ε νηθνγέλεηα θξνληίδεη ην πεξηβάιινλ;» ππάξρνπλ εηθφλεο ζρεηηθέο κε ηελ εμνηθνλφκεζε λεξνχ θαη ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, ηε ρξήζε κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο θαη ηελ θαζαξηφηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο, θαζψο ζηφρνο ζχκθσλα κε ην ΓΔΠΠ είλαη λα αληηιεθζνχλ ηα παηδηά ηνπο φξνπο πνπ πξέπεη λα ηζρχνπλ ζηε δσή, µέζα θαη έμσ απφ ηελ νηθνγέλεηα, ζε ζρέζε µε ηελ πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο. Δπίζεο έρνπκε ηα θεθάιαηα κε ζέκα «Ζ ειεθηξηθή ελέξγεηα ζηε δσή καο» θαη «Κάλνπκε νηθνλνκία ζηελ ειεθηξηθή ελέξγεηα» κε θχξηνπο ζηφρνπο ηελ απφθηεζε απφ ηνπο καζεηέο µηαο βαζηθήο γλψζεο γηα ην πψο ρξεζηµνπνηείηαη ε ειεθηξηθή θπξίσο ελέξγεηα ζηελ θαζεµεξηλή δσή θαη αλάπηπμε ηνπ ελδηαθέξνληφο ηνπο γηα ηνπο ηξφπνπο εμνηθνλφµεζεο ηεο. ην βηβιίν ηεο Μειέηεο Πεξηβάιινληνο ηεο Β ηάμεο ηνπ Γεκνηηθνχ ζην θεθάιαην «Αλαθαιχπησ ην πξάζηλν ζηε ζπλνηθία» ππάξρνπλ θάπνηεο πξνηάζεηο γηα ηελ πξνζηαζία ησλ δψσλ θαη ησλ θπηψλ, ελψ ζ απηφ κε ηίηιν «Σα δψα πξνζαξκφδνληαη ζην πεξηβάιινλ» έρνπκε αλαθνξά ζηα απεηινχκελα είδε, κε ζηφρν ηελ πξνζέγγηζε απφ ηα παηδηά ηεο έλλνηαο ηεο αιιειεπίδξαζεο θπηψλ, δψσλ, πεξηβάιινληνο θαη πνηφηεηαο δσήο ηνπ αλζξψπνπ. Τπάξρνπλ επίζεο ελφηεηεο γηα ην λεξφ, κε πεξηγξαθή

123 103 ηνπ θχθινπ ηνπ λεξνχ, ηνλ θαηξφ θαη άιιε κε κλεία ζηελ ειηαθή, αηνιηθή θαη ελέξγεηα ηνπ λεξνχ. Σν θεθάιαην «Δλδηαθεξφκαζηε γηα ην πεξηβάιινλ» ζην αληίζηνηρν βηβιίν ηεο Γ ηάμεο ηνπ Γεκνηηθνχ δίλεηαη έκθαζε ζην λεξφ, ζην δάζνο, ζηε ξχπαλζε ηνπ αέξα, ζηελ ερνξχπαλζε θαη ζηα ζθνππίδηα, ψζηε λα γίλεη θαηαλνεηή ε επίδξαζε ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ αλζξψπνπ ζην θπζηθφ θαη ην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ. Αλαθέξεηαη επίζεο ε ζπλεηζθνξά ησλ θπβεξλήζεσλ, ησλ ζπιιφγσλ αιιά θαη ησλ θαζεκεξηλψλ ζπλεζεηψλ καο ζηελ επίιπζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ. ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην ηεο Μειέηεο Πεξηβάιινληνο γηα ηε Γ ηάμε ηνπ Γεκνηηθνχ έρνπκε νιφθιεξε ελφηεηα καζεκάησλ πνπ αλαθέξνληαη ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ θαη ζηελ πξνζηαζία ηνπ κε ηίηιν «Ζ θχζε είλαη ην ζπίηη καο». απηήλ πεξηέρεηαη ην θεθάιαην 6 φπνπ παξνπζηάδνληαη ζέκαηα ζρεηηθά κε ηε ξχπαλζε ηνπ αέξα, ηηο πεγέο θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ δεκηνπξγεί (αλαθέξεηαη θαη ε θαηαζηξνθή ησλ κλεκείσλ απφ ην λεξφ ηεο βξνρήο σο λχμε γηα ηελ φμηλε βξνρή) θαζψο θαη ηε ρξήζε κέζσλ κεηαθνξάο θηιηθψλ ζην πεξηβάιινλ. Σν θεθάιαην 7 πξαγκαηεχεηαη ην πξφβιεκα ησλ απνξξηκκάησλ θαη πξνηείλεη ηηο ιχζεηο ηνπ πεξηνξηζκνχ, αλαθχθισζεο θαη επαλαρξεζηκνπνίεζήο ηνπο, ελψ ζην επφκελν ηνλίδεηαη ε αμία ηνπ λεξνχ θαη ηα πξνβιήκαηα απφ ηε κείσζε θαη ηε ξχπαλζή ηνπ. Αθνινπζεί ζην θεθάιαην 9 πξνβιεκαηηζκφο γηα ηε ξχπαλζε ησλ ζαιαζζψλ θαη ησλ αθηψλ θαη ζρεηηθέο νδεγίεο θαη ζην θεθάιαην 10 πεξηέρνληαη νη θίλδπλνη πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα δάζε θαη πξνηάζεηο γηα ηελ πξνζηαζία ηνπο. ην θεθάιαην 11 ηνλίδεηαη ε ζεκαζία ηνπ πξάζηλνπ ζηηο πφιεηο, ελψ ην επφκελν αζρνιείηαη κε ηα δψα ππφ εμαθάληζε. Γεληθά νη ζηφρνη φισλ απηψλ είλαη λα επαηζζεηνπνηεζνχλ ηα παηδηά γηα ηα πξνβιήµαηα πνπ αθνξνχλ ην επξχηεξν θπζηθφ θαη αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ. Δπίζεο λα γίλνπλ ηθαλά λα πξνηείλνπλ ιχζεηο γηα ηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο θαη ηελ αλάπηπμε ηνπ ηφπνπ ηνπο, ρσξίο απηέο λα επηβαξχλνπλ ηνλ πιαλήηε ζην µέιινλ θαη λα αλαπηχμνπλ ηξφπνπο θαη δεμηφηεηεο παξέµβαζεο ζην άµεζν θνηλσληθφ πεξηβάιινλ (νηθνγέλεηα, παξέα, ζρνιείν, γεηηνληά, ηνπηθή απηνδηνίθεζε θ.ιπ.) γηα ηελ αληηµεηψπηζε πξνβιεµάησλ ηνπ επξχηεξνπ πεξηβάιινληνο. ηε Φπζηθή ηεο Σ Γεκνηηθνχ, ζην βηβιίν ηνπ καζεηή αιιά θαη ζην ηεηξάδην εξγαζηψλ, ην 1 ν θεθάιαην παξνπζηάδεη ηελ ελέξγεηα, ηηο πεγέο ηεο, ηνπο ηξφπνπο δεκηνπξγίαο, άληιεζεο, κεηαθνξάο θαη επεμεξγαζίαο ηνπ πεηξειαίνπ, ηε ρξήζε ηνπ σο πεγή ελέξγεηαο θαη σο πξψηε χιε. ηε ζπλέρεηα αζρνιείηαη κε ηνπο νξπθηνχο άλζξαθεο θαη ην θπζηθφ αέξην θαη ηηο αλαλεψζηκεο πεγέο ελέξγεηαο. Αθνινπζεί κία ζχγθξηζε αλάκεζα ζε κνξθέο ελέξγεηαο πνπ πξνέξρνληαη απφ ην πεηξέιαην-νξπθηνχο άλζξαθεο-θπζηθφ αέξην-ήιην-λεξφ-βηνκάδα-άλεκν θαη ππξεληθά. Σα κεηνλεθηήκαηα πνπ αλαθέξνληαη γηα ην πεηξέιαην είλαη: «ξχπαλζε ηεο αηκφζθαηξαο θαηά ηελ θαχζε, ξχπαλζε απφ αηπρήκαηα θαηά ηε κεηαθνξά», ηνπο νξπθηνχο άλζξαθεο: «κεγάιε ξχπαλζε ηεο αηκφζθαηξαο θαηά ηελ θαχζε» θαη γηα ην θπζηθφ αέξην: «ξχπαλζε ηεο αηκφζθαηξαο κε δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη άιινπο ξχπνπο», δίλεηαη δειαδή κεγάιε βαξχηεηα ζηελ έλλνηα ηεο «ξχπαλζεο», φρη φκσο ηεο ππεζέξκαλζεο. Σν θεθάιαην ηειεηψλεη κε κηα ελφηεηα κε ζέκα ηελ εμνηθνλφκεζε ελέξγεηαο πνπ εζηηάδεη ζην βηνθιηκαηηθφ ζρεδηαζκφ ησλ θηηξίσλ, ζηηο ηακπέιεο θαη ηα ελεξγεηαθά αζηέξηα πνπ παξνπζηάδνπλ ηηο ελεξγεηαθέο θιάζεηο ησλ ζπζθεπψλ, ζηε ζεξκνκφλσζε, ζηε ρξήζε

124 104 ειηαθνχ ζεξκνζίθσλα θαη ιακπηήξσλ εμνηθνλφκεζεο ελέξγεηαο, ελψ ζην ηεηξάδην εξγαζηψλ ππάξρεη αλάινγε δξαζηεξηφηεηα φπνπ ηα παηδηά κε ηε βνήζεηα εηθνληδίσλ πξνηείλνπλ εθηφο ησλ πξνεγνχκελσλ δεζηά ξνχρα θαη θιείζηκν ησλ θνπθσκάησλ ην ρεηκψλα, εμνηθνλφκεζε λεξνχ θαη κάιηζηα δεζηνχ θαηά ην ληνπδ θαη ην βνχξηζηζκα ησλ δνληηψλ, πιχζηκν ησλ ξνχρσλ ζε ρακειέο ζεξκνθξαζίεο, φρη ζπρλφ άλνηγκα ηεο πφξηαο ηνπ ςπγείνπ, ζβήζηκν ησλ ειεθηξηθψλ ζπζθεπψλ πνπ δε ρξεζηκνπνηνχκε, αιιά θαη ηε ρξήζε ηνπ πνδήιαηνπ. ηε Γεσγξαθία ηεο Δ Γεκνηηθνχ, ην Κεθάιαην 16 αζρνιείηαη κε ηελ έλλνηα ηνπ θιίκαηνο θαη ηηο δηαθνξέο θαηξνχ θαη θιίκαηνο, ελψ ζην Κεθάιαην 18, κε ηίηιν «Καηξφο, θιίκα θαη αλζξψπηλεο -δξαζηεξηφηεηεο», ππάξρεη ην αθφινπζν θείκελν φπνπ αλαθέξνληαη θπξίσο νη ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ νη αηηίεο ηεο (Δηθφλα 3.1) Δηθόλα 3.1 Απόζπαζκα από ην βηβιίν ηεο Γεσγξαθίαο ηεο Δ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνύ ην βηβιίν Κνηλσληθή θαη Πνιηηηθή Αγσγή ηεο Δ Γεκνηηθνχ, ην θεθάιαην 6 κε ηίηιν «Δίκαζηε πνιίηεο ηεο Διιάδαο, ηεο Δπξψπεο θαη ηνπ θφζκνπ» αλαθέξεηαη ζηελ ππνρξέσζε ησλ ρσξψλ ηεο Δ.Δ. θαη ησλ πνιηηψλ ηνπο λα πξνζηαηεχνπλ ην πεξηβάιινλ, γηα παξάδεηγκα ηα απεηινχκελα θαη απνδεκεηηθά είδε θαζψο θαη ηα δάζε θαη ηνλίδεηαη ην πξφβιεκα ηεο θαηαζηξνθήο ησλ δαζψλ θαη ηεο ξχπαλζεο ηνπ εδάθνπο. ην Κεθάιαην 7 κε ηίηιν: «Δίλαη θαη δηθή κνπ δνπιεηά;» ππάξρνπλ πιεξνθνξίεο γηα ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε, ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο θαη ην κεραληζκφ πνπ ηελ πξνθαιεί, θαζψο θαη ηηο επηπηψζεηο ηεο ( Δηθφλα 3.2).

125 105 Δηθόλα 3.2 Απόζπαζκα από ην βηβιίν ηεο Κνηλσληθήο θαη Πνιηηηθήο Αγσγήο ηεο Δ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνύ εκεηψλνπκε φηη παξνπζηάδνληαη δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζπλεηζθέξνπλ άκεζα ζηα ζεξκνθεπηθά αέξηα -φπσο ηα εξγνζηάζηα θαη νη κεηαθνξέο- θαη άιιεο -φπσο ν θαηαλαισηηζκφο θαη ηα ζθνππίδηα- πνπ ζπλεηζθέξνπλ έκκεζα θαη βέβαηα θαη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο, αιιά θπξίσο ζηε δεχηεξε, απαηηείηαη πνιιή ζπδήηεζε θαη δηάθνξεο δξαζηεξηφηεηεο γηα λα θαηαλνήζνπλ ηα παηδηά ηνπο ζρεηηθνχο κεραληζκνχο. Μεηά απφ απηή ηελ ελεκέξσζε παξαζέηνληαη θάπνηεο απφςεηο γηα ηηο θιηκαηηθέο αιιαγέο θαη θαινχληαη ηα παηδηά ζε ζπδήηεζε. Πξνηείλνληαη κάιηζηα θαη κηθξέο αιιαγέο ζηηο θαζεκεξηλέο καο ζπλήζεηεο, φπσο ε θαηαζθεπή ηζάληαο πνπ κπνξεί λα μαλαρξεζηκνπνηεζεί, ε κε ρξήζε πιαζηηθήο ζαθνχιαο κηαο ρξήζεο, ε εμνηθνλφκεζε ελέξγεηαο κε ην θιείζηκν φισλ ησλ ειεθηξηθψλ ζπζθεπψλ φηαλ δε ρξεζηκνπνηνχληαη.

126 106 ηε ζπλέρεηα νη καζεηέο παξνηξχλνληαη λα γξάςνπλ πξνηάζεηο γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ θιηκαηηθψλ αιιαγψλ. Έηζη ηα πξναλαθεξζέληα θεθάιαηα, πέξα ηνπ βαζηθνχ ηνπο ζηφρνπ πνπ είλαη ε αλάπηπμε ηνπ αηζζήκαηνο ηεο αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο επζχλεο θαη ε θαηαλφεζε ηεο αλάγθεο ηφζν γηα πξνζσπηθή ζπκκεηνρή φζν θαη γηα ζπλεξγαζία κε ζθνπφ ηελ επεκεξία ηνπ ζπλφινπ θαη ηελ αληηκεηψπηζε παγθφζκησλ ζεκάησλ, αλαδεηθλχνπλ κεγάια πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα θαη ηελ αλάγθε γηα αιιαγή ζηάζεο θαη ζπκπεξηθνξάο φισλ καο. ηε Γεσγξαθία ηεο Σ ηάμεο, ζην θεθάιαην 9 κε ηίηιν «Ζ αηκφζθαηξα» ππάξρνπλ θάπνηεο πιεξνθνξίεο γηα ηε κείσζε ηνπ φδνληνο θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, φπσο θαίλεηαη ζηηο Δηθφλεο 3.3, 3.4 θαη 3.5: Μείωςθ του όηοντοσ Δηθόλα 3.3 Απόζπαζκα (α) από ην βηβιίν ηεο Γεσγξαθίαο ηεο Σ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνύ

127 107 Φαινόμενο του κερμοκθπίου Δηθόλα 3.4 Απόζπαζκα (β) από ην βηβιίν ηεο Γεσγξαθίαο ηεο Σ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνύ

128 108 Φαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ Δηθόλα 3.4 Απόζπαζκα(γ) από ην βηβιίν ηεο Γεσγξαθίαο ηεο Σ ηάμεο ηνπ δεκνηηθνύ Παξαηεξψληαο ηηο παξαπάλσ αλαθνξέο ησλ βηβιίσλ ηνπ δεκνηηθνχ επηζεκαίλνπκε φηη παξφιν πνπ επαηζζεηνπνηνχλ ηα παηδηά, δελ επηηξέπνπλ ζπλήζσο ηε ζε βάζνο ελαζρφιεζε ηνπο κε ζπγθεθξηκέλα ζέκαηα. Δηδηθά ην παγθφζκην πεξηβαιινληηθφ πξφβιεκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πξνζεγγίδεηαη κφλν κέζσ ηξηψλ παξαγξάθσλ. Σν γεγνλφο φηη θάπνηεο πιεξνθνξίεο παξεκβάιινληαη κέζα ζε δηάθνξεο ελφηεηεο, επλνεί ηε δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε, πηζαλφ φκσο λα κελ εμαζθαιίδεη ηελ αμηνπνίεζή ηνπο,

129 109 ιφγσ ηεο πιεζψξαο ηεο χιεο πνπ έρεη λα δηαρεηξηζηεί ν εθπαηδεπηηθφο, ηεο δπλαηφηεηαο θαη ηεο δηάζεζήο ηνπ λα αζρνιεζεί κε ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα. πλνιηθά ζα ιέγακε φηη ζε φιεο ηηο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ ππάξρνπλ θεθάιαηα πνπ αλαθέξνληαη ζηελ πξνζηαζία ησλ δψσλ, ζηελ αλάγθε γηα εμνηθνλφκεζε λεξνχ θαη ειεθηξηθήο ελέξγεηαο, ζηα απνξξίκκαηα θαη ζηελ αλαθχθισζε, ζην δάζνο θαη ζηε ξχπαλζε ηνπ αέξα θαη ηνπ λεξνχ. Δίλαη ινηπφλ θπζηθφ νη πξναλαθεξζείζεο, ζπρλά επαλαιακβαλφκελεο έλλνηεο λα έρνπλ εληππσζεί ζην λνεηηθφ πιαίζην ησλ παηδηψλ θαη λα αλαθαινχληαη εχθνια ζε θάζε πεξίπησζε. Αληίζεηα έρνπκε ειάρηζηεο αλαθνξέο ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ζηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο, κε αζαθείο θαη αλεπαξθείο πιεξνθνξίεο πνπ δελ πξνζθέξνπλ ηε δπλαηφηεηα γηα νπζηαζηηθή θαη βαζηά πξνζέγγηζε ησλ θαηλνκέλσλ. Έηζη νη «ξχπνη» γεληθά θαίλνληαη ππεχζπλνη γηα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ζχκθσλα κε ην βηβιίν ηεο Κνηλσληθήο θαη Πνιηηηθήο Αγσγήο ηεο Δ ηάμεο: «Απηνί νη ξχπνη εκπνδίδνπλ έλα κεγάιν κέξνο ηεο ζεξκφηεηαο ηεο γεο λα δηαθχγεη ζην ζχκπαλ» θαη ηεο Γεσγξαθίαο ηεο Δ ηάμεο: «αλ ζπλερηζηεί ε ζπζζψξεπζε ξχπσλ ζηελ αηκφζθαηξα, ζα έρνπκε λα αληηκεησπίζνπκε ζπλερηδφκελε αχμεζε ηεο κέζεο ζεξκνθξαζίαο». Σν κφλν αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ πνπ αλαθέξεηαη είλαη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα, ελψ δε γίλεηαη πνπζελά ιφγνο νχηε γηα ην κεζάλην πνπ εθιχεηαη απφ ηελ απνηθνδφκεζε ησλ απνξξηκκάησλ θαη ηνπ νπνίνπ ε επίδξαζε ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη 25 θνξέο πην ηζρπξή (γηα ρξνληθφ δηάζηεκα 100 εηψλ). Γε γίλεηαη επίζεο θαλέλαο δηαρσξηζκφο αλάκεζα ζηελ ειηαθή θαη γήηλε αθηηλνβνιία κε απνηέιεζκα ηελ ελίζρπζε παξαλνήζεσλ, φπσο γηα παξάδεηγκα ζην βηβιίν ηεο Γεσγξαθίαο ηεο Σ ηάμεο φπνπ αλαθέξεηαη «Μεξηθέο απφ ηηο αλζξψπηλεο ελέξγεηεο (παξαγσγή θαπζαεξίσλ απφ ηα εξγνζηάζηα, ηα απηνθίλεηα θ.ά.) απμάλνπλ ηελ πνζφηεηα ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ζηελ αηκφζθαηξα, κε απνηέιεζκα λα εγθισβίδνληαη πεξηζζφηεξεο ειηαθέο αθηίλεο θαη λα απμάλεηαη ε ζεξκνθξαζία ζηε Γε». Δπηπιένλ νη πιεξνθνξίεο πνπ δίλνληαη γηα ηε κείσζε ηνπ φδνληνο πεξηνξίδνληαη ζε ηξεηο κφλν γξακκέο θαη δελ πεξηιακβάλνπλ ηηο νπζίεο πνπ ην θαηαζηξέθνπλ. Έηζη ε δηδαζθαιία απηψλ ησλ κεγάισλ, παγθφζκησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ εμαξηάηαη ζρεδφλ απνθιεηζηηθά απφ ηηο γλψζεηο, ηελ επαηζζεηνπνίεζή θαη ηε δηδαθηηθή πξνζέγγηζε ηνπ θάζε εθπαηδεπηηθνχ.

130 110 Κεθάιαην 4 ν Ο ζηόρνο, ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη ε δηαηύπσζε ππνζέζεσλ Ζ έξεπλά καο, φπσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη, ζηνρεχεη ζηε δηεξεχλεζε ησλ αληηιήςεσλ καζεηψλ ζρνιηθήο ειηθίαο (Δ Γεκνηηθνχ) γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ηελ επίδξαζε κηα ζηνρεπκέλεο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο ζ απηέο ηηο αληηιήςεηο. Πην ζπγθεθξηκέλα ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα πνπ θαζνδεγνχλ ηελ έξεπλά καο είλαη: 1. Πνηεο είλαη νη αξρηθέο (πξηλ ηε δηαδαθηηθή παξέκβαζε) αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ ηεο Δ δεκνηηθνχ γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηα απνηειέζκαηα θαη ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζήο ηεο. 2. Αλ δηαθνξνπνηνχληαη νη αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ηα παξαπάλσ δεηήκαηα ζε ζρέζε κε ηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο. 3. Πνηα είλαη ε επίδξαζε ηεο ζηνρεπκέλεο δηδαζθαιίαο ζηηο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο νη νπνίεο θαηαγξάθεθαλ. ηεξηδφκελνη ζηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε πνπ πξνεγήζεθε δηαηππψλνπκε ηηο παξαθάησ ππνζέζεηο, ηηο νπνίεο ζα πξνζπαζήζνπκε λα δηεξεπλήζνπκε κε ηελ εξγαζία καο: Τπφζεζε 1 ε : Σα παηδηά δε γλσξίδνπλ ζε ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Τπφζεζε 2 ε : Οη καζεηέο ζπγρένπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ κε ηελ «ηξχπα ηνπ φδνληνο». Τπφζεζε 3 ε : Σα παηδηά ζεσξνχλ ηε ξχπαλζε, πνπ κπνξεί λα νθείιεηαη ζηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ ή ησλ εξγνζηαζίσλ ή ην πέηακα ησλ ζθνππηδηψλ ζηνπο δξφκνπο θαη ηα πδάηηλα νηθνζπζηήκαηα, σο βαζηθή αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Τπφζεζε 4 ε : Οη καζεηέο πηζηεχνπλ φηη πξάμεηο πνπ ζεσξνχληαη γεληθά θηιηθέο πξνο ην πεξηβάιινλ, φπσο πξνζηαζία απεηινχκελσλ εηδψλ, κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ππεξζέξκαλζεο ηνπ πιαλήηε. Τπφζεζε 5 ε : Οη καζεηέο ζρνιείσλ πνπ βξίζθνληαη ζε πεξηνρέο κε ρακειφηεξν θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν πηζαλφλ λα έρνπλ πην πεξηνξηζκέλεο γλψζεηο γηα ην ζέκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζε ζρέζε κε απηνχο πνπ πξνέξρνληαη απφ αλψηεξν θνηλσληθννηθνλνκηθφ πεξηβάιιινλ.

131 111 ΓΔΤΣΔΡΟ ΜΔΡΟ Ζ εκπεηξηθή έξεπλα

132 112 Κεθάιαην 5 ν Μεζνδνινγηθό Πιαίζην 5.1. Ο εξεπλεηηθόο ζρεδηαζκόο Ζ εξεπλεηηθή καο εξγαζία έιαβε ρψξα θαηά ηνπο κήλεο Απξίιην-Μάην ηνπ 2011 θαη δηελεξγήζεθε ζε ηξεηο θάζεηο: 1 ε θάζε: Γηεξεύλεζε αληηιήςεσλ ησλ καζεηώλ. ηφρνο ήηαλ ε δηεξεχλεζε ησλ αληηιήςεσλ καζεηψλ ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ζρεηηθά κε ηε θχζε, ηηο αηηίεο, ηα απνηειέζκαηα, ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο θαη ηνπο ππεχζπλνπο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, αιιά θαη ηεο θηινπεξηβαιινληηθήο ζηάζεο ησλ παηδηψλ. Γηα ην ζθνπφ απηφ ρξεζηκνπνηήζεθε έλα εξσηεκαηνιφγην κεηθηνχ ηχπνπ (κε αλνηρηέο θαη θιεηζηέο εξσηήζεηο θαη ζρεδίαζε ελφο ηρλνγξαθήκαηνο απφ ηα παηδηά), ην νπνίν ζπκπιεξψζεθε απφ 118 ζπλνιηθά καζεηέο ηεο έθηεο ηάμεο ηνπ δεκνηηθνχ πνπ πξνέξρνληαλ απφ ηέζζεξα δηαθνξεηηθά ζρνιεία (5 ηκήκαηα) ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηεο Θεζζαινλίθεο. Αθνινχζεζε ε επεμεξγαζία ησλ εξσηεκαηνινγίσλ θαη ν εληνπηζκφο ησλ ζεκείσλ ζηα νπνία ε γλψζε ησλ παηδηψλ ήηαλ ηθαλνπνηεηηθή ή αλεπαξθήο θαη έγηλε πξνζπάζεηα ζχγθξηζεο ησλ απνηειεζκάησλ αλάκεζα ζηα δηάθνξα ζρνιεία. 2 ε θάζε: Αλάπηπμε δηδαθηηθήο ζεηξάο. Με βάζε ηα δεδνκέλα απφ ηελ πξναλαθεξζείζα έξεπλα θαη ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε αλαπηχρζεθε δηδαθηηθή αθνινπζία ε νπνία εθαξκφζηεθε ζην Σ 2 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ, κε ζηφρν ηελ αλαδηνξγάλσζε ησλ γλψζεσλ ησλ παηδηψλ, ηελ ελίζρπζε ησλ ζσζηψλ αληηιήςεσλ θαη πεξηνξηζκφ ησλ παξαλνήζεσλ ηνπο, θαζψο θαη ηελ επαηζζεηνπνίεζή ηνπο ζε ζέκαηα πεξηβάιινληνο θαη εηδηθά απηψλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. 3 ε θάζε: Αμηνιόγεζε ηεο δηδαθηηθήο ζεηξάο. Μία βδνκάδα κεηά ην πέξαο ηεο δηδαζθαιίαο επηδφζεθε ζηα παηδηά ηνπ Σ 2 ηκήκαηνο ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ (ηκήκα παξέκβαζεο) εξσηεκαηνιφγην, ην νπνίν πεξηείρε κφλν ηηο εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ ηνπ αξρηθνχ, κε ζηφρν ηελ αμηνιφγεζε ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο. Σν ίδην εξσηεκαηνιφγην ζπκπιεξψζεθε θαη απφ ηνπο καζεηέο ηνπ Σ 1 ηκήκαηνο ηνπ ίδηνπ δεκνηηθνχ (ηκήκα αλαθνξάο), ζην νπνίν δελ θάλακε θακία δηδαθηηθή παξέκβαζε. Απηφ έγηλε γηα λα εθηηκήζνπκε ηελ χπαξμε ηπρφλ εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ σο πξνο ηελ έξεπλά καο (κεξψλ ηεο ηππηθήο δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο), πνπ ζην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ κεζνιάβεζε αλάκεζα ζηε ζπκπιήξσζε ηνπ πξψηνπ θαη ηνπ δεχηεξνπ εξσηεκαηνινγίνπ κπνξνχζαλ λα επεξεάζνπλ ηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ. Αθνινχζεζε ζχγθξηζε ησλ απνηειεζκάησλ ησλ ηκεκάησλ παξέκβαζεο θαη αλαθνξάο, πξηλ θαη κεηά ηε δηδαζθαιία, ψζηε λα

133 113 αμηνινγεζεί ε απνηειεζκαηηθφηεηά ηεο θαη λα εληνπηζηνχλ ηα ζεηηθά ζηνηρεία θαη νη αδπλακίεο ηεο Οη ζπκκεηέρνληεο/νπζεο ζηελ έξεπλα ηελ θχξηα θάζε ηεο έξεπλαο αλάδεημεο ησλ αληηιήςεσλ ησλ εθπαηδεπφκελσλ ζπκκεηείραλ καζεηέο θαη καζήηξηεο ηεο έθηεο ηάμεο ησλ δχν ηκεκάησλ Σ 1 θαη Σ 2 ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ, ηνπ 43 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Θεζζαινλίθεο θαη ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Γηαβαηψλ. Δπεηδή θαηά ηελ πηινηηθή εθαξκνγή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ δε δηαθάλεθαλ ζεκεία πνπ είραλ αλάγθε νπζηαζηηθψλ ηξνπνπνηήζεσλ, φπσο αλαιπηηθά αλαθέξνπκε ζηε ζπλέρεηα, νη απαληήζεηο πνπ δφζεθαλ απφ ηα παηδηά ηνπ 1 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ πνπ ζπκκεηείραλ ζ απηή ηε θάζε ηεο έξεπλαο, πεξηιήθζεθαλ θαη ζηελ θχξηα έξεπλα καο θαη έγηλαλ αληηθείκελν επεμεξγαζίαο. Δπηιέμακε γηα ην δείγκα καο παηδηά ηεο έθηεο δεκνηηθνχ γηαηί απ απηή ηελ ειηθία (12 εηψλ πεξίπνπ) εκθαλίδνληαη νη ιεγφκελεο ηππηθέο ινγηθέο πξάμεηο, νη λνεηηθέο δειαδή πξάμεηο πνπ γίλνληαη επί αθεξεκέλσλ ελλνηψλ θαη απνηεινχλ ην ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηνπ εθήβνπ θαη ελ ζπλερεία ηνπ ψξηκνπ αλζξψπνπ (Παξαζθεπφπνπινο, 1985). Τπάξρνπλ ινηπφλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο νη καζεηέο απηήο ηεο ειηθίαο λα κπνξνχλ λα αληηιεθζνχλ ηηο έλλνηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ησλ θαηλνκέλσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε απηή. Δπίζεο ηα παηδηά έρνληαο ζρεδφλ νινθιεξψζεη ηε θνίηεζή ηνπο ζην δεκνηηθφ ζρνιείν θαηέρνπλ γλψζεηο πνπ ηα βνεζνχλ λα δηεξεπλήζνπλ θαη λα αμηνινγήζνπλ πεξηβαιινληηθά ζέκαηα/πξνβιήκαηα θαη ίζσο αθφκε λα ζπκκεηάζρνπλ ζηελ επίιπζή ηνπο.(hungerford & Volk 1998) Ζ επηινγή ησλ ζρνιείσλ απφ δηαθνξεηηθά δηακεξίζκαηα ηεο πφιεο έγηλε γηα ηελ χπαξμε ηεο κεγαιχηεξεο δπλαηήο πνηθηιίαο ζην δείγκα. πγθεθξηκέλα ην θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ ησλ ζρνιείσλ ζηα νπνία θνηηνχζαλ νη ζπκκεηέρνληεο/νπζεο είλαη δπλαηφλ ζε γεληθέο γξακκέο λα πεξηγξαθεί σο εμήο: Σα Πεχθα είλαη έλα πξνάζηην ηεο Θεζζαινλίθεο κε πνιχ έληνλε νηθηζηηθή αλάπηπμε ηα ηειεπηαία ρξφληα, κηθξφ πνζνζηφ αιινδαπψλ θαη θαηνίθνπο κε ζρεηηθά πςειφ θνηλσληθφ θαη νηθνλνκηθφ επίπεδν. Σα Γηαβαηά είλαη έλαο νηθηζκφο ζε απφζηαζε 8 ρηιηνκέηξσλ ΒΓ ηεο πφιεο ηεο Θεζζαινλίθεο, κε πνιινχο αιινδαπνχο θαη θαηνίθνπο κε ρακειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν. Σν 43 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Θεζζαινλίθεο βξίζθεηαη ζην θέληξν ηεο πφιεο, δελ έρεη αιινδαπνχο καζεηέο, ελψ ηα παηδηά πξνέξρνληαη απφ νηθνγέλεηεο κε πςειφ θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν. Παξά ηελ πξφλνηα γηα ηελ εμαζθάιηζε πνηθηινκνξθίαο ζην δείγκα καο, θαη θαζψο ν νπζηαζηηθφο ιφγνο επηινγήο ησλ ζρνιείσλ ήηαλ ε δηάζεζε ζπλεξγαζίαο ησλ δηεπζχλζεσλ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ ηνπο, ην δείγκα καο δελ είλαη ηπραίν θαη δελ είλαη δπλαηφλ λα ζεσξεζεί αληηπξνζσπεπηηθφ ηνπ γεληθνχ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ, παξά κφλν φζσλ έρνπλ παξφκνηα θνηλσληθνπνιηηηζκηθά θαη εθπαηδεπηηθά ραξαθηεξηζηηθά.

134 114 Ο ζπλνιηθφο αξηζκφο ησλ παηδηψλ πνπ ζπκπιήξσζαλ ην εξσηεκαηνιφγην είλαη 118, απφ ηα νπνία 64 είλαη αγφξηα θαη 54 θνξίηζηα. Ζ θαηαλνκή ηνπο αλά ζρνιείν θαη αλά ηκήκα θαίλεηαη παξαθάησ (Πίλαθαο 5.1) Πίλαθαο 5.8 Ζ θαηαλνκή θύινπ ζην δείγκα Σ 2 3ν Γ.ρ. ΠΔΤΚΩΝ Σ 1 3 ν Γ.ρ. ΠΔΤΚΩΝ 1ν Γ.ρ. ΠΔΤΚΩΝ 43ν Γ.ρ. ΘΔ/ΝΗΚΖ 3ν Γ.ρ. ΓΗΑΒΑΣΩΝ ΤΝΟΛΟ ΠΟΟΣΟ % ΑΓΟΡΗΑ ,20 ΚΟΡΗΣΗΑ ,80 ΤΝΟΛΟ χκθσλα κε ηνπο ππεχζπλνπο δαζθάινπο ησλ ηκεκάησλ φια ηα ηκήκαηα παξνπζίαδαλ κεγάιε αλνκνηνγέλεηα σο πξνο ηε ζρνιηθή επίδνζε ησλ καζεηψλ, ε νπνία ραξαθηεξίζηεθε ρακειή κφλν γηα ην ζρνιείν ησλ Γηαβαηψλ, ελψ ηα παηδηά είραλ ηα αθφινπζα γεληθά εθπαηδεπηηθά θαη καζεζηαθά ραξαθηεξηζηηθά (Πίλαθαο 5.2): Πίλαθαο 5.9 Δθπαηδεπηηθά θαη καζεζηαθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηώλ/ηξηώλ ηνπ δείγκαηνο ΜΑΘΖΣΔ ΜΔ ΠΡΟΒΛΖΜΑΣΑ ΜΑΘΖΖ ΜΑΘΖΣΔ ΜΔ ΠΡΟΒΛΖΜΑΣΑ ΤΜΠΔΡΗΦΟΡΑ ΑΛΛΟΓΑΠΟΗ ΜΑΘΖΣΔ Σ 2 3 ν Γ.Υ. ΠΔΤΚΩΝ Σ 1 3 ν Γ.Υ. ΠΔΤΚΩΝ 1 ν Γ.Υ. ΠΔΤΚΩΝ 43 ν Γ.Υ. ΘΔ/ΝΗΚΖ 3 ν Γ.Υ. ΓΗΑΒΑΣΩΝ Σα παηδηά είραλ εξεζίζκαηα γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδεη κέζα απφ ηηο ζρεηηθέο αλαθνξέο ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ, ηηο ζπδεηήζεηο ζηελ ηάμε αιιά θαη ηηο δηάθνξεο εθδειψζεηο πνπ πξαγκαηνπνηνχλ νη δήκνη ή άιινη θνξείο. Αληίζεηα δελ αλαθέξζεθε ε ζπζηεκαηηθή ζπκκεηνρή ηνπο ζε πξνγξάκκαηα πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο. Μφλν νη καζεηέο ηνπ Σ 2 ηκήκαηνο ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ, φηαλ θνηηνχζαλ ζηελ ηξίηε ηάμε, είραλ ιάβεη κέξνο ζε πξφγξακκα ζρεηηθά κε ην λεξφ. ινη νη καζεηέο ήηαλ ελεκεξσκέλνη γηα ηελ αλαθχθισζε θαη πνιιέο θνξέο ηελ εθάξκνδαλ ζηελ ηάμε ηνπο, ελψ απηνί ησλ ηξηψλ ηκεκάησλ απφ ηελ πεξηνρή ησλ Πεχθσλ ζπκκεηείραλ ζε εθζηξαηείεο δεληξνθχηεπζεο.

135 Σν εξεπλεηηθό εξγαιείν Η επηινγή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Σν θχξην εξγαιείν πνπ ρξεζηκνπνηήζακε γηα ηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ καο ήηαλ ην εξσηεκαηνιφγην. Πξνηηκήζεθε ε ρξήζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ απ απηή ηεο ζπλέληεπμεο θαζψο καο δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζε πην ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα λα ζπιιέμνπκε δεδνκέλα απφ πεξηζζφηεξνπο εξσηψκελνπο, ηα νπνία κπνξνχκε πην εχθνια λα επεμεξγαζηνχκε θαη λα πνζνηηθνπνηήζνπκε. Ζ πνζνηηθνπνίεζε ησλ δεδνκέλσλ επλνεί ηνλ έιεγρν ππνζέζεσλ θαη ζηελ πεξίπησζή καο ηελ πξαγκαηνπνίεζε ζπγθξίζεσλ (πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε) κε ζηφρν ηελ αμηνιφγεζε. Δπίζεο ζχκθσλα κε ηνλ Javeau (2000, ζει.46-47) νη έξεπλεο κε εξσηεκαηνιφγην απνβιέπνπλ, ζπλήζσο, ζην λα ζπγθεληξψζνπλ ηξηψλ εηδψλ ζηνηρεία ή δεδνκέλα: 1.Γεγνλφηα (δεδνκέλα) ηα νπνία πξνθχπηνπλ: α. απφ ην πξνζσπηθφ πεδίν ησλ αηφκσλ, β. απφ ην πεδίν ηνπ άκεζνπ πεξηβάιινληφο ηνπο, γ. απφ ην πεδίν ζπκπεξηθνξάο ηνπο. 2. Τπνθεηκεληθέο θξίζεηο πάλσ ζε γεγνλφηα, ηδέεο, ζπκβάληα ή άηνκα είηε πξφθεηηαη γηα α. γλψκεο, β. ζηάζεηο, γ. θίλεηξα, πξνζδνθίεο, «θηινδνμίεο» θ.ιπ. 3. Γλψζεηο, δειαδή ελδείμεηο γχξσ απφ ην επίπεδν γλψζεσλ δηαθφξσλ κειεηψκελσλ απφ ηελ έξεπλα αληηθεηκέλσλ. Σα παξαπάλσ ζηνηρεία ελδηέθεξαλ θαη ηε δηθή καο έξεπλα, θαζψο θη εκείο ζέιακε λα ζπιιέμνπκε ζηνηρεία απφ ην πξνζσπηθφ πεδίν ησλ αηφκσλ, φπσο ην θχιν ηνπο, απφ ην πεδίν ηνπ άκεζνπ πεξηβάιινληφο ηνπο φπσο ην ζρνιείν θνίηεζεο ηνπο, ζηάζεηο ηνπο φπσο ην πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαζψο θαη γλψζεηο ηνπο γηα δηάθνξα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Έηζη ην εξσηεκαηνιφγην παξφιν πνπ δελ έρεη ην βάζνο κίαο πνηνηηθήο έξεπλαο, ζεσξήζεθε ην κέζν πνπ εμππεξεηεί θαιχηεξα ηνπο ζθνπνχο ηεο εξγαζίαο καο Τύπνο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Ζ αξρηθή ζθέςε ήηαλ λα δνζεί ζηα παηδηά έλα εξσηεκαηνιφγην κε εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ, πνπ είλαη εχθνιν ηφζν ζηε ζπκπιήξσζε φζν θαη ζηελ επεμεξγαζία ηνπ. Οη θιεηζηέο εξσηήζεηο γίλνληαη εχθνια θαηαλνεηέο θαη ζπγρξφλσο είλαη εχθνιν λα απαληεζνχλ, ελψ παξάιιεια εγγπψληαη κηα ζρεηηθή αλσλπκία. Δπίζεο πξνζθέξνληαη θαιχηεξα γηα κία ζηαηηζηηθή αλάιπζε θαη αλίρλεπζε θαη θάλνπλ ζπγθξίζηκεο ηηο απαληήζεηο κεηαμχ νκάδσλ εξσηψκελσλ. Δπηηξέπνπλ ηελ θαηαλνκή ησλ δηάθνξσλ «απαληψλησλ» ζχκθσλα κε ηελ απάληεζε πνπ έδσζαλ, ρσξίο ελδηάκεζα ζηάδηα αλάιπζεο. (Javeau, 2000, ζει.96-98). Πνιιέο θνξέο φκσο απηνχ ηνπ ηχπνπ ηα εξσηεκαηνιφγηα, κε ηηο ζπγθεθξηκέλεο εξσηήζεηο, δελ επηηξέπνπλ ηε ζε βάζνο δηεξεχλεζε ηεο ζθέςεο ησλ εξσηψκελσλ, αιιά απιά δνθηκάδνπλ ηηο ηδέεο ηνπ εξεπλεηή ή ηεο πξνεγνχκελεο έξεπλαο. Δπίζεο δελ κπνξνχλ θαζφινπ λα

136 116 ρξεζηκεχζνπλ γηα ηε ζπιινγή δηθνξνχκελσλ απαληήζεσλ, πνπ ηπρφλ αληαπνθξίλνληαη ζε βαζηέο ζηάζεηο. Έηζη απνθαζίζηεθε λα γίλεη έλαο ζπλδπαζκφο θιεηζηψλ κε αλνηρηέο εξσηήζεηο, ζηηο νπνίεο ε απάληεζε δελ πξνβιέπεηαη, νχηε πξνθαζνξίδεηαη, νπφηε ν εξσηψκελνο είλαη ειεχζεξνο λα εθθξαζηεί φπσο ζέιεη. Παξφιν πνπ ε δηεμνδηθή αλάιπζή ησλ αλνηρηψλ εξσηήζεσλ είλαη δχζθνιε θαη δελ είλαη εχθνιν λα γίλεη ζχγθξηζε ησλ απαληήζεσλ ησλ δηαθνξεηηθψλ εξσηψκελσλ, γηαηί ν θαζέλαο ηνπο έρεη έλα δηαθνξεηηθφ πιαίζην αλαθνξάο, ρξεζηκνπνηήζεθαλ σο ζπκπιεξσκαηηθφ εξγαιείν γηα ηελ απνηχπσζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ. Παξάιιεια ρξεζηκνπνηήζεθε θαη κία επηπιένλ ηερληθή, κία δσγξαθηά ησλ παηδηψλ κε ζέκα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Ο ζηφρνο ήηαλ κέζα απφ απηή ηελ πξνζέγγηζε λα εθθξαζηνχλ θαη ηα παηδηά πνπ δπζθνιεχνληαη ζηελ αλάπηπμε ηνπ γξαπηνχ θεηκέλνπ πνπ απαηηνχζε ην εξσηεκαηνιφγην αλνηρηνχ ηχπνπ. Έηζη ην εξεπλεηηθφ καο εξγαιείν ηειηθά ήηαλ έλαο ζπλδπαζκφο ελφο κεηθηνχ εξσηεκαηνινγίνπ αλνηθηψλ θαη θιεηζηψλ εξσηήζεσλ θαη ελφο ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηψλ Γνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Δξσηήζεηο αλνηρηνύ ηύπνπ Σν εξσηεκαηνιφγην αξρηθά πεξηείρε εξσηήζεηο γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ εξσηψκελσλ φπσο θχιν, ζρνιείν θαη ηκήκα θνίηεζεο θαη ηελ εκεξνκελία ζπκπιήξσζήο ηνπ. ηε ζπλέρεηα ρξεζηκνπνηήζεθαλ ηέζζεξηο γεληθέο εξσηήζεηο αλάπηπμεο (αλνηρηέο) πνπ αθνξνχζαλ ηε θχζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηηο αηηίεο, ηα απνηειέζκαηά ηεο θαη ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζήο ηεο θαη ζηφρεπαλ ζηε δηεξεχλεζε ησλ γεληθφηεξσλ απφςεσλ πνπ είραλ ηα παηδηά γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα, απαιιαγκέλα απφ θάζε εμσηεξηθή επηξξνή. Απφ ηελ αξρή ππήξμε πξνβιεκαηηζκφο ζρεηηθά κε ηελ επηινγή ηνπ φξνπ πνπ ζα ρξεζηκνπνηνχζακε θαηά ηε δηακφξθσζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ: θιηκαηηθή αιιαγή, ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε ή θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Δπηιέρηεθε ν πξψηνο φξνο γηαηί ζεσξήζεθε φηη είλαη πην γεληθφο θαη εθθξάδεη ην ζχλνιν ηνπ θαηλνκέλνπ πνπ ζέιακε λα εμεηάζνπκε Δξσηήζεηο θιεηζηνύ ηύπνπ Ζ επηινγή ησλ εξσηήζεσλ έγηλε έπεηηα απφ αλαζθφπεζε ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο. Υξεζηκνπνηήζεθαλ εξσηήζεηο απφ πξνεγνχκελεο έξεπλεο (Francis, Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993, Daniel, Stanisstreet & Boyes, 2004, Boyes, Stanisstreet & Yongling, 2008, Boyes, Skamp & Stanisstreet, 2009), φπσο αθξηβψο ήηαλ ή ηξνπνπνηεκέλεο, ελψ πξνζζέζακε θαη δηθέο καο εξσηήζεηο. Φξνληίζακε λα θαιχπηνπλ έλα επξχ θάζκα ηνπ ζέκαηνο θαη λα αληαπνθξίλνληαη ζηελ ειηθία ησλ παηδηψλ ηεο έθηεο ηάμεο ηνπ δεκνηηθνχ. Τπήξμε κέξηκλα ψζηε εξσηήζεηο πνπ εθθξάδνπλ ιαλζαζκέλεο ηδέεο λα είλαη ηπραία θαηαλεκεκέλεο αλάκεζα ζηηο ζσζηέο.

137 117 Γηα ηηο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ ρξεζηκνπνηήζεθε ε θιίκαθα ηεξάξρεζεο πέληε βαζκίδσλ (ηχπνπ Likert): «ίγνπξα φρη», «Μάιινλ φρη», «Γελ μέξσ», «Μάιινλ λαη» θαη «ίγνπξα λαη». Οη θιίκαθεο ηεξάξρεζεο είλαη πνιχ ρξήζηκα εξγαιεία γηα ηνλ εξεπλεηή θαζψο ελζσκαηψλνπλ έλα βαζκφ επαηζζεζίαο θαη δηαθνξνπνίεζεο ησλ απαληήζεσλ, ελψ ηαπηφρξνλα απνθέξνπλ πνζνηηθά δεδνκέλα. πλδπάδνπλ ηε δπλαηφηεηα επέιηθησλ απαληήζεσλ κε ηε δπλαηφηεηα θαζνξηζκνχ ζπρλνηήησλ, ζπζρεηηζκψλ θαη άιισλ κνξθψλ πνηνηηθήο αλάιπζεο, παξά ηνπο ηπρφλ πεξηνξηζκνχο ηνπο. (Cohen, Manion & Morrison, 2008, ζ.426,428) χκθσλα κε ηνλ Javeau (2000, ζει.102) «Δλίνηε νη πξνηάζεηο «δελ μέξσ», «ρσξίο γλψκε» ή αθφκε «άξλεζε απάληεζεο», πξέπεη λα πξνβιέπνληαη. Γελ πξέπεη φκσο, κε θαλέλα ηξφπν, λα ππεξβάιινπκε εηζάγνληαο ζπρλά απηέο ηηο πξνηάζεηο ζην εξσηεκαηνιφγην, ψζηε λα κε γεληθεπηεί απφ ηελ πιεπξά ηνπ εξσηψκελνπ ε πξνζθπγή ζ απηέο πξνο απνθπγή ησλ ινηπψλ απαληήζεσλ ή θάπνηαο «δέζκεπζήο» ηνπ». Παξ φια απηά ζην εξσηεκαηνιφγηφ καο ηδηαίηεξα ρξήζηκε ζεσξήζεθε φηη ζα είλαη ε απάληεζε «Γελ μέξσ» θαζψο αλακελφηαλ φηη ζε θάπνηεο εξσηήζεηο, φπσο γηα παξάδεηγκα απηέο πνπ αθνξνχζαλ ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηδίσο ην κεζάλην, ηα παηδηά δελ ζα είραλ ηελ απαηηνχκελε πιεξνθφξεζε. Ζ επηινγή κάιηζηα απηήο ηεο απάληεζεο ζηε ζπγθεθξηκέλε εξψηεζε ζα απνηεινχζε έλδεημε ηνπ φηη νη απαληήζεηο δε δίλνληαλ θαηά ηπραίν ηξφπν, αιιά έπεηηα απφ ζθέςε θαη πξνβιεκαηηζκφ. Σν εξσηεκαηνιφγην αλαπηχρζεθε γχξσ απφ ηνπο εμήο θεληξηθνχο ζεκαηηθνχο άμνλεο: ηε θηινπεξηβαιινληηθή ζηάζε ησλ παηδηψλ, ηηο γλψζεηο ηνπο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηηο επηπηψζεηο ηεο θαη ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο, θαζψο θαη ηελ αλαδήηεζε ησλ ππεχζπλσλ γηα ηνλ έιεγρφ ηεο. Γηα ηε δηεξεχλεζε ηνπ πξψηνπ άμνλα, ζπγθεθξηκέλα ηεο θηινπεξηβαιινληηθήο ζηάζεο ησλ παηδηψλ, αλαπηχρζεθαλ 2 εξσηήζεηο: ε πξψηε εξψηεζε (εξψηεζε 1) ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ πνπ ζρεηίδεηαη κε ην ελδηαθέξνλ ησλ παηδηψλ γηα ην πεξηβάιινλ θαη ε ηειεπηαία εξψηεζε (εξψηεζε 6) πνπ εμεηάδεη ηελ πξνζπκία ηνπο γηα πξνζσπηθή δξάζε κε ζηφρν ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ γλψζεσλ ησλ παηδηψλ γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ αλαπηχρζεθαλ 5 εξσηήζεηο (εξσηήζεηο 1α -1ε). Απηέο ζρεηίδνληαη κε ηε ζχλδεζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηελ αλζξσπνγελή ή κε πξνέιεπζε ηνπ θαηλνκέλνπ θαη ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Απφ ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ εμεηάδνληαη νη αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ην κεζάλην πνπ είλαη ηα δχν πην ζεκαληηθά, αιιά θαη ην νμπγφλν ην νπνίν δελ είλαη βέβαηα αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ, είλαη φκσο πνιχ νηθείν ζηα παηδηά. Ζ εμέηαζε ησλ γλψζεσλ ησλ παηδηψλ γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πεξηιακβάλεη 8 εξσηήζεηο (εξσηήζεηο 2α-2ε) νη νπνίεο ζρεηίδνληαη κε ηε ζπλεηζθνξά ή κε ζηελ ελίζρπζε ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ θαπζαεξίσλ απφ ηα εξγνζηάζηα, ησλ θαπζαεξίσλ απφ ηα απηνθίλεηα, ηεο «ηξχπαο ηνπ φδνληνο, ησλ αηκνειεθηξηθψλ εξγνζηαζίσλ ηεο Γ.Δ.Ζ., ηεο ζέξκαλζεο ησλ ζπηηηψλ, ηεο ςχμεο ησλ ζπηηηψλ, ηεο ρξήζεο ζπξέη θαη ηεο θαηαζηξνθήο ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ.

138 118 Ζ ελφηεηα πνπ δηεξεπλά ηηο γλψζεηο ησλ καζεηψλ γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο απνηειείηαη απφ 7 εξσηήζεηο (εξσηήζεηο 3α-3δ), νη νπνίεο ζπλδένληαη κε ηηο πιεκκχξεο ζηε γε, ηελ εμαθάληζε θάπνησλ εηδψλ, ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ πιαλήηε, ηελ μεξαζία, ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ θαη ηνπο ζεηζκνχο. Ζ ελφηεηα ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ πνπ δηεξεπλά ηηο γλψζεηο ησλ παηδηψλ γηα ηηο πξάμεηο/δξάζεηο πνπ κπνξνχλ λα ζπκβάινπλ ζην κεηξηαζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο απνηειείηαη απφ 19 εξσηήζεηο (εξσηήζεηο 4α-4ηζ). Δίλαη ε κεγαιχηεξε απ φιεο ηηο πξνεγνχκελεο θαζψο ε φιε καο εξγαζία φπσο θαη ε δηδαθηηθή καο παξέκβαζε έρεη σο απψηεξν ζηφρν ηε ζπλεηδεηνπνίεζε απφ κέξνπο ησλ παηδηψλ φηη αλεμάξηεηα απφ ηε ζνβαξφηεηα ηνπ πξνβιήκαηνο ππάξρνπλ ηξφπνη αληηκεηψπηζήο ηνπ αξθεί λα ππάξμεη κηα άκεζε θαη ζπιινγηθή πξνζπάζεηα θαη φηη θαη ε δηθή ηνπο ζπκβνιή, παξά ηε κηθξή ηνπο ειηθία, είλαη πνιχ νπζηαζηηθή. Οη παξαπάλσ εξσηήζεηο ζπλδένπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηε ρξήζε κεγάισλ θαη ελεξγνβφξσλ απηνθηλήησλ, ηε ρξήζε ζπξέη, ηελ θαηαλάισζε θξέαηνο, ηε ρξήζε θιηκαηηζηηθψλ, ηε κφλσζε ησλ ζπηηηψλ θαη ηελ εμνηθνλφκεζε ξεχκαηνο. Δπίζεο κε ηελ θαηαλάισζε αγαζψλ (ζπγθεθξηκέλα ηελ αγνξά ξνχρσλ), ηνπο ειηαθνχο ζεξκνζίθσλεο, ηελ ελεκέξσζε, ην θχηεκα δέληξσλ, ηελ πξνζηαζία δψσλ θαη θπηψλ, ηελ αλαθχθισζε, ην θάπληζκα. Σέινο κε ηελ επαλαρξεζηκνπνίεζε, ηε ιεηηνπξγία ησλ ζπζθεπψλ ζε θαηάζηαζε αλακνλήο (θιείζηκν κε ην ηειεθνληξφι), ηελ θαηαλάισζε ηνπηθψλ πξντφλησλ θαη ηε ρξήζε ιηγφηεξσλ απηνθηλήησλ. Ζ ελφηεηα απηή θιείλεη κε κία εξψηεζε αλνηρηνχ ηχπνπ ζρεηηθά κε ηνπο ηξφπνπο κεηαθίλεζεο πνπ βνεζνχλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ο ηειεπηαίνο άμνλαο ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ αζρνιείηαη κε ηελ απφδνζε επζπλψλ γηα ην θαηλφκελν θαη πεξηιακβάλεη κία εξψηεζε (εξψηεζε 5) εκηαλνηθηνχ ηχπνπ γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ απηψλ πνπ πξέπεη λα δξάζνπλ γηα λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή. πλνιηθά απφ ηηο πέληε εξσηήζεηο ηεο ελφηεηαο γηα ηε θχζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ νη ηξεηο πεξηέρνπλ ζσζηέο θαη νη δχν αλνξζφδνμεο επηζηεκνληθά δειψζεηο. Αληίζηνηρα ε ελφηεηα γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πεξηέρεη έμη ζσζηέο θαη δχν ιάζνο δειψζεηο, ε ελφηεηα γηα ηηο ζπλέπεηεο πεξηέρεη ηέζζεξηο ζσζηέο θαη ηξεηο ιάζνο ελψ απηή γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ δψδεθα ζσζηέο θαη έμη ιάζνο δειψζεηο, δηεζπαξκέλεο κε ηπραίν ηξφπν Ηρλνγξάθεκα ησλ παηδηώλ Εεηήζεθε απφ ηα παηδηά λα δσγξαθίζνπλ φ,ηη ζθέθηνληαη γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Παξφιν πνπ ε θιηκαηηθή αιιαγή είλαη δχζθνιν λα αλαπαξαζηαζεί, ζεσξήζεθε φηη ίζσο κέζα απφ ηε δσγξαθηά ζα κπνξνχζαλ λα αλαδεηρζνχλ θάπνηεο εηθφλεο ή ηδέεο ησλ παηδηψλ. Ο ζηφρνο καο ήηαλ ε δσγξαθηά ηνπο απηή λα ρξεζηκνπνηεζεί σο ζπκπιεξσκαηηθφ εξγαιείν γηα ηελ απνηχπσζε ησλ γεληθφηεξσλ απφςεσλ ησλ καζεηψλ, θαζψο θάπνηνη ίζσο λα δπζθνιεχνληαη ζηελ αλάπηπμε ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ. Δθηηκήζακε φηη πηζαλφλ έλαο αξηζκφο καζεηψλ κε απηή ηελ ηερληθή λα κπνξεί λα εθθξαζηεί πην ειεχζεξα θαη απνηειεζκαηηθά ψζηε λα πξνζηεζνχλ λέα ζέκαηα θαη δεδνκέλα ζηελ έξεπλά καο. Σν ζχλνιν ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ εκθαλίδεηαη ζην Παξάξηεκα I.

139 Αμηνπηζηία ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Αξρηθά ειέγρνπκε ηελ αμηνπηζηία ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ καο, δειαδή ην βαζκφ εζσηεξηθήο ζπλάθεηαο θαη ζπλέπεηάο ηνπ. Καη απηφ γηαηί ζηφρνο καο είλαη ην εξσηεκαηνιφγην λα παξάγεη απνηειέζκαηα απαιιαγκέλα απφ ζθάικαηα κέηξεζεο πνπ δεκηνπξγνχληαη ζηηο απαληήζεηο ησλ εξσηψκελσλ απφ ηελ επίδξαζε ηνπ ρξφλνπ, δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθψλ ή άιισλ ζπλζεθψλ (Εαθεηξφπνπινο, 2005). Γηα ηνλ έιεγρν ηεο εζσηεξηθήο ζπλάθεηαο ρξεζηκνπνηνχκε ην ζπληειεζηή α ηνπ Cronbach πνπ εθθξάδεη ην κέζν φξν ησλ ζπληειεζηψλ ζπζρέηηζεο κεηαμχ ησλ εξσηήζεσλ ελφο εξσηεκαηνινγίνπ. Γηα ηηο επηκέξνπο νκάδεο εξσηήζεσλ ν ζπληειεζηήο απηφο έρεη ηηκέο κηθξφηεξεο απφ 0,7 θη έηζη ζα ιέγακε φηη δελ απνηεινχλ αμηφπηζηεο ππνθιίκαθεο. Έπεηηα φκσο απφ αθαίξεζε ησλ εξσηήζεσλ 1β, 2γ, 2δ, 3δ, 4β, 4γ θαη 4ηε ν α ηνπ Cronbach παίξλεη ηελ ηηκή 0,703, ε νπνία ππεξβαίλεη ην 0,7 θη έηζη ην εξγαιείν καο ζεσξείηαη ζπλνιηθά φηη έρεη ηελ απαηηνχκελε αμηνπηζηία Ζ εξεπλεηηθή δηαδηθαζία Ζ δηαλνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ ηφζν θαηά ηελ πηινηηθή εθαξκνγή ηνπ φζν θαη ζηε ζπλέρεηα έγηλε απφ ηελ ίδηα ηελ εξεπλήηξηα, έπεηηα απφ ζπλελλφεζε κε ην δηεπζπληή θάζε ζρνιείνπ θαη ηνλ/ηελ εθπαηδεπηηθφ ηνπ ηκήκαηνο. Αθνχ ηνπο πιεξνθνξήζακε γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο έξεπλάο καο, ηνπο δεηήζακε λα κελ ελεκεξψζνπλ ηνπο καζεηέο γηα ηε δηαλνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, νχηε γηα ηα ζέκαηα πνπ απηφ πξαγκαηεχεηαη, ψζηε λα απνθιεηζηεί ε πξνεηνηκαζία ησλ παηδηψλ θαη λα εμαζθαιηζηεί ε ζπιινγή ησλ απζεληηθψλ ηνπο ηδεψλ θαη γλψζεσλ. ηε ζπλέρεηα, ζηηο πξνθαζνξηζκέλεο εκεξνκελίεο επηζθεθηήθακε ηνπο καζεηέο θαη ηνπο ελεκεξψζακε γηα ηελ έξεπλά καο, ρσξίο φκσο λα απνθαιχςνπκε ην αθξηβέο αληηθείκελφ ηεο. Απηφ παξνηξχλακε ηνπο ίδηνπο λα ην βξνπλ θαηά ηε ζπκπιήξσζε ησλ εξσηεκαηνινγίσλ, κε ζηφρν ηελ ελεξγνπνίεζε ηνπ ελδηαθέξνληφο ηνπο. Σνπο δεηήζακε λα ζπκπιεξψζνπλ ην εξσηεκαηνιφγην κε πξνζνρή θαη εηιηθξίλεηα, ελψ δηεπθξηλίζακε φηη ην εξσηεκαηνιφγην ήηαλ αλψλπκν, φηη δελ επηδηψθακε ηελ αμηνιφγεζή ηνπο θαη φηη φζα ζα έγξαθαλ δε ζα εμεηάδνληαλ απφ ην δάζθαιν ηεο ηάμεο. Σνπο ηνλίζακε φηη καο ελδηέθεξαλ νη πξνζσπηθέο αληηιήςεηο ηνπο θαη δελ ππήξρε ιφγνο ζπλεξγαζίαο θαη αληηγξαθήο απφ ηνπο ππφινηπνπο. Δπίζεο ηνπο παξνηξχλακε λα εθθξάδνπλ ειεχζεξα ηηο απνξίεο ηνπο, αιιά λα κελ απνθαιχπηνπλ ηελ απάληεζε πνπ ζεσξνχζαλ φηη ηαίξηαδε ζε θάζε εξψηεζε.

140 Ζ πηινηηθή θάζε ηεο έξεπλαο Σν εξσηεκαηνιφγην κνηξάζηεθε αξρηθά ζηνπο καζεηέο ηεο Σ ηάμεο ηνπ 1 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ, ψζηε λα ειεγρζεί ν απαηηνχκελνο ρξφλνο ζπκπιήξσζήο ηνπ θαη λα δηαπηζησζνχλ ηπρφλ αζάθεηεο θαη δπζθνιίεο ζηελ θαηαλφεζή ηνπ, γηα λα γίλνπλ νη απαξαίηεηεο δηνξζψζεηο. ηελ αξρή δφζεθε ζηα παηδηά ην πξψην θχιιν ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, ζηελ πξψηε ζειίδα ηνπ νπνίνπ ππήξραλ νη ηέζζεξηο εξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ θαη ζηε δεχηεξε ε δσγξαθηά. θφπηκα δε κνηξάζηεθε καδί θαη ην δεχηεξν κέξνο κε ηηο εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ, γηαηί δε ζέιακε ηα παηδηά λα ηηο θνηηάμνπλ θαη λα επεξεαζηνχλ απ απηέο φηαλ απαληνχζαλ ζηηο γεληθέο εξσηήζεηο. Ζ δηαδηθαζία πνπ αθνινπζήζεθε ήηαλ ε εμήο: Οη πξψηεο εξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ δηαβάζηεθαλ φιεο καδί απφ ηελ εξεπλήηξηα θαη δφζεθε ζηα παηδηά ν απαηηνχκελνο ρξφλνο γηα ηε ζπκπιήξσζή ηνπο. Χο πξνο ην ηρλνγξάθεκα, ηνλίζακε ζηα παηδηά φηη δε καο ελδηέθεξε λα θάλνπλ κία φκνξθε δσγξαθηά, αιιά λα απνηππψζνπλ ζ απηή φζεο πεξηζζφηεξεο ηδέεο ηνπο κπνξνχζαλ. Ο ζηφρνο καο ήηαλ λα παξνηξχλνπκε λα δσγξαθίζνπλ αθφκε θαη θάπνηα παηδηά πνπ δελ είραλ εκπηζηνζχλε ζηηο ζρεδηαζηηθέο ηθαλφηεηέο ηνπο θαη πηζαλφλ λα ήηαλ δηζηαθηηθά, αιιά ηαπηφρξνλα λα κελ αθηεξσζεί πνιχο ρξφλνο ζηε δηαθφζκεζε ηνπ έξγνπ. Γηεπθξηλίζακε αθφκε φηη κπνξνχζαλ λα ζρεδηάζνπλ πεξηζζφηεξεο απφ κία εηθφλεο, αθφκε θη αλ απηέο δε ζπλδένληαλ κεηαμχ ηνπο ή λα θηηάμνπλ έλα θφκηθο ή απιά λα πξνζζέζνπλ φζα ιφγηα ήζειαλ ζηε δσγξαθηά ηνπο. Μεηά ηελ νινθιήξσζε ηνπ πξψηνπ θχιινπ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ αθνινχζεζε ε ζπγθέληξσζε φισλ θαη ε δηαλνκή ηνπ θχιινπ κε ηηο εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ. Απηέο δηαβάζηεθαλ κία - κία απφ ηελ εξεπλήηξηα ελψ ηαπηφρξνλα απαληηφληαλ απφ ηα παηδηά. Μεηά ηελ πηινηηθή εθαξκνγή έγηλαλ νη εμήο αιιαγέο ζην εξεπλεηηθφ εξγαιείν: Απφ ηελ πξψηε θηφιαο εξψηεζε «Ση είλαη θαηά ηε γλψκε ζνπ ε θιηκαηηθή αιιαγή;» θάλεθαλ θάπνηα παηδηά πνπ δελ ήηαλ εμνηθεησκέλα κε ηε ρξήζε ηνπ φξνπ «θιηκαηηθή αιιαγή». Ρσηήζεθαλ ινηπφλ ζπκπιεξσκαηηθά αλ είραλ αθνχζεη γηα ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε ή ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. ε θάπνηα θάλεθε γλσζηή ε ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε, ελψ αθφκε πεξηζζφηεξα έδεημαλ φηη είραλ αθνχζεη γηα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, είπαλ φκσο φηη δελ ήμεξαλ ηη είλαη. Γη απηφ ην ιφγν απνθαζίζηεθε λα παξακείλεη ζην εξσηεκαηνιφγην ν φξνο «θιηκαηηθή αιιαγή» θαη λα κπεη ζπκπιεξσκαηηθά κέζα ζε παξέλζεζε «ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε». ην αξρηθφ εξσηεκαηνιφγην ε δεχηεξε εξψηεζε αλνηρηνχ ηχπνπ ήηαλ δηαηππσκέλε σο εμήο: «2. Ση θαηά ηε γλψκε ζνπ πξνθαιεί ηελ θιηκαηηθή αιιαγή;». Παξφιν πνπ νη εξσηήζεηο δηαβάδνληαλ θαη δπλαηά απφ ηελ ίδηα ηελ εξεπλήηξηα, ππήξμαλ παηδηά πνπ εμέιαβαλ ην εξψηεκα ζαλ «Ση θαηά ηε γλψκε ζνπ πξνθαιεί ε θιηκαηηθή αιιαγή;» θη έγξαςαλ γηα ηα απνηειέζκαηά ηεο. Έλα παηδί κάιηζηα φηαλ απάληεζε ζηελ ηξίηε εξψηεζε πνπ είρε ηε κνξθή «3. Ση απνηειέζκαηα λνκίδεηο φηη έρεη ε θιηκαηηθή

141 121 αιιαγή;» ζεκείσζε φηη είλαη ε ίδηα κε ηε δεχηεξε. Γη απηφ επαλαδηαηππψζεθε θαη ε ηειηθή ηεο κνξθή έγηλε: «2. Πνηεο πηζηεχεηο φηη είλαη νη αηηίεο πνπ πξνθαινχλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή;». ηελ 6 ε εξψηεζε θιεηζηνχ ηχπνπ «Θα έθαλεο θάπνηεο ελέξγεηεο πνπ ζα πεξηφξηδαλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, αθφκα θη αλ ρξεηαδφηαλ λα αιιάμεηο αγαπεκέλεο ζνπ ζπλήζεηεο;» νη αξρηθέο επηινγέο απαληήζεσλ ήηαλ νη ηέζζεξηο: «ίγνπξα λαη», «Μάιινλ λαη», «Μάιινλ φρη» θαη «ίγνπξα φρη». Δπεηδή φκσο θαηά ηε δνθηκαζηηθή εθαξκνγή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ πέληε παηδηά ζε ζχλνιν είθνζη ηεζζάξσλ απάληεζαλ «Γελ μέξσ», πξνζηέζεθε θη απηή ε επηινγή ζην ηειηθφ εξσηεκαηνιφγην. Δπίζεο θάπνηα παηδηά θάλεθαλ λα κε γλσξίδνπλ ηη ζεκαίλεη ε 4ε εξψηεζε «Αλ κνλψλνπκε θαιχηεξα ηα ζπίηηα καο» θαη δφζεθαλ νη απαξαίηεηεο δηεπθξηλίζεηο. Γεληθά θξνληίζακε ψζηε νη πξνθνξηθέο δηεπθξηλίζεηο πνπ δφζεθαλ απφ ηελ εξεπλήηξηα θαηά ηελ πηινηηθή εθαξκνγή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ λα δνζνχλ θαη ζε θάζε άιιε εθαξκνγή ηνπ ή λα ζπκπεξηιεθζνχλ ζηελ ηειηθή κνξθή ηνπ θαη γη απηφ θαηά ηελ επεμεξγαζία ησλ εξσηεκαηνινγίσλ ζπκπεξηιάβακε ην ηκήκα ηεο πηινηηθήο ζην δείγκα καο Ζ επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ Δπεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ησλ εξσηήζεσλ θιεηζηνύ ηύπνπ Ζ θαηαρψξεζε ησλ δεδνκέλσλ απφ ηηο θιεηζηνχ ηχπνπ εξσηήζεηο θαη ε επεμεξγαζία ηνπο έγηλε κε ην Microsoft Excel θαη κε ην ζηαηηζηηθφ παθέην SPSS (SPAW) Version 18 (Statistical Package for the Social Sciences). Μεηά ηε ζπιινγή ησλ εξσηεκαηνινγίσλ πξνρσξήζακε ζηελ θσδηθνπνίεζε ησλ εξσηήζεσλ σο εμήο: ηαλ ε ζσζηή απάληεζε ήηαλ ε θαηαθαηηθή δψζακε ζην «ίγνπξα λαη» ηελ ηηκή 5, ζην «Μάιινλ λαη» ηελ ηηκή 4, ζην «Γελ μέξσ» ηελ 3,ζην «Μάιινλ φρη» ηελ 2 θαη ζην «ίγνπξα φρη» ηελ 1. Αληίζηνηρα φηαλ ε ζσζηή απάληεζε ήηαλ ε αξλεηηθή δψζακε ζην «ίγνπξα φρη» ηελ ηηκή 5, ζην «Μάιινλ φρη» ηελ ηηκή 4, ζην «Γελ μέξσ» ηελ 3, ζην «Μάιινλ λαη» ηελ 2 θαη ζην «ίγνπξα λαη» ηελ 1. Γηα ηελ επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ζ φιεο ηηο εξσηήζεηο σο ζεηηθή απάληεζε ζεσξήζακε ην άζξνηζκα ησλ απαληήζεσλ «ίγνπξα λαη» θαη «Μάιινλ λαη» θαη σο αξλεηηθή ην άζξνηζκα ησλ «ίγνπξα φρη» θαη «Μάιινλ φρη». Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ησλ επηδφζεσλ ησλ καζεηψλ ζηα δηάθνξα ζρνιεία, φπσο ζα δνχκε παξαθάησ ζηελ ελφηεηα «χγθξηζε ηεο ζπλνιηθήο επίδνζεο κεηαμχ ησλ ζρνιείσλ», ηνπ 8 νπ θεθαιαίνπ «Παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο πξηλ ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε», νξίζακε σο κεηαβιεηή «ζπλνιηθή επίδνζε» (total) ην άζξνηζκα ησλ κέζσλ φξσλ ησλ επηδφζεσλ ησλ καζεηψλ ελφο ηκήκαηνο ζηηο εξσηήζεηο απφ 1α έσο 6, εθηφο απφ ηηο 1β, 2γ, 2δ, 3δ, 4β, 4γ, 4ηε (πνπ είρακε αθαηξέζεη θαηά ηνλ θαζνξηζκφ ηεο αμηνπηζηίαο ηνπ εξγαιείνπ), θαη 4ηζ θαη 5 (πνπ είλαη εκηαλνηθηνχ θαη αλνηθηνχ ηχπνπ θαη δε βαζκνινγνχληαη), θαη ζηε ζπλέρεηα πξνρσξήζακε ζηε ζχγθξηζή ηνπο.

142 Δπεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ησλ εξσηήζεσλ αλνηθηνύ ηύπνπ θαη ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηώλ Γηα ηελ επεμεξγαζία ησλ αλνηρηψλ εξσηήζεσλ πξνβήθακε ζε κία «θαηεγνξηνπνίεζε» ησλ απαληήζεσλ πνπ δφζεθαλ θαη ηε δεκηνπξγία θαηεγνξηψλ. Μεηαηξέςακε δειαδή θαηά κία έλλνηα ηηο εξσηήζεηο ζε θιεηζηέο ψζηε λα επηηξαπεί ε πνζνηηθή-ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ηνπο. Κη απηφ έγηλε έρνληαο ππφςε καο ηηο παξαηεξήζεηο ηνπ Εαθεηξφπνπινπ (2005, ζει. 67) φηη «Ο ηξφπνο απηφο εκπεξηέρεη, ζε κεγάιν βαζκφ, απζαηξεζία απφ ηε κεξηά ηνπ κειεηεηή αθξηβψο γηαηί νη αξρηθέο επηινγέο ησλ εξσηψκελσλ δελ έγηλαλ κε ην λα έρεη ν θάζε εξσηψκελνο έλα ζπγθεθξηκέλν πιαίζην απαληήζεσλ ππφςε ηνπ, δειαδή δελ ππήξρε ζηαζεξφο θαη νκνηφκνξθνο δεηγκαηηθφο ρψξνο, ελψ ηψξα ηηο θαηεγνξηνπνηνχκε κε βάζε έλαλ ηέηνην, σζάλ δειαδή λα ππήξρε.» Αλάινγα ιεηηνπξγήζακε θαη κε ηελ επεμεξγαζία ησλ δσγξαθηψλ πνπ ζρεδίαζαλ ηα παηδηά, αθνχ πξνζπαζήζακε λα εληνπίζνπκε ηηο βαζηθέο ηδέεο πίζσ απφ ην ζρέδηφ ηνπο θαη λα ηηο θαηεγνξηνπνηήζνπκε επίζεο.

143 123 ΣΡΗΣΟ ΜΔΡΟ Ζ Γηδαθηηθή παξέκβαζε

144 124 Κεθάιαην 6 ν ρεδηαζκόο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο 6.1. ηόρνη Έπεηηα απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ εξσηεκαηνινγίσλ ην επφκελν βήκα καο είλαη ν ζρεδηαζκφο ηεο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο κε αξρηθφ ζθνπφ ηελ παξνρή βαζηθψλ, αιιά ζσζηψλ επηζηεκνληθά γλψζεσλ ζηνπο καζεηέο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Ζ παξέκβαζή καο βαζίδεηαη ζηε ζεψξεζε ηεο UNESCO (2007) ζρεηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε γηα ηελ Αεηθφξν Αλάπηπμε, ε νπνία απνβιέπεη λα βνεζήζεη ηνπο αλζξψπνπο λα αλαπηχμνπλ ζπκπεξηθνξέο, δεμηφηεηεο θαη γλψζεηο γηα λα πξνβαίλνπλ ζε ηεθκεξησκέλεο απνθάζεηο πξνο φθεινο ησλ ίδησλ θαη άιισλ, ηψξα θαη γηα ην κέιινλ, θαη λα ελεξγνχλ ζχκθσλα κε ηηο απνθάζεηο απηέο. ηφρνο καο ινηπφλ είλαη λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ νη καζεηέο ηελ αιιειεμάξηεζε ηνπ αλζξψπνπ κε ην πεξηβάιινλ θαη λα επαηζζεηνπνηεζνχλ γηα ηα πξνβιήκαηα πνπ ζπλδένληαη κ απηφ θαη εηδηθά γηα ην πνιχπιεπξν ζέκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ψζηε λα ιεηηνπξγήζνπλ σο ελεξγνί πνιίηεο, λα δξαζηεξηνπνηεζνχλ θαη λα ζπκβάινπλ ζηε γεληθφηεξε πξνζπάζεηα αληηκεηψπηζήο ηεο. Γηα λα πεηχρνπκε φκσο ηελ επαηζζεηνπνίεζε θαη ψζεζε ησλ καζεηψλ ζε ζπκπεξηθνξέο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο άκβιπλζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζεσξείηαη απαξαίηεηε ε ελεκέξσζή ηνπο γηα φιεο ηηο παξακέηξνπο πνπ εκπιέθνληαη ζην θαηλφκελν: ην κεραληζκφ δεκηνπξγίαο ηνπ, ηε δηαρξνληθή εμέιημή ηνπ, ψζηε λα θαηαλνήζνπλ φηη είλαη έλα ππαξθηφ πξφβιεκα ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ ηηο ζπλέπεηέο ηνπ, γηα λα αληηιεθζνχλ ηε ζνβαξφηεηα ηεο θαηάζηαζεο θαη ηελ επηηαθηηθή αλάγθε γηα άκεζε ελεξγνπνίεζε φισλ ηηο αηηίεο ηνπ. Ζ πιεξνθφξεζε ησλ παηδηψλ γηα ηηο αηηίεο ηνπ θαηλνκέλνπ είλαη αλαγθαία, αθνχ κφλν ε εμάιεηςε ησλ παξαγφλησλ πνπ δεκηνπξγνχλ έλα πξφβιεκα κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ επίιπζή ηνπ. Μέζα απφ ηελ θαηάθηεζε ησλ γλψζεσλ απηψλ νη καζεηέο ζα θαηαθέξνπλ λα νδεγεζνχλ ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ δξάζεσλ πνπ πεξηνξίδνπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Δπίζεο ζηφρνο ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο είλαη λα αληηιεθζνχλ φηη παξά ηελ θξηζηκφηεηα ηεο θαηάζηαζεο, απηή είλαη αληηζηξέςηκε, αξθεί φινη καο λα αλαπηχμνπκε πξσηνβνπιίεο ψζηε λα εκπνδίζνπκε ηελ εμέιημή ηεο θαη λα νδεγήζνπκε ζ έλα βηψζηκν κέιινλ

145 Θεσξεηηθή ζεκειίσζε ηεο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο Κπξίαξρν ξφιν ζηε κάζεζε ησλ παηδηψλ παίδνπλ νη ηδέεο πνπ έρνπλ γηα ηα θπζηθά θαηλφκελα πξηλ αθφκε ηα δηδαρηνχλ ζην ζρνιείν. χκθσλα κε ηνπο Driver, Squires, Rushworth, & Wood-Robinson (2000) ηα παηδηά πξηλ αθφκε θνηηήζνπλ ζην ζρνιείν έρνπλ δηακνξθψζεη άπνςε γηα ηα θπζηθά θαηλφκελα θαη έρνπλ δψζεη ηε δηθή ηνπο εξκελεία γη απηά. πσο έρεη θαηαγξαθεί ζε κεγάιν αξηζκφ εξεπλψλ, ηα θπξηφηεξα ζπκπεξάζκαηα γηα ηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα δηαθνξεηηθά θαηλφκελα ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ, είλαη ηα εμήο (Υαηδεληθήηα & Υξεζηίδνπ, 2001, ζει ) : 1. ηαλ νη καζεηέο έξρνληαη ζην ζρνιείν λα δηδαρζνχλ ηππηθά ηηο Φπζηθέο Δπηζηήκεο, έρνπλ ζπλήζσο ήδε δηακνξθψζεη αληηιήςεηο πνπ ηνπο εμεγνχλ ηα δηάθνξα θπζηθά θαηλφκελα. 2. Οξηζκέλεο αληηιήςεηο πνπ θαηαγξάθνληαη απφ ηηο έξεπλεο είλαη αξθεηά δηαδεδνκέλεο αλάκεζα ζηνπο καζεηέο. 3. Οη δηαηζζεηηθέο αληηιήςεηο ηνπο αζθνχλ ηζρπξή επηξξνή ζηε κεηαγελέζηεξε κάζεζε. 4. Οη αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ είλαη ζπρλά δηαθνξεηηθέο απφ ην επηζηεκνληθφ πξφηππν, φπσο απηφ παξνπζηάδεηαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα. Χζηφζν νη αληηιήςεηο απηέο είλαη ρξήζηκεο θαη ινγηθέο επεηδή απνηεινχλ ην ζθειεηφ ηεο εξκελείαο ησλ ζρεηηθψλ θαηλνκέλσλ. 5. Οη ζπλεζηζκέλεο κνξθέο δηδαζθαιίαο δελ θαηνξζψλνπλ λα επεξεάζνπλ ηηο ήδε δηακνξθσκέλεο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ. 6. ε άιιεο πεξηπηψζεηο νη καζεηέο κπνξεί λα δηαηεξνχλ κεηά ηε δηδαζθαιία ηφζν ηελ επηζηεκνληθή εμήγεζε ηνπ δαζθάινπ γηα ην θαηλφκελν πνπ δηδάρηεθαλ, φζν θαη ηηο δηθέο ηνπο πξνυπάξρνπζεο αληηιήςεηο. 7. Μηα άιιε πηζαλή θαηάζηαζε, σο απνηέιεζκα ηεο δηδαζθαιίαο, είλαη λα ππάξμεη έλα ακάιγακα ησλ ήδε δηακνξθσκέλσλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ θαη εθείλσλ πνπ δηδάρηεθαλ. 8. Με ηελ επίδξαζε ηεο δηδαζθαιίαο αξθεηνί καζεηέο είλαη δπλαηφλ λα θαηαζθεπάζνπλ αληηιήςεηο ζπλεπείο κε ηηο επηζηεκνληθέο, ζπζρεηίδνληάο ηεο κε ηα θαηλφκελα ηνπ θφζκνπ ζηνλ νπνίν δνπλ. 9. εκαληηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ παίδεη ην πνιηηηζκηθφ πιαίζην ζην νπνίν δνπλ θαη θπξίσο ε γιψζζα κέζσ ηεο νπνίαο επηθνηλσλνχλ. 10. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο καζεζηαθήο δηαδηθαζίαο ηνπ καζεκάησλ ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ ν δηδάζθσλ ζα πξέπεη λα αλαδεηά ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ζα αλαδεηθλχεη ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ έηζη ψζηε λα ζρεδηάδεη ηηο θαηάιιειεο καζεζηαθέο δξαζηεξηφηεηεο γηα απηά πνπ ήδε γλσξίδνπλ αιιά θαη γηα ηελ ειηθία ηνπο. 11. Ζ αλαδφκεζε/αλαδηνξγάλσζε ησλ αξρηθψλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ, απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηε κάζεζε επηζηεκνληθψλ ελλνηψλ θαη λφκσλ γεγνλφο πνπ δειψλεηαη κε ηνλ φξν ελλνηνινγηθή αιιαγή (conceptual change) (Vosniadou, 1994).

146 πσο έρνπκε ήδε επηζεκάλεη, δηαπηζηψζεθε φηη ήηαλ εμαηξεηηθά δχζθνιε ε αληηθαηάζηαζε ησλ ελαιιαθηηθψλ ηδεψλ απφ επηζηεκνληθέο, κε απνηέιεζκα λα ππάξμεη λένο πξνζαλαηνιηζκφο κε ζηφρν λα αληηιεθζνχλ νη καζεηέο ηα φξηα ησλ πξνζσπηθψλ ηνπο αληηιήςεσλ θαη φηη ζε νξηζκέλεο θαηαζηάζεηο νη επηζηεκνληθέο απφςεηο είλαη πην απνηειεζκαηηθέο απφ φ,ηη νη πξνζσπηθέο ηνπο αληηιήςεηο (Posner, Strike, Hewson, & Gertzog, 1982). Ζ αλαδφκεζε/αλαδηνξγάλσζε ησλ αξρηθψλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ, απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηε κάζεζε επηζηεκνληθψλ ελλνηψλ θαη λφκσλ γεγνλφο πνπ δειψλεηαη κε ηνλ φξν ελλνηνινγηθή αιιαγή (conceptual change) (Vosniadou, 1994). πσο έρνπκε ήδε επηζεκάλεη, δηαπηζηψζεθε φηη ήηαλ εμαηξεηηθά δχζθνιε ε αληηθαηάζηαζε ησλ ελαιιαθηηθψλ ηδεψλ απφ επηζηεκνληθέο, κε απνηέιεζκα λα ππάξμεη λένο πξνζαλαηνιηζκφο κε ζηφρν λα αληηιεθζνχλ νη καζεηέο ηα φξηα ησλ πξνζσπηθψλ ηνπο αληηιήςεσλ θαη φηη ζε νξηζκέλεο θαηαζηάζεηο νη επηζηεκνληθέο απφςεηο είλαη πην απνηειεζκαηηθέο απφ φ,ηη νη πξνζσπηθέο ηνπο αληηιήςεηο (Posner, Strike, Hewson, & Gertzog, 1982). ηελ παξαπάλσ δηαδηθαζία ηθαλνπνηεηηθά απνηειέζκαηα είραλ νη επνηθνδνκεηηθνχ ηχπνπ δηδαθηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηηο Φπζηθέο Δπηζηήκεο, νη νπνίεο φκσο ζχκθσλα κε θάπνηεο θξηηηθέο έδσζαλ κεγάιε έκθαζε ζηελ πξνζσπηθή δηάζηαζε ηεο κάζεζεο ησλ Φ.Δ. θαη παξακέιεζαλ ηηο θνηλσληθέο ζπληζηψζεο ζηελ νηθνδφκεζε ηεο επηζηεκνληθήο γλψζεο (Solomon, 1987,1994). Απηέο καο θιεξνδφηεζαλ ηξεηο ζεκειηψδεηο παηδαγσγηθέο αξρέο πνπ θαη ζηηο κέξεο καο είλαη πνιχ ζεκαληηθέο γηα ην κάζεκα ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ ζην Γεκνηηθφ ρνιείν: Ζ καζεζηαθή δηαδηθαζία είλαη ζεκαληηθή φηαλ εμαζθαιίδεη ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ηνπ καζεηή. Οη πξνυπάξρνπζεο απφςεηο ηνπ καζεηή είλαη θαζνξηζηηθέο γηα ηε κάζεζε ησλ ελλνηψλ/ζεκαζηψλ ησλ επηζηεκνληθψλ ιέμεσλ. Ζ γλψζε δε κεηαδίδεηαη, αιιά νηθνδνκείηαη ζηαδηαθά απφ ηα ππνθείκελα ζηα πιαίζηα ζπλεξγαηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ. Ζ δηδαθηηθή καο πξνζέγγηζε επεξεάδεηαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ απφ ηηο θνηλσληθνεπνηθνδνκεηηθέο πξνζεγγίζεηο νη νπνίεο αλέδεημαλ ην ζεκαληηθφ ξφιν πνπ δηαδξακαηίδνπλ νη δηαδηθαζίεο αιιειεπίδξαζεο θαη πψο απηέο κεηνπζηψλνληαη ζε γλψζε. πσο ππνζηεξίδεηαη ζηε ζεσξία ηνπ Vygotsky (1978) νη αλψηεξεο λνεηηθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ αηφκνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ θνηλσληθή δσή θαη ηνλίδεηαη ε ζεκαζία ηεο αιιειεπίδξαζεο ζην δηαπξνζσπηθφ επίπεδν θαη ηδηαίηεξα ν ξφινο ηνπ ιφγνπ/δηαιφγνπ δαζθάινπ/αο θαη καζεηή/ξηαο. Ζ δηαθνξά αλάκεζα ζην επίπεδν ηνπ παηδηνχ, δειαδή ζε απηά πνπ κπνξεί λα πεηχρεη ην παηδί φηαλ εξγάδεηαη κφλν ηνπ θαη ζην επίπεδν πνπ κπνξεί λα θηάζεη κε ηε ζπλεξγαζία θαη ηελ ππνζηήξημε ηνπ δαζθάινπ ή ηεο δαζθάιαο είλαη ζεκαληηθή. Με ηελ έλλνηα απηή ε δηδαζθαιία λνείηαη σο ππνβνήζεζε ηνπ καζεηή θαη ηεο καζήηξηαο γηα λα πεηχρεη κηα επηζπκεηή επίδνζε (teaching as assisting performance ). Πνιχ ζεκαληηθφο επίζεο είλαη θαη ν ξφινο ηεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ησλ καζεηψλ θαζψο θάπνηα δξαζηεξηφηεηα πνπ είλαη δχζθνιε γηα έλα κεκνλσκέλν παηδί, κπνξεί

147 127 λα πξαγκαηνπνηεζεί πην εχθνια ζε ζπλεξγαζία κε ηα κέιε ηεο νκάδαο, γεγνλφο ηδηαίηεξα επλντθφ γηα ηα παηδηά κε ρακειή επίδνζε ζην ζρνιείν (ηαπξίδνπ, 2000). Ζ ζεκαζία ηεο νκαδνζπλεξγαηηθήο εξγαζίαο είλαη πνιχ νπζηαζηηθή, θαζψο κέζσ απηήο θάλεθε φηη απμάλεηαη ε απηνεθηίκεζε φισλ ησλ παηδηψλ, ελψ ηαπηφρξνλα επηηπγράλεηαη βειηίσζε ζηηο θνηλσληθέο ηνπο δεμηφηεηεο, φπσο αιιεινυπνζηήξημε θαη αιιεινβνήζεηα, θαζψο θαη ζηε ζηάζε ηνπο απέλαληη ζηε κάζεζε. Ζ ζπδήηεζε κεηαμχ νκφηηκσλ κπνξεί λα ππεξεηήζεη έλα αξηζκφ ιεηηνπξγηψλ ζηε δηαδηθαζία νηθνδφκεζεο ηεο γλψζεο. Παξέρεη έλα πιαίζην, ζην νπνίν ππνζπλείδεηεο ηδέεο κπνξνχλ λα γίλνπλ θαλεξέο θαη δηαζέζηκεο ζην ζηνραζκφ θαη ηνλ έιεγρν. Γεκηνπξγεί κηα θαηάζηαζε ζηελ νπνία ηα άηνκα πξέπεη λα μεθαζαξίζνπλ ηηο δηθέο ηνπο ηδέεο θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο ζπδήηεζεο κε άιινπο. Γίλεη αθφκε ηελ επθαηξία ζηα άηνκα λα ρηίζνπλ ν έλαο πάλσ ζηηο ηδέεο ηνπ άιινπ γηα λα θηάζνπλ ζε κία ιχζε. (Driver, Squires, Rushworth,. & Wood-Robinson, 2000) Δπίζεο, κέζσ ηεο νκαδηθήο εξγαζίαο, απμάλεηαη ε θηλεηνπνίεζε θαη ε επραξίζηεζε ησλ καζεηψλ θαη ζεκεηψλεηαη κεγαιχηεξε αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ησλ παηδηψλ ηεο νκάδαο αιιά θαη κε ην δάζθαιν ρεδηαζκόο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο πσο δηαπηζηψζακε απφ ηελ έξεπλά καο θαη ηελ επηζθφπεζε ηεο δηεζλνχο θαη ειιεληθήο βηβιηνγξαθίαο, ηα παηδηά πέξα απφ ηηο ζσζηέο επηζηεκνληθά γλψζεηο ηνπο έρνπλ έλα πιήζνο απφ ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο ζρεηηθά κε κεγάια πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα θαη ζπγθεθξηκέλα κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. χκθσλα κε ηα επξήκαηά καο ηα παηδηά δε γλσξίδνπλ ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, νχηε ηα βαζηθφηεξα ζεξκνθεπηθά αέξηα. Πηζηεχνπλ φηη ην θαηλφκελν είλαη απνθιεηζηηθά αλζξσπνγελέο θαη δελ μέξνπλ φηη ε ελίζρπζή ηνπ θπζηθνχ θαηλνκέλνπ, εμαηηίαο ησλ αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ, είλαη ππεχζπλε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Γελ θαηαλννχλ επίζεο ηελ έλλνηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, θαζψο δε δηαθξίλνπλ ηνπο φξνπο θαηξφο θαη θιίκα. Δπηπιένλ ζπγρένπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο ζηε ζηξαηφζθαηξα. Πνιιά παηδηά ζεσξνχλ ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο σο αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ιηγφηεξα σο ζπλέπεηά ηεο. Απηφο είλαη θαη έλαο ιφγνο πνπ πηζηεχνπλ φηη κία απφ ηηο επηπηψζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ είλαη θαη ν θαξθίλνο ηνπ δέξκαηνο. Αθφκε ζεσξνχλ σο αηηία ηεο ηε ρξήζε ρισξνθζνξαλζξάθσλ, φρη φκσο επεηδή γλσξίδνπλ φηη είλαη ζεξκνθεπηθά αέξηα, αιιά θπξίσο επεηδή ηνπο ζπζρεηίδνπλ κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο. Δπίζεο ηα παηδηά ζπλδένπλ ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε κε ηνπο ζεηζκνχο, αιιά θαη δηάθνξεο βιαβεξέο ελέξγεηεο, νη νπνίεο φκσο δελ ηελ επεξεάδνπλ άκεζα, φπσο ην πέηακα ησλ ζθνππηδηψλ θαη ην θάπληζκα. πλεζίδνπλ κάιηζηα λα θάλνπλ γεληθεχζεηο κε απνηέιεζκα λα πξνηείλνπλ σο ιχζε γηα ην πξφβιεκα ηεο ππεξζέξκαλζεο θάζε θηινπεξηβαιινληηθή πξάμε φπσο ηελ πξνζηαζία ησλ άγξησλ δψσλ. Σα παξαπάλσ επξήκαηά ζπγθιίλνπλ κε απηά ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο, απφ ηα νπνία επηπιένλ θαίλεηαη φηη νη παξαλνήζεηο ησλ παηδηψλ αθνξνχλ θαη ηε δηάθξηζε ησλ εηδψλ ηεο αθηηλνβνιίαο, ηα είδε ηεο αθηηλνβνιίαο πνπ εκπιέθνληαη ζην

148 128 θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηα είδε αιιά θαη ηελ θαηαλνκή ζηελ αηκφζθαηξα ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ. Δμαηηίαο ηεο ηάζεο γελίθεπζήο ηνπο ζεσξνχλ φηη ε δηαηήξεζε θαζαξψλ αθηψλ θαη ε ρξήζε ακφιπβδεο βελδίλεο κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Δπηπιένλ κε κία παξφκνηα ινγηθή απνξξίπηνπλ θαη ηε ρξήζε ηεο ππξεληθήο ελέξγεηαο, θαζψο φπσο θαίλεηαη ηε ζπλδένπλ κε ηνπο θηλδχλνπο απφ ηα ππξεληθά αηπρήκαηα, ηα ππξεληθά φπια θαη απφβιεηα. Με βάζε ηα επξήκαηα γηα ηηο ελαιιαθηηθέο απφςεηο ησλ καζεηψλ νη Koulaidis & Christidou (1999), πξνηείλνπλ φηη κία απνηειεζκαηηθή δηδαζθαιία πξέπεη λα ζηνρεχεη α) ζηελ θαηαλφεζε εθ κέξνπο ησλ παηδηψλ ηεο νκνηφκνξθεο δηάρπζεο ησλ αηκνζθαηξηθψλ αεξίσλ β) ζηε λνεηηθή δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ ππεξηψδε θαη άιιεο κνξθέο ηεο ειηαθήο αθηηλνβνιίαο γ) ζηε δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ ειηαθή θαη γήηλε αθηηλνβνιία θαη δ) ζηε δηάθξηζε αλάκεζα ζην ξφιν ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο θαη ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ ζηελ αηκφζθαηξα. Δπίζεο ε πξφηαζε ησλ Rye, Rubba & Wiesenmayer (1997) βαζίδεηαη ζην φηη ε δηδαζθαιία φισλ ησλ ιεπηνκεξεηψλ γηα ηα θαηλφκελα ίζσο δελ είλαη ηφζν απνηειεζκαηηθή θαη φηη ζα έπξεπε νη εθπαηδεπηηθνί λα βνεζήζνπλ ηνπο καζεηέο λα αληηιεθζνχλ φηη ε θαηαλφεζε καο γηα ηέηνηα πεξίπινθα ζέκαηα είλαη θάπσο πεξηνξηζκέλε θαη πηζαλφλ ζα αιιάμεη θαζψο νη επηζηεκνληθέο έξεπλεο απνθαιχπηνπλ θαηλνχξηα δεδνκέλα. Απηνί ζπληζηνχλ λα πξνεγείηαη θάζε εθπαηδεπηηθήο παξέκβαζεο ε δηεξεχλεζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ θαη ε ρξήζε εθπαηδεπηηθψλ ζηξαηεγηθψλ ελλνηνινγηθψλ αιιαγψλ πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ αλαδηάξζξσζε ησλ ελαιιαθηηθψλ αληηιήςεσλ. Έρνληαο σο βάζε ηα παξαπάλσ θαη θπξίσο ηηο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ θαη έρνληαο ππφςε φηη ε γλψζε δελ νδεγεί απαξαίηεηα ζηε δξάζε, πξνζπαζήζακε λα ζρεδηάζνπκε ηε δηδαθηηθή καο αθνινπζία κε ηξφπν πνπ ζα βνεζήζεη ηα παηδηά λα μεπεξάζνπλ ηα παξαπάλσ γλσζηηθά εκπφδηα, αιιά θπξίσο λα αλαπηχμνπλ ηε θηινπεξηβαιινληηθή ηνπο ζπκπεξηθνξά θαη ηε δηάζεζή ηνπο γηα δξάζε. Θειήζακε λα ηνπο δψζνπκε κία γεληθή εηθφλα γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο, ιακβάλνληαο φκσο ππφςε καο ηελ πνιππινθφηεηά ησλ θαηλνκέλσλ, ηελ ειηθία ησλ καζεηψλ, αιιά θαη ηνλ πεξηνξηζκέλν δηδαθηηθφ ρξφλν πνπ είρακε ζπλνιηθά ζηε δηάζεζή καο. Δπίζεο πξνζπαζήζακε λα ηνπο παξνπζηάζνπκε ηηο αηηίεο θαη ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ψζηε λα επαηζζεηνπνηεζνχλ ζρεηηθά θαη αθνχ εληνπίζνπλ ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζήο ηεο λα θξνληίζνπλ λα ηνπο πηνζεηήζνπλ ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο. Γηα ηελ επίηεπμε απηψλ ησλ ζηφρσλ, θαη γηα ηνπο ιφγνπο πνπ αλαπηχμακε ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα, θξνληίζακε λα βαζηζηνχκε ζηηο αξρέο ηεο βησκαηηθήο θαη δηεξεπλεηηθήο κάζεζεο θαη κέζσ ηεο νκαδνζπλεξγαηηθήο πξνζέγγηζεο λα βνεζήζνπκε ηνπο καζεηέο λα αλαδηνξγαλψζνπλ θαη λα ηξνπνπνηήζνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο Σερληθέο δηδαζθαιίαο Καηαβάιακε πξνζπάζεηα ε δηδαζθαιία λα πξαγκαηνπνηεζεί ζ έλα φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξν εκπινπηηζκέλν καζεζηαθφ πεξηβάιινλ, κέζα απφ ηε ρξεζηκνπνίεζε πνηθίισλ κέζσλ, πιηθψλ θαη δηαδηθαζηψλ. Θειήζακε λα ελεξγνπνηήζνπκε ηε

149 129 ζπκκεηνρή φισλ ησλ παηδηψλ θαη λα ηα κπήζνπκε ζε εξεπλεηηθέο δηαδηθαζίεο θαη δηεξγαζίεο. Υξεζηκνπνηήζακε καζεηνθεληξηθέο δηδαθηηθέο πξνζεγγίζεηο, κε δηδαζθαιία ζε νκάδεο θαη αμηνπνίεζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ. Ζ νπηηθνπνίεζε θαη κνληεινπνίεζε πνπ απνηεινχλ ζεκαληηθέο δπλαηφηεηεο ηνπ ππνινγηζηή, είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηκεο γηα ηε δηδαζθαιία ελλνηψλ γηα ηηο νπνίεο ν άλζξσπνο δελ έρεη άκεζε εκπεηξία. Οη δξαζηεξηφηεηεο πνπ πξνηείλνληαη πεξηιακβάλνπλ θαηαηγηζκφ ηδεψλ, εξσηήζεηοαπαληήζεηο, ζπδήηεζε ζηελ νκάδα θαη ηελ νινκέιεηα, ηαμηλνκήζεηο, πξνβνιή δηαθαλεηψλ θαη βίληεν, επεμεξγαζία γξαθεκάησλ θαη άληιεζε πιεξνθνξηψλ απ απηά, επεμεξγαζία θεηκέλνπ, εηθφλσλ, ράξηε, θαηαζθεπή ράξηε ελλνηψλ, παηρλίδη, αθήγεζε. Έγηλε πξνζπάζεηα γηα δεκηνπξγία επράξηζηνπ θιίκαηνο κέζα ζηελ ηάμε κε ηελ παξνπζίαζε ρηνπκνξηζηηθνχ βίληεν, παξνπζίαζε θφκηθο θαη κε παηρλίδη. ηνλ θαηαηγηζκφ ηδεψλ νη καζεηέο δηαηππψλνπλ ειεχζεξα, γξήγνξα θαη απζφξκεηα ιέμεηο ή θξάζεηο ζρεηηθέο κε ην ππφ ζπδήηεζε ζέκα, ηηο νπνίεο αλαθαινχλ απφ πξνυπάξρνπζεο γλψζεηο ηνπο κε ζθνπφ ζηε ζπλέρεηα λα απνθηήζνπλ λέεο. Πξφθεηηαη γηα ηερληθή δηδαζθαιίαο ε νπνία ζπκβάιιεη ζηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ηνπ καζεηή ζηε δηδαζθαιία. Με ηελ ηερληθή ηεο εξψηεζεο γίλεηαη πξνζπάζεηα ν καζεηήο λα εηζέιζεη ζε κηα δηαδηθαζία πξνβιεκαηηζκνχ θαη (θαηά ην δπλαηφλ) ειεχζεξεο θαη απηφλνκεο ζθέςεο. Μέζσ ηεο ζπδήηεζεο ελεξγνπνηνχληαη νη καζεηέο, πξνάγεηαη ε θξηηηθή ηνπο ζθέςε, απνθηνχλ απηελέξγεηα, απηνπεηζαξρία, απηνπεπνίζεζε θαη θνηλσληθφηεηα, καζαίλνπλ λα αθνχλ θ.ά. Υξεζηκνπνηνχληαη ζε κεγάιν βαζκφ νη εηθφλεο νη νπνίεο, φπσο θαη φια ηα επνπηηθά κέζα δηδαζθαιίαο ζπκβάιινπλ ζηνλ εκπινπηηζκφ ησλ γλψζεσλ θαη ζηελ εμνηθνλφκεζε ρξφλνπ (1 εηθφλα=1000 ιέμεηο), δσνγνλνχλ ηνλ πξνθνξηθφ ιφγν, αλαπηχζζνπλ ηε θαληαζία, ππνβνεζνχλ ηελ παξαηεξεηηθφηεηα, δηεπθνιχλνπλ ηελ επεμεξγαζία ηνπ ζέκαηνο, θαιιηεξγνχλ ηα θαιαηζζεηηθά ζπλαηζζήκαηα, ζπκπιεξψλνπλ ηε δηδαζθαιία ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ, ζπγθεληξψλνπλ ηελ πξνζνρή ησλ καζεηψλ ζε βαζηθέο ηδέεο θαη εληππψζεηο, εθθξάδνπλ αλζξψπηλα βηψκαηα θαη απεπζχλνληαη ζ φινπο ηνπο καζεηέο. Δπίζεο ν ελλνηνινγηθφο ράξηεο βνεζάεη λα αλαδεηρζνχλ νη ελλνηνινγηθέο αλαπαξαζηάζεηο ησλ καζεηψλ. Μέζα απ απηνχο παξνπζηάδνληαη θάπνηα απφ ηα ζεκαληηθά ζηνηρεία κηαο έλλνηαο θαη νη κεηαμχ ηνπο ζρέζεηο πνπ πξνθχπηνπλ, ψζηε λα δηεπθνιπλζνχλ νη καζεηέο ζηελ θαηαλφεζε θαη νξγάλσζε ελλνηνινγηθψλ δνκψλ. (Υαηδεδήκνπ, 2011) ε φιεο απηέο ηηο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηερληθέο ν ξφινο ηεο εθπαηδεπηηθνχ είλαη θπξίσο λα ππνζηεξίδεη θαη λα ελζαξξχλεη ηνπο καζεηέο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο. Δπίζεο νξγαλψλεη-δηεπζχλεη ηε ζπδήηεζε κεηαμχ ησλ καζεηψλ. Καηά ηε δηάξθεηα ησλ ζπδεηήζεσλ ε εθπαηδεπηηθφο ζπγθεληξψλεη θαη αλαθεθαιαηψλεη ηα δεδνκέλα, επηζεκαίλεη ηπρφληα ιάζε θαη επηρεηξεί ζπγθεξαζκφ ησλ απφςεσλ νδεγψληαο ηνπο καζεηέο ζηε δηαηχπσζε γεληθψλ ζπκπεξαζκάησλ. Κη φια απηά κέζα ζ έλα ζσζηφ παηδαγσγηθφ θιίκα εκπηζηνζχλεο, απνδνρήο, θαηαλφεζεο, αιιεινζεβαζκνχ, φπνπ ν έπαηλνο θαη ε επηβξάβεπζε ηεο πξνζπάζεηαο φισλ ελδπλακψλεη ηηο πξνζπάζεηεο ησλ παηδηψλ θαη ηε ζπγθξφηεζε ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπο.

150 Σν ηκήκα εθαξκνγήο Σε δηδαθηηθή καο παξέκβαζε ηελ εθαξκφζακε ζην Σ 2 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ, έλα ηππηθφ ηκήκα πνπ αθνινπζνχζε ην κέζν φξν ηνπ δείγκαηφο καο. Οη βαζηθνί ιφγνη επηινγήο ηνπ ήηαλ ε άςνγε ζπλεξγαζία κε ην δηεπζπληή ηνπ ζρνιείνπ θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο ηνπ ηκήκαηνο -θαζψο δχν δάζθαινη κνηξάδνληαλ ηε δηδαζθαιία ησλ καζεκάησλ- αιιά θπξίσο ε νηθεηφηεηα θαη νη πνιχ θαιέο ζρέζεηο ηεο εξεπλήηξηαο κε ηνπο καζεηέο ηνπ, αθνχ ήηαλ ε δαζθάια ηνπο φηαλ ηα παηδηά θνηηνχζαλ ζηελ ηξίηε ηάμε, γεγνλφο πνπ ζπληεινχζε ζηελ εμνηθνλφκεζε ρξφλνπ απαξαίηεηνπ γηα ηε γλσξηκία εξεπλήηξηαο-παηδηψλ θαη ζηε ζεηηθή ζηάζε ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηε δηδαζθαιία.

151 131 Κεθάιαην 7 ν Ζ Γηδαθηηθή αθνινπζία Ζ δηδαζθαιία δνκείηαη ζηηο αθφινπζεο 5 ελφηεηεο: Φαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη αηηηαθή ζρέζε ηνπ κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Σξχπα ηνπ φδνληνο - ρέζε ζπγθέληξσζεο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ κε ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηε ζεξκνθξαζία ηεο γεο. πλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Αηηίεο ηεο ελίζρπζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Γξάζεηο πνπ βνεζνχλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Κάζε κία απ απηέο ηηο ελφηεηεο θαηαιακβάλεη έλα δηδαθηηθφ δίσξν, αλ θαη ζηηο δχν ηειεπηαίεο ππάξρεη θάπνηα επηθάιπςε ε ελόηεηα: Φαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη αηηηαθή ζρέζε ηνπ κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή Σθνπόο θαη ζηόρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Γεληθόο ζθνπόο: Οηθνδφκεζε γλψζεσλ γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Δπηκέξνπο ζηόρνη: Α. Γλώζεηο Δπηδηψθεηαη νη καζεηέο 1. Να γλσξίζνπλ ηε ζχζηαζε θαη δνκή ηεο γήηλεο αηκφζθαηξαο. 2. Να θαηαλνήζνπλ ηα βαζηθά ζεκεία ηνπ κεραληζκνχ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ: i. Σν θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη έλα θπζηθφ θαηλφκελν, ε ελίζρπζε ηνπ νπνίνπ ιφγσ θαη ησλ αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ απνηειεί ηελ αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. ii. Σν θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ νθείιεηαη ζηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηα ζεκαληηθφηεξα απφ ηα νπνία είλαη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ην κεζάλην. 3. Να δηαθξίλνπλ ηα δηάθνξα είδε αθηηλνβνιίαο (ειηαθή-γήηλε, ππεξηψδε, νξαηή θαη ππέξπζξε) 4. Να δηαθξίλνπλ ζε πξψην ζηάδην i. ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ii. ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαζψο θαη iii. θάπνηνπο ηξφπνπο κεηξηαζκνχ ηεο.

152 Να θαηαλνήζνπλ ηε ιεηηνπξγία ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηελ αληηζηνίρηζή ηεο κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Β. Γεμηόηεηεο 1. Να αλαπηχμνπλ ηελ θξηηηθή ηνπο ζθέςε. 2. Να αλαπηχμνπλ ζεηηθέο ζηάζεηο γηα ηελ έξεπλα. 3. Να θαιιηεξγήζνπλ θαη λα αλαπηχμνπλ δεμηφηεηεο ηεο επηζηεκνληθήο κεζφδνπ (εθηέιεζε απιψλ πεηξακάησλ, παξαηήξεζε, ηαμηλφκεζε, ζχγθξηζε, παξαιιειηζκνί, ζπλδέζεηο, αλαδήηεζε αηηηψλ, δηαηχπσζε ππνζέζεσλ θαη πξνβιέςεσλ, ρξήζε θαη θαηαλφεζε δηαγξακκάησλ θιπ) 4. Να αλαπηχμνπλ ηνλ πξνθνξηθφ θαη γξαπηφ ιφγν. 5. Να εκπιέθνληαη ζε θαηαζηάζεηο πξνβιεκαηηζκνχ ζηηο νπνίεο λα πξνζπαζνχλ λα αληαπεμέιζνπλ, πξνηείλνληαο ιχζεηο. 6. Να παξνπζηάδνπλ ηελ εξγαζία ηνπο. Γ. ηάζεηο 1. Καιιηέξγεηα ηνπ πλεχκαηνο ζπλεξγαζίαο, κε ζεβαζκφ ζηελ πξνζσπηθφηεηα θαη δηαθνξεηηθφηεηα ηνπ άιινπ θαη ελίζρπζε ηεο θνηλσληθνπνίεζεο ησλ καζεηψλ. 2. Καιιηέξγεηα ηεο ηθαλφηεηαο αληαιιαγήο απφςεσλ θαη επηρεηξεκαηνινγίαο, πξνζεθηηθήο αθξφαζεο, επνηθνδνκεηηθνχ δηαιφγνπ, ηεο θξηηηθήο απνδνρήο ή απφξξηςεο ησλ αληηιήςεσλ ηνπ άιινπ. 3. Αλάπηπμε ηξφπσλ δηαπξαγκάηεπζεο θαη επίηεπμεο ζπκβηβαζκνχ, δεμηνηήησλ ειέγρνπ ηνπ αληαγσληζκνχ θαη ησλ δηελέμεσλ. 4. Αλάπηπμε ηεο ελεξγνχ ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα Υαξηφληα θαη καξθαδφξνη Γηαθάλεηεο Βίληεν Φχιιν εξγαζίαο Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Καηαηγηζκφο ηδεψλ Οκαδηθή εξγαζία Δξσηήζεηο Απαληήζεηο πδήηεζε ζηελ νκάδα θαη ζηελ νινκέιεηα Αμηνπνίεζε ησλ ΣΠΔ Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ Γξαζηεξηόηεηα 1

153 133 Καηαηγηζκόο ηδεώλ - Φάζεο εμσηεξίθεπζεο φιε ηε δηάξθεηα ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο ηα παηδηά είλαη ρσξηζκέλα ζε νκάδεο. Εεηάκε απφ ηνπο καζεηέο θάζε νκάδαο λα θαηαγξάςνπλ ζε έλα ραξηφλη, αθηηληθά γχξσ απφ ηε θξάζε θιηκαηηθή αιιαγή, φ,ηη λνκίδνπλ φηη έρεη ζρέζε κε απηφ ηνπ θαηλφκελν, κε ζηφρν ηελ αλίρλεπζε ησλ ππαξρνπζψλ ηδεψλ ησλ καζεηψλ. Ζ εξεπλήηξηα-εθπαηδεπηηθφο παξαθνινπζεί ηη γξάθνπλ, θξνληίδεη γηα ηελ φζν ην δπλαηφλ πην ζπκκεηνρηθή ιεηηνπξγία ηεο νκάδαο θαη ηαπηφρξνλα ηα παξαθηλεί γηα παξαγσγή λέσλ ηδεψλ. Γξαζηεξηόηεηα 2 Αξρηθή δηάθξηζε αηηηώλ-ζπλεπεηώλ-δξάζεσλ πεξηνξηζκνύ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Δπηζεκαίλεηαη ζηα παηδηά ε αηηηαθή ζπζρέηηζε θαηλνκέλσλ/γεγνλφησλ δειαδή φηη θάζε θαηλφκελν ή γεγνλφο νθείιεηαη ή επεξεάδεηαη απφ κία ζεηξά άιισλ γεγνλφησλ, αιιά ηαπηφρξνλα θη απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ έρεη δηάθνξεο ζπλέπεηεο. ηε ζπλέρεηα νη καζεηέο θαινχληαη, δνπιεχνληαο νκαδηθά, λα ππνγξακκίζνπλ κε καξθαδφξνπο δηαθνξεηηθψλ ρξσκάησλ, απφ ηηο θξάζεηο πνπ είραλ γξάςεη ζην ραξηφλη ζηε δηάξθεηα ηεο πξνεγνχκελεο δξαζηεξηφηεηαο, απηέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηηο ζπλέπεηέο ηεο θαη ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο κπνξνχκε λα ηελ αληηκεησπίζνπκε. ηε δηάξθεηα απηήο ηεο νκαδηθήο εξγαζίαο ζέηνληαη απφ ηα παηδηά δηάθνξα ζέκαηα, φπσο, γηα παξάδεηγκα, αλ ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ είλαη αηηία ή απνηέιεζκα. Αθνινπζεί ζπδήηεζε ζηελ νκάδα θαη θαηαιήγνπλ ζην ζπκπέξαζκα φηη είλαη ε αηηία πνπ θηλδπλεχνπλ δηάθνξα δψα, αιιά είλαη θαη απνηέιεζκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ο εληνπηζκφο θαη δηαρσξηζκφο ησλ αηηηψλ-ζπλεπεηψλ-ηξφπσλ αληηκεηψπηζεο ηνπ θαηλνκέλνπ θηάλεη κέρξη έλα ζεκείν αλάινγα κε ηηο γλψζεηο ηεο θάζε νκάδαο. ε θάπνηεο πεξηπηψζεηο θαίλνληαη νη δηαθσλίεο αλ θάηη είλαη αηηία ή απνηέιεζκα. Καινχκε ηα παηδηά λα κελ ππνγξακκίζνπλ θάπνηα θξάζε αλ δελ κπνξνχλ λα ζπκθσλήζνπλ πψο ζπλδέεηαη κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Καζψο έλαο βαζηθφ ζηφρνο καο είλαη ε εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ζε θαζεκεξηλέο πξάμεηο πνπ κπνξνχλ λα κεηξηάζνπλ ην θαηλφκελν, ηνπο δεηείηαη λα ζθεθηνχλ κε ηη θπξίσο ζπλδένληαη απηέο, κε ηηο αηηίεο ή ηα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Έπεηηα απφ ζπδήηεζε ζηελ νινκέιεηα ηα παηδηά θαηαιήγνπλ ζην πξψην. Έηζη επηζεκαίλνπκε φηη γηα λα ιχζνπκε έλα πξφβιεκα πξέπεη λα βξνχκε ηελ αηηία ηνπ θη απηή λα θαηαπνιεκήζνπκε. (ηφρνη Α4, Β2, Γ1-Γ4) Γξαζηεξηόηεηα 3 Παξνπζίαζε αηηηώλ θιηκαηηθήο αιιαγήο από νκάδεο ζηελ νινκέιεηα Οη νκάδεο αλαθνηλψλνπλ ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πνπ έρνπλ εληνπίζεη θη απηέο θαηαγξάθνληαη ζηνλ πίλαθα. Αθνινπζεί ζπδήηεζε ζηελ νινκέιεηα κε απνηέιεζκα θάπνηεο ηδέεο λα απνξξίπηνληαη θαη λα δηαγξάθνληαη. Κάπνηεο άιιεο πξνθαινχλ ζπδεηήζεηο πνπ νδεγνχλ ζε κεξηθά αδηέμνδα. Απηέο παξακέλνπλ ζηνλ πίλαθα πξνο δηεξεχλεζε. Αλάκεζα ζηηο αηηίεο πνπ αθνχγνληαη είλαη θαη ην θαηλφκελν

154 134 ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ζην νπνίν θαη εζηηάδνπκε ζηε ζπλέρεηα. (ηφρνη Α4i, Β2, Β4, Β6, Γ1-Γ4) Γξαζηεξηόηεηα 4 Πεηξάκαηα Ννεηηθή επεμεξγαζία ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ ζεξκνθεπίνπ Ξεθηλάκε κία πξψηε πξνζέγγηζε ζηε ιεηηνπξγία ελφο ζεξκνθεπίνπ έρνληαο πξνεηνηκάζεη δχν πεηξάκαηα (ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ ΗΗ). Σα πεηξάκαηα φκσο ηειηθά δελ έγηλαλ γηαηί ζ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ καζήκαηνο ν νπξαλφο ήηαλ λεθνζθεπήο. (ηφρνη Α11, Β1-Β6, Β10, Γ1) Αληί απηψλ ηα παηδηά ελεκεξψλνληαη απφ ηελ εξεπλήηξηα φηη ζθφπεπε λα θάλνπλ θάπνηα πεηξάκαηα πνπ είραλ ζρέζε κε ην ζεξκνθήπην, απηά φκσο δελ κπνξνχλ λα γίλνπλ γηαηί έιεηπε θάηη απνιχησο απαξαίηεην. Γεκηνπξγείηαη θαηάζηαζε πξνβιεκαηηζκνχ θαζψο ηα παηδηά θαινχληαη λα καληέςνπλ ηη είλαη απηφ. Κάπνην παηδί απαληάεη ην ζεξκνθήπην, ηα επφκελα φκσο αλαθέξνπλ ηνλ ήιην. Δπηπιένλ ηνπο δεηείηαη λα ζθεθηνχλ έλα αληηθείκελν πνπ έρεη ηδάκηα θαη ζην νπνίν φηαλ κπαίλνπλ, θπξίσο ην θαινθαίξη, ηνπο ζπκίδεη ζεξκνθήπην. Έλα παηδί αλαθέξεη ην απηνθίλεην θη φια ζπκθσλνχλ φηη ην θαινθαίξη έρεη πην πνιιή δέζηε κέζα ζ απηφ απ φζε έμσ. Γηεπθξηλίδεηαη επίζεο ζηα παηδηά φηη ηα δχν θαηλφκελα δελ είλαη αθξηβψο ίδηα, θαζψο ην απηνθίλεην δελ πεξηβάιιεηαη κφλν απφ γπαιί, αιιά θαη απφ κέηαιιν πνπ επεξεάδεη ηελ πνζφηεηα ηεο ζεξκφηεηαο πνπ απνξξνθάηαη θαη απνζεθεχεηαη ζ απηφ. (ηφρνη Α5, Β1, Β5) Θ ορατι ακτινοβολία από τον ιλιο: περνάει μζςα από το γυαλί και ηεςταίνει το ζδαφοσ. ΠΩ ΛΕΙΣΟΤΡΓΕΙ ΣΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ Θ υπζρυκρθ ακτινοβολία από το ζδαφοσ: Κατά ζνα ποςοςτό ανακλάται από το γυαλί και παγιδεφεται μζςα ςτο κερμοκιπιο Θ υπόλοιπθ διαφεφγει προσ τα ζξω. Ποιο είναι το αποτζλεςμα; Θ κερμοκραςία μζςα ςτο κερμοκιπιο είναι μεγαλφτερθ από ζξω. Γηαθάλεηα 7.1 Πώο ιεηηνπξγεί ην ζεξκνθήπην Γξαζηεξηόηεηα 5 Πξνβνιή ειεθηξνληθήο παξνπζίαζεο γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπ ζεξκνθεπίνπ

155 135 Καζψο νη κεραληζκνί πνπ εκπιέθνληαη ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηε κείσζε ηεο ζπγθέληξσζεο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο (πνπ ζα δνχκε παξαθάησ) δελ είλαη άκεζα παξαηεξήζηκνη, ρξεζηκνπνηνχκε απινπζηεπηηθά κνληέια κε ζηφρν ηελ νπηηθνπνίεζε θαη ηελ θαηαλφεζή ηνπο. Αξρηθά πξνβάινπκε κφλν ηελ εηθφλα ηεο δηαθάλεηαο 7.1. Σα παηδηά θαινχληαη λα ηελ παξαηεξήζνπλ πνιχ πξνζεθηηθά θαη λα ζρνιηάζνπλ απηά πνπ δείρλεη. Με ηε βνήζεηα θαη ησλ δηαθνξεηηθψλ ρξσκάησλ γίλεηαη δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ ειηαθή θαη γήηλε αθηηλνβνιία, θαζψο θαη κία εηζαγσγή ζηα βαζηθά είδε αθηηλνβνιίαο ππεξηψδε-νξαηή-ππέξπζξε. Σα ιφγηα ηεο δηαθάλεηαο εκθαλίδνληαη έπεηηα απφ ηελ αλάιπζε ηεο εηθφλαο θαη ηε ζπδήηεζε κε ηα παηδηά, σο επηβεβαίσζε ησλ ζπκπεξαζκάησλ ζηα νπνία θαηέιεμαλ. (ηφρνη Α3, Α5, Β1, Β3, Β4). Γξαζηεξηόηεηα 6 Οκαδηθή εξγαζία πδήηεζε γηα ηε ζρέζε ζεξκνθεπίνπ θαη γεο (θαηαλόεζε ζηνηρείσλ θαη αληηζηνηρίζεσλ ηνπ κνληέινπ) Οη καζεηέο παξνηξχλνληαη εξγαδφκελνη νκαδηθά λα εληνπίζνπλ ζπζρεηίζεηο αλάκεζα ζην ζεξκνθήπην θαη ηε γε. Οη νκάδεο παξνπζηάδνπλ ηα απνηειέζκαηά ηνπο θαη έπεηηα απφ ζπδήηεζε θαηαιήγνπλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ην γπάιηλν πεξίβιεκα ηνπ ζεξκνθεπίνπ αληηζηνηρεί ζηελ αηκφζθαηξα ηεο γεο θαη ηα θπηά ηνπ ζεξκνθεπίνπ κε ηα δάζε θαη ηα θπηά ηεο. (ηφρνη Α5, Β3, Γ1-Γ4) Γξαζηεξηόηεηα 7 πδήηεζε - Πξνβνιή δηαθάλεηαο κε ηα αέξηα ηεο αηκόζθαηξαο. Αθνινπζεί ζπδήηεζε γηα ηα αέξηα πνπ απνηεινχλ ηε γήηλε αηκφζθαηξα θαη ην δηαρσξηζκφ ηεο ζε ζηξψκαηα, γηα ηα νπνία ηα παηδηά είλαη ζε θάπνην βαζκφ ελεκεξσκέλα. ηε ζπλέρεηα πξνβάιεηαη ε δηαθάλεηα 7.2 πνπ νπηηθνπνηεί ηα ζηξψκαηα θαη ηελ πνζνηηθή θαηαλνκή ησλ αεξίσλ ηεο αηκφζθαηξαο. Σα παηδηά παξαθηλνχληαη λα ηε κειεηήζνπλ ψζηε λα επηβεβαηψζνπλ ή φρη απηά πνπ είραλ πεη πξνεγνπκέλσο θαη λα επηζεκάλνπλ ηελ αλαινγία ησλ δηαθφξσλ αεξίσλ θαη θπξίσο ηε κηθξή πεξηεθηηθφηεηα ηεο αηκφζθαηξαο ζε άιια αέξηα πέξα απφ ην άδσην θαη ην νμπγφλν (ηφρνη Α1, Β3, Β4)

156 136 ΤΣΑΗ ΣΗ ΑΣΜΟΦΑΙΡΑ Γηαθάλεηα 7.5 ύζηαζε ηεο αηκόζθαηξαο Γξαζηεξηόηεηα 8 Πξνβνιή βίληεν θαη δηαθάλεηαο κε ην κεραληζκό ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ρεδηάδνπκε ζηνλ πίλαθα θαη εμεγνχκε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν θάπνηα αέξηα ηεο αηκφζθαηξαο ζπκβάιινπλ ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Δπηζεκαίλνπκε ηελ αλαινγία κε ηε ιεηηνπξγία ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη πξνβάινπκε ζρεηηθφ βίληεν. Αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ηεο δηαθάλεηαο 7.3. Γνπιεχνπκε κε ηξφπν αλάινγν κε απηφλ πνπ είρακε δνπιέςεη θαη γηα ην ζεξκνθήπην, μεθηλψληαο κφλν απφ ηελ πξνβνιή ηεο εηθφλαο, ελψ ην ζρνιηαζκφ ηνλ παξνπζηάδνπκε ζηαδηαθά, αθνχ έρνπκε θαηαιήμεη ζε θάπνην ζπκπέξαζκα. Σνλίδνπκε θη εδψ ηελ αλάγθε γηα ιεπηνκεξή εμέηαζε ηεο εηθφλαο θαη παξνηξχλνπκε ηα παηδηά λα ζρνιηάζνπλ θαη λα ζπλδέζνπλ θαζεηί πνπ βιέπνπλ, ψζηε λα θαηαιήμνπλ ζην ηειηθφ ζπκπέξαζκα γηα ην πψο επηηπγράλεηαη ε ζέξκαλζε ηεο γεο κέζσ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. (ηφρνη Α2, Α3,Α5, Β3, Β4, Γ4)

157 137 ΣΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΣΟΤ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΤ ΗΛΙΑΚΗ ΑΚΣΙΝΟΒΟΛΙΑ Ζνα μζροσ τθσ θλιακισ ακτινοβολίασ ανακλάται από τθ γθ και τθν ατμόςφαιρα. Ρερίπου θ μιςι από τθν θλιακι ακτινοβολία απορροφάται από τθν επιφάνεια τθσ γθσ και τθ ηεςταίνει. ΤΠΕΡΤΘΡΗ ΑΚΣΙΝΟΒΟΛΙΑ Θ υπζρυκρθ ακτινοβολία εκπζμπεται από τθν επιφάνεια τθσ γθσ. ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΣΟΤ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΤ Ζνα μζροσ από τθν υπζρυκρθ ακτινοβολία περνάει μζςα από τθν ατμόςφαιρα και πθγαίνει προσ το διάςτθμα. Θ περιςςότερθ όμωσ απορροφάται από τα αζρια του κερμοκθπίου και τα ςφννεφα και εκπζμπεται ξανά προσ όλεσ τισ διευκφνςεισ. Το αποτζλεςμα είναι να κερμαίνεται θ γθ και θ κατϊτερθ ατμόςφαιρα. Γηαθάλεηα 7.6 Σν θαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ Γξαζηεξηόηεηα 9 πκπιήξσζε θαηά νκάδεο θύιινπ εξγαζίαο γηα ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Πξνβάινπκε ζηνλ πίλαθα θαη κνηξάδνπκε ζηηο νκάδεο γξάθεκα κε ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηνπο δεηάκε λα ζπκπιεξψζνπλ ην Φχιιν Δξγαζίαο 3 (Παξάξηεκα ΗΗ). ηε ζπλέρεηα νη νκάδεο παξνπζηάδνπλ ηα ζπκπεξάζκαηά ηνπο θαη αθνινπζεί ζπδήηεζε. Καηά ηε ζπκπιήξσζε ηεο δεχηεξεο εξψηεζεο επηζεκαίλνπκε φηη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα, φπσο θαίλεηαη απφ ην δηάγξακκα, πξνέξρεηαη θπξίσο απφ δχν δηαθνξεηηθέο πεγέο, ηελ θαχζε νξπθηψλ θαπζίκσλ θαη ηελ θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ, θαη γηα λα βξνχκε ηε ζπκβνιή ηνπ ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ πξέπεη λα αζξνίζνπκε ηα δχν πνζνζηά. (ηφρνη Α2, Β3, Β4, Γ1-Γ4) Γξαζηεξηόηεηα 10 Πξνβνιή δηαθάλεηαο γηα ηε δηάθξηζε θπζηθνύ θαη αλζξσπνγελνύο θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Μέζα απφ ζπδήηεζε κε ηα παηδηά γίλεηαη αλαζθφπεζε ησλ πξνεγνχκελσλ θαη επηζεκαίλεηαη φηη ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ, θαη εηδηθά ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ην κεζάλην, είλαη ζπζηαηηθά ηεο γήηλεο αηκφζθαηξαο. ηε ζπλέρεηα εθθξάδνπκε ηνλ απνξία καο γηα ην ηη έρεη αιιάμεη θαη ηα ηειεπηαία ρξφληα αλεζπρνχκε ηφζν πνιχ γηα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Αθνινπζεί θαηάζηαζε πξνβιεκαηηζκνχ ζηελ ηάμε, δηαηχπσζε δηαθνξεηηθψλ απφςεσλ θαη ηειηθά θάπνηνο καζεηήο αλαθέξεη φηη εκείο νη άλζξσπνη κε ηα θαπζαέξηα απφ ηα εξγνζηάζηα θαη ηα απηνθίλεηα δεκηνπξγνχκε πην πνιχ δηνμείδην ηνπ άλζξαθα ζηελ αηκφζθαηξα θη έηζη παγηδεχεηαη πεξηζζφηεξε ζεξκφηεηα ζηε γε.

158 138 Πξνβάινπκε ηε δηαθάλεηα 7.4 θαη θαινχκε ηα παηδηά λα ηε ζρνιηάζνπλ. Γίλεηαη έηζη ε δηάθξηζε αλάκεζα ζην θπζηθφ θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ πνπ είλαη απνιχησο απαξαίηεην γηα ηε δσή ζηε γε θαη ην εληζρπκέλν αλζξσπνγελέο θαηλφκελν, πνπ πξνθαιεί πνιιά πξνβιήκαηα, φπσο θαίλεηαη θαη απφ ηε δεχηεξε εηθφλα. (ηφρνη Α2, Β3, Β5,Γ2, Γ4) ΣΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΣΟΤ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΤ ΟΦΕΙΛΕΣΑΙ ΜΟΝΟ ΣΙ ΕΝΕΡΓΕΙΕ ΣΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ; ΟΧΙ Το φαινόμενο του κερμοκθπίου είναι ζνα φυςικό φαινόμενο. Σι ςχζςθ ζχει με τισ ενζργειεσ των ανκρώπων; Οι ενζργειεσ των ανκρϊπων το κάνουν πιο ζντονο. Γηαθάλεηα 7.7 Σν θαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ νθείιεηαη κόλν ζηηο ελέξγεηεο ησλ αλζξώπσλ; ε ελόηεηα: Σξύπα ηνπ όδνληνο Δμάξηεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο από ηε ζπγθέληξσζε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηηο αλζξώπηλεο δξαζηεξηόηεηεο Σθνπόο θαη ζηόρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Γεληθόο ζθνπόο: Οηθνδφκεζε γλψζεσλ γηα ην θαηλφκελν ηεο κείσζεο ηεο ζπγθέληξσζεο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο. Καηαλφεζε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο κε ηελ αχμεζε ηεο ζπγθέληξσζεο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ θαη ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο. Δπηκέξνπο ζηόρνη: Α. ΓΝΩΔΗ Δπηδηψθεηαη νη καζεηέο 1. Να απνθηήζνπλ ζε πεξηνξηζκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα θάπνηεο βαζηθέο γλψζεηο γηα ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο, φπσο φηη:

159 139 i. ε έθθξαζε «ηξχπα ηνπ φδνληνο» ζεκαίλεη ηε κείσζε ηνπ φδνληνο ηεο ζηξαηφζθαηξαο. ii. Αηηία ηεο είλαη νη ρισξνθζνξάλζξαθεο θη φρη ηα βαζηθφηεξα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ CO2 θαη CH4. iii. Δπηηξέπεη πεξηζζφηεξε ππεξηψδε ειηαθή αθηηλνβνιία λα εηζέιζεη ζηε γε, κε απνηέιεζκα πεξηζζφηεξα θξνχζκαηα θαξθίλνπ ηνπ δέξκαηνο, θαη δε ζρεηίδεηαη κε ηε γήηλε αθηηλνβνιία. iv. Σν θαηλφκελν είλαη εληνλφηεξν ζηελ Αληαξθηηθή θαη εκθαλίδεη ζεκαληηθά απμεηηθή ηάζε κεηά ηε δεθαεηία ηνπ v. Μία απφ ηηο επηπηψζεηο ηνπ είλαη θαη ν θαξθίλνο ηνπ δέξκαηνο. 2. Να απνζπλδέζνπλ ηελ «ηξχπα ηνπ φδνληνο» απφ ην «θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ». 3. Να δηαπηζηψζνπλ ηε δξακαηηθή αχμεζε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ηα ηειεπηαία 150 ρξφληα, ιφγσ ηεο βηνκεραληθήο επαλάζηαζεο θαη ησλ αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ 4. Να αληηιεθζνχλ φηη ε ζεξκνθξαζία ηεο γεο ζε βάζνο ρξφλνπ έρεη δηαθπκάλζεηο, φκσο παξνπζηάδεη έληνλε απμεηηθή ηάζε κεηά ην Να ζπλδέζνπλ ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο (θιηκαηηθή αιιαγή) κε ηελ αχμεζε ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ θαη ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε 6. Να θαηαλνήζνπλ ηε ζρέζε/αιιειεπίδξαζε ηνπ αλζξψπνπ κε ην θπζηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ. Β. ΓΔΞΗΟΣΖΣΔ Δίλαη αλάινγεο κε απηέο ηνπ 1 νπ δίσξνπ. Δπηπιένλ επηδηψθεηαη ηα παηδηά: 7. Να εμαζθεζνχλ ζε απιέο αξηζκεηηθέο πξάμεηο. Γ. ΣΑΔΗ Δίλαη αλάινγεο κε απηέο ηνπ 1 νπ δίσξνπ Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα Γηαθάλεηεο κε εηθφλεο/δηαγξάκκαηα Φχιιν εξγαζίαο Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Οκαδηθή εξγαζία Δξσηήζεηο Απαληήζεηο πδήηεζε ζηελ νκάδα θαη ζηελ νινκέιεηα Αμηνπνίεζε ησλ ΣΠΔ γηα θαιχηεξε θαηαλφεζε ηνπ ζεσξεηηθνχ κέξνπο Αλάιπζε δηαγξακκάησλ

160 Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ Γξαζηεξηόηεηα 1 Αλαζθόπεζε ησλ πξνεγνύκελσλ γλώζεσλ Μέζα απφ εξσηήζεηο-απαληήζεηο θαη ζπδήηεζε γίλεηαη αλαζθφπεζε φζσλ έρνπλ πξνεγεζεί ζην πξνεγνχκελν κάζεκα. Ζ δηαδηθαζία απηή επαλαιακβάλεηαη ζηελ αξρή θάζε δίσξνπ δηδαζθαιίαο, γηα λα δνζεί ζηνπο καζεηέο ε δπλαηφηεηα λα αλαθαιέζνπλ θαη νκαδνπνηήζνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο ψζηε λα κπνξέζνπλ λα νηθνδνκήζνπλ ηε λέα γλψζε. Γξαζηεξηόηεηα 2 Γηεξεύλεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο κείσζεο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνύ όδνληνο Πξνβάινπκε ηε δηαθάλεηα 7.5 θαη παξαθηλνχκε ηα παηδηά κε ηε βνήζεηά απηήο θαη φζσλ ήδε γλσξίδνπλ λα δηαηππψζνπλ ηα ζρφιηα ηνπο. ηε δεχηεξε εηθφλα ηεο δηαθάλεηαο, πνπ παξνπζηάδεη ηελ εμέιημε ηεο ηξχπαο ηνπ φδνληνο απφ ην 1979 έσο ην 2000, εμεγνχκε ην ππφκλεκα θαη πξνηξέπνπκε ηνπο καζεηέο λα ην αμηνπνηήζνπλ. Έηζη θαηαθέξλνπλ λα πξνζδηνξίζνπλ ηνπηθά πνχ έρνπκε ηε κεγαιχηεξε κείσζε ηνπ φδνληνο (ζηελ Αληαξθηηθή), αιιά θαη λα αληηιεθζνχλ ηε ρξνληθή εμέιημε ηνπ θαηλνκέλνπ. Ο βαζηθφο ζθνπφο καο κ απηή ηε δξαζηεξηφηεηα είλαη λα θαηαιάβνπλ νη καζεηέο φηη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ε ηξχπα ηνπ φδνληνο είλαη δχν δηαθνξεηηθά, αλεμάξηεηα θαηλφκελα. Κη απηφ γηαηί, φπσο θάλεθε απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ αξρηθψλ εξσηεκαηνινγίσλ θαη ηνλ θαηαηγηζκφ ηδεψλ ηνπ πξψηνπ δίσξνπ, αιιά θαη φπσο είλαη γλσζηφ απφ ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, πνιιά παηδηά απνδίδνπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο. Γη απηφ πξνζπαζνχκε λα εζηηάζνπκε ζηηο δηαθνξέο ησλ δχν θαηλνκέλσλ. Μέζα απφ εξσηαπνθξίζεηο θαη ηελ επεμεξγαζία ηεο πξνβαιιφκελεο εηθφλαο επηζεκαίλεηαη φηη ε «ηξχπα ηνπ φδνληνο» ζρεηίδεηαη κε ηελ ππεξηψδε ειηαθή αθηηλνβνιία θη φρη κε ηε γήηλε αθηηλνβνιία πνπ εκπιέθεηαη ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Απφ ηε δηδαζθαιία ηεο πξνεγνχκελεο ελφηεηαο ηα παηδηά γλσξίδνπλ φηη ηα βαζηθά αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ην κεζάλην, ελψ, φπσο ηνπο πιεξνθνξνχκε, γηα ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο επζχλνληαη θπξίσο άιιεο νπζίεο (νη ρισξνθζνξάλζξαθεο) πνπ παιαηφηεξα ππήξραλ ζε ζπζθεπαζίεο ζπξέη, θιηκαηηζηηθά, κνλσηηθά θη άιια πιηθά (δελ επηκέλνπκε πνιχ ζ απηά). Σα παξαθηλνχκε επίζεο λα αλαθαιέζνπλ λνεηηθά ηελ πην γλσζηή επίπησζε ηνπ θαηλνκέλνπ ζηελ αλζξψπηλε πγεία, ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο, ν νπνίνο, φπσο ηνλίδνπκε, δε ζπλδέεηαη κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. (ηφρνη Α1,2, Α6, Β3,Β4)

161 141 ΣΡΤΠΑ ΣΟΤ ΟΖΟΝΣΟ Γηαθάλεηα 7.8 Σξύπα ηνπ όδνληνο Γξαζηεξηόηεηα 3 Πξνβνιή ρξνλνδηαγξακκάησλ κε ηελ εμέιημε ηεο ζπγθέληξσζεο ησλ ζεξκνθεπηθώλ αεξίσλ Παξνπζηάδνπκε ζηα παηδηά ηηο 7.6 θαη 7.7. Ήδε, απφ ην κάζεκα ησλ καζεκαηηθψλ ηεο έθηεο ηάμεο, έρνπλ κία κηθξή εκπεηξία ζηελ θαηαζθεπή θαη εξκελεία γξαθηθψλ παξαζηάζεσλ, θπξίσο ξαβδνγξακκάησλ, εηθνλνγξακκάησλ, θπθιηθψλ δηαγξακκάησλ θαη γξαθεκάησλ γξακκήο (ρξνλνδηαγξακκάησλ) θαη γλσξίδνπλ ηα βαζηθά ηνπο ραξαθηεξηζηηθά. ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΟΤ ΔΙΟΞΕΙΔΙΟΤ ΣΟΤ ΑΝΘΡΑΚΑ ΣΗΝ ΑΣΜΟΦΑΙΡΑ Γηαθάλεηα 7.9 Δμέιημε ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ζηελ αηκόζθαηξα

162 142 ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΩΝ ΑΕΡΙΩΝ ΣΟΤ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΤ ΑΠΟ ΣΟ1980 ΜΕΧΡΙ ΣΟ 2008 ΔΙΟΞΕΙΔΙΟ ΣΟΤ ΑΝΘΡΑΚΑ ΤΠΟΞΕΙΔΙΟ ΣΟΤ ΑΖΩΣΟΤ ΜΕΘΑΝΙΟ Γηαθάλεηα 7.10 Δμέιημε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ από ην 1980 κέρξη ην 2008 Σα πξνηξέπνπκε θάζε θνξά πνπ έρνπλ έλα δηάγξακκα λα δηαβάδνπλ αξρηθά πνιχ θαιά ηνλ ηίηιν ηνπ θαη ηνπο ηίηινπο ησλ αμφλσλ ηνπ, ψζηε λα είλαη ζε ζέζε λα θαηαλνήζνπλ ζε ηη αλαθέξεηαη. Έηζη θαηαθέξλνπλ λα θαηαιάβνπλ φηη ηα δηαγξάκκαηα παξνπζηάδνπλ ηελ εμέιημε ηεο ζπγθέληξσζεο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ ζε βάζνο ρξφλνπ ( έηε), αιιά θαη πην πξφζθαηα. ηε ζπλέρεηα δεηάκε λα εξκελεχζνπλ ηα δηαγξάκκαηα. Μεηά απφ ζρεηηθή ζπδήηεζε ηα παηδηά δε δπζθνιεχνληαη λα δηαπηζηψζνπλ ηελ απμεηηθή ηάζε ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ηα ηειεπηαία ρξφληα. Σα πιεξνθνξνχκε επίζεο φηη ηα παξαπάλσ γξαθήκαηα είλαη απνηειέζκαηα καθξνρξφληαο δνπιεηάο πνιιψλ επηζηεκφλσλ, ελψ εζηηάδνπκε πάιη θπξίσο ζην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ζην κεζάλην. (ηφρνη Α3, Β2, Β3) Γξαζηεξηόηεηα 4 πδήηεζε κε ζέκα ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε Με κία ζεηξά εξσηήζεσλ παξνηξχλνπκε ηνπο καζεηέο λα πξνζέμνπλ απφ πφηε αξρίδεη ε δξακαηηθή αχμεζε ησλ ζπγθεληξψζεσλ ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Δπίζεο ηνπο δεηάκε λα ζπκεζνχλ, θάλνληαο ρξήζε θαη ησλ ηζηνξηθψλ ηνπο γλψζεσλ, ηη άιιν ζπλέβε εθείλε πεξίπνπ ηελ πεξίνδν. Αθνινπζεί ζπδήηεζε πνπ θαηαιήγεη ζηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε. Σειηθά ηα παηδηά θαηαθέξλνπλ λα ζπλδένπλ ηελ αχμεζε ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ κε ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε θαη ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο. (ηφρνη Α3, Α6,βΒ1, Β3-5, Γ2) Γξαζηεξηόηεηα 5 Πξνβνιή ρξνλνδηαγξακκάησλ κε ηελ εμέιημε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο

163 143 Πξνβάινπκε ηα παξαθάησ δηαγξάκκαηα (Γηαθάλεηεο 7.8, 7.9) θαη παξαθηλνχκε ηα παηδηά, εξγαδφκελα φπσο θαη ζηε δξαζηεξηφηεηα 3, λα αλαθέξνπλ ηη πεξηγξάθνπλ θαη λα ην εξκελεχζνπλ. Γηαθάλεηα 7.11 Μεηαβνιέο ζηε ζεξκνθξαζία ηεο επηθάλεηαο ηεο γεο Γηαθάλεηα 7.12 Μέζε παγθόζκηα ζεξκνθξαζία επηθάλεηαο Οη άμνλεο ζηνπο νπνίνπο επηθεληξψλεηαη ε ζπδήηεζε είλαη ηξεηο: Πνηα είλαη ε ηάζε ζηελ εμέιημε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο. Απφ πφηε παξαηεξείηαη ζεκαληηθή αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο. Πφζε πεξίπνπ αχμεζε έρνπκε απφ ην 1850 κέρξη ην (ηφρνη Α4, Β3, Β4, Β7) Γξαζηεξηόηεηα 6 πκπιήξσζε θύιινπ εξγαζίαο Σα παηδηά εξγάδνληαη νκαδηθά θαη ζπκπιεξψλνπλ ην Φχιιν Δξγαζίαο 4. (Παξάξηεκα) (Παξφκνηα θχιια εξγαζίαο είραλ εηνηκαζηεί θαη γηα ηηο πξνεγνχκελεο δξαζηεξηφηεηεο(3,4), φκσο ηειηθά δε δφζεθαλ θπξίσο ιφγσ ηνπ πεξηνξηζκνχ ηνπ ρξφλνπ). Μεηά ηελ παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ηνπο απφ ηηο νκάδεο γίλεηαη

164 144 ζπδήηεζε ζηελ νινκέιεηα πνπ επηθεληξψλεηαη θπξίσο ζην εξψηεκα 5 ηνπ θχιινπ εξγαζίαο ψζηε λα ζπλδένπκε ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο κε ηελ αχμεζε ηεο εθπνκπήο ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ κεηά ηε βηνκεραληθή επαλάζηαζε. (ηφρνη Α5, Α6, Β3,Β4, Β6, Β7, Γ1-Γ4) ε ελόηεηα: πλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Σθνπόο θαη ζηόρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Γεληθόο ζθνπόο: Οηθνδφκεζε γλψζεσλ γηα ηηο ζπλέπεηεο πνπ επηθέξεη ε ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε. Δπηκέξνπο ζηόρνη Δπηδηψθεηαη νη καζεηέο Α. Γλώζεηο 1. Να δηαθξίλνπλ i. ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ii. ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαζψο θαη iii. θάπνηνπο ηξφπνπο κεηξηαζκνχ ηεο. 2. Να ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηελ πνηθηιία, ηελ έθηαζε θαη ηε ζνβαξφηεηα ησλ ζπλεπεηψλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πνπ επεξεάδνπλ πιήζνο βηνηηθψλ θαη αβηνηηθψλ ζπζηεκάησλ, ζε παγθφζκην επίπεδν. 3. Να αληηιεθζνχλ φηη ν θαξθίλνο ηνπ δέξκαηνο θαη νη ζεηζκνί δελ πεξηιακβάλνληαη ζηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. 4. Να θαηαλνήζνπλ ηε ζρέζε/αιιειεπίδξαζε ηνπ αλζξψπνπ κε ην θπζηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ. Β. Γεμηόηεηεο Δίλαη αλάινγεο κε ησλ πξνεγνχκελσλ δίσξσλ θαη επηπιένλ 8. Αλάπηπμε δεκηνπξγηθήο ζθέςεο. Γ. ηάζεηο. Δίλαη αλάινγεο κε ησλ πξνεγνχκελσλ δίσξσλ θαη επηπιένλ 5. Δθηίκεζε ηεο ζνβαξφηεηαο ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ ζε θάζε πξνζπάζεηα γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπ Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα Υαξηφληα θαη καξθαδφξνη Φεθηαθφ ή έληππν πιηθφ Βίληεν Γηαθάλεηεο κε δηαγξάκκαηα/εηθφλεο/θσηνγξαθίεο Φχιιν εξγαζίαο

165 Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Οκαδηθή εξγαζία Δπεμεξγαζία θεηκέλσλ Δξσηήζεηο Απαληήζεηο πδήηεζε ζηελ νκάδα θαη ζηελ νινκέιεηα Αμηνπνίεζε ησλ ΣΠΔ Δλλνηνινγηθή ραξηνγξάθεζε Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ Γξαζηεξηόηεηα 1 Αλαζθόπεζε ησλ πξνεγνύκελσλ γλώζεσλ Γξαζηεξηόηεηα 2 Δπεμεξγαζία θεηκέλσλ Σα παηδηά εξγάδνληαη νκαδηθά. Μνηξάδνπκε ζηηο νκάδεο θσηνηππίεο απφ εθεκεξίδεο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη δεηάκε απφ ηα παηδηά λα ηηο δηαβάζνπλ θαη λα ππνγξακκίζνπλ φ,ηη έρεη ζρέζε κε ηα απνηειέζκαηα πνπ απηή επηθέξεη. Δπίζεο ηα θαινχκε λα ρξεζηκνπνηήζνπλ θη φ,ηη άιιν πιηθφ είραλ ζπγθεληξψζεη ηα ίδηα. Δπεηδή ζπλήζσο ζηα θείκελα πεξηέρνληαη θαη ζηνηρεία γηα ηηο αηηίεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηα παηδηά ξσηάλ αλ ελδηαθεξφκαζηε θαη γη απηέο θαη ηειηθά ππνγξακκίδνπλ, κε δηαθνξεηηθφ ρξψκα, θαη φζεο αηηίεο βξίζθνπλ. Σα απνηειέζκαηα ηεο εξγαζίαο παξνπζηάδνληαη απφ ηηο νκάδεο, θαηαγξάθνληαη ζηνλ πίλαθα θαη αθνινπζεί ζπδήηεζε ζηελ νινκέιεηα, θπξίσο γηα ηηο ζπλέπεηεο πνπ καο ελδηαθέξνπλ ζ απηφ ην ζηάδην ηεο δηδαζθαιίαο. (ηφρνη Α1i,ii, Α4, Β3, Γ1-Γ5) Γξαζηεξηόηεηα 3 Πξνβνιή βίληεν Αθνινχζσο πξνβάινπκε βίληεν πνπ πεξηέρεη κφλν εηθφλεο (ρσξίο ιφγηα) γηα ηηο αηηίεο θαη ζηε ζπλέρεηα, ζε κεγαιχηεξε έθηαζε, γηα ηα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Εεηάκε απφ ηνπο καζεηέο αξρηθά κφλν λα παξαθνινπζήζνπλ ην βίληεν. ηε ζπλέρεηα ην επαλαπξνβάινπκε κε κηθξέο παχζεηο θαη ηνπο δεηάκε, φπσο είλαη ρσξηζκέλνη ζε νκάδεο, λα θαηαγξάςνπλ ηηο αηηίεο θαη ζπλέπεηεο πνπ λνκίδνπλ φηη παξνπζηάδνληαη ζ απηφ. (ηφρνη Α1i,ii, Α4, Β3, Γ1-Γ5) Γξαζηεξηόηεηα 4 Παξνπζίαζε απνηειεζκάησλ από ηα παηδηά Σα απνηειέζκαηα ησλ δχν πξνεγνχκελσλ δξαζηεξηνηήησλ παξνπζηάδνληαη απφ ηηο νκάδεο, θαηαγξάθνληαη ζηνλ πίλαθα ζε δχν δηαθνξεηηθέο ζηήιεο έπεηηα απφ ζπδήηεζε ζηελ νινκέιεηα ε νπνία αθνινχζσο εζηηάδεηαη ζηηο ζπλέπεηεο πνπ καο ελδηαθέξνπλ ζ απηφ ην ζηάδην ηεο δηδαζθαιίαο. (ηφρνη Α1i,ii, Α4, Β1, Β3, Β4, Γ1- Γ5)

166 146 Γξαζηεξηόηεηα 5 Πξνβνιή δηαγξακκάησλ, εηθόλσλ θαη θσηνγξαθηώλ ζρεηηθώλ κε ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη επηινγή ηίηισλ Δπίζεο πξνβάινπκε ζηνλ πίλαθα δηάγξακκα θαη πνιιέο θσηνγξαθίεο ή εηθφλεο κε κνξθή θφκηθο (Παξάξηεκα III) γηα θαζεκία απφ ηηο νπνίεο ηα παηδηά, δνπιεχνληαο νκαδηθά, θαινχληαη ζπλήζσο λα γξάςνπλ έλα ή πεξηζζφηεξνπο ηίηινπο. Γηα ηελ επεμεξγαζία ηνπ δηπιαλνχ δηαγξάκκαηνο (Γηαθάλεηα 7.10) ηα παηδηά παξνηξχλνληαη, γηα άιιε κία θνξά, λα θνηηάλε πνιχ πξνζερηηθά- θη φρη απιά λα βιέπνπλφιε ηελ εηθφλα θαη λα δηαβάδνπλ απηά πνπ γξάθεη. Με αλάινγν ηξφπν ηνπο θαινχκε λα δνπιεχνπλ θαη εηθφλεο πνπ παξνπζηάδνπλ ην πξηλ θαη ην κεηά (Γηαθάλεηα 7.11), θαη δεηάκε αθνχ κειεηήζνπλ φιεο ηηο ιεπηνκέξεηεο ηνπο λα ηηο ζπγθξίλνπλ θαη λα πξνρσξήζνπλ ζηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ. Γηαθάλεηα 7.13 Γηαθπκάλζεηο κέζεο παγθόζκηαο ζεξκνθξαζίαο, επηπέδνπ ζάιαζζαο, ρηνλνθάιπςεο ζην βόξεην εκηζθαίξην Γηαθάλεηα 7.14 Αξθηηθή ηε ζπλέρεηα πξνβάινπκε ηηο εηθφλεο γηα δεχηεξε θνξά ελψ νη νκάδεο παξνπζηάδνπλ ηνπο ηίηινπο ηνπο θαη έπεηηα απφ ζπδήηεζε ζηελ νινκέιεηα επηιέγνπλ έλαλ ή πεξηζζφηεξνπο γηα θάζε κία. ηηο ζπδεηήζεηο ηα παηδηά δείρλνπλ εληππσζηαζκέλα θαη πξνβιεκαηηζκέλα απ φζα βιέπνπλ θαη παξαηεξνχλ φηη απηνί πνπ ππνθέξνπλ απφ ηηο θιηκαηηθέο αιιαγέο θαίλεηαη φηη είλαη νη πην θησρνί. Σα ζέκαηα πνπ θπξίσο ζίγνληαη είλαη ηα εμήο: Αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο.(ζπδεηήζεθε θαη ζην πξνεγνχκελν κάζεκα)

167 147 Ληψζηκν ησλ πάγσλ. Άλνδνο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο. Πιεκκχξεο παξάθηησλ πεξηνρψλ. Δμαθάληζε λεζηψλ. Μεηαθίλεζε/εμαθάληζε δψσλ ή θπηψλ. Δπηζεκαίλνπκε ηδηαίηεξα φηη αλ ν ξπζκφο ηεο αχμεζεο ηεο ζεξκνθξαζίαο δελ είλαη πνιχ κεγάινο, ηα δηάθνξα είδε πηζαλφλ ζα πξνιάβνπλ λα πξνζαξκνζηνχλ θαη λα κεηαθηλεζνχλ ζε κεγαιχηεξα γεσγξαθηθά πιάηε. Αθφκε θαη ζε απηή ηελ πεξίπησζε φκσο ηα είδε πνπ δνπλ ζηα κεγάια γεσγξαθηθά πιάηε δελ έρνπλ δπλαηφηεηεο πξνζαξκνγήο. Αθξαία θαηξηθά θαηλφκελα, έληνλεο βξνρνπηψζεηο, αλεκνζηξφβηινη. Πιεκκχξεο, μεξαζία Πεξηβαιινληηθνί κεηαλάζηεο. Καηαζηξνθή ππνδνκψλ θαη πεξηνπζηψλ. Έιιεηςε πφζηκνπ λεξνχ. Πξνβιήκαηα ζηηο θαιιηέξγεηεο (ηφρνη Α1ii, Α2, Α4, Β2, Β3, Β4, Γ1-Γ5) Γξαζηεξηόηεηα 6 πδήηεζε- Πξνζπάζεηα απνζύλδεζεο άιισλ πξνβιεκάησλ όπσο νη ζεηζκνί θαη ν θαξθίλνο ηνπ δέξκαηνο από ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Αθνινπζεί ζπδήηεζε θαη πξνζπάζεηα νκαδνπνίεζεο ησλ ζπλεπεηψλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ρσηάκε ηα παηδηά αλ ζ απηά πνπ είδαλ ή δηάβαζαλ εληφπηζαλ ηνπο ζεηζκνχο ή ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο σο απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Σα παηδηά απαληνχλ αξλεηηθά, φκσο ζηε ζπλέρεηα ζηε ζπδήηεζε γηα ηηο αζζέλεηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πνιιά απ απηά αλαθέξνπλ ακέζσο ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο, θαζψο θαη ηηο θαηαζηξνθέο απφ ηνπο ζεηζκνχο. (ηφρνη Α3, Β3, Β4,Γ1, Γ2, Γ4,) Γξαζηεξηόηεηα 7 Καηαζθεπή ελλνηνινγηθώλ ραξηώλ Πξνηείλνπκε ζηα παηδηά ηελ θαηαζθεπή απιψλ ελλνηνινγηθψλ ραξηψλ κε ζέκα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ζ ηερληθή απηή δελ είλαη άγλσζηε ζηα παηδηά θη έπεηηα απφ ζχληνκεο νδεγίεο αληαπνθξίλνληαη πνιχ ηθαλνπνηεηηθά. Έηζη ηνπο δίλεηαη ε δπλαηφηεηα λα αληηιεθηνχλ ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ζπλεπεηψλ θαη πψο ε κία θαηαζηξνθή κπνξεί λα επηθέξεη κία άιιε. Μεξηθά παηδηά πξνρσξνχλ πέξα απ απηά πνπ έρνπλ ήδε αλαθεξζεί θαη αλαγλσξίδνπλ ηελ πείλα, ηηο αζζέλεηεο, ηνπο απμεκέλνπο ζαλάηνπο, αιιά θαη ηε θηψρεηα θαη ηηο ιεζηείεο σο επηπηψζεηο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. (ηφρνη Α1-Α3, Α4, Β1, Β3, Β8, Γ1-Γ5)

168 ε ελόηεηα: Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Σθνπόο θαη ζηόρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Γεληθόο ζθνπόο: Οηθνδφκεζε γλψζεσλ γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Δπηκέξνπο ζηόρνη Δπηδηψθεηαη νη καζεηέο Α. Γλώζεηο 1. Να ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηε ζρέζε ησλ δαζψλ κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή: i. ηα δάζε/θπηά δεζκεχνληαο δηνμείδην ηνπ άλζξαθα βνεζνχλ ζην κεηξηαζκφ ηεο ππεξζέξκαλζεο ηνπ πιαλήηε, ελψ ii. ε θαηαζηξνθή ηνπο απειεπζεξψλεη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα πνπ έρεη δεζκεπηεί ζε βάζνο εθαηνκκπξίσλ ρξφλσλ θαη ηελ εληείλεη. iii. Ζ θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ έρεη πάξεη ηεξάζηηεο δηαζηάζεηο ηα ηειεπηαία ρξφληα. 2. Να ζπλδέζνπλ ηελ παξαγσγή αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ κε ηελ θαχζε νξπθηψλ θαπζίκσλ θαη ζπγθεθξηκέλεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο, ζηηο νπνίεο πξέπεη λα εζηηάζνπκε γηα λα αληηκεησπίζνπκε ην θαηλφκελν ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. 3. Να ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηελ απμεηηθή ηάζε ησλ εθπνκπψλ ησλ αεξηψλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηηο παγθφζκηεο δηαζηάζεηο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο 4. Να γλσξίζνπλ ηηο ρψξεο πνπ εθπέκπνπλ ηα πεξηζζφηεξα ζεξκνθεπηθά αέξηα θαη λα ηα ζπλδέζνπλ κε ηνκείο ηεο νηθνλνκίαο ησλ ρσξψλ απηψλ. 5. Να ζπλδέζνπλ ηελ ππεξθαηαλάισζε κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. 6. Να εληνπίζνπλ ηελ «θξπκκέλε ελέξγεηα» πίζσ απφ δηάθνξα πξντφληα θαη δξαζηεξηφηεηεο ηεο θαζεκεξηλήο καο δσήο. 7. Να θαηαλνήζνπλ ηε ζρέζε/αιιειεπίδξαζε ηνπ αλζξψπνπ κε ην θπζηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ. Β. Γεμηόηεηεο Δίλαη αλάινγεο κε ηηο πξνεγνχκελεο θαη επηπιένλ επηδηψθεηαη ηα παηδηά 9. Να αληηιακβάλνληαη ηηο δηαθνξεηηθέο νπηηθέο ελφο δεηήκαηνο. Γ. ηάζεηο Δίλαη αλάινγεο κε ηνπ 1 νπ δίσξνπ, αιιά επηπιένλ επηδηψθεηαη θαη: 5. Καιιηέξγεηα θηινπεξηβαιινληηθήο ζπλείδεζεο θαη ζπκπεξηθνξάο κέζα απφ ηελ: i. Δπαηζζεηνπνίεζε θαη δηακφξθσζε ζεηηθψλ ζηάζεσλ ζε δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ αεηθφξν δηαρείξηζή ησλ δαζψλ, ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο γεληθφηεξα. ii. πλεηδεηνπνίεζε ηεο επζχλεο ησλ αλζξψπσλ γηα ηελ ελίζρπζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζε ζπιινγηθφ αιιά θαη αηνκηθφ επίπεδν θαη ηεο αλαγθαηφηεηαο γηα αιιαγή ηνπ πξνηχπνπ δσή καο.

169 149 iii. Δπίγλσζε ηνπ κεγέζνπο ηεο ππαηηηφηεηαο ησλ αλαπηπγκέλσλ ρσξψλ γηα ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε θαη ηνπ ρξένπο ηνπο απέλαληη ζηηο αλαπηπζζφκελεο, αιιά θαη ηεο «άδηθεο» θαηαλνκήο ησλ επηπηψζεσλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, αθνχ νη ρψξεο πνπ έρνπλ ηε κηθξφηεξε επζχλε πθίζηαληαη ηηο ρεηξφηεξεο ζπλέπεηεο. 6. Δθηφλσζε θαη ςπραγσγία ησλ παηδηψλ Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα Υαξηφληα θαη καξθαδφξνη Φεθηαθφ ή έληππν πιηθφ Γηαθάλεηεο κε εηθφλεο/θσηνγξαθίεο/δηαγξάκκαηα Παγθφζκηνο ράξηεο Καξηέιεο κε εηθφλεο θαη θείκελν Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Οκαδηθή εξγαζία Δξσηήζεηο Απαληήζεηο πδήηεζε ζηελ νκάδα θαη ζηελ νινκέιεηα Παξνπζίαζε ζηελ νινκέιεηα Αμηνπνίεζε ησλ ΣΠΔ Αθήγεζε Παηρλίδη Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ Γξαζηεξηόηεηα 1 πδήηεζε - Αλαζθόπεζε ησλ πξνεγνύκελσλ γλώζεσλ Μέζα απφ ζχληνκε ζπδήηεζε νη καζεηέο θαινχληαη λα αλαθαιέζνπλ ηηο γλψζεηο πνπ απέθηεζαλ ζρεηηθά κε ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε, ελψ εζηηάδνπκε θπξίσο ζηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Σα παηδηά ζπκνχληαη φηη ππεχζπλε γηα ην θαηλφκελν είλαη ε αχμεζε ηεο ζπγθέληξσζεο ησλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ αηκφζθαηξα θαη θπξίσο ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα θαη ηνπ κεζαλίνπ. Γελ αλαθεξφκαζηε ζε άιια αέξηα, γηαηί θάηη ηέηνην πηζαλφλ ζα επηβαξχλεη ηα παηδηά, ελψ δελ εμππεξεηεί ηνπο βαζηθνχο ζηφρνπο ηεο δηδαζθαιίαο καο. Δπηθεληξσλφκαζηε ζην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ζπδεηάκε γηα ηε βαζηθή πεγή εθπνκπήο ηνπ, ηελ θαχζε δειαδή νξπθηψλ θαπζίκσλ, πεηξειαίνπ, βελδίλεο, ιηγλίηε θαη άιισλ γαηαλζξάθσλ, αιιά θαη θπζηθνχ αεξίνπ. Γξαζηεξηόηεηα 2 Πξνβνιή δηαθάλεηαο κε αθνινπζία εηθόλσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνλ θύθιν ηνπ άλζξαθα Πξνβάινπκε ηε ζεηξά ησλ πέληε εηθφλσλ πνπ θαίλνληαη παξαθάησ (Γηαθάλεηα 7.12) θαη, αθνχ πιεξνθνξήζνπκε ηα παηδηά φηη ν άλζξαθαο ζπκβνιίδεηαη κε C θαη ην

170 150 δηνμείδην ηνπ άλζξαθα κε CO 2, ηα θαινχκε λα ηηο κειεηήζνπλ κε πξνζνρή θαη λα ηηο πεξηγξάςνπλ. Γηαθάλεηα 7.12 Ο θύθινο ηνπ άλζξαθα Σα παηδηά ήδε απφ ην κάζεκα ηεο θπζηθήο γλσξίδνπλ αξθεηά πξάγκαηα γηα ηνλ ηξφπν δεκηνπξγίαο ηνπ πεηξειαίνπ θαη ησλ γαηαλζξάθσλ θαη ηελ παξαγσγή ελέξγεηαο απφ νξπθηά θαχζηκα. Αλάινγεο εηθφλεο ππάξρνπλ κάιηζηα ζην ηεηξάδην εξγαζηψλ ηεο θπζηθήο ηεο έθηεο ηάμεο. Έηζη δε δπζθνιεχνληαη λα αλαθαιέζνπλ ζηε κλήκε ηνπο ην θαηλφκελν ηεο θσηνζχλζεζεο κε ην νπνίν δεζκεχεηαη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα απφ ηα θπηά θαη ηα δέληξα θαη έπεηηα απφ πξνζεθηηθή παξαηήξεζε θαη ζπδήηεζε θαηαλννχλ πψο ν άλζξαθαο πνπ πεξηέρεηαη ζην CO2 δε ράλεηαη, αιιά έπεηηα απφ εθαηνκκχξηα ρξφληα απειεπζεξψλεηαη πάιη ζηελ αηκφζθαηξα κε ηε κνξθή δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα, κέζσ ηεο θαχζεο πεηξειαίνπ θαη άιισλ νξπθηψλ θαπζίκσλ. (ηφρνη Α1, Α7, Β1, Β3, Β4) Γξαζηεξηόηεηα 3 Πξνβνιή θσηνγξαθηώλ από δάζε θαη ζπδήηεζε γηα ηε ζεκαζία ηνπο Παξνπζηάδνπκε ζηα παηδηά εηθφλεο απφ ηα δάζε θαη ηηο παξεκβάζεηο πνπ πθίζηαληαη (ππξθαγηέο, πινηφκεζε, εθρεξζψζεηο, αιιαγή ρξήζεο) θαη δεηάκε λα βξνπλ ηε ζρέζε ηνπο κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Δπεηδή ηα πεξηζζφηεξα παηδηά δπζθνιεχνληαη, ηα παξνηξχλνπκε λα ζθεθηνχλ κε ηελ παξαθάησ αθνινπζία εξσηήζεσλ: Πνηα είλαη ε αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο; Σν θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Πνηα είλαη ε αηηία ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ; Σα ζεξκνθεπηθά αέξηα θαη θπξίσο ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα. Πνηα είλαη ε ζρέζε ησλ δαζψλ κε ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα;

171 151 ε απηή ηελ εξψηεζε αληαπνθξίλνληαη ηα πεξηζζφηεξα παηδηά θαη, σο ζπλέρεηα απηψλ πνπ κφιηο είραλ εηπσζεί, ηνλίδεηαη αθφκε κία θνξά ε ζπλεηζθνξά ησλ δαζψλ ζηελ απνξξφθεζε ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα θαη ηελ απνκάθξπλζή ηνπ απφ ηελ αηκφζθαηξα, γεγνλφο πνπ ακβιχλεη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, θαζψο θαη ε απειεπζέξσζή ηνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θαχζεο ηνπο. Με αθνξκή ηηο θσηνγξαθίεο αθνινπζεί ζπδήηεζε γηα ηηο εθηεηακέλεο θαηαζηξνθέο θπξίσο ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ θαη ηηο παγθφζκηεο επηπηψζεηο ηνπο. (ηφρνη Α1, Α2, Α7, B1, Β3, Γ1) Γξαζηεξηόηεηα 4 Καηαγξαθή από ηηο νκάδεο ησλ αλζξώπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ απαηηνύλ θαύζε νξπθηώλ θαπζίκσλ Εεηάκε απφ ηα παηδηά λα αλαθέξνπλ αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο πνπ πξνυπνζέηνπλ ή απαηηνχλ θαχζε νξπθηψλ θαπζίκσλ. Σα παηδηά δνπιεχνληαο νκαδηθά θαηαγξάθνπλ ηηο ηδέεο ηνπο θαη ηηο παξνπζηάδνπλ ζηελ ηάμε. Αξρηθά αλαθέξνπλ ηηο θαχζεηο ησλ νξπθηψλ θαπζίκσλ ζηα εξγνζηάζηα, ηεο βελδίλεο ζηα απηνθίλεηα θαη ηνπ πεηξειαίνπ γηα ηε ζέξκαλζε ησλ ζπηηηψλ. Με ιίγε παξφηξπλζε αλαθέξνπλ θαη ηελ θαχζε ηνπ ιηγλίηε γηα ηελ παξαγσγή ειεθηξηθήο ελέξγεηαο. Κάπνηα κάιηζηα επηζεκαίλνπλ ηελ επηπιένλ θαχζε νξπθηψλ θαπζίκσλ φηαλ ζπαηαιάκε ην ειεθηξηθφ ξεχκα ή φηαλ θαηαλαιψλνπκε πνιιά αγαζά. (ηφρνη Α2,Α7, Β1, B3, Β4, Β6, Γ1, Γ4, Γ5) Γξαζηεξηόηεηα 5 Αθήγεζε ηζηνξίαο Ζ εξεπλήηξηα αθεγείηαη κία «πξνζσπηθή» ηεο εκπεηξία απφ ην πξνεγνχκελν αββαηνθχξηαθν, φηαλ απνθάζηζε λα θάλεη «shopping therapy»! Σα παηδηά ηελ παξαθνινπζνχλ κε ελδηαθέξνλ αιιά θαη θάπνηα απνξία λα ηνπο απαξηζκεί ηα δηάθνξα ξνχρα, παπνχηζηα θη άιια αμεζνπάξ πνπ αγφξαζε. ηαλ ηειεηψλεη ηελ αθήγεζε ξσηάεη ηα παηδηά πνηα κπνξεί λα είλαη ε ζρέζε αλάκεζα ζηελ ηζηνξία ηεο θαη φζα ζπδεηνχζαλ απηέο ηηο κέξεο. Κάπνηα αλαθέξνπλ ηελ ππεξθαηαλάισζε πνπ επηδεηλψλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, θαζψο γηα λα θαηαζθεπαζηνχλ φια ηα πξντφληα ρξεηάδεηαη λα δνπιέςνπλ πνιιά εξγνζηάζηα. (ηφρνη Α2, A5, Α7, B3, B9, Γ4, Γ5ii, Γ6) Γξαζηεξηόηεηα 6 Οκαδηθέο εξγαζίεο ζεηξνζέηεζεο θαξηώλ Σα παηδηά είλαη ρσξηζκέλα ζε νκάδεο. ε θάζε νκάδα αλαηίζεηαη κία μερσξηζηή εξγαζία. Ζ 1 ε νκάδα θαιείηαη λα βάιεη ζε ζεηξά θαξηέιεο κε εηθφλεο γηα ηελ αιπζίδα ηεο παξαγσγήο ηεο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο (ηη βξίζθεηαη πίζσ απφ ηε ιάκπα;) πνπ δείρλνπλ δέληξα, λεθξά δέληξα, ηε δηαδηθαζία ηεο εμφξπμεο, ην ιηγλίηε, ηα εξγνζηάζηα παξαγσγήο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο ηεο Γ.Δ.Ζ., ηνπο ππιψλεο κεηαθνξάο ηνπ ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, ην δηαθφπηε θαη ηελ απιή ιάκπα θσηηζκνχ. Ζ 2 ε νκάδα θαιείηαη λα βάιεη ζε ζεηξά αλάινγεο θαξηέιεο γηα ηελ αιπζίδα ηεο νηθηαθήο ζέξκαλζεο (ηη βξίζθεηαη πίζσ απφ ηελ θακηλάδα;), ε 3 ε γηα ην θαχζηκν ηνπ

172 152 απηνθηλήηνπ (ηη βξίζθεηαη πίζσ απφ ηελ εμάηκηζε;), ε 4 ε γηα ηε κεηαθνξά ηξνθίκνπ (ηη βξίζθεηαη πίζσ απφ ηελ κπαλάλα;) (πιηθφ απφ ηζηνζειίδα ηεο WWF). Ζ 5 ε νκάδα βάδεη ζε ζεηξά θάξηεο κε πιεξνθνξίεο γηα ηε δηαδηθαζία παξαγσγήο κίαο κπινχδαο θηηαγκέλεο απφ βακβάθη θαη πνιπεζηέξα, απφ ηε ζηηγκή ηεο εμφξπμεο ηνπ πεηξειαίνπ πνπ απαηηείηαη γηα ηελ παξαγσγή ηνπ πνιπεζηέξα θαη ηνπ θπηέκαηνο ησλ ζπφξσλ ηνπ βακβαθηνχ κέρξη ηε δηάζεζή ηεο ζηελ αγνξά. Σα παηδηά ηεο 6 εο νκάδαο θαινχληαη λα θαηαγξάςνπλ κε ζχληνκν ηξφπν φζα έθαλαλ απφ ην πξσί πνπ μχπλεζαλ κέρξη εθείλε ηελ ψξα. Οη νκάδεο παξνπζηάδνπλ ηηο εξγαζίεο ηνπο. Με ηελ παξνπζίαζε ησλ 3 σλ πξψησλ νκάδσλ ηα παηδηά αληηιακβάλνληαη πψο πίζσ απφ θάζε πάηεκα ηνπ δηαθφπηε ηνπ ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, πίζσ απφ ηε ζέξκαλζε πνπ έρνπκε ζηα ζπίηηα καο θαη πίζσ απφ θάζε κεηαθίλεζή καο κε ην απηνθίλεην βξίζθεηαη ε θαχζε νξπθηνχ θαπζίκνπ θαη ε εθπνκπή δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ζηελ αηκφζθαηξα. Με ηελ παξνπζίαζε ηεο 4 εο νκάδαο ηα παηδηά θαηαλννχλ φηη ε κεηαθνξά ηξνθίκσλ θαη άιισλ αγαζψλ απφ καθξηά απμάλεη ηηο εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Ζ παξνπζίαζε ηεο 5 εο νκάδαο ζπλνδεχεηαη θαη κε παξνπζίαζε ζηνλ παγθφζκην ράξηε ησλ πεξηνρψλ πνπ ζπλδένληαη κε φιεο ηηο δηαδηθαζίεο πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ παξαγσγή ηεο κπινχδαο, ελψ δίλεηαη έκθαζε θαη ζηηο ηεξάζηηεο απνζηάζεηο πνπ δηαλχνπλ νη πξψηεο χιεο θαη ηα ελδηάκεζα πξντφληα απφ ηνλ ηφπν παξαγσγήο ζηνπο ηφπνπο επεμεξγαζίαο θαη πψιεζήο ηνπο. ια απηά εληππσζηάδνπλ ζε κεγάιν βαζκφ ηα παηδηά. Σέινο ε παξνπζίαζε ηεο 6 εο νκάδαο ζπλδπάδεηαη θαη κε παηρλίδη, θαζψο φια νη καζεηέο θαινχληαη λα ρηππνχλ ηηο παιάκεο ηνπο θάζε θνξά πνπ ζηελ αθήγεζε ησλ παηδηψλ αληηιακβάλνληαη ηε ρξήζε ελέξγεηαο. Έηζη πξνθχπηεη φηη ην ζχλνιν ζρεδφλ ησλ αλζξψπηλσλ δξαζηεξηνηήησλ ζπλδέεηαη κε ηελ θαηαλάισζε ελέξγεηαο θαη επνκέλσο αλαδεηθλχεηαη ε αλάγθε πεξηνξηζκνχ ηεο γηα ηε κείσζε ησλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ. ( ηφρνη Α2, Α6, Α7, Β1, Β3- Β6, Β8, B9, Γ1-Γ6).

173 153 ΒΑΙΚΕ ΠΗΓΕ ΕΚΠΟΜΠΩΝ ΑΕΡΙΩΝ ΣΟΤ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΤ ΣΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (τοιχεία ετών ) Η ενζργεια 78,6% περιλαμβάνει : Γνεργειακή βιομητανία 55,3% Μεταφορές 20,6% Βιομητανία 9,1% Οικιακός, εμπορικός, αγροτικός τομέας 13,4% Από διαφσγές αερίων 1,6% Γηαθάλεηα 7.15 Βαζηθέο πεγέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ Διιάδα Γξαζηεξηόηεηα 7 Παξνπζίαζε θαη επεμεξγαζία δηαγξακκάησλ κε ηηο πεγέο ζεξκνθεπηθώλ αεξίσλ ζηελ Διιάδα Πξνβάιινληαη νη δηαθάλεηεο 7.13, 7.14 κε ηα δηαγξάκκαηα πνπ παξνπζηάδνπλ επνπηηθά ηηο βαζηθέο πεγέο εθπνκπψλ αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζηελ Διιάδα θαη ηε ρξνληθή εμέιημε ηεο ζπγθέληξσζήο ησλ αεξίσλ. Παξά ηελ πξνυπάξρνπζα επαθή ησλ παηδηψλ κε ηα θπθιηθά δηαγξάκκαηα θαη ηα ξαβδνγξάκκαηα ηα δνπιεχνπκε πνιχ αλαιπηηθά. Σα παηδηά μεθηλνχλ απφ ηνλ ηίηιν (Γηαθάλεηα 7.13) ή ην ππφκλεκα (Γηαθάλεηα 7.14) θαη ηελ πξνζεθηηθή παξαηήξεζε ηεο εηθφλαο, δηαβάδνπλ ηη γξάθεη, θάλνπλ ζπγθξίζεηο ησλ κεγεζψλ θαη θαηαιήγνπλ ζε ζπκπεξάζκαηα. Δπηζεκαίλνπλ ηελ απμεηηθή ηάζε ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ θαη φηη ζηελ Διιάδα νη βαζηθνί ηνκείο παξαγσγήο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη ε παξαγσγή ελέξγεηαο θαη νη κεηαθνξέο. Δπνκέλσο απηνί είλαη θαη νη βαζηθνί ηνκείο ζηνπο νπνίνπο ζα πξέπεη λα εζηηάζνπκε ψζηε λα κεηψζνπκε ηελ εθπνκπή ησλ αεξίσλ.

174 154 CO 2 από ορυκτά καφςιμα και άλλεσ πθγζσ CO 2 από καταςτροφι δαςϊν, αποςφνκεςθ και τφρφθ ΜΕΘΑΝΙΟ από γεωργία, απόβλθτα και ενζργεια ΥΡΟΞΕΙΔΙΟ ΤΟΥ ΑΗΩΤΟΥ από γεωργία και άλλα Γηαθάλεηα 7.16 Υξνληθή εμέιημε ηεο ζπγθέληξσζεο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ Ζ αξρηθή ζθέςε ήηαλ ηα παξαπάλσ γξαθήκαηα λα δνζνχλ ζηηο νκάδεο ησλ παηδηψλ κε ηε κνξθή θχιισλ εξγαζίαο. Σειηθά φκσο ηα θχιια εξγαζίαο απνξξίθζεθαλ ιφγσ ηνπ πεξηνξηζκέλνπ ρξφλνπ πνπ είρακε ζηε δηάζεζή καο. (ηφρνη Α2, Α3, Β3, Γ5ii) Γξαζηεξηόηεηα 8 Παξνπζίαζε ράξηε κε ηηο εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζε παγθόζκην επίπεδν ΠΑΓΚΟΜΙΕ ΕΚΠΟΜΠΕ ΑΕΡΙΩΝ ΣΟΤ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΤ, 2005 Ποιεσ περιοχζσ εκπζμπουν τα περιςςότερα αζρια του κερμοκθπίου; Γιατί; Γηαθάλεηα 7.17 Παγθόζκηεο εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, 2005 Πξνβάινπκε ηνλ παξαπάλσ ράξηε (Γηαθάλεηα 7.15) θαη θαινχκε ηα παηδηά λα καο πνπλ ηη δείρλεη. Κάπνηα απαληνχλ: ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Με αθνξκή απηή ηελ

175 155 απάληεζε επαλεξρφκαζηε ζηε δηδαζθαιία ηνπ ηξφπνπ αλάγλσζεο ραξηψλ θαη δηαγξακκάησλ, μεθηλψληαο απφ ηελ θαηαλφεζε ηνπ ηίηινπ θαη ηνπ ππνκλήκαηνο. Σειηθά, κέζα απφ κία ζεηξά εξσηήζεσλ, νη καζεηέο αληηιακβάλνληαη φηη ν ράξηεο παξνπζηάδεη ηηο παγθφζκηεο εθπνκπέο αεξίσλ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θη φρη ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη φηη ην πξάζηλν ρξψκα αληηζηνηρεί ζε κεδεληθέο εθπνκπέο, ελψ ην θφθθηλν θαη ην κπιε ζηηο πεξηζζφηεξεο. ηε ζπλέρεηα δεηάκε λα εληνπίζνπλ ζε πνηεο πεξηνρέο ηνπ πιαλήηε αληηζηνηρνχλ νη ιηγφηεξεο θαη νη πεξηζζφηεξεο εθπνκπέο, πνηεο ρψξεο βξίζθνληαη εθεί θαη ηη δξαζηεξηφηεηεο αλαπηχζζνληαη ψζηε λα έρνπκε ηηο αλάινγεο εθπνκπέο. Σα παηδηά ζ απηέο ηηο εξσηήζεηο αληαπνθξίλνληαη πνιχ ηθαλνπνηεηηθά. Σα πξνβιεκαηίδνπκε ξσηψληαο ηα πνχ κπνξεί λα νθείινληαη νη πξάζηλεο γξακκέο πνπ δειψλνπλ ηελ χπαξμε ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ πάλσ απφ ηνπο σθεαλνχο, ελψ ηνλίδνπκε ηηο κεγάιεο πνζφηεηεο αεξίσλ πνπ εθπέκπνπλ ηα αεξνπιάλα. Σέινο ηνπο δεηάκε λα ζπκεζνχλ ζε πνηεο πεξηνρέο απμάλεηαη πεξηζζφηεξν ε ζεξκνθξαζία ή πνηεο πιήηηνληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ ηελ μεξαζία κε ζηφρν λα θαηαιάβνπλ φηη απηέο πνπ επζχλνληαη ιηγφηεξν γηα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη απηέο πνπ πθίζηαληαη θαη ηηο πεξηζζφηεξεο ζπλέπεηεο. (ηφρνη Α2-Α4, Α7,Β1,Β3-Β5, Β9, Β18- Β23, Γ4, Γ5) ε ελόηεηα: Γξάζεηο πνπ βνεζνύλ ζηνλ πεξηνξηζκό ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Σθνπόο θαη ζηόρνη ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Γεληθόο ζθνπόο: Οηθνδφκεζε γλψζεσλ, αλάπηπμε ζεηηθψλ ζηάζεσλ θαη ελεξγνπνίεζε ζρεηηθά κε ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Δπηκέξνπο ζηόρνη Δπηδηψθεηαη νη καζεηέο Α. Γλώζεηο 1. Να αλαγλσξίζνπλ ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο πνπ είλαη ππεχζπλεο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή ψζηε λα ηηο απνξξίςνπλ, αιιά θαη λα αλαθαιχςνπλ θαη πηνζεηήζνπλ νξζά πξφηππα ζπκπεξηθνξάο πνπ ζα κεηψζνπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ζα νδεγήζνπλ ζε αεηθφξν αλάπηπμε. 2. Να αλαγλσξίζνπλ ηηο δξαζηεξηφηεηεο πνπ ελψ δελ είλαη θηιηθέο πξνο ην πεξηβάιινλ δελ επεξεάδνπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. 3. Να ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηε ζεκαζία ηεο ελεκέξσζεο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο ππεξζέξκαλζεο θαη φισλ ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ. 4. Να θαηαλνήζνπλ ηε ζρέζε/αιιειεπίδξαζε ηνπ αλζξψπνπ κε ην θπζηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ.

176 156 Β. Γεμηόηεηεο Δίλαη αλάινγεο κε ηνπ 4 νπ δίσξνπ, αιιά επηπιένλ 10. Να ζπκκεηέρνπλ ελεξγά σο ππεχζπλνη πνιίηεο, κέζσ ηεο ελεκεξσηηθήο ηνπο δξάζεο, ζηελ επίιπζε πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ. Γ. ηάζεηο Αλάινγεο κε ηνπ 4 νπ δίσξνπ, αιιά θαη 7. Καιιηέξγεηα αηζζήκαηνο αηζηνδνμίαο θαη ελίζρπζε ηεο πίζηεο ζηελ αμία ηεο πξνζσπηθήο ζπκβνιήο ησλ παηδηψλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, κε παξάιιειε αλάπηπμε αηζζεκάησλ απηνεθηίκεζεο θαη ηθαλνπνίεζεο 8. Αιιειεπίδξαζε ησλ καζεηψλ δηαθνξεηηθψλ ηκεκάησλ. 9. Γηάρπζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο δηδαζθαιίαο Δθπαηδεπηηθά εξγαιεία- δηδαθηηθά κέζα Υαξηφληα θαη καξθαδφξνη Γηαθάλεηεο κε εηθφλεο/θσηνγξαθίεο Βίληεν Καξηέιεο κε εηθφλεο/θσηνγξαθίεο Δθπαηδεπηηθέο ηερληθέο Οκαδηθή εξγαζία Δξσηήζεηο Απαληήζεηο πδήηεζε ζηελ νκάδα θαη ζηελ νινκέιεηα Παξνπζίαζε ζηελ νινκέιεηα θαη ζηνλ επξχηεξν ρψξν ηνπ ζρνιείνπ Αμηνπνίεζε ησλ ΣΠΔ Παηρλίδη Πεξηγξαθή δξαζηεξηνηήησλ Γξαζηεξηόηεηα 1 πδήηεζε - Αλαζθόπεζε ησλ πξνεγνύκελσλ γλώζεσλ Γξαζηεξηόηεηα 2 Πξνβνιή βίληεν ζρεηηθά κε ηξόπνπο αληηκεηώπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Πξνβάινπκε βίληεν ηεο WWF κε θηλνχκελα ζρέδηα, ην νπνίν κε ρηνπκνξηζηηθφ ηξφπν παξνπζηάδεη αξρηθά ηηο ιαλζαζκέλεο ελέξγεηεο καο πνπ επεξεάδνπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, αιιά θαη φιν ηνλ πιαλήηε, θαη ζηε ζπλέρεηα ηηο ζσζηέο. Παξαθνινπζνχκε ηκεκαηηθά ην βίληεν, δείρλνπκε πξψηα ην πξφβιεκα, δεηάκε απφ ηα παηδηά λα πξνηείλνπλ ιχζεηο θαη ζπλερίδνπκε απνθαιχπηνληαο ηε ιχζε. Σα παηδηά παξαθνινπζνχλ κε επραξίζηεζε θαη ζπκκεηέρνπλ ελεξγά θάλνληαο ηηο πξνηάζεηο ηνπο, ελψ ηαπηφρξνλα πξνζπαζνχλ λα καληέςνπλ ηελ πξφηαζε πνπ ζα παξνπζηάζεη ην βίληεν. ην ηέινο, έπεηηα θαη απφ αίηεκα ηνπο, ην επαλαπξνβάινπκε ζπλνιηθά. (ηφρνη Α1, Α2, Α4, Β1, Β4, Β5, Β8, Β9, Γ4, Γ5i,ii, Γ6)

177 157 Γξαζηεξηόηεηα 3 Οκαδηθή εξγαζία επεμεξγαζίαο εηθόλσλ θαη ζρνιηαζκνύ ηνπο. Μνηξάδνπκε ζηα παηδηά θαξηέιεο κε εηθφλεο πνπ έρνπλ ζρέζε κε ηελ επηδείλσζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (απηνθίλεηα, αεξνπιάλα, εξγνζηάζηα, ππεξθαηαλάισζε, εθηξνθή αγειάδσλ, θαηαλάισζε θξέαηνο ή εμσηηθψλ θξνχησλ, ρσκαηεξέο κε ζθνππίδηα, ειεθηξηθέο ζπζθεπέο, θακέλα ή θνκκέλα δάζε, ρξήζε ηειεθνληξφι, ζπζθεπέο ζε αλακνλή) θαη ην κεηξηαζκφ ηεο (ρξήζε κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο, πνδειάηνπ, βάδηζκα, ελεκεξσηηθέο εθζηξαηείεο, πεξηνξηζκφ ζθνππηδηψλ θαη αλαθχθισζή ηνπο, ξχζκηζε ζεξκνζηάηε, ζεξκνκφλσζε θηηξίσλ, νηθνλνκία ζηελ θαηαλάισζε ξεχκαηνο θαη λεξνχ, ρξήζε αλαλεψζηκσλ πεγψλ ελέξγεηαο, δεληξνθχηεπζε). Αλάκεζα ζ απηέο ππάξρνπλ θαη άιιεο (κε ηε ρξήζε ζπξέη, ην θάπληζκα, ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο, ηελ πξνζηαζία ησλ άγξησλ δψσλ) πνπ ελψ δελ έρνπλ ζρέζε κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή επηθξαηεί ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ε αληίζεηε άπνςε, ηφζν αλάκεζα ζηα παηδηά φζν θαη ζηνπο κεγάινπο, φπσο θάλεθε θαη απφ ην αξρηθφ εξσηεκαηνιφγηφ καο, αιιά είλαη γλσζηφ θαη απφ ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία. Εεηάκε απφ ηα παηδηά λα ηηο θνηηάμνπλ πξνζεθηηθά θαη λα γξάςνπλ ζε θαζεκηά έλα ζρφιην γηα ην πψο ζπλδέεηαη κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. ηε ζπλέρεηα νη εηθφλεο απηέο πξνβάιινληαη κία κία θαη ν αληηπξφζσπνο θάζε νκάδαο δηαβάδεη ην ζρφιην ηεο νκάδαο. Σα πεξηζζφηεξα είλαη πιένλ γλσζηά ζηα παηδηά θη ππάξρεη αλάγθε ζπδήηεζεο κφλν γηα θάπνηα ζηα νπνία δελ είρακε αλαθεξζεί εθηελψο κέρξη ηψξα, φπσο ε ρξήζε αλαλεψζηκσλ κνξθψλ ελέξγεηαο, ε ζεξκνκφλσζε θαη ε απειεπζέξσζε κεζαλίνπ απφ ηηο αγειάδεο (πνπ εληππσζηάδεη ηα παηδηά θαη ηνπο πξνθαιεί εχζπκε δηάζεζε, Δηθ. 21-Παξάξηεκα). Δληνπίδνληαη πάιη νη ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ θπξίσο κε ηελ πξνζηαζία ησλ άγξησλ δψσλ. φιεο ηηο πεξηπηψζεηο ηνπο θαινχκε λα ζθέθηνληαη φηη κηα ελέξγεηα επηηείλεη ή κεηξηάδεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θπξίσο αλ απμάλεη ή πεξηνξίδεη ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Οδεγνχληαη ηειηθά ζην ζπκπέξαζκα φηη ελψ δηάθνξα είδε θηλδπλεχνπλ ιφγσ ηεο ππεξζέξκαλζεο ηνπ πιαλήηε, ε πξνζηαζία ηνπο αθνχ δελ επεξεάδεη ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ- δελ επεξεάδεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Δπίζεο κε ηε βνήζεηα ησλ εηθφλσλ γίλεηαη θαη ηδηαίηεξε κλεία ζηελ αμία ηεο ελεκέξσζεο θαη ζηελ αλάγθε λα κεηαδψζνπκε ηηο γλψζεηο καο γηα ην κεγάιν απηφ πξφβιεκα πνπ απεηιεί ηνλ πιαλήηε καο ζ φζνπο κπνξνχκε, θαζψο κφλν κε ηε ζπιινγηθή δξάζε κπνξεί λα ππάξμεη ιχζε. Ζ ηειεπηαία θαξηέια ζέηεη ην εξψηεκα : «Τπάξρεη ιχζε;;;». Σα παηδηά απαληνχλ ζεηηθά, ηνλίδνπκε φκσο ηελ αλαγθαηφηεηα ηεο ζπλερνχο αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο δξάζεο κε επηκνλή θαη ππνκνλή, θαζψο ηα απνηειέζκαηα δε θαίλνληαη άκεζα. (Α1, Α3, Α4, Β1, Β3-Β6, Β8, Β9, Γ1-Γ5i, ii, Γ7) Γξαζηεξηόηεηα 4 Παξνπζίαζε εηθόλσλ Γείρλνπκε ζηα παηδηά εηθφλεο ηεο WWF (π.ρ. Δηθ. 22-Παξάξηεκα) νη νπνίεο παξαθηλνχλ ζε δξάζεηο πνπ βνεζνχλ ζην πξφβιεκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (εμνηθνλφκεζε ελέξγεηαο, ζπλεπηβίβαζε, αλαθχθισζε, κφλσζε, θαηαλάισζε

178 158 ηνπηθψλ πξντφλησλ). Οη εηθφλεο έρνπλ έμππλν θαη ρηνπκνξηζηηθφ πεξηερφκελν θαη ηα παηδηά παξνηξχλνληαη λα ηηο θνηηάμνπλ θαη λα εθθξαζηνχλ ειεχζεξα. (ηφρνη Α1, Β3, Γ6, Γ7) Γξαζηεξηόηεηα 5 Παηρλίδη Καινχκε ηα παηδηά λα βγνπλ έμσ ζηελ απιή θαη λα ζρεκαηίζνπλ έλα θχθιν γχξσ απφ ηελ εξεπλήηξηα/δηδάζθνπζα πνπ βξίζθεηαη ζην θέληξν ηνπ θαη είλαη ε γε. ηελ αξρή θάζε παηδί ιέεη κηα ελέξγεηα πνπ θάλεη θαη επηηείλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή (π.ρ. πεγαίλσ κε ην απηνθίλεην ζην ζρνιείν). Με θάζε ηέηνηα ελέξγεηα φια ηα παηδηά θάλνπλ έλα κηθξφ βεκαηάθη κπξνζηά. ηαδηαθά ν θχθινο γχξσ απφ ηε γε αξρίδεη λα κηθξαίλεη θαη ε γε εθθξάδεη ηε δπζθνξία ηεο εμαηηίαο ηεο ππεξβνιηθήο δέζηεο. ηε ζπλέρεηα θάζε παηδί αλαθέξεη δξάζεηο πνπ βνεζάλ ηε γε (π.ρ. έζβεζα ην θσο φηαλ βγήθα απφ ην δσκάηην) θαη έηζη έρνπκε ηελ αληίζεηε δηαδηθαζία. Σα παηδηά θάλνπλ έλα βεκαηάθη πίζσ, ν θχθινο κεγαιψλεη θαη ε γε αξρίδεη λα βξίζθεη ηε θπζηνινγηθή ηεο ζεξκνθξαζία, αηζζάλεηαη επηπρηζκέλε θαη επραξηζηεί ηα παηδηά πνπ ηε βνήζεζαλ. (ηφρνη Α1, Β4, Γ1, Γ4, Γ6,Γ7) Γξαζηεξηόηεηα 6 Αλάπηπμε δξάζεσλ από ηα παηδηά κε ζθνπό ην κεηξηαζκό ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο - Γλσζηνπνίεζε ησλ πξνβιεκάησλ ζηνλ επξύηεξν ζρνιηθό ρώξν - Κάιεζκα ζε δξάζε θαη πξνο ηνπο ππόινηπνπο καζεηέο ηνπ ζρνιείνπ Εεηάκε απ φζα παηδηά επηζπκνχλ λα εηνηκάζνπλ θαξηειάθηα κε δξάζεηο θαηά ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, κε ζθνπφ θάπνηα λα θνιιήζνπλ ζε εκθαλέο ζεκείν ηνπ ζρνιείνπ ψζηε λα δνζεί ε δπλαηφηεηα θαη ζε άιια παηδηά λα ηα δηαβάζνπλ θαη λα ελεκεξσζνχλ θαη θάπνηα κε νδεγίεο (φπσο γηα παξάδεηγκα λα ζβήλνπκε ηα θψηα φηαλ δε ρξεηάδνληαη) λα ηα κνηξάζνπλ ζ φιεο ηηο ηάμεηο. Ζ δνπιεηά απηή δελ κπφξεζε λα νινθιεξσζεί ζηελ ηάμε γηαηί ν ρξφλνο ήηαλ αλεπαξθήο. Γεληθφηεξα ζ απηφ ηνλ ηνκέα ζα ζέιακε λα αλαπηχμνπκε πεξηζζφηεξεο δξαζηεξηφηεηεο, γηαηί ηνλ ζεσξνχκε πάξα πνιχ ζεκαληηθφ θαηά ηελ αλάπηπμε ελφο πξνγξάκκαηνο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο, ηειηθά φκσο ηνλ πεξηνξίζακε ιφγσ έιιεηςεο ρξφλνπ. (ηφρνη Α1, Β3, Β4, Β6, Β10, Γ1, Γ4, Γ5i,ii,,Γ6-Γ9)

179 159 ΣΔΣΑΡΣΟ ΜΔΡΟ ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ

180 160 Κεθάιαην 8 ν Παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο πξηλ ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε ην θεθάιαην πνπ αθνινπζεί παξαζέηνπκε ηα επξήκαηα απφ ηελ επεμεξγαζία ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ θαη ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηψλ πξηλ ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε. Αξρίδνπκε κε ηελ παξνπζίαζε ησλ απαληήζεσλ ζηηο θιεηζηέο εξσηήζεηο πνπ απνηεινχλ ην βαζηθφ θνξκφ ηεο έξεπλάο καο. Ζ παξνπζίαζε γίλεηαη αλά ελφηεηα εξσηήζεσλ, δειαδή πξψηα απηψλ πνπ εξεπλνχλ ηε θηινπεξηβαιινληηθή ζηάζε ησλ παηδηψλ, ζηε ζπλέρεηα απηψλ πνπ εμεηάδνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηηο γλψζεηο ηνπο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηηο ζπλέπεηέο ηεο θαη ηελ αληηκεηψπηζή ηεο, ελψ αθνινπζνχλ νη απαληήζεηο ησλ παηδηψλ ζηελ εξψηεζε πνπ ζρεηίδεηαη κε ηνπο ππεχζπλνπο γηα ην θαηλφκελν θαη ηέινο ε ζχλνςή φισλ ησλ επξεκάησλ ησλ θιεηζηψλ εξσηήζεσλ. Έπεηηα παξνπζηάδνπκε ηα επξήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ εξσηήζεσλ αλνηρηνχ ηχπνπ θαηά ελφηεηα θαη ζπγθεληξσηηθά θαη θαηφπηλ ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηψλ. Αθνινπζεί ζχγθξηζε ησλ επξεκάησλ θαη παξάζεζε ησλ νκνηνηήησλ θαη δηαθνξψλ πνπ πξνέθπςαλ απφ ηε ρξήζε ησλ ηξηψλ ηκεκάησλ ηνπ εξεπλεηηθνχ εξγαιείνπ, θαζψο θαη ζχγθξηζε κεηαμχ ησλ ηκεκάησλ θαη ζρνιείσλ.

181 Παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ ησλ εξσηήζεσλ θιεηζηνύ ηύπνπ Πξνϋπάξρνπζα γλώζε γηα ην κεραληζκό ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 53,4 53,8 25,4 23,1 15,3 19,2 75 8,3 12,5 51,9 18,5 14,8 11,1 72,2 27,8 17,4 52,2 26,1 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.1 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 1β «Ζ θιηκαηηθή αιιαγή έρεη ζρέζε κε ην θαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ». Ζ πιεηνςεθία ησλ παηδηψλ (78,8%) απαληά θαηαθαηηθά ζην εξψηεκα πνπ ζρεηίδεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ (Γξάθεκα 8.1) θάηη πνπ είλαη ζε κεγάιν βαζκφ αλακελφκελν, θαζψο απφ ηελ πξψηε εξψηεζε ηνπ αλνηρηνχ εξσηεκαηνινγίνπ «Ση είλαη θαηά ηε γλψκε ζνπ ε θιηκαηηθή αιιαγή;» απηή ζπλδέζεθε κε ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Αμίδεη ίζσο λα επηζεκάλνπκε ην πνζνζηφ 11,1% ησλ καζεηψλ ηνπ 1 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ πνπ απαληάεη «ίγνπξα φρη» θαζψο επίζεο θαη ην ζεκαληηθφ πνζνζηφ ησλ παηδηψλ πνπ απαληά «Γελ μέξσ» (θπξίσο ζην 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ- 26,1%, αιιά θαη ζην ηκήκα Σ 2 ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ-19,2%). Αληίζεηα ην ζχλνιν ησλ καζεηψλ (100%) ηνπ 43 νπ Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο απνθξίλνληαη θαηαθαηηθά.

182 % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 28 24,6 11,5 13,6 19,2 17,8 15,4 16,1 19,2 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 34,6 37,5 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 33,3 40,7 11,1 8,3 8,3 14,8 12,5 14,8 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 18,5 22,2 26,1 1ο ΡΕΥΚΩΝ 5,6 11,1 33,3 27,8 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 26,1 17,4 21,7 8,7 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.2 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 1β «Σν θαηλόκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ νθείιεηαη κόλν ζηηο ελέξγεηεο ησλ αλζξώπσλ». Οη απαληήζεηο ησλ παηδηψλ ζηελ εξψηεζε πνπ εμεηάδεη αλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη κφλν αλζξσπνγελέο (Γξάθεκα 8.2), παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθή αλνκνηνγέλεηα ηφζν σο πξνο ηηο επηινγέο ηεο απάληεζεο «ίγνπξα λαη» «ίγνπξα φρη», φζν θαη αλάκεζα ζηα δηάθνξα ηκήκαηα, γεγνλφο πνπ ζα ιέγακε φηη θαλεξψλεη έλα έιιεηκκα γλψζεο ζπλνιηθά γηα ην ζέκα. Καιχηεξα ελεκεξσκέλνη θαίλνληαη νη καζεηέο ηνπ 43 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Θεζζαινλίθεο, αθνχ πνζνζηφ 61,1% απηψλ απαληάεη ζσζηά, δηαθσλψληαο κε ηελ εξψηεζε, ελψ ιηγφηεξε ελεκέξσζε θαίλεηαη λα έρεη ην Σ 1 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ Πεχθσλ κε πνζνζηφ ζσζηψλ απαληήζεσλ κφιηο 20,8%. Οη ηξεηο επφκελεο εξσηήζεηο εμεηάδνπλ ηηο γλψζεηο ησλ παηδηψλ γηα ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα: 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 21,4 28,2 30,8 26,9 8,3 29,2 33,3 15,4 38,5 33,3 23,1 26,9 12,5 5,1 3,8 3, ,4 16,7 15,4 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 27,8 26,1 22,2 21,7 44,4 43,5 5,6 4,3 4,3 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.3 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 1γ «Σν δηνμείδην ηνπ άλζξαθα είλαη πνιύ ζεκαληηθό αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ»

183 163 ηελ εξψηεζε αλ ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα είλαη πνιχ ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ κφλν ηα κηζά απφ ην ζχλνιν ησλ παηδηψλ (49,6%) θαίλνληαη ελεκεξσκέλα θαη απαληνχλ θαηαθαηηθά. Σα θαιχηεξα πνζνζηά, φρη φκσο ηδηαίηεξα ςειά, έρνπλ νη καζεηέο ηνπ Σ 2 ηκήκαηνο ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ (57,7%) θαη ηνπ 1 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ (53,9%). Αμηνζεκείσην είλαη επίζεο ην πνζνζηφ ηνπ ζπλφινπ ησλ καζεηψλ (33,3%) πνπ απαληάεη «Γελ μέξσ» (Γξάθεκα 8.3). Σν πνζνζηφ απηφ είλαη ηδηαίηεξα απμεκέλν ζην 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο (44,4%) θαη ζην 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ (43,5%). 100% 80% 60% 40% 20% 0% 37,6 34,6 23,9 41,7 30,8 23,1 8,3 26,9 29,2 19,2 23,9 30,8 7,7 6,8 12,5 3,8 7,7 7,7 8,3 15,4 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 38,9 43,5 Γξάθεκα 8.4 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 1δ «Σν νμπγόλν είλαη πνιύ ζεκαληηθό αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ» Λίγνη κφλν καζεηέο (14,5% ηνπ ζπλφινπ) θαίλνληαη ελεκεξσκέλνη ζρεηηθά κε αλ ην νμπγφλν είλαη αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη δίλνπλ ηε ζσζηή αξλεηηθή απάληεζε (Γξάθεκα 8.4). Αληίζεηα ζεκαληηθφ είλαη ην πνζνζηφ απηψλ πνπ δελ μέξνπλ (23,9%) θαη πνιχ κεγαιχηεξν απηψλ πνπ απαληνχλ ιάζνο (61,5%). φια ηα ζρνιεία θαηαγξάθνληαη παξφκνηεο θαηαλνκέο, ελψ ηα πςειφηεξα πνζνζηά ιαλζαζκέλσλ απαληήζεσλ πξνέξρνληαη απφ ηνπο καζεηέο ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Γηαβαηψλ (82,6%). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 5,1 7,7 4,2 4,2 7, ,2 75,4 92,3 66,7 Γξάθεκα 8.5 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 1ε «Σν κεζάλην είλαη πνιύ ζεκαληηθό αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ» 22,2 27,8 5,6 5,6 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 16,7 16,7 66,7 55,6 39, ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ 4,3 91,3 20,8 5,9 2,5 4,2 3,7 11,1 4,3 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ

184 164 Απφ ηηο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ είλαη ζαθέο φηη αγλννχλ ηα ζρεηηθά κε ην κεζάλην σο ζεξκνθεπηθφ αέξην, θαζψο κφλν ην 8,4% απηψλ απαληάεη ζσζηά, ελψ ηα ηξία ηέηαξηα (75,4%) δειψλνπλ φηη δελ ην γλσξίδνπλ (Γξάθεκα 8.5). Απφ ηα παξαπάλσ επξήκαηα δηαπηζηψλεηαη ε έιιεηςε ελεκέξσζεο ησλ καζεηψλ γηα ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ, γεγνλφο αλακελφκελν έπεηηα απφ ηηο αξρηθέο ηνπο δειψζεηο φηη είραλ αθνχζεη ηνλ φξν «θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ», αιιά δε γλψξηδαλ ηη είλαη. Σν κεζάλην εηδηθά είλαη άγλσζην ζηνπο πεξηζζφηεξνπο καζεηέο, φπσο θάλεθε θαη θαηά ηε ζπκπιήξσζε ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ («Ση είλαη απηφ; Πξψηε θνξά ην αθνχκε!» είπαλ πνιιά παηδηά φηαλ εθθσλήζεθε ε εξψηεζε), θαζψο δελ ππάξρεη ζαλ φξνο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα θαη ζρεδφλ δελ αλαθέξεηαη θαηά ηε δηδαθηηθή δηαδηθαζία. Έηζη νη καζεηέο είλαη ζίγνπξνη φηη δελ ην έρνπλ αθνχζεη θαη έλα πςειφ πνζνζηφ ηνπο δειψλεη «Γελ μέξσ». Αληίζεηα φινη μέξνπλ ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ην νμπγφλν, αξθεηνί φκσο δελ είλαη ζίγνπξνη πνχ ηα έρνπλ μαλαθνχζεη, ζε πνηεο δηαδηθαζίεο απηά εκπιέθνληαη θη έηζη πηζαλφλ θάλνπλ εηθαζίεο θαη ηα θαηαηάζζνπλ ή φρη ζηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ Πξνϋπάξρνπζα γλώζε γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθέο αιιαγήο ηελ ελφηεηα απηή δηεξεπλνχκε ηηο γλψζεηο ησλ παηδηψλ γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κέζσ ησλ απαληήζεψλ ηνπο ζε εξσηήζεηο ηνπ ηχπνπ: «Πνην απφ ηα παξαθάησ πηζηεχεηο φηη θάλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πην έληνλε;» 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 78,8 76, ,1 9,3 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 19,2 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 8,3 11,1 8,3 11,1 11,1 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 83, ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 4,3 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.6 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2α θαπζαεξίσλ από ηα εξγνζηάζηα» «Οη εθπνκπέο Παξφιν πνπ, φπσο ήδε αλαθέξακε, ηα παηδηά δε θαίλεηαη λα γλσξίδνπλ πνηα είλαη ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ε κεγάιε πιεηνςεθία ηνπο (88,1%) πηζηεχεη θαη κάιηζηα κε βεβαηφηεηα φηη ηα θαπζαέξηα απφ ηα εξγνζηάζηα επηηείλνπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή (Γξάθεκα 8.6). Παξφκνηα ζρεδφλ θαηαγξαθή έρνπκε ζε φια ηα ζρνιεία θαη ζε φια ηα ηκήκαηα.

185 % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 72,9 76, ,3 12,5 6,8 23,1 8,3 55,6 18,5 11,1 7,4 83,3 78,3 11,1 5,6 8,7 8,7 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.7 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2β «Οη εθπνκπέο θαπζαεξίσλ από ηα απηνθίλεηα» Έλα πνιχ κεγάιν επίζεο κέξνο ησλ παηδηψλ (88,2%) ζεσξεί φηη ηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ ζπκβάιινπλ ζηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε (Γξάθεκα 8.7). Σν πνζνζηφ απηφ θπκαίλεηαη απφ 74,1% γηα ην 1 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Πεχθσλ κέρξη 100% γηα ην Σ 2 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ. πσο θαίλεηαη ινηπφλ απφ ηηο απαληήζεηο ζηηο παξαπάλσ εξσηήζεηο 2α θαη 2β ηα παηδηά μέξνπλ φηη ηα θαπζαέξηα ζπκβάιινπλ ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, αιιά δε γλσξίδνπλ ηε ρεκηθή ζχζηαζή ηνπο. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 54,2 19,5 16,9 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 30,8 15,4 34,6 11,5 7,7 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 62,5 66,7 72,2 29,2 14,8 5,6 11,1 17,4 14,8 4,2 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ Γξάθεκα 8.8 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2γ «Ζ κείσζε ηνπ όδνληνο ζην αλώηεξν ζηξώκα ηεο αηκόζθαηξαο (ηξύπα ηνπ όδνληνο)» Χο πξνο απηή ηελ εξψηεζε πνπ απνδίδεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή ζηε κείσζε ηνπ φδνληνο ζην αλψηεξν ζηξψκα ηεο αηκφζθαηξαο (Γξάθεκα 8.8) ππάξρεη ζπκθσλία κε ηα επξήκαηα ηεο δηεζλνχο βηβιηνγξαθίαο (Boyes, Chuckran, & Stanisstreet 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Rye, Rubba & Wiesenmayer, 1997, Koulaidis & Christidou 1999, Daniel, Stanisstreet & Boyes, 2004, Boyes, Stanisstreet & Yongling, 2008, Ho, 2009) θαζψο ην 73,7% ησλ παηδηψλ πηζηεχεη ιαλζαζκέλα φηη ε «ηξχπα ηνπ φδνληνο» θάλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πην έληνλε. Αλ θαη ε γεληθή ηάζε ησλ απαληήζεσλ ησλ παηδηψλ είλαη ε ίδηα, ππάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο, αθφκε θαη αλάκεζα ζηα δχν ηκήκαηα ηνπ ίδηνπ ζρνιείνπ, αθνχ ζην 3 ν Γεκνηηθφ ρνιείν 43,5 30,4 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ

186 166 Πεχθσλ ελψ ζην ηκήκα Σ 2 46,2% απαληνχλ θαηαθαηηθά θαη 34,6% δειψλνπλ φηη δελ μέξνπλ, ζην Σ 1 νη θαηαθαηηθέο απαληήζεηο είλαη ζρεδφλ δηπιάζηεο (91,7%) θαη κφλν 4,2% ηα «Γελ μέξσ». 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 31,4 29,7 46,2 11,5 22,9 30,8 33,3 11 7,7 33,3 25 8,3 22,2 22,2 25,9 29,6 18,5 44,4 5,6 11,1 16,7 30,4 47,8 8,7 8,7 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.9 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2δ «Ζ ρξήζε άλζξαθα θαη πεηξειαίνπ από ηε Γ.Δ.Ζ» Έλα πνζνζηφ 61,1% ζπλνιηθά ησλ παηδηψλ πηζηεχεη φηη ε ρξήζε άλζξαθα θαη πεηξειαίνπ απφ ηε Γ.Δ.Ζ. θάλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πην έληνλε, ελψ πςειφ (22,9%) είλαη θαη ην πνζνζηφ απηψλ πνπ δειψλνπλ φηη δε γλσξίδνπλ νπζηαζηηθά ηε ζπλεηζθνξά ηεο παξαγσγήο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο κε νξπθηά θαχζηκα ζηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε (Γξάθεκα 8.9). Σν πνζνζηφ κάιηζηα ησλ καζεηψλ πνπ απαληνχλ «ίγνπξα λαη» είλαη κφιηο 31,4%, ελψ αληίζεηα γηα ηε ζπλεηζθνξά ησλ θαπζαεξίσλ απφ ηα εξγνζηάζηα απηφ θηάλεη ην 78,8% θαη ησλ θαπζαεξίσλ απφ ηα απηνθίλεηα ην 72,9%. Καιχηεξα ελεκεξσκέλα θαίλνληαη ηα παηδηά ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Γηαβαηψλ (78,2%) θαη ιηγφηεξν ηνπ 1 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ (48,1%). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 15,3 30,5 14,4 21,2 3,8 12,5 7, ,6 23,1 4,2 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 38,5 26,9 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 8,3 11,1 5,6 8,7 50 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 11,1 18,5 25,9 33,3 27,8 1ο ΡΕΥΚΩΝ Γξάθεκα 8.10 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2ε «Ζ ζέξκαλζε ησλ ζπηηηώλ» 33,3 5,6 27,8 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 34,8 30,4 21,7 4,3 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ

187 167 Οη απαληήζεηο ησλ παηδηψλ ζηελ εξψηεζε πνπ απνδίδεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή ζηε ζέξκαλζε ησλ ζπηηηψλ (Γξάθεκα 8.10) δηαθνξνπνηνχληαη ζεκαληηθά, ρσξίο λα θαίλεηαη θαζαξά θάπνηα ζπγθεθξηκέλε ηάζε, αθνχ θαηαθαηηθά απαληά ην 45,8%, αξλεηηθά ην 39,8% θαη «Γελ μέξσ» δειψλεη ην 14,4%. εκαληηθέο δηαθνξέο ππάξρνπλ θαη αλάκεζα ζηα ζρνιεία, θαζψο ηα «ίγνπξα λαη» θπκαίλνληαη απφ 22,2% γηα ην 1 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Πεχθσλ κέρξη 65,4% γηα ην Σ 2 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 22 22,9 16,1 19,5 19,5 30, ,1 11,5 16,7 3,8 30, ,3 18,5 7,4 22,2 22,2 29,6 11,1 33,3 16,7 22,2 16,7 21,7 30, ,1 8,7 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.11 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2ζη «Ζ ςύμε ησλ ζπηηηώλ (θιηκαηηζηηθά)» Καη ζηελ εξψηεζε πνπ ζεσξεί φηη ε ςχμε ησλ ζπηηηψλ επηηείλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή ππάξρεη δηαζπνξά ζηηο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ νη νπνίεο δηακνξθψλνληαη σο εμήο: 44,9% «ίγνπξα λαη», 39% «ίγνπξα φρη» θαη 16,1% «Γελ μέξσ» (Γξάθεκα 8.11). Δδψ δηαθνξνπνηείηαη θπξίσο ην 1 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Πεχθσλ ζην νπνίν νη ζσζηέο θαηαθαηηθέο απαληήζεηο είλαη κφιηο 25,9%. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 41,5 23,1 29,6 38,9 39,1 26,9 79,2 29,6 17,4 22,9 19,2 38,9 17,4 14,4 22,2 19,2 10,2 4,2 0 11,1 21, ,5 12,5 14,8 11,1 4,3 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.12 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2δ «Ζ ρξήζε ζπξέη» πσο θαίλεηαη θαη απφ ην Γξάθεκα 8.12 ππεξηεξεί κε πνζνζηφ 64,4% ε ελαιιαθηηθή αληίιεςε, πνπ ζπλαληάκε θαη ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία (Boyes, Chuckran &

188 168 Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Francis, Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993, Βνπδξηζιήο, 2007), φηη ηα ζπξέη ζπλεηζθέξνπλ ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Απηφ πηζαλφλ νθείιεηαη ζην φηη ηα παηδηά πξσηαξρηθά ζπλδένπλ ηνπο ρισξνθζνξάλζξαθεο, πνπ πξνέξρνληαη θαη απφ ηε ρξήζε ζπξέη, κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ζηξψκαηνο ηνπ φδνληνο θη φηη κπεξδεχνπλ ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο κε ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε (Boyes & Stanisstreet, 1993). Δληππσζηαθφ είλαη ην πνζνζηφ 83,4% ησλ καζεηψλ ηνπ Σ 1 ηκήκαηνο ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ πνπ απαληάεη θαηαθαηηθά ζηελ εξψηεζε θαη κάιηζηα ην 79,2% απηψλ δειψλεη απφιπηε βεβαηφηεηα, θαζψο θαη ην 77,8% ησλ θαηαθαηηθψλ απαληήζεσλ γηα ην 43 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Θεζζαινλίθεο. πσο θαίλεηαη απφ ηηο εξσηήζεηο 2γ, 2δ αιιά θαη φιεο ηηο ζρεηηθέο (θιεηζηέο, αλνηρηέο θαη ηρλνγξάθεκα) νη καζεηέο πνπ ζπλδένπλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο θαη ηε ρξήζε ζπξέη είλαη νη καζεηέο ηνπ 43νπ Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο θαη ηνπ Σ 1 ηκήκαηνο ηνπ 3νπ Γ.ρ. Πεχθσλ. Έπεηηα απφ ζπδήηεζε κε ηνπο ππεχζπλνπο εθπαηδεπηηθνχο ησλ ηκεκάησλ ζε κία πξνζπάζεηα δηεξεχλεζεο απηήο ηεο δηαθνξνπνίεζεο, πξνέθπςαλ ηα παξαθάησ: Ο δάζθαινο ηνπ ηκήκαηνο ηνπ 43ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο απέδσζε ηε ζηάζε ησλ παηδηψλ πηζαλφλ ζην γεγνλφο φηη πνιχ πξφζθαηα είραλ δηδαρζεί ζην κάζεκα ηεο Γεσγξαθίαο γηα ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο θαη είραλ θάλεη ζρεηηθέο ζπδεηήζεηο. Απηφ πνπ ήηαλ ίζσο πην δχζθνιν λα εξκελεπηεί είλαη νη απφςεηο ησλ καζεηψλ ηνπ Σ 1 ηκήκαηνο ηνπ 3νπ Γ.ρ. Πεχθσλ, νη νπνίεο κάιηζηα δηαθέξνπλ πάξα πνιχ απφ ηηο αληίζηνηρεο ησλ καζεηψλ ηνπ άιινπ ηκήκαηνο Σ 2 ηνπ ίδηνπ ζρνιείνπ. Έηζη γηα παξάδεηγκα ηελ «ηξχπα ηνπ φδνληνο» σο αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζεσξεί ην 91,7% ησλ καζεηψλ ηνπ Σ 1 ηκήκαηνο, έλαληη ηνπ 46,2% ηνπ Σ 2 (Δξψη. 2γ, Γξάθεκα 8.8), ηε ρξήζε ζπξέη σο παξάγνληα ελίζρπζεο ηεο ην 83,4% ηνπ Σ 1 θαη ην 50% ηνπ Σ 2 (Δξψη. 2δ, Γξάθεκα 8.12), ελψ ην 91,7% ηνπ Σ 1 έλαληη 57,7% ηνπ Σ 2 πηζηεχνπλ φηη ν πεξηνξηζκφο ησλ ζπξέη ζα βνεζήζεη ζην κεηξηαζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 64,4 73,1 54,2 16,7 18,6 3,8 12,5 11,5 8,5 8,3 11,5 8,3 66,7 72,2 22,2 7,4 22,2 5,6 56,5 30,4 4,3 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.13 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2ε «Ζ θαηαζηξνθή ησλ ηξνπηθώλ δαζώλ» Δίλαη αμηνζεκείσην φηη θαη ζηα δχν ηκήκαηα ηα καζήκαηα ησλ ζεηηθψλ επηζηεκψλ (καζεκαηηθά, θπζηθά, γεσγξαθία) δηδάζθνληαη απφ ηνλ ίδην δάζθαιν, ελψ ηα ππφινηπα απφ ηελ ίδηα δαζθάια. Οη ζπγθεθξηκέλνη κάιηζηα εθπαηδεπηηθνί δήισζαλ

189 169 φηη ε κέζνδνο δηδαζθαιίαο θαη νη ζπδεηήζεηο θαη ζηα δχν ηκήκαηα θηλνχληαη ζε παξφκνηα πιαίζηα. Σα παηδηά θαίλνληαη ζσζηά ελεκεξσκέλα σο πξνο ηε ζπκβνιή ηεο θαηαζηξνθήο ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή (Γξάθεκα 8.13), αθνχ ην 83% απηψλ απαληά θαηαθαηηθά. φια ηα ζρνιεία ππεξηεξεί ην «ίγνπξα λαη», ελψ ην πνζνζηφ ησλ ζσζηψλ θαηαθαηηθψλ απαληήζεσλ θπκαίλεηαη απφ 70,9% γηα ην Σ 1 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ κέρξη 94,4% γηα ην 43 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Θεζζαινλίθεο Πξνϋπάξρνπζα γλώζε γηα ηα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Ζ δηεξεχλεζε ησλ γλψζεσλ ησλ παηδηψλ γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο γίλεηαη κε ηελ επεμεξγαζία ησλ απαληήζεψλ ηνπο ζε εξσηήζεηο ηεο κνξθήο: «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα» 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 13,6 7,7 8,3 3,8 12,5 12,7 23,1 12,5 11,9 15,3 15,4 20,8 46, ,8 33,3 18,5 11,1 7,4 29,6 11,1 5,6 5,6 77, ,4 4,3 26,1 39,1 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.14 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 3α «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε ιηγόηεξεο πιεκκύξεο ζηε γε» ηελ εξψηεζε πνπ εμεηάδεη αλ νη ιηγφηεξεο πιεκκχξεο είλαη ζπλέπεηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ην πνζνζηφ ησλ ζσζηψλ αξλεηηθψλ απαληήζεσλ θηάλεη ην 61,9% ζπλνιηθά (Γξάθεκα 8.14). Τπάξρνπλ φκσο κεγάιεο δηαθνξνπνηήζεηο ζηηο ζσζηέο απαληήζεηο κεηαμχ ησλ ζρνιείσλ, ζπγθεθξηκέλα αλάκεζα ζην 1 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Πεχθσλ (37%) θαη ην 43 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Θεζζαινλίθεο (83,4%). Μεγάιεο δηαθνξέο ππάξρνπλ θαη ζηα «Γελ μέξσ» πνπ θπκαίλνληαη απφ 4,3% γηα ην 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ κέρξη 23,1% γηα ην Σ 2 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ, θαζψο θαη ζηηο ιαλζαζκέλεο θαηαθαηηθέο απαληήζεηο απφ 11,1% ζην 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο κέρξη 51,8% ζην 1 ν Γ.ρ. Πεχθσλ.

190 % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 66,9 69,2 70, ,9 29,2 59,3 33,3 77,8 16,7 60,9 30,4 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.15 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 3β «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε θάπνηα δώα θαη θπηά ζα εμαθαληζηνύλ» Ζ ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ παηδηψλ (94,9%) ζσζηά αλαγλσξίδεη ηελ εμαθάληζε θάπνησλ εηδψλ σο ζπλέπεηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη απηφ ηζρχεη γηα φινπο ηνπο καζεηέο, φισλ ησλ ζρνιείσλ (Γξάθεκα 8.15). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 68,6 88,5 70,8 70,4 66,7 18,6 16,7 18,5 9,3 3,8 3,8 12,5 7,4 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 11,1 11,1 11,1 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 43,5 43,5 13 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.16 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 3γ «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ε γε ζα γίλεη πην ζεξκή» Καη ε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο αλαγλσξίδεηαη σο απνηέιεζκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο απφ ηα πεξηζζφηεξα παηδηά (87,2%), θάηη πνπ είλαη αλακελφκελν, θαζψο ήδε κηιήζακε γηα ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε (Γξάθεκα 8.16). Ληγφηεξν αλακελφκελεο ζα ιέγακε φηη είλαη νη απαληήζεηο «Γελ μέξσ» ηνπ 9,3% ηνπ ζπλφινπ ησλ καζεηψλ θαη αθφκε πεξηζζφηεξν νη αξλεηηθέο απαληήζεηο ηνπ 11,1% ηνπ 43 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Θεζζαινλίθεο.

191 % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 40,7 46,2 27,1 19,2 20,3 26,9 54,2 33,3 8,3 40,7 44,4 33,3 27,8 22,2 17,4 21,7 34,8 5,6 11,1 21,7 11,1 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.17 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 3δ «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε πεξηζζόηεξνη άλζξσπνη ζα πάζνπλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο» Ζ εξψηεζε πνπ ζπλδέεη ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο κε ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαίλεηαη φηη πξνβιεκαηίδεη θαη δηράδεη ζε θάπνην βαζκφ ηα παηδηά (Γξάθεκα 8.17). Ζ γεληθή ηάζε είλαη ε ιάζνο αληίιεςε ηνπ 67,8% ησλ καζεηψλ φηη ν θαξθίλνο ηνπ δέξκαηνο ζρεηίδεηαη κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Κη εδψ φκσο παξαηεξνχληαη ζεκαληηθέο δηαθνξέο, αθνχ, γηα παξάδεηγκα, ην έλα ηξίην πεξίπνπ (34,8%) ησλ παηδηψλ ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Γηαβαηψλ εθθξάδνπλ ηελ άγλνηά ηνπο γηα ην ζέκα θαη 39,1% απαληάεη θαηαθαηηθά, ελψ ηα αληίζηνηρα πνζνζηά γηα ην Σ 1 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ είλαη 8,3% θαη 87,5%. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 60,2 57,7 24,6 11,9 1,7 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 11,5 15,4 7,7 7,7 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 66,7 70,4 33,3 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 18,5 11,1 11,1 1ο ΡΕΥΚΩΝ Γξάθεκα 8.18 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 3ε «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε πεξηζζόηεξε μεξαζία ζηε γε» Μεγάιν πνζνζηφ ησλ παηδηψλ 84,8% γλσξίδεη φηη κία απφ ηηο επηπηψζεηο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο είλαη ε αχμεζε ηεο μεξαζίαο ζηε γε. ην ηκήκα Σ 1 κάιηζηα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ απηφ ην πνζνζηφ θηάλεη ην 100%, ελψ ηα παηδηά πνπ δε ζπκθσλνχλ πξνέξρνληαη κφλν απφ ην Σ 2 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ θαη αλέξρνληαη κφιηο ζην 3,4% ηνπ ζπλφινπ ησλ καζεηψλ (Γξάθεκα 8.18). 55,6 33,3 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 47,8 30,4 21,7 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ

192 172 Γεληθά απφ ηηο απαληήζεηο ζηηο εξσηήζεηο 3ε «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε πεξηζζφηεξε μεξαζία ζηε γε» θαη 3α «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε ιηγφηεξεο πιεκκχξεο ζηε γε» θαίλεηαη φηη ηα παηδηά δπζθνιεχνληαη λα αληηιεθζνχλ ηηο ηνπηθέο εθδειψζεηο ησλ θιηκαηηθψλ θαηλνκέλσλ. Γελ θαηαιαβαίλνπλ δειαδή πψο γίλεηαη λα έρνπκε πιεκκχξεο θαη μεξαζία ηαπηφρξνλα θαη φηη ηα θαηλφκελα απηά αθνξνχλ άιιεο θιηκαηηθέο δψλεο ή άιιεο ρξνληθέο πεξηφδνπο. 100% 80% 60% 40% 20% 0% 78 84,6 83,3 12,7 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 74,1 77,8 11,5 8,3 18,5 16,7 8,3 7,4 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 69,6 8,7 8, ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.19 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 3ζη «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα ιηώζνπλ νη πάγνη ζηνπο πόινπο» Καη ζηελ εξψηεζε πνπ δηεξεπλά αλ ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ ζηνπο πφινπο απνηειεί ζπλέπεηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ παηδηψλ (90,7%) δίλεη ηε ζσζηή θαηαθαηηθή απάληεζε θαη κάιηζηα κε ηζρπξή βεβαηφηεηα (78% ίγνπξα λαη). Σν πνζνζηφ ησλ αξλεηηθψλ απαληήζεσλ πεξηνξίδεηαη ζην 3,4% (Γξάθεκα 8.19). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 15,3 19,2 20, ,1 42,3 16,1 11,5 9,3 3,8 8,3 20,8 18,5 11,1 37,5 40,7 20,8 14,8 5,6 11,1 38,9 27,8 12,5 14,8 16,7 21,7 34,8 34,8 8,7 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.20 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 3δ «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε πεξηζζόηεξνπο ζεηζκνύο» Μεγάιε δηαζπνξά ππάξρεη ζηηο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ γηα ην αλ νη ζεηζκνί είλαη ζπλέπεηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, αθνχ ην 35,6% απηψλ απαληάεη θαηαθαηηθά, 25,4% αξλεηηθά, ελψ ην πην ραξαθηεξηζηηθφ είλαη ην πνιχ κεγάιν πνζνζηφ (39%)

193 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ 173 απηψλ πνπ δειψλνπλ «Γελ μέξσ» θαη ην νπνίν είλαη πεξίπνπ ζηαζεξφ γηα φια ηα ηκήκαηα (Γξάθεκα 8.20). εκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο παξαηεξνχληαη ζηα ζρνιεία φπσο ην 3 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Γηαβαηψλ, φπνπ κφιηο ην 8,7% ησλ καζεηψλ δίλεη ηε ζσζηή αξλεηηθή απάληεζε, ελψ ην αληίζηνηρν πνζνζηφ γηα ην 43 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Θεζζαινλίθεο είλαη 44,5% Πξνϋπάξρνπζα γλώζε γηα ηνπο ηξόπνπο αληηκεηώπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Ζ δηεξεχλεζε ησλ γλψζεσλ ησλ παηδηψλ γηα ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο κπνξνχκε λα κεηξηάζνπκε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή γίλεηαη κε ηελ επεμεξγαζία ησλ απαληήζεψλ ηνπο ζε εξσηήζεηο ηεο κνξθήο: «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ» 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 61,9 22 7,6 88,5 11,5 66,7 29,2 44,4 61,1 47,8 11,1 18,5 30,4 11,1 33,3 8,7 14,8 13 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.21 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4α «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ δε ρξεζηκνπνηνύκε ηόζα πνιιά ηδηπάθηα θη άιια κεγάια απηνθίλεηα, αιιά κηθξόηεξα πνπ θαηαλαιώλνπλ ιηγόηεξα θαύζηκα γηα ηελ ίδηα δηαδξνκή» ηελ εξψηεζε αλ ε κείσζε ηεο ρξήζεο κεγάισλ θαη ελεξγνβφξσλ απηνθηλήησλ βνεζάεη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, έλα πνιχ κεγάιν πνζνζηφ ησλ παηδηψλ (83,9%) απαληάεη θαηαθαηηθά, αλ θαη ζην 1 ν Γ.ρ. Πεχθσλ θαη ζην 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ νη αξλεηηθέο απαληήζεηο είλαη αξθεηέο (25,9% θαη 21,7% αληίζηνηρα) (Γξάθεκα 8.21).

194 % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 41,5 33,1 12,7 7,6 23,1 34,6 19,2 15,4 79, ,9 25,9 44,4 30,4 52,2 22,2 12,5 11,1 8,7 4,2 7,4 5,6 4,3 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.22 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4β «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ δε ρξεζηκνπνηνύκε ηόζα πνιιά ζπξέη» Πεξίπνπ ηα ηξία ηέηαξηα ησλ καζεηψλ (74,6%) πηζηεχνπλ φηη ν πεξηνξηζκφο ηεο ρξήζεο ζπξέη βνεζάεη ζην κεηξηαζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (Γξάθεκα 8.22). Σα πνζνζηά είλαη ηδηαίηεξα ςειά γηα ην Σ 1 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ (91,7%) θαη ην 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο (83,3%) θαη βξίζθνληαη ζε ζπκθσλία κε ηηο θαηαθαηηθέο απαληήζεηο ησλ καζεηψλ ησλ δχν πξναλαθεξζέλησλ ηκεκάησλ ζηε 2δ εξψηεζε («Ζ ρξήζε ζπξέη θάλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πην έληνλε»), πνπ αλέξρνληαλ ζε 83,4% θαη 77,8% αληίζηνηρα. Γηα ηα παηδηά φκσο ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Γηαβαηψλ ελψ νη θαηαθαηηθέο απαληήζεηο ζηε 2δ εξψηεζε ήηαλ 56,5% ζηελ 4β εθηνμεχνληαη ζην 82,6%, εχξεκα πνπ απνηειεί άιιε κηα θαηαγξαθή ηεο γλσζηήο παξαλφεζεο. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 11 12,7 65,3 7,7 7,7 4,2 80,8 79,2 14,8 11,1 63 5,6 88,9 30,4 34,8 17,4 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.23 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4γ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ηξώκε ιηγόηεξν θξέαο» Σα παηδηά δελ αλαγλσξίδνπλ θάπνηα ζχλδεζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κε ηελ θαηαλάισζε θξέαηνο, αθνχ ην 78% απηψλ απαληάεη αξλεηηθά ζηε ζρεηηθή εξψηεζε (Γξάθεκα 8.23). Πεξηζζφηεξν δηαθνξνπνηεκέλε είλαη ε ζέζε ησλ καζεηψλ ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Γηαβαηψλ φπνπ κφλν ην 52,2% απαληά αξλεηηθά, ελψ έλα κεγάιν κέξνο (30,4%) δειψλεη «Γελ μέξσ».

195 % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 7,6 11,5 8,3 7,4 5,6 4,3 5,6 0 8,7 9,3 3,8 11,1 16,7 11,1 16,9 15,4 21,7 3,8 12,5 29,6 17,8 16,7 30,4 48,3 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 65,4 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 45,8 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 25,9 25,9 1ο ΡΕΥΚΩΝ 77,8 34,8 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.24 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4δ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ρξεζηκνπνηνύκε πεξηζζόηεξν ηα θιηκαηηζηηθά ην θαινθαίξη» Σν πνζνζηφ ησλ παηδηψλ πνπ δελ πηζηεχνπλ φηη ε αχμεζε ηεο ρξήζεο ησλ θιηκαηηζηηθψλ βνεζάεη ζηε ζπγθξάηεζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο αλέξρεηαη ζην 66,1% ηνπ ζπλφινπ (Γξάθεκα 8.24). Ληγφηεξν ελεκεξσκέλνη θαίλνληαη νη καζεηέο ηνπ 1 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ, φπνπ κφλν ην 51,8% απαληά αξλεηηθά ζηε ζρεηηθή εξψηεζε θαη ην 29,6% εθθξάδεη άγλνηα ελψ πεξηζζφηεξν ηνπ 43 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Θεζζαινλίθεο φπνπ ην 88,9% απαληά αξλεηηθά. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 13,6 18,6 27,1 16,9 23,7 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 23,1 7,7 38,5 23,1 7,7 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 8,3 11,1 12,5 12,5 16,7 50 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 25,9 16,7 30,4 25,9 14,8 22,2 1ο ΡΕΥΚΩΝ 16,7 16,7 11,1 38,9 8,7 39,1 17,4 4,3 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.25 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ε «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ κνλώλνπκε θαιύηεξα ηα ζπίηηα καο» Σα παηδηά δε γλσξίδνπλ ηε ζεκαζία ηεο κφλσζεο ζηελ εμνηθνλφκεζε ηεο ελέξγεηαο θαη ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο αθνχ κφλν ην 32,2% ηνπ ζπλφινπ ηνπο απαληά θαηαθαηηθά, 27,1% δειψλεη φηη δελ μέξεη θαη 40,6% απαληά αξλεηηθά (Γξάθεκα 8.25). Γεληθά ππάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ηφζν αλάκεζα ζηηο

196 176 απαληήζεηο φζν θαη αλάκεζα ζηα ζρνιεία. Έηζη ην 66,7% ησλ καζεηψλ ηνπ Σ 1 ηκήκαηνο ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ δίλεη ηε ιαλζαζκέλε αξλεηηθή απάληεζε, ελψ ην πνζνζηφ απηφ πεξηνξίδεηαη ζην 21,7% γηα ηνπο καζεηέο ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Γηαβαηψλ. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 43, ,3 19,2 37,5 33,3 61,5 38,9 13,7 23,1 12,5 26,9 11,1 6 7,7 8,3 7,7 11,1 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 26,1 33,3 56,5 13 4,3 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.26 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ζη «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ θάλνπκε νηθνλνκία ζην ξεύκα» εκαληηθφ κέξνο ησλ παηδηψλ (76,9%) γλσξίδεη φηη ε νηθνλνκία ζηελ θαηαλάισζε ξεχκαηνο κπνξεί λα βνεζήζεη ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, κε θαιχηεξε επίδνζε απηή ηνπ 1 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ (88,4%) (Γξάθεκα 8.26). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% ,2 3,8 11,5 19,2 65, ,7 12,5 14,8 11,1 22,2 45,8 44,4 5,6 4,3 11,1 77,8 30,4 43,5 17,4 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ1ο ΡΕΥΚΩΝ43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.27 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4δ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ δελ αγνξάδνπκε θαηλνύξηα ξνύρα, αιιά θνξάκε απηά πνπ είρακε αγνξάζεη αξθεηό θαηξό πξηλ (αξθεί λα καο ρσξάλε )» Μφιηο ην 17,8% ησλ καζεηψλ απαληάεη θαηαθαηηθά ζηελ εξψηεζε πνπ ζπλδέεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο αγνξάο αγαζψλ θαη ζπγθεθξηκέλα ελδπκάησλ, ελψ ην πνζνζηφ απηψλ πνπ απαληνχλ ιάζνο θηάλεη ζην 71,2% (Γξάθεκα 8.27). Σν εχξεκα απηφ ήηαλ αξθεηά αλακελφκελν αθνχ θαηά ηε ζπκπιήξσζε ησλ εξσηεκαηνινγίσλ πνιιά παηδηά εμέθξαζαλ ηελ έθπιεμή ηνπο φηαλ άθνπζαλ ηελ

197 177 εθθψλεζε ηεο εξψηεζεο. Παξαηεξνχκε ζεκαληηθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζηηο απαληήζεηο ησλ ηκεκάησλ αθφκε θαη ηνπ ίδηνπ ζρνιείνπ, θαζψο γηα ην 3 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Πεχθσλ ηα πνζνζηά ησλ ζσζηψλ απαληήζεσλ θπκαίλνληαη απφ 3,8% γηα ην Σ 2 ηκήκα κέρξη 41,7% γηα ην Σ % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 45,8 46,2 41,7 20,3 13,6 7,6 12,7 11,5 19,2 3,8 19,2 29,2 12,5 12,5 4,2 55,6 7,4 14,8 11,1 11,1 5,6 11,1 11,1 38,9 43,5 33,3 26,1 8,7 4,3 17,4 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.28 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ε «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ έρνπκε πεξηζζόηεξνπο ειηαθνύο ζεξκνζίθσλεο ζηα ζπίηηα καο» Αξθεηνί (66,1%) είλαη νη καζεηέο πνπ ζεσξνχλ ηε ρξήζε ειηαθψλ ζεξκνζίθσλσλ σο κέηξν αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, αλαγλσξίδνληαο έκκεζα κ απηφ ηνλ ηξφπν ηελ αμία ηεο ειηαθήο ελέξγεηαο. Παξαηεξνχκε κάιηζηα φηη νη απφςεηο ησλ καζεηψλ ζηα δηάθνξα ηκήκαηα γη απηφ ην ζέκα έρνπλ ζρεδφλ ηελ ίδηα ηάζε(γξάθεκα 8.28). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 58,6 20,7 65,4 65,2 61, ,8 26,1 11,5 33,3 15,4 21,7 15, ,5 11,5 13 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.29 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ζ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ιέκε θαη ζε άιινπο αλζξώπνπο απηά πνπ μέξνπκε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή»

198 178 Σν 79,3% ησλ παηδηψλ πηζηεχνπλ φηη αλ ελεκεξψλνπκε ηνπο ζπλαλζξψπνπο καο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κπνξνχκε λα ζπλεηζθέξνπκε ζηελ αληηκεηψπηζή ηεο (Γξάθεκα 8.29). Καη ζ απηή ηελ εξψηεζε παξαηεξνχκε αξθεηή νκνηνγέλεηα ζηηο απαληήζεηο ησλ ζρνιείσλ. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 70,3 18,6 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 76,9 15,4 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 54,2 29,2 8,3 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 85,2 11,1 1ο ΡΕΥΚΩΝ 44,4 27,8 22,2 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 82,6 13 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.30 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4η «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ θπηεύνπκε πεξηζζόηεξα δέληξα» Ζ ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ καζεηψλ (88,9%) αλαγλσξίδεη ηελ αμία ηεο δεληξνθχηεπζεο, γεγνλφο πνπ πηζαλφλ λα ζρεηίδεηαη κε ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε αλάινγεο εθζηξαηείεο πνπ θαηά θαηξνχο νξγαλψλνληαη θαη ιηγφηεξν κε ηε γλψζε ηνπο γηα ηε δέζκεπζε ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα (Γξάθεκα 8.30). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 47,9 16,2 13,7 10, ,6 33,3 11,5 15,4 15,4 23,1 33,3 74,1 12,5 3,7 7,4 12,5 11,1 8,3 3,7 29,4 5,9 23,5 11,8 29,4 60,9 26,1 13 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.31 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηα «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ πξνζηαηεύνπκε ηα ζπάληα δώα θαη θπηά» Σα πεξηζζφηεξα παηδηά, ζε πνζνζηφ 64,1%, έρνπλ ηε ιαλζαζκέλε άπνςε φηη ε πξνζηαζία ησλ άγξησλ εηδψλ ζπκβάιιεη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, αλ

199 179 θαη ππάξρεη ζεκαληηθή δηαθνξά απφςεσλ αλάκεζα ζηα ζρνιεία (Γξάθεκα 8.31). Πεξηζζφηεξν ελεκεξσκέλνη θαίλνληαη νη καζεηέο ηνπ 43 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Θεζζαινλίθεο, φπνπ ην 41,2% πηζηεχεη φηη ηα δχν θαηλφκελα είλαη αλεμάξηεηα κεηαμχ ηνπο, ελψ νχηε έλαο καζεηήο απφ ην 3 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Γηαβαηψλ δελ ελζηεξλίδεηαη απηή ηελ άπνςε. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 13,6 7,7 12,5 22,2 11,5 24,6 33,3 25,9 56,8 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 73,1 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 45,8 51,9 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 5,6 16,7 77,8 17,4 34,8 39,1 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.32 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηβ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ αλάβνπκε πεξηζζόηεξν ην ζεξκνζίθσλα» Σν 81,4% ησλ καζεηψλ πηζηεχεη φηη ε ρξήζε ηνπ ζεξκνζίθσλα δε βνεζάεη λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή (Γξάθεκα 8.32). Παξαηεξνχκε νκνηνκνξθία ζηηο απαληήζεηο, θπξίσο ηηο θαηαθαηηθέο, ην πνζνζηφ ησλ νπνίσλ είλαη πνιχ κηθξφ γηα φια ηα ζρνιεία, απφ 0% έσο 8,6%. Πηζαλφλ ηα παηδηά λα ζθέθηνληαη φηη ε ρξήζε ηνπ ζεξκνζίθσλα φρη κφλν θαηαλαιψλεη ειεθηξηθή ελέξγεηα, αιιά ν ζεξκνζίθσλαο απφ κφλνο ηνπ ζπλδέεηαη κε ηε ζεξκφηεηα θαη ίζσο λα δεζηαίλεη πεξηζζφηεξν ην πεξηβάιινλ. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 65, ,1 16 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 45,8 25 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 70,4 66,7 3,7 1ο ΡΕΥΚΩΝ Γξάθεκα 8.33 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηγ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ αλαθπθιώλνπκε πεξηζζόηεξα πξάγκαηα» Ζ έλλνηα ηεο αλαθχθισζεο σο θηινπεξηβαιινληηθή δξάζε είλαη πνιχ γλσζηή ζ φια ηα παηδηά, κέζσ ησλ αλαθνξψλ ζηα κέζα ελεκέξσζεο αιιά θαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα θαη ησλ ζρεηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ πινπνηνχληαη ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, αθφκε θη αλ απηέο δελ εληάζζνληαη ζε νξγαλσκέλν πξφγξακκα 22,2 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 78,3 21,7 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ

200 180 πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο. Έηζη ζα ιέγακε φηη ην πνζνζηφ ηνπ 82,9% ησλ θαηαθαηηθψλ απαληήζεσλ είλαη αλακελφκελν, ρσξίο φκσο λα είλαη ζίγνπξν φηη ηα παηδηά γλσξίδνπλ πψο ε αλαθχθισζε βνεζάεη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (Γξάθεκα 8.33). Δληππσζηαθφ είλαη ην ζχλνιν ησλ παηδηψλ (100%) ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Γηαβαηψλ πνπ απαληνχλ ζεηηθά ζηε ζρεηηθή εξψηεζε. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 43,2 46,2 16,1 7,7 16,1 23,1 10,2 14,4 19,2 33,3 16,7 12, ,3 11,1 14,8 12,5 11,1 16,7 27,8 11,1 16,7 27,8 52,2 21,7 17,4 4,3 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.34 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηδ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ πεξηζζόηεξνη άλζξσπνη ζηακαηήζνπλ ην θάπληζκα» Μηα άιιε ελαιιαθηηθή αληίιεςε (Boyes, Stanisstreet, Yongling, 2008) ζρεηίδεηαη κε ηελ εμάξηεζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο απφ ην θάπληζκα, θαζψο πεξηζζφηεξα απφ ηα κηζά παηδηά (59,3%) πηνζεηνχλ απηή ηελ άπνςε. Ξέξνπλ φηη ην θάπληζκα είλαη θαθφ, βγάδεη θαη πνιχ θαπλφ, άξα εληζρχεη θαη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Έηζη κφλν ην 8,6% ησλ καζεηψλ ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Γηαβαηψλ απαληά αξλεηηθά, ελψ ην πνζνζηφ απηφ θηάλεη ζην 44,5% γηα ην 43 ν Θεζζαινλίθεο (Γξάθεκα 8.34). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 10,3 11,5 12,5 15, ,1 15,4 7,7 5,6 19,2 17,4 29,2 11,1 17,1 23,1 11,5 21,7 13,7 12,5 11,5 43,6 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 53,8 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 41,7 42,3 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 66,7 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 30,4 17,4 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.35 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηε «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ρξεζηκνπνηνύκε ηα πξάγκαηα (όπσο ηε ηζάληα ή ηελ θαζεηίλα) θάπνηνπ πνπ δελ ηα ρξεηάδεηαη πιένλ (π.ρ. ηνπ κεγάινπ καο αδειθνύ ή ηνπ θίινπ καο)»

201 181 Δίλαη εκθαλέο φηη ε αλαθχθισζε δε κειεηάηαη ζηελ δηεπξπκέλε κνξθή ησλ 3R (reduce-reuse-recycle) θαη θαηά ζπλέπεηα ηα παηδηά δελ αλαγλσξίδνπλ ηε ζπλεηζθνξά ηεο επαλαρξεζηκνπνίεζεο ζηελ ειάηησζε ηεο θαηαλάισζεο ελέξγεηαο θαη θπζηθψλ πφξσλ. Έηζη ζηελ εξψηεζε πνπ ζπλδέεη ηελ επαλαρξεζηκνπνίεζε κε ηε κείσζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κφλν ην 25,7% ησλ παηδηψλ απάληεζε θαηαθαηηθά, 17,1% δήισζε φηη δελ μέξεη θαη 57,3% απάληεζε αξλεηηθά (Γξάθεκα 8.35). Κη εδψ έρνπκε ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο αλάκεζα ζηα ηκήκαηα, αθνχ κφιηο ην 15,3% ηνπ Σ 2 ηκήκαηνο ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ ζεσξεί φηη ηα δχν θαηλφκελα ζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο, ελψ ηελ ίδηα άπνςε έρεη ην 41,7% ηνπ άιινπ ηκήκαηνο Σ 1 ηνπ ίδηνπ ζρνιείνπ. Πνζνζηφ 77,1% ησλ παηδηψλ ζεσξεί φηη ην θιείζηκν ηεο ηειεφξαζεο κφλν κε ην ηειεθνληξφι δε βνεζάεη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, γεγνλφο πνπ ππνδεηθλχεη φηη ηα παηδηά γλσξίδνπλ ζε θάπνην βαζκφ γηα ηελ θαηαλάισζε ειεθηξηθήο ελέξγεηαο απφ ηηο ζπζθεπέο ζε θαηάζηαζε αλακνλήο (Γξάθεκα 8.36). Μεγαιχηεξν έιιεηκκα γλψζεο παξαηεξείηαη ζηνπο καζεηέο ηνπ Σ 2 ηκήκαηνο ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ, αθνχ ην 57,7 % απηψλ απαληνχλ θαηαθαηηθά ζηε ζρεηηθή εξψηεζε. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 11,9 18,6 58,5 19,2 15,4 11,5 46,2 8,3 14,8 16,7 17,4 12,5 7,4 70,8 70,4 77,8 47,8 30,4 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.36 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηζη «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ θιείλνπκε ηελ ηειεόξαζε κόλν κε ην ηειεθνληξόι» Σα παηδηά δελ είλαη γλψζηεο ηεο ζπλεηζθνξάο πνπ έρεη ε θαηαλάισζε ηνπηθψλ πξντφλησλ ζην κεηξηαζκφ ηεο ππεξζέξκαλζεο ηνπ πιαλήηε, αθνχ νη απαληήζεηο ηνπο ζηε ζρεηηθή εξψηεζε είλαη κνηξαζκέλεο: 39,8% θαηαθαηηθέο, 38,1% αξλεηηθέο θαη 22% «Γελ μέξσ» (Γξάθεκα 8.37). ην 3 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Γηαβαηψλ ην πνζνζηφ ησλ παηδηψλ πνπ παξαδέρνληαη φηη δε γλσξίδνπλ θηάλεη ην 43,5%, ελψ εδψ έρνπκε ηηο ιηγφηεξεο ιαλζαζκέλεο αξλεηηθέο απαληήζεηο (13%), νη νπνίεο θηάλνπλ ζην 53,8% γηα ην Σ 2 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ. πλνιηθά θαίλεηαη φηη ηα παηδηά δελ κπνξνχλ λα ζπλδέζνπλ ηελ θαηαλάισζε πξντφλησλ πνπ παξάγνληαη ζε καθξηλέο πεξηνρέο κε ηελ ελίζρπζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ιφγσ ησλ απμεκέλσλ εθπνκπψλ ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ θαηά ηε κεηαθνξά ηνπο.

202 % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 23,7 19,2 16, ,8 20,3 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 7,7 19,2 19,2 34,6 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 25 29,6 16,7 8,3 20,8 29,2 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 18,5 22,2 7,4 33,3 22,2 1ο ΡΕΥΚΩΝ 22,2 21,7 16,7 21,7 16,7 11,1 43, ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.37 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηδ «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ηξώκε πξντόληα πνπ παξάγνληαη ζηελ πεξηνρή καο θαη δελ ηα θέξλνπκε από πνιύ καθξηά» 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 80,5 11,9 92,3 3,8 79,2 74,1 77,8 78,3 12,5 11,1 11,1 21,7 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.38 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηε «Θα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ ρξεζηκνπνηνύκε ιηγόηεξν ηα απηνθίλεηά καο θαη κεηαθηλνύκαζηε κε άιινπο ηξόπνπο» Έλα πνιχ πςειφ πνζνζηφ καζεηψλ (92,4%) πηζηεχνπλ φηη ν πεξηνξηζκφο ησλ απηνθηλήησλ κπνξεί λα κεηξηάζεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη κάιηζηα ην 80,5% φισλ δειψλεη ηελ απφιπηε βεβαηφηεηά ηνπ γηα ην ζέκα (Γξάθεκα 8.38). Κη εδψ επηζεκαίλνπκε ην 100% ησλ ζεηηθψλ απαληήζεσλ ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Γηαβαηψλ.

203 183 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 76,10% 53% 48,70% 19,50% 13,70% 9,40% 4,30% 4,30% 3,40% Γξάθεκα 8.39 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηζ «Γξάςε ηνπο ηξόπνπο κε ηνπο νπνίνπο λνκίδεηο όηη αλ κεηαθηλνύκαζηε ζα πεξηνξίζνπκε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή» Σέινο ζηελ εξψηεζε πνπ εμεηάδεη ελαιιαθηηθνχο ηξφπνπο κεηαθίλεζεο πνπ βνεζάλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο απηφο πνπ πξνηείλεηαη απφ ηα πεξηζζφηεξα παηδηά (76,1%) είλαη ην πνδήιαην (Γξάθεκα 8.39). Σν πνδήιαην είλαη έλα κέζν γηα ην νπνίν έρεη αξρίζεη λα γίλεηαη ιφγνο ηειεπηαία, ζηελ πξάμε φκσο, ζηηο πεξηνρέο πνπ δνπλ ηα παηδηά, ζρεδφλ θαλείο δε κεηαθηλείηαη κε πνδήιαην θαη δελ ππάξρνπλ νη ππνδνκέο γηα λα γίλεη θάηη ηέηνην. Ίζσο απηή ε πξνηίκεζε ησλ παηδηψλ λα ζρεηίδεηαη κε ηε κηθξή ηνπο ειηθία θαη ην γεγνλφο φηη φια ζρεδφλ έρνπλ ή ζα ήζειαλ λα έρνπλ έλα πνδήιαην, φρη φκσο ζαλ κεηαθνξηθφ κέζν, αιιά ζαλ «παηρλίδη». ρεδφλ νη κηζνί καζεηέο (53%) πξνηείλνπλ ηε ρξήζε ησλ κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο. Αθνινπζνχλ ε κεηαθίλεζε κε ηα πφδηα (48,7%), κε παηίλη-ξφιετ-skate (13,70%), ηξέλν-πινίν (9,4%), αεξνπιάλν (4,3%), θάξν-άκαμα-δψα(4,3%), κεραλάθηα (3,4%) θαη δηάθνξνη άιινη ηξφπνη (19,5%), αλάκεζα ζηνπο νπνίνπο θαη ην ειηαθφ απηνθίλεην. Κάπνηεο θνξέο δηαθξίλνπκε θαη ην ζθεπηηθηζκφ ησλ παηδηψλ: «Πεξηζζόηεξν λα ρξεζηκνπνηνύκε ην πνδήιαην θαη αλ γίλεηαη κε ηα πόδηα. Αλ όκσο νη απνζηάζεηο είλαη κεγάιεο λα παίξλνπκε ην ιεσθνξείν (ζε 300 ρξόληα θαη ην κεηξό)» Πξνϋπάξρνπζα γλώζε γηα ηνπο ππεύζπλνπο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή χκθσλα κε ηα πεξηζζφηεξα παηδηά νη επζχλεο γηα απνηειεζκαηηθή δξάζε κε ζηφρν ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ππεξζέξκαλζεο κνηξάδνληαη αλάκεζα ζηα εξγνζηάζηα (41,5%) θαη ηηο θπβεξλήζεηο (38,1%) (Γξάθεκα 8.40). Πνιινί είλαη επίζεο νη καζεηέο (41,5%) πνπ πηζηεχνπλ φηη φινη πξέπεη λα πξνζπαζήζνπκε γηα ην επηζπκεηφ απνηέιεζκα. Δλψ ιηγφηεξα παηδηά (22%) πηζηεχνπλ ζηε δξάζε πνπ πξνζθέξνπλ κφλν «νη κεγάινη», θαη 15,3% κφλν ηα παηδηά («εγψ θαη νη ζπκκαζεηέο κνπ»).

204 184 50% 40% 41,50% 41,50% 38,10% 30% 20% 10% 22% 15,30% 12% 0% Γξάθεκα 8.40 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 5 «Πνηνη λνκίδεηο όηη πξέπεη λα δξάζνπλ γηα λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή;» Πεξηβαιινληηθό ελδηαθέξνλ θαη πξόζεζε γηα δξάζε 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 64,4 57,7 29,7 42, ,9 55,6 33,3 69,6 21,7 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ 0% ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο 3ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.41 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 1 «Σα δεηήκαηα πνπ έρνπλ ζρέζε κε ην πεξηβάιινλ κε απαζρνινύλ αξθεηά» πσο θαίλεηαη θη απφ ην Γξάθεκα 8.41 ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ παηδηψλ δειψλεη φηη έρεη απμεκέλν ελδηαθέξνλ γηα ην πεξηβάιινλ, αθνχ έλα πνζνζηφ 94,1% απηψλ απαληάεη θαηαθαηηθά ζηε ζρεηηθή εξψηεζε. Καη ζηα δχν ηκήκαηα κάιηζηα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ ην αληίζηνηρν πνζνζηφ θηάλεη ην 100%.

205 % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 26,3 44,1 23,1 58,3 9,3 11,9 8,5 ΟΛΑ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 38,5 7,7 11,5 19,2 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 20,8 20,8 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 40,7 29,6 3,7 18,5 5,6 55,6 11,1 16,7 7,4 11,1 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 17,4 60,9 4,3 13 4,3 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 8.42 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 6 «Θα έθαλεο θάπνηεο ελέξγεηεο πνπ ζα πεξηόξηδαλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, αθόκε θη αλ ρξεηαδόηαλ λα αιιάμεηο αγαπεκέλεο ζνπ ζπλήζεηεο;» Σν εθθξαζκέλν φκσο ελδηαθέξνλ ησλ παηδηψλ γηα ην πεξηβάιινλ δε θαίλεηαη λα αληηζηνηρεί κε ηελ πξφζεζε ηνπο γηα πξνζσπηθή δξάζε κε ζηφρν ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, πνπ δηεξεπλάηαη κε ηελ 6 ε εξψηεζε (Γξάθεκα 8.42). Σν πνζνζηφ ησλ πξφζπκσλ γηα δξάζε καζεηψλ κεηψλεηαη αηζζεηά ζην 70,4%. Γηα παξάδεηγκα, ελψ φινη νη καζεηέο ηνπ Σ 2 ηκήκαηνο ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ Πεχθσλ δειψλνπλ φηη ελδηαθέξνληαη αξθεηά γηα ην πεξηβάιινλ, ην έλα ηξίην πεξίπνπ απηψλ (11,5%+19,2%=30,7%) θαίλνληαη απξφζπκνη λα αλαιάβνπλ θάπνηα δξάζε. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη αθφκε φηη ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ καζεηψλ πνπ απαληνχλ ζεηηθά ζηελ εξψηεζε 6 θαίλνληαη ζρεηηθά δηζηαθηηθνί, αθνχ απφ ην 70,4% ηνπ ζπλφινπ πνπ έρνπλ ζεηηθή ζηάζε, κφιηο ην 26,3% απαληνχλ «ίγνπξα λαη» έλαληη ηνπ 44,1% πνπ απαληνχλ «Μάιινλ λαη». Πηζαλφλ ε αξρηθή ηάζε ησλ καζεηψλ λα απαληήζνπλ «ίγνπξα λαη», αληηθαζίζηαηαη απφ ην «Μάιινλ λαη» φηαλ αθνινπζεί ην δεχηεξν κέξνο ηεο εξψηεζεο «αθφκε θη αλ ρξεηαδφηαλ λα αιιάμεηο αγαπεκέλεο ζνπ ζπλήζεηεο;» Σύλνςε ησλ απνηειεζκάησλ ησλ εξσηήζεσλ θιεηζηνύ ηύπνπ Με ηε βνήζεηα ησλ παξαθάησ δηαγξακκάησλ ζχλνςεο παξνπζηάδνπκε νκαδνπνηεκέλεο ηηο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ ζε ζσζηέο, ιάζνο θαη «δελ μέξσ», αλά ελφηεηα εξσηήζεσλ θιεηζηνχ ηχπνπ. Παξνπζηάδνπκε δειαδή ηηο ζσζηέο, ιάζνο θαη «δελ μέξσ» απαληήζεηο πνπ αθνξνχλ ην πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξφζεζε γηα δξάζε, ζηε ζπλέρεηα ηηο αληίζηνηρεο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηηο ζπλέπεηέο ηεο, θαη ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζήο ηεο.

206 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % 186 ηα παξαθάησ δηαγξάκκαηα ζεκεηψλνπκε (ΟΥΗ) δίπια ζε θάπνηα εξψηεζε φηαλ παξνπζηάδνπκε ηηο αξλεηηθέο απαληήζεηο πνπ αληηζηνηρνχλ ζε απηή, ελψ φηαλ παξνπζηάδνπκε ηηο θαηαθαηηθέο απαληήζεηο δε ζεκεηψλνπκε ηίπνηε. Γηα παξάδεηγκα, ζην ρήκα 1.48 ην 64,4% ησλ παηδηψλ απαληάεη θαηαθαηηθά ζηελ εξψηεζε αλ ε ρξήζε ζπξέη απνηειεί αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ελψ ην 39,8% απηψλ απαληάεη αξλεηηθά ζηελ εξψηεζε αλ ε ζέξκαλζε ησλ ζπηηηψλ απνηειεί αηηία ηνπ θαηλνκέλνπ. Καη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο νη ζπγθεθξηκέλεο απαληήζεηο πνπ παξνπζηάδνπκε είλαη ιάζνο Πεξηβαιινληηθό ελδηαθέξνλ θαη πξόζεζε γηα δξάζε Σν ζχλνιν ζρεδφλ ησλ παηδηψλ (94,1%) εθθξάδεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ γηα ην πεξηβάιινλ, αλ θαη ην πνζνζηφ απηψλ πνπ θαίλνληαη πξφζπκα γηα πξνζσπηθή δξάζε είλαη πην πεξηνξηζκέλν (70,4%) (Γξάθεκα 8.43) ,1 Τα ηθτιματα που ζχουν ςχζςθ με το περιβάλλον με απαςχολοφν αρκετά. 70,4 κα ζκανεσ κάποιεσ ενζργειεσ που κα περιόριηαν τθν κλιματικι αλλαγι, ακόμθ κι αν χρειαηόταν να αλλάξεισ αγαπθμζνεσ ςου ςυνικειεσ Γξάθεκα 8.1 σζηέο απαληήζεηο σο πξνο ην πεξηβαιινληηθό ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξόζεζε γηα δξάζε Μεραληζκόο θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ,8 Θ κλιματικι αλλαγι ζχειςχζςθ με το φαινόμενο του κερμοκθπίου. Γξάθεκα 8.2 ζεξκνθεπίνπ σζηέο απαληήζεηο γηα ην κεραληζκό ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ

207 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % ,5 52, Το οξυγόνο είναι πολφ ςθμαντικό αζριο του κερμοκθπίου. Το φαινόμενο του κερμοκθπίου οφείλεται μόνο ςτισ ενζργειεσ των ανκρϊπων. Γξάθεκα 8.3 ζεξκνθεπίνπ Λάζνο απαληήζεηο γηα ην κεραληζκό ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ,4 Το μεκάνιο είναι πολφ ςθμαντικό αζριο του κερμοκθπίου. 33,3 Το διοξείδιο του άνκρακα είναι πολφ ςθμαντικό αζριο του κερμοκθπίου Γξάθεκα 8.4 «Γελ μέξσ» γηα ην κεραληζκό ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ πσο θαίλεηαη θαη απφ ηα γξαθήκαηα 8.45 θαη 8.46 νη γλψζεηο ησλ παηδηψλ αθφκε θαη γηα ηα βαζηθά αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ φπσο θαη γηα ην θπζηθφ θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη ειιηπείο. Σν έλα ζηα ηξία παηδηά δε γλσξίδεη γηα ηε ζπλεηζθνξά ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα, ηνπ πην ζεκαληηθνχ αέξηνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ελψ ηα ηξία ζηα ηέζζεξα αγλννχλ ην ξφιν ηνπ δεχηεξνπ ζεκαληηθφηεξνπ αεξίνπ, ηνπ κεζαλίνπ. Αθφκε φκσο θαη γηα ην νμπγφλν, ην πην γλσζηφ αέξην ζηα παηδηά, ππάξρεη ε ιάζνο άπνςε απφ ην 61,5% ησλ καζεηψλ φηη είλαη αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Δπίζεο ιίγν πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο κηζνχο καζεηέο (52,6%) δε γλσξίδνπλ φηη ην θαηλφκελν δελ είλαη κφλν αλζξσπνγελέο.

208 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ,2 88,1 Οι εκπομπζσ καυςαερίων από τα αυτοκίνθτα. Οι εκπομπζσ καυςαερίων από τα εργοςτάςια. 83 Θ καταςτροφι των τροπικϊν δαςϊν. 61,1 45,8 44,9 Θ χριςθ Θ κζρμανςθ των άνκρακα και ςπιτιϊν. πετρελαίου από τθ Δ.Ε.Θ. Θ ψφξθ των ςπιτιϊν (κλιματιςτικά). Γξάθεκα 8.47 σζηέο απαληήζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ,7 Θ μείωςθ του όηοντοσ ςτο ανϊτερο ςτρϊμα τθσ ατμόςφαιρασ (τρφπα του όηοντοσ). 64,4 Θ χριςθ ςπρζι. Θ κζρμανςθ των ςπιτιϊν (ΟΧΙ) 39,8 39 Θ ψφξθ των ςπιτιϊν (κλιματιςτικά)(οχι) Γξάθεκα 8.5 Λάζνο απαληήζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ,9 Θ χριςθ άνκρακα και πετρελαίου από τθ Δ.Ε.Θ. Γξάθεκα 8.6 «Γελ μέξσ» γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Ζ πιεηνλφηεηα ησλ παηδηψλ, κε πνζνζηά κεγαιχηεξα ηνπ 83%, θαίλεηαη λα πηζηεχεη πσο ηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ θαη ησλ εξγνζηαζίσλ αιιά θαη ε θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ ζπκβάιινπλ ζηελ ελίζρπζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (Γξάθεκα 8.47).

209 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % 189 Αξθεηά πςειφ είλαη θαη ην πνζνζηφ απηψλ πνπ αλαγλσξίδεη ην ξφιν ησλ εξγνζηαζίσλ παξαγσγήο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο ηεο Γ.Δ.Ζ (61,1%), αλ θαη γα ηε ζπλεηζθνξά απηνχ ηνπ εμαηξεηηθήο ζεκαζίαο ηνκέα, αμηνζεκείσην είλαη θαη ην πνζνζηφ ηνπ 22,9% ησλ παηδηψλ πνπ δειψλνπλ άγλνηα (Γξάθεκα 8.49). Χο πξνο ηε ζπκβνιή ηεο ζέξκαλζεο θαη ςχμεο ησλ ζπηηηψλ νη απφςεηο δηίζηαληαη, σζηφζν θαηαγξάθεηαη ειαθξά εληνλφηεξε ηάζε πξνο ηε ζσζηή απάληεζε (45,8% ε ζσζηή έλαληη 39,8% ε ιάζνο γηα ηε ζέξκαλζε θαη 44,9% έλαληη 39% αληίζηνηρα γηα ηε ςχμε) (Γξάθεκα 8.47, 8.48). Ηζρπξέο φκσο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ, αληίζηνηρεο κε απηέο πνπ ζπλαληάκε ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία (Boyes, Chuckran, & Stanisstreet 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Koulaidis & Christidou, 1999, Rye, Rubba & Wiesenmayer, 1997, Ho, 2009, Ratinen, 2011), αλαδεηθλχνληαη θαη απφ ηελ έξεπλά καο, αθνχ ζεκαληηθφ πνζνζηφ ησλ καζεηψλ ζεσξεί ηελ «ηξχπα ηνπ φδνληνο» θαη ηε «ρξήζε ζπξέη» ππαίηηεο γηα ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε (73,7% θαη 64,4% αληίζηνηρα) (Γξάθεκα 8.48) πλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ,9 Κάποια ηϊα Θα λιϊςουν οι και φυτά κα πάγοι ςτουσ εξαφανιςτοφν. πόλουσ. 90,7 87,2 84,8 Θ γθ κα γίνει πιο κερμι. Θα ζχουμε περιςςότερθ ξθραςία ςτθ γθ. 61,9 Θα ζχουμε λιγότερεσ πλθμμφρεσ ςτθ γθ (ΟΧΙ) Γξάθεκα 8.50 σζηέο απαληήζεηο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ,8 Ρεριςςότεροι άνκρωποι κα πάκουν καρκίνο του δζρματοσ. 35,6 Θα ζχουμε περιςςότερουσ ςειςμοφσ. Γξάθεκα 8.51 Λάζνο απαληήζεηο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο

210 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % Θα ζχουμε περιςςότερουσ ςειςμοφσ. 20,3 Γξάθεκα 8.7 «Γελ μέξσ» γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πσο θαίλεηαη ηα πεξηζζφηεξα παηδηά γλσξίδνπλ φηη νξηζκέλεο απφ ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο είλαη ε εμαθάληζε θάπνησλ εηδψλ (94,9%), ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ (90,7%), ε αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο (87,2%) θαη ε μεξαζία (84,8%). Έλα κηθξφηεξν πνζνζηφ ηεο ηάμεο ηνπ 61,9% πνιχ ζσζηά επίζεο δελ πηζηεχεη φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή ζα έρεη σο απνηέιεζκα ιηγφηεξεο πιεκκχξεο (Γξάθεκα 8.50). Καη ζ απηή ηελ ελφηεηα εξσηήζεσλ φκσο ζπλαληάκε ηελ ελαιιαθηηθή αληίιεςε ησλ παηδηψλ πνπ ζπλδέεη ηελ ππεξζέξκαλζε κε ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο (67,8%) (Γξάθεκα 8.51), ελψ έλα πςειφ πνζνζηφ απηψλ (20,3%) δειψλεη φηη δελ έρεη άπνςε γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα (Γξάθεκα 8.52). Χο πξνο ηε ζρέζε ησλ ζεηζκψλ κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή νη απαληήζεηο είλαη κνηξαζκέλεο αθνχ πνιινί καζεηέο (39%) αλαθέξνπλ φηη δελ μέξνπλ, 35,6% έρεη ηε ιάζνο άπνςε φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή κπνξεί λα επηθέξεη θαη ζεηζκνχο, ελψ ην ππφινηπν 25,4% ζεσξεί φηη δελ ππάξρεη θάπνηα ζχλδεζε αλάκεζα ζηα δχν θαηλφκελα Πξάμεηο γηα ηνλ πεξηνξηζκό ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ,4 88,9 Αλ ρξεζηκνπνηνχκε ιηγφηεξν ηα απηνθίλεηά καο θαη κεηαθηλνχκαζηε κε άιινπο ηξφπνπο. Αλ θπηεχνπκε πεξηζζφηεξα δέληξα. 83,9 82,9 81,4 Αλ δε ρξεζηκνπνηνχκε ηφζα πνιιά ηδηπάθηα θη άιια κεγάια απηνθίλεηα, αιιά κηθξφηεξα πνπ θαηαλαιψλνπλ ιηγφηεξα θαχζηκα γηα ηελ ίδηα δηαδξνκή. Αλ αλαθπθιψλνπκε πεξηζζφηεξα πξάγκαηα. Αλ αλάβνπκε πεξηζζφηεξν ην ζεξκνζίθσλα (ΟΥΗ) Γξάθεκα 8.8 σζηέο απαληήζεηο ζρεηηθά κε ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνύλ λα νδεγήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκό ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο

211 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % ΠΟΟΣΟ % ,3 77,1 76,9 66,1 66,1 Αν λζμε και ςε άλλουσ ανκρϊπουσ αυτά που ξζρουμε για τθν κλιματικι αλλαγι. Αν κλείνουμε τθν τθλεόραςθ μόνο με το τθλεκοντρόλ (OXI) Αν κάνουμε οικονομία ςτο ρεφμα. Αν ζχουμε περιςςότερουσ θλιακοφσ κερμοςίφωνεσ ςτα ςπίτια μασ. Αν χρθςιμοποιοφμε περιςςότερο τα κλιματιςτικά το καλοκαίρι (OXI) Γξάθεκα 8.9 σζηέο απαληήζεηο ζρεηηθά κε ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνύλ λα νδεγήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκό ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Αν τρϊμε λιγότερο κρζασ (ΟΧΙ) 74,6 Αν δε χρθςιμοποιοφμε τόςα πολλά ςπρζι. 71,2 Αν δεν αγοράηουμε καινοφρια ροφχα, αλλά φοράμε αυτά που είχαμε αγοράςει αρκετό καιρό πριν (ΟΧΙ) 64,1 Αν προςτατεφουμε τα ςπάνια ηϊα και φυτά. 59,3 Αν περιςςότεροι άνκρωποι ςταματιςουν το κάπνιςμα. 57,3 Αν χρθςιμοποιοφμε τα πράγματα κάποιου που δεν τα χρειάηεται πλζον (ΟΧΙ) Γξάθεκα 8.10 Λάζνο απαληήζεηο ζρεηηθά κε ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνύλ λα νδεγήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκό ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο

212 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % , Αν μονϊνουμε καλφτερα τα ςπίτια μασ. Αν τρϊμε προϊόντα που παράγονται ςτθν περιοχι μασ και δεν τα φζρνουμε από πολφ μακριά. Γξάθεκα 8.11 «Γελ μέξσ» ζρεηηθά κε ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνύλ λα νδεγήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκό ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ηελ ελφηεηα ησλ εξσηήζεσλ πνπ δηεξεπλά ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ γηα ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο βιέπνπκε φηη ηα πεξηζζφηεξα παηδηά γλσξίδνπλ θάπνηνπο απ απηνχο, φπσο ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ απηνθηλήησλ θαη ηε κε ρξήζε ελεξγνβφξσλ απηνθηλήησλ (92,4% θαη 83,9% αληίζηνηρα)( Γξάθεκα 8.53). Σα πνζνζηά κάιηζηα απηά βξίζθνληαη ζε ζπκθσλία κε ην αληίζηνηρν ζηελ εξψηεζε 2β, απ φπνπ πξνθχπηεη φηη ην 88,2% ησλ παηδηψλ ζεσξεί φηη νη εθπνκπέο ησλ απηνθηλήησλ επηηείλνπλ ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε (Γξάθεκα 8.7). Ζ κεγάιε πιεηνλφηεηα ησλ παηδηψλ πξνηείλεη σο ιχζε ηε δεληξνθχηεπζε (88,9%), πνζνζηφ πνπ επίζεο είλαη ζε ζπλέπεηα κε ην 83% ησλ καζεηψλ πνπ, απαληψληαο ζηελ εξψηεζε 2ε, δειψλεη φηη πηζηεχεη πσο κηα αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο είλαη ε θαηαζηξνθή ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ (Γξάθεκα 8.13). Σα παηδηά αλαγλσξίδνπλ ηελ αμία ηεο αλαθχθισζεο (82,9%), ηεο κε ζπρλήο ρξήζεο ηνπ ζεξκνζίθσλα (81,4%) θαη ηεο ελεκέξσζεο (79,3%) (Γξάθεκα 8.53, 8.54). Σν 76,9% απηψλ ζεσξεί ζεκαληηθή γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ηελ εμνηθνλφκεζε ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο, αλ θαη ήηαλ κηθξφηεξν ην πνζνζηφ (61,1%) ησλ καζεηψλ πνπ, απαληψληαο ζηελ εξψηεζε 2δ (Γξάθεκα 8.9), δήισζε πσο πηζηεχεη φηη ε ρξήζε άλζξαθα θαη πεηξειαίνπ απφ ηε Γ.Δ.Ζ εληζρχνπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Σν γεγνλφο απηφ δείρλεη φηη πνιιά παηδηά κάιινλ δε ζπλδένπλ ηηο δχν απηέο δηαζηάζεηο (παξαγσγή- θαηαλάισζε) κεηαμχ ηνπο. Ζ ζεκαζία ηεο αμηνπνίεζεο ηεο ειηαθήο ελέξγεηαο κέζσ ησλ ειηαθψλ ζεξκνζηθψλσλ είλαη γλσζηή ζηνπο καζεηέο, ζε κηθξφηεξν φκσο βαζκφ (66,1%). Δπίζεο ην 77,1% δελ πηζηεχεη φηη αλ θιείλνπκε ηελ ηειεφξαζε κφλν απφ ην ηειεθνληξφι ζπκβάιινπκε ζην κεηξηαζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, γεγνλφο πνπ ππνδεηθλχεη φηη ηα παηδηά είλαη αξθεηά πιεξνθνξεκέλα γηα ηελ ελέξγεηα πνπ θαηαλαιψλνπλ νη ζπζθεπέο ζε θαηάζηαζε αλακνλήο. Σέινο ην 66,1% ησλ καζεηψλ ζεσξεί φηη ε ρξήζε ησλ θιηκαηηζηηθψλ δε βνεζά ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ππεξζέξκαλζεο, αλ θαη ην πνζνζηφ απηψλ πνπ δήισζε πσο πηζηεχεη φηη ε ςχμε ησλ ζπηηηψλ (θιηκαηηζηηθά) θάλεη ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή πην έληνλε (εξψηεζε 2ζη ), είλαη κφλν 44,9%. (Γξάθεκα 8.11)

213 193 Απφ ηελ έξεπλά καο φκσο αλαδείρζεθαλ θαη αξθεηέο παξαλνήζεηο ησλ παηδηψλ. Απηέο φπσο θαίλεηαη εληνπίδνληαη ζε ηξεηο άμνλεο: Σελ αδπλακία ησλ παηδηψλ λα αλαγλσξίζνπλ ηελ «θξπκκέλε ελέξγεηα», ηελ ελαιιαθηηθή ηνπο αληίιεςε φηη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο ζηε ζηξαηφζθαηξα θαη ηελ ηάζε γηα γεληθεχζεηο, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο θάζε θηινπεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά ζπκβάιιεη ζεηηθά ζηελ αληηκεηψπηζε φισλ ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ πεξηβάιινληνο, ελψ θαζεηί πνπ ζεσξείηαη «θαθφ», κπνξεί λα έρεη αξλεηηθέο ζπλέπεηεο γηα φια ηα πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα. Ζ αδπλακία εληνπηζκνχ ηεο «θξπκκέλεο ελέξγεηαο» θάλεθε απφ ηηο αξλεηηθέο απαληήζεηο ησλ καζεηψλ ζε εξσηήζεηο πνπ ζπλδένπλ ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κε ηελ θαηαλάισζε ιηγφηεξνπ θξέαηνο (78%), ηε κε αγνξά θαηλνχξησλ ξνχρσλ (71,2%) θαη ηελ επαλαρξεζηκνπνίεζε (57,3%) (Γξάθεκα 8.55). Ζ «θξπκκέλε ελέξγεηα» βξίζθεηαη πίζσ θαη απφ ηελ εξψηεζε πνπ πξνηείλεη σο κέζν αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ηελ θαηαλάισζε πξντφλησλ πνπ δε κεηαθέξνληαη απφ πνιχ καθξηά. Δδψ νη θαηαθαηηθέο θαη νη αξλεηηθέο απαληήζεηο είλαη κνηξαζκέλεο (39,8% θαη 38,1% αληίζηνηρα), ελψ ην 22% ησλ καζεηψλ δειψλνπλ φηη δε γλσξίδνπλ γηα ην ζέκα (Γξάθεκα 8.56). Σα ηξία ηέηαξηα πεξίπνπ ησλ παηδηψλ (74,6%) ζεσξνχλ φηη ν πεξηνξηζκφο ησλ ζπξέη ζα ζπκβάιεη ζηε κείσζε ηεο ππεξζέξκαλζεο ηνπ πιαλήηε, γεγνλφο πνπ πηζαλφλ νθείιεηαη ζηε ζχλδεζε ησλ ζπξέη κε ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο, ε νπνία, ζχκθσλα κε ηελ άπνςε πνιιψλ παηδηψλ, νδεγεί ζηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο. Σν πνζνζηφ ηνπ 74,6% πνπ πξνηείλεη ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ ζπξέη σο κέζν αληηκεηψπηζεο ηνπ πξνβιήκαηνο είλαη θαηά 10% πεξίπνπ πςειφηεξν απφ ην 64,4% απηψλ πνπ ζηε 2δ εξψηεζε ππνζηεξίδεη φηη ε ρξήζε ζπξέη θάλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πην έληνλε. (Γξάθεκα 8.12) Σέινο ε ηάζε ησλ παηδηψλ γηα γεληθεχζεηο δηθαηνινγεί θαη ηε ιαλζαζκέλε αληίιεςε ηνπ 64,1% ησλ εξσηεζέλησλ καζεηψλ φηη ε πξνζηαζία ησλ άγξησλ δψσλ βνεζάεη ζηε ζπγθξάηεζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Σα ίδηα ζεηηθά απνηειέζκαηα πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο κηζνχο καζεηέο (57,3%) λνκίδνπλ φηη κπνξεί λα επηθέξεη θαη ε δηαθνπή ηνπ θαπλίζκαηνο. Μεγάιν είλαη ην πνζνζηφ ησλ καζεηψλ πνπ δειψλνπλ άγλνηα γηα ηε ζεκαζία ηεο κφλσζεο ησλ ζπηηηψλ (27,1%). Καη ζ απηή ηελ εξψηεζε θαίλεηαη ε δηρνγλσκία ησλ παηδηψλ κε εληνλφηεξε φκσο ηάζε πξνο ηε ιαλζαζκέλε αξλεηηθή απάληεζε (40,6%), αληί ηεο νξζήο θαηαθαηηθήο (32,2%) Παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ ησλ εξσηήζεσλ αλνηρηνύ ηύπνπ Απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ απαληήζεσλ ζηηο εξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ γίλεηαη ζαθέο φηη ηα παηδηά, ζε αληίζεζε κε ηηο εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ, αληηκεησπίδνπλ δπζθνιίεο θαηά ηε ζπκπιήξσζή ηνπο. Κάπνηνη απ ηνπο καζεηέο δελ απαληνχλ θαζφινπ ζε κεξηθέο ή ζε φιεο ηηο εξσηήζεηο ή γξάθνπλ «Γελ μέξσ». Δπίζεο νξηζκέλνη ελψ γξάθνπλ φηη δε γλσξίδνπλ ηη είλαη ε θιηκαηηθή αιιαγή, επηρεηξνχλ λα απαληήζνπλ ζηηο επφκελεο εξσηήζεηο πνπ αθνξνχλ ηηο αηηίεο ή ηα απνηειέζκαηά ηεο.

214 ΑΡΙΘΜΟ ΜΑΘΗΣΩΝ 194 Σα παηδηά ηνπ 43 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Θεζζαινλίθεο είλαη απηά πνπ απαληνχλ ζρεδφλ ζ φιεο ηηο εξσηήζεηο. Παξαθάησ παξνπζηάδνπκε ηηο επηθξαηέζηεξεο απφ ηηο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ ζε θάζε κία απφ ηηο ηέζζεξηο εξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ: Γεληθά πεξί θιηκαηηθήο αιιαγήο απηή ηελ ελφηεηα παξνπζηάδνληαη νη απαληήζεηο πνπ αληηζηνηρνχλ ζηελ πξψηε απφ ηηο αλνηρηέο εξσηήζεηο ε νπνία δηεξεπλά ηε γεληθφηεξε άπνςε ησλ παηδηψλ γηα ην ηη είλαη ε θιηκαηηθή αιιαγή (ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε). Απηή είλαη ε εξψηεζε πνπ πεξηζζφηεξν απφ φιεο δπζθνιεχεη ηα παηδηά. πσο παξνπζηάδεηαη θαη ζην Γξάθεκα 8.57 πνπ αθνινπζεί, θάπνηα απφ ην ζχλνιν ησλ 118 παηδηψλ, δελ απαληνχλ θαζφινπ ή νη απαληήζεηο ηνπο είλαη αζαθείο ή ηαπηνινγηθέο ή ζπλδένληαη κε εθθξάζεηο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ρσξίο φκσο θαηαλφεζε, φπσο γηα παξάδεηγκα: «Η θιηκαηηθή αιιαγή είλαη ε αιιαγή ηνπ θιίκαηνο. Όηαλ ιέσ ε αιιαγή ηνπ θιίκαηνο ελλνώ όηη όηαλ γηα θάπνηνλ αιιάδεη θιίκα δειαδή ηόπν.» (Κνξίηζη, 1 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) «Η αιιαγή ζην θιίκα. Η αιιαγή νμπγόλνπ. Η ξηδηθή αιιαγή.» (Κνξίηζη, 1 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) (εκεηψλνπκε φηη νη απαληήζεηο ησλ παηδηψλ ζ φιε ηελ εξγαζία θαηαγξάθνληαη ρσξίο δηνξζψζεηο ζηελ νξζνγξαθία.) Απηνχ ηνπ είδνπο νη απαληήζεηο πξνέξρνληαη θπξίσο απφ ηνπο καζεηέο ηνπ 1 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ θαη ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Γηαβαηψλ, ελψ δελ θαηαγξάθνληαη ζην 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 4 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1 6 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 4 1 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ 11 7 ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΝ ΞΕΩ ΑΣΑΦΕΙΕΣ Γξάθεκα 8.12 Καηαλνκή αζαθώλ απαληήζεσλ ή ηύπνπ «δελ μέξσ» ζηελ εξώηεζε 1 «Ση είλαη θαηά ηε γλώκε ζνπ ε θιηκαηηθή αιιαγή (ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε);» Οη επηά απφ ηηο επηθξαηέζηεξεο ππφινηπεο απαληήζεηο θαίλνληαη παξαθάησ ζην Γξάθεκα 8.58:

215 ΑΡΙΘΜΟ ΜΑΘΗΣΩΝ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ Γξάθεκα 8.13 Καηαλνκή επηθξαηέζηεξσλ απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 1 «Ση είλαη θαηά ηε γλώκε ζνπ ε θιηκαηηθή αιιαγή (ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε);» Σξηάληα έλα (31) παηδηά κηιάλε γηα αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο θαη ππεξζέξκαλζε, θάηη πνπ άιισζηε αλαθέξεηαη θαη ζηελ εξψηεζε καο. Γηα παξάδεηγκα δχν παηδηά γξάθνπλ: «ηγά, ζηγά ε δέζηε απμάλεηαη ζε όιν ηνλ θόζκν» (Αγόξη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) «Η θιηκαηηθή αιιαγή-ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε είλαη ε αιιαγή ηεο ζεξκνθξαζίαο από ηηο αλζξώπηλεο δξαζηεξηώηεηεο, δειαδή είλαη ε αύμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ζηνλ πιαλήηε.» (Αγόξη, Σ 2 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ). Δίθνζη (20) ηνπιάρηζηνλ παηδηά θαίλεηαη φηη ζπγρένπλ ηηο έλλνηεο θαηξφο θαη θιίκα. Κη απηφ γηαηί είηε αλαθέξνπλ φηη θιηκαηηθή αιιαγή είλαη ε αιιαγή ηνπ θαηξνχ, είηε παξφιν πνπ αλαθέξνπλ ε αιιαγή ηνπ θιίκαηνο, θαίλεηαη φηη έρνπλ ζην κπαιφ ηνπο ηνλ θαηξφ. Έηζη έρνπκε απαληήζεηο φπσο νη αθφινπζεο: «Καηά ηε γλώκε κνπ ε θιηκαηηθή αιιαγή είλαη ε μαθληθή αιιαγή ηνπ θιίκαηνο. Γηα παξάδεηγκα από βξνρή λα βγεη ήιηνο.»(αγόξη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) «Η θιηκαηηθή αιιαγή θαηά ηε γλώκε κνπ είλαη ε αιιαγή θιίκαηνο. Παξάδεηγκα όηαλ έρεη ήιην θαη έρεη πάξα πνιύ δέζηε θαη ηελ άιιε κέξα έρεη ρηόλη θαη θπζάεη πνιύ.»(κνξίηζη, 1 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) Δίθνζη (20) παηδηά γξάθνπλ απιά φηη θιηκαηηθή αιιαγή είλαη ε αιιαγή θιίκαηνο, ρσξίο άιιεο επεμεγήζεηο. Δπίζεο δψδεθα (12) παηδηά ζπλδένπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο, κε απαληήζεηο ηεο κνξθήο: «Η θιηκαηηθή αιιαγή είλαη όηαλ ην θιίκα αιιάδεη κε ηελ ηξύπα ηνπ όδνληνο ζην λόηην πόιν πνπ κπαίλνπλ βιαβεξέο αθηίλεο ζηνλ πιαλήηε.» (Κνξίηζη, Σ 2 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) «Η θιηκαηηθή αιιαγή είλαη όια ηα θαπζαέξηα, ηα πξνσζεηηθά αέξηα, όια ηα πξάγκαηα ηα νπνία θαηαζηξέθνπλ ην όδνλ ην νπνίν καο πξνζηαηεύεη από ηηο βιαβεξέο αθηίλεο ηνπ ήιηνπ.» (Αγόξη, Σ 1 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ).

216 ΑΡΙΘΜΟ ΜΑΘΗΣΩΝ 196 Γέθα (10) παηδηά ηε ζρεηίδνπλ κε ηε ξχπαλζε-κφιπλζε, ιέγνληαο γηα παξάδεηγκα: «Δίλαη ε κόιπλζε ηνπ πιαλήηε από ηα θαπζαέξηα θαη από άιιεο νπζίεο πνπ κνιύλνπλ ην πεξηβάιινλ» (Κνξίηζη, Σ 2 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) Οθηψ (8) καζεηέο ζπλδένπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Απφ απηνχο θάπνηνη αλαθέξνπλ κφλν ηνλ φξν, θάπνηνη ηνλ εξκελεχνπλ ηειείσο ιάζνο θαη κφλν έλα παηδί εμεγεί ελ κέξεη ηη είλαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ: «Πνιιέο θνξέο θάπνηεο ελέξγεηεο ηνπ αλζξώπνπ απμάλνπλ ηελ πνζόηεηα ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα ζηελ αηκόζθαηξα, εγθισβίδεη ηηο αθηίλεο ηνπ ήιηνπ λα πεξάζνπλ θαη ηε ζεξκόηεηα λα θύγεη θη έηζη ππεξζεξκαίλεηαη ν πιαλήηεο θαη ην θιίκα αιιάδεη.» (Κνξίηζη, Σ 1 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ). Τπάξρνπλ επίζεο θαη 16 παηδηά ηα νπνία, ελψ δε γξάθνπλ ηη είλαη ε θιηκαηηθή αιιαγή, ηελ αμηνινγνχλ ζαλ θαηαζηξνθή (7 παηδηά), ζνβαξφ πξφβιεκα (3 παηδηά), θάηη θαθφ θαη επηθίλδπλν (2), κία αιιαγή πξνο ην ρεηξφηεξν (2), θάηη πνπ «ηα αλαθαηεχεη φια» (1) ή θάηη πνπ κπνξεί λα είλαη θαιφ ή θαθφ (1). Σέινο 5 παηδηά ππνζηεξίδνπλ φηη θιηκαηηθή αιιαγή είλαη ε αιιαγή ζεξκνθξαζίαο, άιια 5 πεξηνξίδνληαη λα πνπλ κφλν φηη ζρεηίδεηαη κε ηηο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηεο, 2 κε ηελ ειηαθή αθηηλνβνιία, θαη απφ 1 κε ην ζάλαην δψσλ, ηελ φμηλε βξνρή, ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ θαη ηελ μεξαζία Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ηε ζπλέρεηα παξνπζηάδνπκε ηηο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ ζηε δεχηεξε αλνηρηνχ ηχπνπ εξψηεζε κε ηελ νπνία θαινχληαη λα εθθξάζνπλ ηε γλψκε ηνπο γηα ηηο αηηίεο πνπ πξνθαινχλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. απηή ηελ εξψηεζε 5 παηδηά (2 απφ ην Σ 2 ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ θαη 3 απφ ην 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ) δελ απάληεζαλ θαζφινπ ελψ 6 παηδηψλ (4 απφ ην 1 ν Γ.ρ. Πεχθσλ θαη 2 απφ ην 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ) νη απαληήζεηο ήηαλ αζαθείο. (Γξάθεκα 8.59) ΔΕΝ ΞΕΩ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ ΑΣΑΦΕΙΕΣ Γξάθεκα 8.59 Καηαλνκή αζαθώλ απαληήζεσλ ή ηύπνπ «δελ μέξσ» ζηελ εξώηεζε 2 «Πνηεο πηζηεύεηο όηη είλαη νη αηηίεο πνπ πξνθαινύλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή;»

217 ΑΡΙΘΜΟ ΜΑΘΗΣΩΝ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ Γξάθεκα 8.14 Καηαλνκή επηθξαηέζηεξσλ απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2 «Πνηεο πηζηεύεηο όηη είλαη νη αηηίεο πνπ πξνθαινύλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή;» πσο θαίλεηαη θη απφ ην Γξάθεκα 8.60 έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο παηδηψλ (47) απνδίδεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή ζηα θαπζαέξηα, ζηα απηνθίλεηα (28) θαη ζηα εξγνζηάζηα (22). Κάπνηεο θνξέο απηά ηα ηξία ζηνηρεία ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο, θαπζαέξηα απφ εξγνζηάζηα ή απηνθίλεηα, ή άιιεο θνξέο γίλεηαη αλαθνξά κφλν ζηα θαπζαέξηα. Γηα παξάδεηγκα: «Δκείο νη άλζξσπνη ην θάλνπκε απηό επεηδή ρξεζηκνπνηνύκε πνιύ ηα απηνθίλεηα, ηηο κεραλέο θηι, παξά λα ρξεζηκνπνηνύκε πεξηζζόηεξν ην πνδήιαην, ην ιεσθνξείν θαη όια ηα κέζα καδηθήο κεηαθνξάο» (Αγόξη, 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηώλ) «Σα απηνθίλεηα, ηα εξγνζηάζηα θαη γεληθόηεξα ηα θαπζαέξηα.» (Αγόξη, Σ 2 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ). Πάλησο ν φξνο «θαπζαέξηα» είλαη πνιχ νηθείνο ζηα παηδηά, αθνχ θαη κεηά απφ ηε δηδαζθαιία θαη παξά ηηο επαλεηιεκκέλεο αλαθνξέο καο ζην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα, ηα παηδηά πξνηηκνχζαλ λα θάλνπλ ιφγν γηα ηα θαπζαέξηα φηαλ κηινχζαλ γηα ηηο αηηίεο ηεο ππεξζέξκαλζεο. Πνιιά παηδηά (22) αλαθέξνπλ ηε ξχπαλζε-κφιπλζε (ηα παηδηά δελ θάλνπλ δηαρσξηζκφ απηψλ ησλ φξσλ) σο αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη 19 ηα ζθνππίδηα. πρλά νη καζεηέο ζπλδένπλ ηε ξχπαλζε κε ηα ζθνππίδηα: «Όηη πνιινί άλζξσπνη πεηάλε θάησ ζθνππίδηα, ξππαίλνπλ ην πεξηβάιινλ θη έηζη δεκηνπξγείηαη ε θιηκαηηθή αιιαγή» (Κνξίηζη, Σ 2 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ). Άιινηε κηιάλε γηα ξχπαλζε απφ απηνθίλεηα ή εξγνζηάζηα, απφ απφβιεηα εξγνζηαζίσλ ή άιινηε αλαθέξνπλ κφλν ηνπο φξνπο ξχπαλζε ή κφιπλζε. Ζ ηξχπα ηνπ φδνληνο είλαη αξθεηά δεκνθηιήο, αθνχ 16 παηδηά ηε ζεσξνχλ ππεχζπλε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, 8 απφ ην 43 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Θεζζαινλίθεο θαη 6 απφ ην Σ 1 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γ. ρ. Πεχθσλ. Ζ ηξχπα ηνπ φδνληνο κπνξεί απιά λα αλαθέξεηαη ζαλ φξνο ή λα γίλεηαη θαη πξνζπάζεηα επεμήγεζεο ηνπ φινπ κεραληζκνχ, φπσο γίλεηαη θαλεξφ απφ ηηο απαληήζεηο:

218 198 «Σελ θιηκαηηθή αιιαγή ηελ πξνθαινύκε εκείο νη άλζξσπνη. Αλάβνληαο ηα ηδάθηα, θαπλίδνληαο θαη θάλνληαο δηάθνξα άιια ηέηνηα πξάγκαηα πνπ παξάγνπλ θαπλό, απηόο πάεη θαη αλνίγεη ηελ ηξύπα ηνπ όδνληνο. Έηζη νη αθηίλεο ηνπ ήιηνπ πεξλνύλ πην εύθνια θη έξρνληαη ζε εκάο».(αγόξη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) «Γίλνληαη πνιιέο ππξεληθέο δνθηκέο ζην δηάζηεκα θαη απηό αλνίγεη ηελ ηξύπα ηνπ όδνληνο».(αγόξη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) «Η ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε (θιηκαηηθή αιιαγή) πξνθαιείηαη από ηελ ξύπαλζε. Σν όδνλ (ην νπνίν ζπγθξαηεί ηηο βιαβεξέο αθηίλεο ηνπ ήιηνπ) έρεη αξρίζεη λα ηξππάεη (ε ιεγόκελε ηξύπα ηνπ όδνληνο). Δπίζεο νη άλζξσπνη κε ηα θαπζαέξηα, ηελ κόιπλζε θαη ην άλακα ησλ ηδαθηώλ επηδηλώλνπλ ηελ θαηάζηαζε». (Κνξίηζη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) «Η κόιπλζε ηνπ πεξηβάιινληνο, ε παξαγσγή ζθνππηδηώλ ζε κεγάιν βαζκό, ην ππεξβνιηθό θελύγη, ε αλεμέιεγθηε πινηνκία είλαη αηηίεο πνπ έρνπλ θαηαζηξέςεη ηελ άκπλα ηνπ πιαλήηε από ηηο αθηίλεο ηνπ ήιηνπ. Καη έηζη νη βιαβεξέο αθηίλεο εηζβάιινπλ ηε γε, θαη επεηδή νη άλζξσπνη έρνπλ θαηαζηξέςεη ηελ ηξύπα ηνπ όδσληνο απηέο εγθινβίδνληαη ζηελ ζηξαηόζθαηξα δεκηνπξγώληαο πξνβιήκαηα.»(κνξίηζη, Σ1 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) Γεθαέμη (16) παηδηά ππνδεηθλχνπλ ζαλ αηηία γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή ηνπο αλζξψπνπο θαη ηηο ελέξγεηέο ηνπο. Κάπνηεο θνξέο κάιηζηα θάλνπλ ην δηαρσξηζκφ «νη θαθνί άλζξσπνη», φπσο «Κάπνηνη άλζξσπνη πνπ είλαη θαθνί ζέινπλ λα θάλνπλ θαθό ζε θάπνηεο πεξηνρέο θαη λα ζηελαρσξήζνπλ αλζξώπνπο» (Κνξίηζη, 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηώλ). Γέθα (10) παηδηά αλαθέξνπλ ηα ζπξέη (8 απφ ην Σ 1 ηνπ 3 νπ Πεχθσλ θαη 2 απ ην 43 ν Θεζζαινλίθεο) φπσο γηα παξάδεηγκα: «Σα σζεηηθά ζπξέηη πνπ ρξεηζηκνπνηνύλ νη άλζξσπνη.» (Αγόξη, Σ1 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) θαη επηά (7) ηελ θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ. Απφ εθεί θαη πέξα ππάξρεη κεγάιε πνηθηιία απφςεσλ θαζψο απφ 3 παηδηά ζεσξνχλ ζαλ αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηνλ θαηξφ, ηελ μεξαζία-πιεκκχξεο, ηα ππξεληθά εξγνζηάζηα, ηελ θαηαλάισζε ελέξγεηαο, ηε ζπαηάιε λεξνχ θαη ηα ρεκηθά. Γχν (2) παηδηά θάζε θνξά αλαθέξνπλ ηνλ ήιην, ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ, ηε θχζε-θπζηθέο θαηαζηξνθέο θαη ηηο θσηηέο. Σέινο απφ 1 παηδί ζεσξεί φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή νθείιεηαη ζηηο πνιιέο βξνρέο, ηνπο ζεηζκνχο, ηελ έιιεηςε αλαθχθισζεο, ηελ ππεξζέξκαλζε, ηνλ θαπλφ, ηελ φμηλε βξνρή, ηελ ππεξεθκεηάιιεπζε, ηηο βξψκηθεο νπζίεο, ηελ ππεξβνιηθή ρξήζε πεηξειαίνπ θαη βελδίλεο, ηα ηδάθηα, ηα πδξνειεθηξηθά εξγνζηάζηα, ηε ζπαηάιε, ην θπλήγη θαη ηα εθαίζηεηα Σπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ηελ ελφηεηα απηή παξνπζηάδνπκε ηηο απφςεηο ησλ παηδηψλ γηα ηα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πνπ δηεξεπλψληαη κε ηελ ηξίηε απφ ηηο εξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ.

219 ΑΡΙΘΜΟ ΜΑΘΗΣΩΝ ΑΡΙΘΜΟ ΜΑΘΗΣΩΝ 199 Απφ ην ζχλνιν ησλ 118 παηδηψλ ηα 11 (6 απφ ην Σ 2 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ θαη 5 απφ ην 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ) δελ απάληεζαλ θαζφινπ, ελψ νη απαληήζεηο 2 παηδηψλ (1 απφ ην 1 ν Γ.ρ. Πεχθσλ θαη 1 απφ ην 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ) ήηαλ δπζλφεηεο (Γξάθεκα 8.61) ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ 11 2 ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΝ ΞΕΩ ΑΣΑΦΕΙΕΣ Γξάθεκα 8.15 Καηαλνκή αζαθώλ απαληήζεσλ ή ηύπνπ «δελ μέξσ» ζηελ εξώηεζε 3 «Ση απνηειέζκαηα λνκίδεηο όηη έρεη ε θιηκαηηθή αιιαγή;» ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ Γξάθεκα 8.16 Καηαλνκή επηθξαηέζηεξσλ απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 3 «Ση απνηειέζκαηα λνκίδεηο όηη έρεη ε θιηκαηηθή αιιαγή;» Απφ ηα παηδηά πνπ απάληεζαλ ηα πεξηζζφηεξα αλαθέξνπλ, κεηαμχ άιισλ (Γξάθεκα 8.62), σο απνηέιεζκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ (40 παηδηά), π.ρ. «Καηαζηξνθή, νη πάγνη ιηώλνπλ κε απνηέιεζκα λα θνπζθώζεη ε ζάιαζζα θαη λα πληγνύκε» (Αγόξη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) θαη ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο (29 παηδηά), π.ρ. «ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε θαη εμεηίαο ηεο ππεξζέξκαλζεο κπνξεί λα ιηώζνπλ νη πάγνη ζην βόξεην θαη λόηην πόιν κε απνηέιεζκα λα έξζεη θαη από ηνπο δύν πόινπο

220 200 ηεο γεο παιινηξντθό θύκα θαη λα θαηαπλίμεη όιεο ηηο επείξνπο. Γειαδή θαηαζηξνθή ηεο γεο.» (Κνξίηζη, 1 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) Δίθνζη επηά (27) καζεηέο εθθξάδνπλ θάπνηα θξίζε ή αμηνιφγεζε ηεο θαηάζηαζεο. Απηή άιινηε ζπλδπάδεηαη κε ηελ παξάζεζε ζπγθεθξηκέλσλ απνηειεζκάησλ: «Ννκίδσ όηη ηα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο είλαη όηη ζηγά ζηγά θαηαζηξέθεηαη ν πιαλήηεο θαη από ηελ ππεξζέξκαλζε ιηώλνπλ νη πάγνη θαη ζα πληγνύκε ζηνλ ίδην καο ηνλ πιαλήηε» (Κνξίηζη, 1 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) ή ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ηα παηδηά δελ αλαθέξνπλ ζπγθεθξηκέλα απνηειέζκαηα αιιά αξθνχληαη λα ηα ραξαθηεξίζνπ:. «Σελ νινθιεξσηηθή θαηαζηξνθή ηνπ πιαλήηε Γε» (Κνξίηζη, 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηώλ) «Η θιηκαηηθή αιιαγή πξνβιέπεηαη λα βιάςεη κέρξη θαη λα αθαλίζεη έλα κεγάιν κέξνο ηεο δσήο ηνπ πιαλήηε. Βεβαίσο ζα ρξεηαζηεί ρξόλνο, ρξόλνο πνπ ζα ζθεθηόκαζηε ηη έρνπκε θάλεη» (Αγόξη, Σ1 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) Απφ απηά ηα 21 παηδηά κηιάλε γηα θαηαζηξνθή. Αθφκε θαη καζεηέο πνπ έρνπλ γξάςεη ειάρηζηα πξάγκαηα ή ηίπνηε ζηηο ππφινηπεο εξσηήζεηο, γξάθνπλ φηη ηα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζα είλαη ε θαηαζηξνθή (ηνπ πιαλήηε, ησλ ζπηηηψλ, ησλ εαπηψλ καο). Γχν (2) παηδηά ιέλε φηη ηα απνηειέζκαηα ζα είλαη θαθά, άιια 2 φηη ζα είλαη θαη θαιά θαη θαθά, 1 ηα ραξαθηεξίδεη αξθεηά ζνβαξά (γηα εκάο αιιά θαη ηε δσή ζηνλ πιαλήηε), ελψ 1 άιιν πξνζζέηεη φηη φια απηά (ηα απνηειέζκαηα) δελ είλαη ζίγνπξα. Απφ ηα παηδηά πνπ ζπλήζσο πεξηνξίδνληαη ζην ραξαθηεξηζκφ ησλ απνηειεζκάησλ ηα 11 πξνέξρνληαη απφ ην 1 ν Πεχθσλ θαη ηα 7 απφ ην 3 ν Γηαβαηψλ πνπ, φπσο ζα δνχκε παξαθάησ, είλαη ηα ζρνιεία κε ηηο ρακειφηεξεο επηδφζεηο ζην εξσηεκαηνιφγην θιεηζηνχ ηχπνπ. Χο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζεσξνχληαη επίζεο ε άλνδνο ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο απφ 17 παηδηά, νη πιεκκχξεο απφ 15 θαη ε θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο απφ 10. Δπίζεο 9 καζεηέο κηιάλε γηα επηπηψζεηο ζηελ παλίδα, φπσο «νη αξθνύδεο δελ κπνξνύλ λα πέζνπλ ζε ρεηκεξία λάξθε, πνιιά είδε εμαθαλίδνληαη, ε ηξνθηθή αιπζίδα αλαηαξάζεηαη»(κνξίηζη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) «Σα δώα ράλνπλ ηα ζπίηηα ηνπο γηαηί θαηαζηξέθεηαη ην θπζηθό ηνπο πεξηβάιινλ» (Κνξίηζη, Σ 2 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) ελψ 7 καζεηέο αλαθέξνπλ ηηο επηπηψζεηο ζηε ρισξίδα, φπσο «Καηαζηξέθνληαη νη γεσξγηθέο θαιιηέξγεηεο, ηα θπηά», (Αγόξη, Σ 1 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ), «πνιιά θπηά καξαίλνληαη πνπ καο δίλνπλ νμπγόλν» (Αγόξη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο). Άιιεο απαληήζεηο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο είλαη ε έιιεηςε νμπγφλνπ (απφ 5 παηδηά), νη αζζέλεηεο (5), ε αιιαγή θαηξνχ (5), ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ (3), ην ηζνπλάκη (2), ε δηαηαξαρή ηεο ηξνθηθήο αιπζίδαο (2), νη ζάλαηνη (2), νη ππξθαγηέο (2) θαη ε ειίαζε (2). Σέινο έλα παηδί θάζε θνξά ζεσξεί σο πηζαλά απνηειέζκαηα ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο, ηνπο αλεκνζηξφβηινπο, ηελ αιιαγή θιίκαηνο, ηε κεηαλάζηεπζε, ηελ ερζξηθφηεηα ηνπ θφζκνπ, ηνπο παγεηψλεο, ηνπο

221 ΑΡΙΘΜΟ ΜΑΘΗΣΩΝ 201 ζεηζκνχο, ηελ έθξεμε ηνπ εξγνζηαζίνπ ζηελ Ηαπσλία θαη ηελ πηζαλφηεηα λα δνχκε ζηε ζάιαζζα Τξόπνη αληηκεηώπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Ζ ηέηαξηε θαη ηειεπηαία απφ ηηο εξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ δηεξεπλά ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ ζρεηηθά κε ηηο πξνζσπηθέο ηνπο ελέξγεηεο πνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. ην εξψηεκα απηφ είλαη 11 παηδηά, απ φια ηα ζρνιεία, δε δίλνπλ θακία απάληεζε, ελψ ελφο παηδηνχ ε απάληεζε είλαη αζαθήο (Γξάθεκα 8.63) ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1 ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 4 1ο ΡΕΥΚΩΝ 1 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ ΔΕΝ ΞΕΩ ΑΣΑΦΕΙΕΣ Γξάθεκα 8.17 Καηαλνκή αζαθώλ απαληήζεσλ ή ηύπνπ «δελ μέξσ» ζηελ εξώηεζε 4 «Πηζηεύεηο όηη ππάξρεη θάηη πνπ εζύ κπνξείο λα θάλεηο γηα λα πεξηνξίζεηο ηελ θιηκαηηθή αιιαγή; Αλ λαη, ηη λνκίδεηο όηη είλαη απηό;» Παξφιν πνπ ε εξψηεζε αθνξνχζε θπξίσο ηηο αηνκηθέο δξάζεηο ησλ καζεηψλ ηα παηδηά θαηά ηε δηαηχπσζε ησλ απαληήζεψλ ηνπο αλέθεξαλ γεληθφηεξνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηεο ππεξζέξκαλζεο (Γξάθεκα 8.64). Χο ηέηνηνη πξνηείλνληαη απφ ηνπο πεξηζζφηεξνπο καζεηέο (22) ε ζσζηή δηαρείξηζε ησλ ζθνππηδηψλ, ε νπνία κπνξεί λα έρεη ζρέζε κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπο: «Να ιηγνζηέςνπκε ηα ζθνππίδηα» (Αγφξη, 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ) ή ηε κε απφξξηςή ηνπο ζε αθαηάιιεια κέξε: «Γελ πξέπεη λα κνιύλνπκε ην πεξηβάιινλ νύηε λα ξίρλνπκε ζθνππίδηα ζην ρόξην. Απηά πνπ ξίρλνπλ νη άιινη άλζξσπνη πξέπεη λα ηα καδεύνπκε.» (Κνξίηζη, Σ 1 3 νπ Γ.ρ. Πεύθσλ) Δπίζεο 19 παηδηά αλαγλσξίδνπλ ηελ αμία ηεο ελεκέξσζεο κε ζθνπφ λα πείζνπλ ηνπο αλζξψπνπο λα αιιάμνπλ ζπκπεξηθνξά. Έηζη αλαθέξνληαη πξνηάζεηο ηεο κνξθήο: «Να πείζσ ηνλ παηέξα κνπ λα κελ θπθινθνξεί ζπρλά κε ην απηνθίλεην» (Αγόξη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) «Να πείζσ ηνπο ζπλαλζξώπνπο κνπ λα ζέβνληαη πεξηζζόηεξν ηνλ πιαλήηε» (Κνξίηζη, 1 ν Γ.ρ. Πεύθσλ)

222 ΑΡΙΘΜΟ ΜΑΘΗΣΩΝ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3o ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ Γξάθεκα 8.18 Καηαλνκή επηθξαηέζηεξσλ απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4 «Πηζηεύεηο όηη ππάξρεη θάηη πνπ εζύ κπνξείο λα θάλεηο γηα λα πεξηνξίζεηο ηελ θιηκαηηθή αιιαγή; Αλ λαη, ηη λνκίδεηο όηη είλαη απηό;» «Να παξαθηλώ ηα παηδηά λα βνεζνύλ γηα ην θαιό ηνπ πιαλήηε» (Κνξίηζη, 1 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) «Να ην αλαθνηλώλνπλ ζηηο εηδήζεηο» (Αγόξη, 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηώλ) «Μπνξνύκε επίζεο λα απεπζπλζνύκε θαη ζε κεγαιύηεξνπο γηα λα θαηαιάβνπλ πσο ην πξόβιεκα είλαη ζνβαξό θαη λα θάλνπλ θάηη, ν,ηηδήπνηε.»(κνξίηζη, Σ 2 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) «Πξέπεη θη εκείο ηα παηδηά λα κνηξάδνπκε θπιιάδηα, λα θάλνπκε ζεαηξηθά κε ζρέζε ην πεξηβάιινλ ώζηε νη άλζξσπνη λα επαηζζεηνπνηεζνύλ αθόκε πεξηζζόηεξν.» (Κνξίηζη, Σ 1 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) «Να βάισ ηακπέιεο γηα λα κε κνιύλνπκε ην πεξηβάιινλ.» (Αγόξη, Σ 2 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) Σνλ πεξηνξηζκφ ησλ απηνθηλήησλ ζεσξνχλ 19 παηδηά απνηειεζκαηηθφ κέζν γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ηε ρξήζε ηνπ πνδήιαηνπ 16 παηδηά. Γεθαέμη (16) είλαη θαη ηα παηδηά πνπ πηζηεχνπλ φηη δελ κπνξνχκε λα θάλνπκε ηίπνηε γηα λα ιχζνπκε ην πξφβιεκα ή ηνπιάρηζηνλ δελ κπνξνχλ λα θάλνπλ θάηη απνηειεζκαηηθφ κφλα ηνπο ηα ίδηα. πλήζσο ηα παηδηά πνπ απιά απαληνχλ αξλεηηθά

223 203 ζ απηή ηελ εξψηεζε παξνπζηάδνπλ έλα έιιεηκκα γλψζεο θαη ζηηο παξαπάλσ εξσηήζεηο. Κάπνηα φκσο πξνρσξάλε ιίγν παξαπέξα θαη δειψλνπλ: «Αλ κπνξνύζα ζα ην έθαλα.» (Κνξίηζη, 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηώλ) «Όρη κόλνο, πνιινί κπνξνύκε.» (Αγόξη, 1 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) «Όρη, γηαηί είλαη έλα αλεμέιεγθην θαηλόκελν.» (Αγόξη, 1 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) Σε ρξήζε κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο πξνηείλνπλ 15 παηδηά, ηελ αλαθχθισζε 14 θαη ηελ θαηάξγεζε ησλ ζπξέη-πξνσζεηηθψλ αεξίσλ 10 (7 απφ ην Σ 1 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ θαη 3 απφ ην 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο). Γέθα (10) παηδηά δελ πξνηείλνπλ ζπγθεθξηκέλα κέηξα, απιά εθθξάδνπλ ην ελδηαθέξνλ ηνπο γηα ην πεξηβάιινλ κε αφξηζηεο ζπκβνπιέο ηεο κνξθήο: «Να πξνζέρνπκε πώο θεξόκαζηε ζην πεξηβάιινλ.»(κνξίηζη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) «Να είκαζηε πην θαινί πξνο ην πεξηβάιινλ.» (Αγόξη, 43 ν Γ.ρ. Θεζζαινλίθεο) «Να αγαπάκε ην πεξηβάιινλ.» (Κνξίηζη, Σ 2 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) Οθηψ (8) παηδηά ζεσξνχλ φηη ε εμνηθνλφκεζε ελέξγεηαο-ξεχκαηνο κπνξεί λα βνεζήζεη ηελ θαηάζηαζε. Έμη (6) καζεηέο πξνηείλνπλ λα κε κνιχλνπκε ην πεξηβάιινλ, πέληε (5) λα θπθινθνξνχκε κε ηα πφδηα θαη λα εμνηθνλνκνχκε λεξφ, απφ ηέζζεξηο (4) ζεσξνχλ ζαλ ιχζεηο ηελ εθπνκπή ιηγφηεξσλ θαπζαεξίσλ ή ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ εξγνζηαζίσλ, θαη ηξεηο (3) ηε ρξήζε νηθνινγηθψλ-ειηαθψλ απηνθηλήησλ. Έλαο καζεηήο γηα θάζε πεξίπησζε πξνηείλεη ιηγφηεξε θαηαλάισζε πεηξειαίνπ-βελδίλεο, ην θφςηκν ιηγφηεξσλ δέληξσλ, ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ ππξεληθψλ εξγνζηαζίσλ, ηελ ηνπνζέηεζε «ηαπψλ» ζηα θνπγάξα ησλ εξγνζηαζίσλ, ηε ζπλεπηβίβαζε, ηε κε ρξήζε πξντφλησλ πνπ θαηαζηξέθνπλ ην πεξηβάιινλ, ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ πδξνειεθηξηθψλ εξγνζηαζίσλ, ην δηάβαζκα ησλ εηηθεηψλ απφ ηνπο κεγάινπο, ηε ρξήζε πιπληεξίσλ πηάησλ. Σέινο έλα παηδί δειψλεη πσο δε λνκίδεη φηη πξέπεη λα γίλεη θάηη Σύλνςε ησλ επξεκάησλ ησλ εξσηήζεσλ αλνηρηνύ ηύπνπ Απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ εξσηεκαηνινγίσλ αλνηρηνχ ηχπνπ θαίλεηαη φηη ηα πεξηζζφηεξα παηδηά έρνπλ κία γεληθή άπνςε γηα ην ηη είλαη ε θιηκαηηθή αιιαγή, γλσξίδνπλ ηηο βαζηθφηεξεο αηηίεο θαη ηα ζεκαληηθφηεξα απνηειέζκαηά ηεο, δε γλσξίδνπλ φκσο ιεπηνκέξεηεο γη απηή θαη θπξίσο γηα ηε ζρέζε ηεο κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Αληίζεηα αξθεηά ηε ζπλδένπλ κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο θαη ηε ρξήζε πξνσζεηηθψλ αεξίσλ, πξάγκα πνπ αληηζηνηρεί ζηελ θαηαγξαθή ησλ ελαιιαθηηθψλ αληηιήςεσλ θαη απφ ην εξσηεκαηνιφγην θιεηζηνχ ηχπνπ. Πέξα φκσο απφ ηηο ζπγθεθξηκέλεο γλψζεηο ησλ παηδηψλ ππάξρεη ε γεληθφηεξε αίζζεζε φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή είλαη θάηη θαθφ, πνπ απεηιεί ηνλ πιαλήηε, ηα απνηειέζκαηα ηεο νπνίαο αθφκε θη αλ δελ αλαθέξνληαη απφ ηα παηδηά ραξαθηεξίδνληαη ζπλήζσο σο θαηαζηξνθηθά. Απφ ηηο απαληήζεηο ηνπο θάλεθε εηδηθφηεξα φηη: Σα πεξηζζφηεξα παηδηά ζηα εξσηεκαηνιφγηα αλνηθηνχ ηχπνπ ζπλδένπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε, γεγνλφο πνπ πξνθχπηεη θαη απφ ηηο εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ. Αληίζεηα ιίγνη καζεηέο ηε ζπζρεηίδνπλ κε ην θαηλφκελν

224 204 ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ελψ ζην θιεηζηφ εξσηεκαηνιφγην ην αληίζηνηρν πνζνζηφ είλαη πνιχ πςειφ. πσο θαίλεηαη απφ ην ζχλνιν ησλ εξσηήζεσλ ηα παηδηά γλσξίδνπλ ην ελ ιφγσ θαηλφκελν κφλν σο φξν, ελψ δελ είλαη ζε ζέζε λα ην εμεγήζνπλ θαη δελ θαηαλννχλ ην κεραληζκφ ηνπ. Αξθεηνί καζεηέο αλαθέξνπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή ζαλ αιιαγή θιίκαηνο, ρσξίο φκσο πάληα λα αληηιακβάλνληαη ηελ έλλνηα ηνπ θιίκαηνο, ηελ νπνία ηε ζπγρένπλ κε απηή ηνπ θαηξνχ. Χο πξνο ηηο αηηίεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηα πεξηζζφηεξα παηδηά αλαθέξνπλ ηα θαπζαέξηα γεληθά ή ηα απηνθίλεηα θαη ηα εξγνζηάζηα, εχξεκα πνπ ζπκθσλεί κε ηηο θαηαγξαθέο ηνπ θιεηζηνχ εξσηεκαηνινγίνπ. Ζ πεπνίζεζε φηη ηα θαπζαέξηα, ηα εξγνζηάζηα θαη θπξίσο ηα απηνθίλεηα επζχλνληαη γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαίλεηαη φηη είλαη ζηαζεξά εδξαησκέλε ζηε ζπλείδεζε ησλ καζεηψλ, αθνχ πνιινί πξνηείλνπλ ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπο θαη ηελ αληηθαηάζηαζή ηνπο απφ ην πνδήιαην ή ηα κέζα καδηθήο κεηαθνξάο θαη ζηνπο δχν ηχπνπο εξσηεκαηνινγίσλ. Μεγάινο είλαη επίζεο ν αξηζκφο απηψλ πνπ ζεσξεί σο αηηίεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηε ξχπαλζε/κφιπλζε ή/θαη ηα ζθνππίδηα, πνπ επίζεο ηα ζπλδέεη κε ηε ξχπαλζε, θαη ζπληζηά ηε ζσζηή δηαρείξηζε ηνπο, ελψ δελ είλαη ιίγα ηα παηδηά πνπ πξνηείλνπλ ηελ αλαθχθισζε θαηά ηε ζπκπιήξσζε ηφζν ηνπ αλνηρηνχ φζν θαη ηνπ θιεηζηνχ εξσηεκαηνινγίνπ. Απαληψληαο ζηηο αλνηρηέο εξσηήζεηο ιίγα κφλν παηδηά ζπλδένπλ ην θαηλφκελν κε ηελ θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ, ρσξίο κάιηζηα λα αλαθέξνπλ θάπνην ζρεηηθφ κεραληζκφ, ελψ ην αληίζηνηρν πνζνζηφ είλαη πνιχ κεγαιχηεξν ζηηο θιεηζηέο εξσηήζεηο. Αξθεηά πάλησο είλαη ηα παηδηά πνπ ηνλίδνπλ ηηο επζχλεο ησλ αλζξψπσλ θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπο θαη πξνηείλνπλ θαη ζηνπο δχν ηχπνπο εξσηεκαηνινγίσλ ηελ ελεκέξσζε σο κέζν πνπ κπνξεί λα βειηηψζεη ηελ θαηάζηαζε. Χο πξνο ηα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ αλαθέξεηαη απφ πνιιά παηδηά θαη ζηνπο δχν ηχπνπο εξσηεκαηνινγίσλ, ελψ ζε αληίζεζε κε ηηο θιεηζηέο εξσηήζεηο φπνπ ε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα αλαθέξεη ηελ εμαθάληζε ησλ δψσλ, ζηηο αλνηρηέο ιίγνη καζεηέο θάλνπλ ιφγν γηα επηπηψζεηο ζηελ παλίδα. Αξθεηνί είλαη φκσο απηνί πνπ εθηηκνχλ φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή ζα επηθέξεη άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο θαη πιεκκχξεο. Σέινο θαηά ηελ επεμεξγαζία ηνπ αλνηρηνχ, φπσο θαη ηνπ θιεηζηνχ εξσηεκαηνινγίνπ, θάλεθε ε ελαιιαθηηθή αληίιεςε ηεο ζχλδεζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο, θαζψο πνιιά παηδηά ηελ ηαπηίδνπλ κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ηε ζεσξνχλ αηηία ή θαη απνηέιεζκά ηεο θαη πξνηείλνπλ ηελ θαηάξγεζε ησλ ζπξέη/πξνσζεηηθψλ αεξίσλ γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηεο Παξνπζίαζε ησλ επξεκάησλ ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηώλ πσο έρνπκε ήδε πεη νη δσγξαθηέο ησλ παηδηψλ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζπκπιεξσκαηηθά κε ηα εξσηεκαηνιφγηα γηα ηελ απνηχπσζε ησλ ηδεψλ ηνπο γηα ην κεγάιν ζέκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Βέβαηα ζηελ εξγαζία καο πεξηνξηζηήθακε ζε κία πξψηε θαη ίζσο επηθαλεηαθή αλάιπζε ησλ ζρεδίσλ ησλ παηδηψλ, γηαηί ε δσγξαθηθή είλαη δηαθνξεηηθφο ηξφπνο έθθξαζεο κε ηνπο δηθνχο ηνπ θψδηθεο αλάιπζεο. Ζ απνθξππηνγξάθεζε ησλ κελπκάησλ ηνπ παηδηθνχ ηρλνγξαθήκαηνο είλαη πνιχ δχζθνιε δνπιεηά, γηαηί ε εξκελεία ηνπ ζρεδίνπ ζέιεη θαη ηδηαίηεξεο γλψζεηο

225 ΑΡΙΘΜΟ ΜΑΘΗΣΩΝ 205 (ςπρνινγίαο, θξηηηθήο ηθαλφηεηαο ησλ ζρεδίσλ, δηεηζδπηηθήο ηθαλφηεηαο, ηθαλφηεηαο ζπζρεηηζκψλ, ηξφπνπ εξκελείαο, γλψζε εξκελεπηηθψλ δεδνκέλσλ απφ εξεπλεηέο θαη άιινπο επηζηήκνλεο) θαη κεγάιε πείξα θαη εκπεηξία. Δκάο καο ελδηέθεξε θπξίσο ε απνδειηίσζε ηεο πιεξνθνξίαο πνπ εκπεξηέρνπλ. Απφ ην ζχλνιν ησλ παηδηψλ ηξία ήηαλ απηά πνπ δε δσγξάθηζαλ θαζφινπ θαη ήηαλ ηα ίδηα πνπ δελ απάληεζαλ ζρεδφλ ζε θακία εξψηεζε. πλήζσο ηα παηδηά πξνζπάζεζαλ λα κνξθνπνηήζνπλ απηά πνπ είραλ ήδε γξάςεη ζηελ πξνεγνχκελε ζειίδα ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ αλνηρηνχ ηχπνπ. Οη πεξηζζφηεξνη καζεηέο πνπ δελ θαηέγξαςαλ ζπγθεθξηκέλεο ηδέεο πεξηνξίζηεθαλ ζε πνιχ γεληθά ζρέδηα φπνπ απεηθνλίδεηαη κφλν ν ήιηνο, ε γε ή δηάθνξα θαηξηθά θαηλφκελα. Αθνινπζψληαο ηηο πξνηξνπέο ηεο εξεπλήηξηαο αξθεηά έγξαςαλ θαη ιφγηα ζηηο δσγξαθηέο ηνπο, ηα νπνία πξάγκαηη βνήζεζαλ ζηελ απνδειηίσζή ηνπο. Δπίζεο είλαη πηζαλφ ηα παηδηά λα πξνηίκεζαλ ζέκαηα πνπ κπνξνχζαλ πην εχθνια λα ηα ζρεδηάζνπλ. Παξαθάησ (Γξάθεκα 8.65) αλαθέξνπκε ηηο βαζηθφηεξεο έλλνηεο πνπ αλαδεηθλχνληαη απφ ηα ηρλνγξαθήκαηα ησλ παηδηψλ, ελψ ζην παξάξηεκα VI παξνπζηάδνπκε νξηζκέλα απφ ηα έξγα ηνπο. εκεηψλνπκε φηη ζπλήζσο ζε κία δσγξαθηά ηα παηδηά εθθξάδνπλ πεξηζζφηεξεο απφ κία ηδέεο ηνπο. ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 3ο ΡΕΥΚΩΝ 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ ΣΥΝΟΛΟ 5 0 Γξάθεκα 8.19 Καηαλνκή ηδεώλ ησλ παηδηώλ πνπ αλαδεηθλύνληαη από ηε δσγξαθηθή ηνπο Αγαπεκέλα ζέκαηα ησλ πεξηζζφηεξσλ καζεηψλ είλαη ηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ (22) (Δηθφλεο VI-1, VI-6, VI-5, VI-7), ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ (19) (Δηθφλεο VI-2, VI- 3, VI-11, VI-14, VI-19) θαη ε δέζηε-ππεξζέξκαλζε (17) (Δηθφλεο VI-4, VI-5, VI-7, VI-16). Γέθα επηά (17) δσγξαθηέο παξνπζηάδνπλ παξαηλέζεηο θαη ζπλζήκαηα, ζπρλά κε ηε κνξθή πιαθάη ή θφκηθο γηα θηινπεξηβαιινληηθή ζπκπεξηθνξά (Δηθφλεο VI-6, VI-12 ):

226 206 «Όρη θαπζαέξηα, όρη ξύπαλζε», «Πξνζηαηέςηε ηε γε», «Γηαηί πεηάο ηα ζθνππίδηα θάησ, ελώ κπνξείο λα ηα πεηάο ζηνλ θάδν;», «Όρη ππξεληθά», «Αλαθπθιώζηε» θ.ιπ. Γέθα ηξεηο (13) δσγξαθηέο απεηθνλίδνπλ ηελ αιιαγή θαηξηθψλ ζπλζεθψλ. χκθσλα φκσο κε ηα ζρφιηα ησλ παηδηψλ, ε αιιαγή θαηξηθψλ ζπλζεθψλ αλαθέξεηαη θπξίσο ζε αιιαγή ηνπ θαηξνχ : «Πνιύ δέζηε θάλεη ζήκεξα παξά ρζεο» (Κνξίηζη, Σ 2, 3 ν Γ.ρ. Πεύθσλ) Απηή ε ζχγρπζε κεηαμχ θαηξνχ θαη θιίκαηνο, φπσο έρνπκε πξναλαθέξεη, εληνπίδεηαη θαη θαηά ηελ αλάιπζε ησλ απαληήζεσλ ησλ παηδηψλ ζηηο εξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ. Γψδεθα (12) καζεηέο ζπλδένπλ κέζα απφ ηηο δσγξαθηέο ηνπο ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο (Δηθφλεο VI-2,VI-3), 11 κε ηα θαπζαέξηα ησλ εξγνζηαζίσλ (Δηθφλα VI-4, VI-7), 11 κε ηα ζθνππίδηα (Δηθφλα VI-8, VI-9), φπνπ ζπλαληάκε θαη δηαθνξεηηθέο αληηδξάζεηο ηεο κνξθήο: «Πσ, πσ! Βξώκα» «Γελ είλαη βξώκηθα. Πξέπεη λα καδέςσ ηα ζθνππίδηα.», Δλληά (9) παηδηά ζπλδένπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηα θαπζαέξηα γεληθά θαη 8 κε ηε ξχπαλζε-κφιπλζε (Δηθφλα VI-15). Σηο επηπηψζεηο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζηνπο αλζξψπνπο ζέινπλ λα δείμνπλ 7 παηδηά κε δσγξαθηέο θαη ιφγηα φπσο: «Πνιύ θαθό ζε εκάο», «Υξεηαδόκαζηε άιιν πιαλήηε», «Έρνπκε βξεζεί ζε δύζθνιε ζέζε», «Η θύζε καο εθδηθείηαη. Θα πεζάλνπκε όινη». ε 7 επίζεο δσγξαθηέο επηζεκαίλεηαη ε επζχλε ησλ αλζξψπσλ φπσο θαίλεηαη απφ ηα παξαθάησ: «Ο άλζξσπνο θάλεη κεγάιν θαθό ζηνλ πιαλήηε», «Από έλα θαζαξό πεξηβάιινλ εμαηηίαο καο έγηλε έλα βξώκηθν», αιιά θαη ηηο αληηδξάζεηο ηεο θιεγφκελεο γεο: «Γηαηί κνπ ην θάλνπλ απηό νη άλζξσπνη;» (Δηθφλα VI-4) «Άιινη δελ πξνζέρνπλ, άιινο ηελ πιεξώλεη ηε λύθε.» (Δηθφλα VI-5) «Δγώ δίλσ δσή ζηνπο αλζξώπνπο θη απηνί αληί λα κ επραξηζηνύλ κε ζθνηώλνπλ.» (Δηθφλα VI-18) Αληίζεηα 7 παηδηά αξθνχληαη λα δσγξαθίζνπλ κφλν ηνλ ήιην πνπ ζηέιλεη ηηο αθηίλεο ηνπ ζηε γε ή «αλαηέιεη πίζσ απφ ηε γε». (Δηθφλα VI-13) Σελ ηξαγηθή θαηάζηαζε ηεο γεο επηζεκαίλνπλ 6 παηδηά παξνπζηάδνληάο ηελ είηε βξφκηθε θαη ζιηκκέλε, είηε λα θιαίεη θαη λα δεηάεη βνήζεηα (Δηθφλα VI-15, VI-20). Σελ αλαθχθισζε, ηελ άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο (Δηθφλα VI-21) θαη ηνλ ήιην, άγξην, βιαβεξφ ή λα πιεζηάδεη πνιχ ηε γε δσγξαθίδνπλ 5 παηδηά θάζε θνξά. Απφ ηέζζεξα παηδηά δσγξαθίδνπλ ην ζεξκνθήπην (Δηθφλα VI-16) θαη ηηο επηπηψζεηο ζηελ πγεία ησλ αλζξψπσλ φπσο πνλνθέθαιν, θάςηκν απ ηνλ ήιην (Δηθφλα VI-14) θαη βήρα απφ ηα θαπζαέξηα.

227 207 Ληγφηεξνη καζεηέο ζίγνπλ άιια ζέκαηα. Έηζη 3 θάζε θνξά παξνπζηάδνπλ ηελ μεξαζία, ηε βξνρή, ηε ρξήζε κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο, ηηο πιεκκχξεο, ηηο επηπηψζεηο ζε παλίδα θαη ρισξίδα (Δηθφλα VI-14, VI-19) θαη απφ 2 ηα απφβιεηα, ηελ ππξεληθή ελέξγεηα, ηα πξνσζεηηθά αέξηα (Δηθφλα VI-21), ηελ θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ, κηα άπνςε γηα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ (Δηθφλα VI-17) ή κφλν ηε γε. Σέινο 1 παηδί θάζε θνξά απεηθνλίδεη εθαίζηεηα, ειηαθά απηνθίλεηα, έιιεηςε ηξνθήο, ππξεληθή δνθηκή ζην δηάζηεκα θαη 1 εθθξάδεη ηα αηζζήκαηά ηνπ πξνο ηε γε («I love earth») (Δηθφλα VI-10) Σύλνςε ησλ επξεκάησλ ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηώλ Οη βαζηθφηεξεο ηδέεο πνπ απνηππψλνληαη ζηα ηρλνγξαθήκαηα ησλ παηδηψλ ζπλδένληαη κε φζα αλαγξάθνπλ ζηα εξσηεκαηνιφγηα αλνηρηνχ ηχπνπ θαη είλαη ε ζρέζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κε ηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ (22 αλαθνξέο), ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ (19), ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε (17) θαη ηελ αιιαγή ησλ θαηξηθψλ ζπλζεθψλ (13), απ φπνπ δηαθαίλεηαη ε ζχγρπζε εθ κέξνπο ησλ παηδηψλ ησλ ελλνηψλ θαηξφο /θιίκα. Δπίζεο αξθεηέο είλαη θαη νη δσγξαθηέο πνπ απεηθνλίδνπλ ηελ «ηξχπα ηνπ φδνληνο» (12) θαη θαηαδεηθλχνπλ έηζη ηε γλσζηή ελαιιαθηηθή αληίιεςε ησλ παηδηψλ. Πνιιά είλαη ηα παηδηά πνπ αλαθέξνληαη ζηα ζθνππίδηα (11) θαη θπξίσο ζηελ αλάγθε λα κελ ηα πεηάκε αλεμέιεγθηα, ζηα θαπζαέξηα ησλ εξγνζηαζίσλ (11) ή γεληθά ζηα θαπζαέξηα (9) θαη ζηε ξχπαλζε/κφιπλζε (8). Αξθεηνί καζεηέο πξνζπαζνχλ λα απεηθνλίζνπλ ηηο επηπηψζεηο ζηε γε (6), ηηο επηπηψζεηο ζηνπο αλζξψπνπο (7), αιιά θαη ηελ επζχλε ησλ αλζξψπσλ (7). Τπάξρνπλ επηά (7) παηδηά πνπ πεξηνξίδνληαη ζην λα δσγξαθίζνπλ κφλν ηνλ ήιην, ελψ αθφκε ιηγφηεξα έρνπλ ζην ζρέδηφ ηνπο αλαθνξέο ζηελ αλαθχθισζε (5) ή ηελ άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο (5). Αληίζεηα ζεκαληηθφο είλαη ν αξηζκφο ησλ καζεηψλ πνπ θαινχλ κέζα απφ ηηο δσγξαθηέο ηνπο ζε πξάμεηο γεληθά θηιηθέο πξνο ην πεξηβάιινλ (17) ύγθξηζε απνηειεζκάησλ εξσηεκαηνινγίσλ θαη ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηώλ Σα θπξηφηεξα επξήκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ επεμεξγαζία φισλ ησλ εξσηεκαηνινγίσλ θαη ησλ ζρεδίσλ ησλ παηδηψλ ηα ζπλνςίζακε ζηνλ Πίλαθα 11 πνπ παξαηίζεηαη ζην Παξάξηεκα V. πσο θαίλεηαη, ηα επξήκαηα πνπ πξνέθπςαλ θαη απφ ηα ηξία εξεπλεηηθά εξγαιεία πνπ ρξεζηκνπνηήζακε (θιεηζηέο εξσηήζεηο, αλνηρηέο εξσηήζεηο, δσγξαθηέο καζεηψλ) ζπκθσλνχλ ζε γεληθέο γξακκέο κεηαμχ ηνπο, αθνχ ππάξρνπλ θάπνηεο βαζηθέο απφςεηο ησλ παηδηψλ, πνπ επαλαιακβάλνληαη. Οη ζεκαληηθφηεξεο απ απηέο είλαη: Σα θαπζαέξηα είλαη ε βαζηθή αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, είηε απηά πξνέξρνληαη απφ ηα απηνθίλεηα, είηε απφ ηα εξγνζηάζηα. Έηζη ηα θαπζαέξηα (47), ηα απηνθίλεηα (28) θαη ηα εξγνζηάζηα (22) εκθαλίδνληαη ζηηο ηξεηο πξψηεο ζέζεηο γηα ηελ αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζηα εξσηεκαηνιφγηα αλνηρηνχ ηχπνπ. Δπίζεο ηα θαπζαέξηα απηνθηλήησλ είλαη ην πην θνηλφ ζέκα πνπ απεηθνλίδεηαη ζηηο πεξηζζφηεξεο δσγξαθηέο

228 208 (22) θαη αθνινπζνχλ ηα θαπζαέξηα εξγνζηαζίσλ (11) θαη ηα θαπζαέξηα - ρσξίο λα δηεπθξηλίδεηαη ε πεγή ηνπο (9). Αιιά θαη ζηηο εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ ηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ θαη ησλ εξγνζηαζίσλ κε πνζνζηά 88,2% θαη 88,1% αληίζηνηρα, ζεσξείηαη φηη έρνπλ ηελ θχξηα επζχλε γηα ην θαηλφκελν. Έηζη θαη νη ιχζεηο πνπ πξνηείλνληαη έρνπλ ζρέζε κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπο, θαζψο ζηα βαζηθά κέηξα πνπ ππνζηεξίδνπλ ηα παηδηά γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο είλαη ν πεξηνξηζκφο ησλ απηνθηλήησλ (19 παηδηά), ε ρξήζε ηνπ πνδήιαηνπ (16 παηδηά) θαη ε ρξήζε κέζσλ καδηθήο κεηαθνξάο (15 παηδηά). Αλάινγα νη πην δεκνθηιείο απαληήζεηο ζηα εξσηεκαηνιφγηα θιεηζηνχ ηχπνπ αθνξνχλ ηα ιηγφηεξα απηνθίλεηα (92,4%) θαη ηα κηθξφηεξα απηνθίλεηα (83,9%). Οη επφκελεο αηηίεο πνπ επηζεκαίλνληαη απφ ηα πεξηζζφηεξα παηδηά είλαη ε ξύπαλζεκόιπλζε (22 παηδηά) θαη ηα ζθνππίδηα (19). Σα αλαθέξνπκε θαη ηα δχν καδί γηαηί πνιιέο θνξέο ηα ίδηα ηα παηδηά απνδίδνπλ ηε ξχπαλζε ζηα ζθνππίδηα (θάπνηεο θαη ζηα θαπζαέξηα). Αθφκε θαη ζηελ εξψηεζε ηη είλαη θιηκαηηθή αιιαγή ε έθηε πην δεκνθηιήο απάληεζε αλαθέξεηαη ζηε ξχπαλζε. Δπίζεο απφ ηηο δσγξαθηέο βιέπνπκε φηη πνιιέο απεηθνλίδνπλ ηα ζθνππίδηα (11), ηε ξχπαλζε (8) θαη ηελ αλαθχθισζε (5). Έηζη δελ είλαη ηπραίν φηη ζαλ κέζν αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ηα πεξηζζφηεξα παηδηά (22) αλαθέξνπλ ηε ζσζηή δηαρείξηζε ησλ ζθνππηδηψλ θαη ηελ αλαθχθισζε (14). Αθφκε θαη ζηα εξσηεκαηνιφγηα θιεηζηνχ ηχπνπ ε αλαθχθισζε κε πνζνζηφ 82,9% είλαη ην επφκελν πην δεκνθηιέο κέζν ελαληίνλ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, κεηά απ απηά πνπ έρνπλ ζρέζε κε ηε ρξήζε ηνπ απηνθηλήηνπ. Ζ «ηξύπα ηνπ όδνληνο» ζεσξείηαη επίζεο απφ πνιιά παηδηά σο αηηία ηνπ θαηλνκέλνπ (16 αλαθνξέο ζηα εξσηεκαηνιφγηα αλνηρηνχ ηχπνπ), πνπ ζπλήζσο ζπλδέεηαη κε ηε ρξήζε ζπξέη (10 αλαθνξέο). Αλάινγα απνηειέζκαηα δείρλνπλ ηφζν νη δσγξαθηέο, φπνπ 12 παηδηά απεηθνλίδνπλ ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο, φζν θαη νη εξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ, φπνπ ην 73,7% ησλ καζεηψλ ηελ αλαθέξεη σο αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ην 74,6% απηψλ πξνηείλεη σο κέηξν αληηκεηψπηζήο ηεο ηε κε ρξήζε ζπξέη. Σε κε ρξήζε ζπξέη πξνηείλνπλ θαη 10 παηδηά ζηα εξσηεκαηνιφγηα αλνηρηνχ ηχπνπ (είλαη ν φγδννο ζηε ζεηξά ηξφπνο πνπ πξνηείλεηαη). Βέβαηα γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο καζεηέο δελ είλαη μεθάζαξνη νχηε νη κεραληζκνί ησλ θαηλνκέλσλ νχηε ε κεηαμχ ηνπο ζρέζε, γεγνλφο πνπ γίλεηαη αληηιεπηφ θαη απφ ηηο απαληήζεηο ηνπο ζηελ εξψηεζε «Ση είλαη ε θιηκαηηθή αιιαγή», φπνπ ε πέκπηε πην δεκνθηιήο απάληεζε (12 παηδηά) αλαθέξεη ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο. Πνιιά κάιηζηα παηδηά (10) θαηαγξάθνπλ ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο θαη ζαλ απνηέιεζκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, θαηαηάζζνληάο ηελ ζηελ έθηε ζέζε ησλ πην πηζαλψλ απνηειεζκάησλ. Σέινο ε θαηαζηξνθή ησλ δαζώλ είλαη κία αηηία πνπ ελψ αλαθέξνπλ 7 παηδηά ζηηο εξσηήζεηο αλνηρηνχ ηχπνπ, ηελ επηβεβαηψλεη ην 83% ησλ καζεηψλ ζην εξσηεκαηνιφγην θιεηζηνχ ηχπνπ, φπνπ κάιηζηα ην 88,9% πξνηείλεη ηε δεληξνθχηεπζε σο ιχζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Χο πξνο ηα απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ην πξψην πνπ θαηαγξάθεηαη απφ ηα πεξηζζφηεξα (40) παηδηά, αιιά θαη παξηζηάλεηαη ζηηο δσγξαθηέο ηνπο (19) είλαη ην ιηώζηκν ησλ πάγσλ. ην εξσηεκαηνιφγην θιεηζηνχ ηχπνπ θαηαιακβάλεη επίζεο πνιχ κεγάιν πνζνζηφ (90,7%), αιιά έξρεηαη ζηε δεχηεξε ζέζε κεηά ηελ εμαθάληζε ησλ δψσλ (94,9%).

229 209 Ζ αύμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο - ππεξζέξκαλζε, φπσο είλαη αλακελφκελν, ππάξρεη ζε πεξίνπηε ζέζε, αθνχ 29 καζεηέο ζηα εξσηεκαηνιφγηα αλνηρηνχ ηχπνπ θαη ην 87,2% ζηα εξσηεκαηνιφγηα θιεηζηνχ ηχπνπ ηελ αλαθέξνπλ ζαλ απνηέιεζκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, 31 ιέλε φηη είλαη ε θιηκαηηθή αιιαγή θαη 17 παηδηά δσγξαθίδνπλ γη απηήλ. Ζ εμαθάληζε δώσλ ελψ είλαη ην πιένλ αλαγλσξίζηκν απνηέιεζκα ζηα εξσηεκαηνιφγηα θιεηζηνχ ηχπνπ (94,9%), θαηέρεη ηελ έβδνκε ζέζε (9 παηδηά) ζ απηά ηνπ αλνηρηνχ ηχπνπ θαη δελ απεηθνλίδεηαη ζηα ηρλνγξαθήκαηα ησλ παηδηψλ ύγθξηζε κεηαμύ ηκεκάησλ θαη ζρνιείσλ Σύγθξηζε ηεο επίδνζεο αλά ζεκαηηθό άμνλα κεηαμύ ησλ ζρνιείσλ πσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη ζηελ ελφηεηα «Γνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ Δξσηήζεηο θιεηζηνχ ηχπνπ», απηέο νη εξσηήζεηο ρσξίζηεθαλ ζε πέληε θεληξηθνχο ζεκαηηθνχο άμνλεο: Σν πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξνζπκία ησλ παηδηψλ γηα δξάζε(εξσηήζεηο 1,6). Σηο γλψζεηο ησλ παηδηψλ γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ (εξσηήζεηο 1α-1ε). Σηο γλψζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (2α-2ε). Σηο γλψζεηο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (3α-3δ). Σηο γλψζεηο γηα ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (4α-4ηζ). χκθσλα κε φζα αλαθέξνπκε ζηελ ελφηεηα «Ζ επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ - Δπεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ησλ εξσηήζεσλ θιεηζηνχ ηχπνπ» ηνπ 5 νπ θεθαιαίνπ «Μεζνδνινγηθφ Πιαίζην», θάζε απάληεζε «βαζκνινγήζεθε» κε κία ηηκή απφ 1 έσο 5. πγθεθξηκέλα φηαλ ε ζσζηή απάληεζε ήηαλ ε θαηαθαηηθή δψζακε ζην «ίγνπξα λαη» ηελ ηηκή 5, ζην «Μάιινλ λαη» ηελ ηηκή 4, ζην «Γελ μέξσ» ηελ 3,ζην «Μάιινλ φρη» ηελ 2 θαη ζην «ίγνπξα φρη» ηελ 1. Αληίζηνηρα φηαλ ε ζσζηή απάληεζε ήηαλ ε αξλεηηθή δψζακε ζην «ίγνπξα φρη» ηελ ηηκή 5, ζην «Μάιινλ φρη» ηελ ηηκή 4, ζην «Γελ μέξσ» ηελ 3, ζην «Μάιινλ λαη» ηελ 2 θαη ζην «ίγνπξα λαη» ηελ 1. ηε ζπλέρεηα ππνινγίζακε γηα θάζε ηκήκα ηνπ δείγκαηφο καο ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ηνπ αλά ελφηεηα εξσηήζεσλ θαη ζπγθξίλακε κεηαμχ ηνπο ηηο επηδφζεηο απηέο. Γηα θάζε ελφηεηα ην ζεσξεηηθφ κέγηζην ηζνχηαη κε ην γηλφκελν ηνπ αξηζκνχ ησλ εξσηήζεσλ πνπ πεξηέρεη κε ην 5, ελψ ην ζεσξεηηθφ ειάρηζην κε ην 1. ηα δηαγξάκκαηα πνπ αθνινπζνχλ παξνπζηάδνπκε ζπγθεληξσηηθά ηνπο κέζνπο φξνπο ησλ επηδφζεσλ ησλ ηκεκάησλ ηνπ δείγκαηφο καο αλά νκάδα εξσηήζεσλ.

230 Μ.Ο. Μ.Ο. Μ.Ο ,8 8,6 8,4 8,2 8 7,8 7,6 7,4 7,2 8,0769 8,75 8,2222 7,7222 8,3043 3ο ΠΕΤΚΩΝ Σ2 3ο ΠΕΤΚΩΝ Σ1 1ο ΠΕΤΚΩΝ 43ο ΘΕ/ΝΙΚΗ 3ο ΔΙΑΒΑΣΩΝ Γξάθεκα 8.66 Μέζνη όξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ην πεξηβαιινληηθό ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξνζπκία γηα δξάζε αλά ηκήκα 18 17, , , , ,5 15, , ,7826 3ο ΠΕΤΚΩΝ Σ2 3ο ΠΕΤΚΩΝ Σ1 1ο ΠΕΤΚΩΝ 43ο ΘΕ/ΝΙΚΗ 3ο ΔΙΑΒΑΣΩΝ Γξάθεκα 8.67 Μέζνη όξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ην κεραληζκό ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ αλά ηκήκα , , , , ,5556 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 1ο ΡΕΥΚΩΝ 43ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.68 Μέζνη όξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο αλά ηκήκα

231 Μ.Ο. Μ.Ο , , , , ,5 26,7692 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ2 27,2917 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΣΤ1 26 1ο ΡΕΥΚΩΝ 28, ο ΘΕΣ/ΝΙΚΘΣ 26,0435 3ο ΔΙΑΒΑΤΩΝ Γξάθεκα 8.69 Μέζνη όξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο αλά ηκήκα 63 62, , , , , ,913 3ο ΠΕΤΚΩΝ Σ2 3ο ΠΕΤΚΩΝ Σ1 60,2917 1ο ΠΕΤΚΩΝ 62, ο ΘΕ/NΙΚΗ 61,6522 3ο ΔΙΑΒΑΣΩΝ Γξάθεκα 8.70 Μέζνη όξνη ησλ απαληήζεσλ γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο αλά ηκήκα Δζηηάδνληαο ζηα παξαπάλσ γξαθήκαηα ( ) δελ παξαηεξνχκε θάπνηα νκνηνκνξθία ζηηο «επηδφζεηο» ησλ δηαθφξσλ ηκεκάησλ, ψζηε λα κπνξνχκε λα πξνβνχκε ζε γεληθεχζεηο. Σν 43 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Θεζζαινλίθεο έρεη ηα θαιχηεξα απνηειέζκαηα φζν αθνξά ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ηηο πξάμεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηεο θαη ην Σ 2 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ ηα θαιχηεξα γηα ηηο αηηίεο ηνπ θαηλνκέλνπ. Σα ρεηξφηεξα απνηειέζκαηα γηα ην κεραληζκφ έρεη ην 3 ν Γ.ρ. Γηαβαηψλ, γηα ηηο αηηίεο θαη ηηο ζπλέπεηεο ην 1 ν Γ. ρ. Πεχθσλ θαη γηα ηηο πξάμεηο αληηκεηψπηζεο ην Σ 1 ηκήκα ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ. Απηφ πνπ ίζσο ζα άμηδε ζρνιηαζκνχ είλαη φηη ην 43 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Θεζζαινλίθεο ελψ έρεη ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο ζην γλσζηηθφ αληηθείκελν έρεη ην ρακειφηεξν κέζν φξν ζην πεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξνζπκία ησλ παηδηψλ γηα δξάζε, ηνπιάρηζηνλ φπσο απηά εθθξάζηεθαλ κέζα απφ ηηο απαληήζεηο ησλ καζεηψλ ζηηο ζπγθεθξηκέλεο εξσηήζεηο.

232 total Σύγθξηζε ηεο ζπλνιηθήο επίδνζεο κεηαμύ ησλ ζρνιείσλ Ζ ζχγθξηζε κεηαμχ ησλ ηκεκάησλ θαη ησλ ζρνιείσλ κπνξεί λα γίλεη κφλν ζην ζχλνιν, γηαηί νη επηκέξνπο νκάδεο εξσηήζεσλ δελ ζπληζηνχλ αμηφπηζηεο ππνθιίκαθεο, φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ζην θεθάιαην ηεο κεζνδνινγίαο γηα ηελ αμηνπηζηία ηνπ εξγαιείνπ. Οη ζπλνιηθέο επηδφζεηο ησλ καζεηψλ, ηηο νπνίεο ππνινγίζακε κε ηνλ ηξφπν πνπ αλαθέξνπκε ζηελ ελφηεηα ηεο επεμεξγαζίαο ησλ απνηειεζκάησλ, θαίλνληαη ζηνλ Πίλαθα 8.1 θαη ην Γξάθεκα Τπελζπκίδνπκε φηη γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηεο «ζπλνιηθήο επίδνζεο» (total) ιάβακε ην άζξνηζκα ησλ κέζσλ φξσλ ησλ επηδφζεσλ ησλ καζεηψλ θάζε ηκήκαηνο ζηηο εξσηήζεηο απφ 1α έσο 6, εθηφο απφ ηηο 1β, 2γ, 2δ, 3δ, 4β, 4γ, 4ηε (πνπ είρακε αθαηξέζεη θαηά ηνλ θαζνξηζκφ ηεο αμηνπηζηίαο ηνπ εξγαιείνπ) θαη 4ηζ θαη 5(πνπ είλαη εκηαλνηθηνχ θαη αλνηθηνχ ηχπνη θαη δε βαζκνινγνχληαη), θαη ζηε ζπλέρεηα πξνρσξήζακε ζηε ζχγθξηζή ηνπο. Πίλαθαο 8.1 πλνιηθή επίδνζε ησλ καζεηώλ αλά ηκήκα Σ2 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ (Ν=25) Σ1 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ (Ν=23) 1 ν ΠΔΤΚΩΝ (N=24) 43 Ο ΘΔ/ΝΗΚΖ (Ν=17) 3 Ο ΓΗΑΒΑΣΩΝ (N=23) total (Std.Dev.,Std. Er.Mean) 125,28 (11,823 2,365) 124,696 (10,119 2,11) 120,875 (13,566 2,769) 128,529 (10,47 2,54) 122,261 (8,889 1,854) ,28 124, , , , Σ2 3ο ΠΕΤΚΩΝ Σ1 3ο ΠΕΤΚΩΝ 1ο ΠΕΤΚΩΝ 43ο ΘΕ/ΝΙΚΗ 3ο ΔΙΑΒΑΣΩΝ Γξάθεκα 8.20 πλνιηθή επίδνζε ησλ καζεηώλ αλά ηκήκα Παξαηεξνχκε φηη κεγαιχηεξε επίδνζε ζην ζχλνιν ησλ επηιεγκέλσλ εξσηήζεσλ έρνπλ νη καζεηέο ηνπ 43 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Θεζζαινλίθεο θαη κηθξφηεξε απηνί ηνπ 1 νπ Γ. ρ. Πεχθσλ. πσο θαίλεηαη φκσο θαη απφ ηνλ Πίλαθα 8.2 δελ ππάξρνπλ ηδηαίηεξεο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ ζρνιείσλ. εκαληηθή δηαθνξά (ζθηαζκέλν κέξνο ηνπ πίλαθα) βξίζθνπκε

233 213 κφλν αλάκεζα ζην 43 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Θεζζαινλίθεο θαη ην 3 ν Γεκνηηθφ ρνιείν Γηαβαηψλ (sig. = 0,048, κηθξφηεξν απφ 0,05). Πίλαθαο 8.2 Έιεγρνο ηζόηεηαο κέζσλ ηηκώλ (t-test) ησλ επηδόζεσλ ησλ καζεηώλ αλά ηκήκα (df θαη Sig(2-tailed)) t- test (df, Sig.(2-tailed)) Σ2 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ (Ν=25) Σ1 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ (Ν=23) 1 ν ΠΔΤΚΩΝ (N=24) 43 Ο ΘΔ/ΝΗΚΖ (Ν=17) 3 Ο ΓΗΑΒΑΣΩΝ (N=23) Σ2 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ Σ1 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ 0,183 (46 0,855) 1 Ο ΠΔΤΚΩΝ 1,213 (47 0,231) 1,091 (45 0,281) 43 Ο ΘΔ/ΝΗΚΖ 0,915 (40 0,366) 1,167 (38 0,250) 1,949 (39 0,059) 3 Ο ΓΗΑΒΑΣΩΝ 0,993 (46 0,326) 0,867 (44 0,391) 0,412 (45 0,682) 2,044 (38 0,048)

234 ΠΟΟΣΟ % 214 Κεθάιαην 9 ν Αμηνιόγεζε ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο 9.1. Παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε ηε ζπλέρεηα παξαζέηνπκε ηα επξήκαηα απφ ηελ επεμεξγαζία ηνπ θιεηζηνχ εξσηεκαηνινγίνπ πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε. Παξνπζηάδνπκε ρσξηζηά ηηο ζσζηέο θαη ηηο ιάζνο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ γηα θάζε νκάδα εξσηήζεσλ, δειαδή πξψηα ηηο ζσζηέο θαη ηηο ιάζνο απαληήζεηο πνπ έρνπλ ζρέζε κε ηε θηινπεξηβαιινληηθή ζηάζε ησλ παηδηψλ θαη ζηε ζπλέρεηα κε ηηο γλψζεηο ηνπο γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηηο αηηίεο, ηηο ζπλέπεηεο θαη ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. ηα παξαθάησ δηαγξάκκαηα, φπσο θαη ζε πξνεγνχκελα, ζεκεηψλνπκε (ΟΥΗ) δίπια ζε θάπνηα εξψηεζε φηαλ παξνπζηάδνπκε ηηο αξλεηηθέο απαληήζεηο πνπ αληηζηνηρνχλ ζε απηή, ελψ φηαλ παξνπζηάδνπκε ηηο θαηαθαηηθέο απαληήζεηο δε ζεκεηψλνπκε ηίπνηε. Γηα παξάδεηγκα, ζην ρήκα 1.73 ηα πνζνζηά πνπ παξνπζηάδνπκε αληηζηνηρνχλ ζηα παηδηά πνπ απαληνχλ θαηαθαηηθά ζηελ εξψηεζε αλ ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα είλαη πνιχ ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη αξλεηηθά ζηελ εξψηεζε αλ ην νμπγφλν είλαη πνιχ ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Καη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο νη ζπγθεθξηκέλεο απαληήζεηο πνπ παξνπζηάδνπκε είλαη ζσζηέο Πεξηβαιινληηθό ελδηαθέξνλ θαη πξόζεζε γηα δξάζε Τα ηθτιματα που ζχουν ςχζςθ με το περιβάλλον με απαςχολοφν αρκετά. 61,6 64 κα ζκανεσ κάποιεσ ενζργειεσ που κα περιόριηαν τθν κλιματικι αλλαγι ακόμθ κι αν χρειαηόταν να αλλάξεισ αγαπθμζνεσ ςου ςυνικειεσ; ΡΙΝ ΜΕΤΑ Γξάθεκα 9.1 σζηέο απαληήζεηο γηα ην πεξηβαιινληηθό ελδηαθέξνλ θαη ηελ πξόζεζε γηα δξάζε

235 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % 215 Χο πξνο ηε θηινπεξηβαιινληηθή ζηάζε ησλ παηδηψλ δελ παξαηεξνχκε θακία νπζηαζηηθή δηαθνξνπνίεζε πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε. πγθεθξηκέλα ην ζχλνιν ησλ παηδηψλ (100%) εμέθξαδε θαη εμαθνινπζεί λα εθθξάδεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ γηα ην πεξηβάιινλ, ελψ ζρεδφλ ζηαζεξφ αιιά ζαθψο ρακειφηεξν απφ ην πξναλαθεξζέλ είλαη ην πνζνζηφ ησλ καζεηψλ πνπ δειψλνπλ φηη ζα έθαλαλ θάπνηεο ελέξγεηεο γηα λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή, αθφκε θαη αλ ρξεηαδφηαλ λα αιιάμνπλ θάπνηεο αγαπεκέλεο ηνπο ζπλήζεηεο. (Γξάθεκα 9.1). Παξφιν πνπ νη γλψζεηο ησλ καζεηψλ, φπσο θαίλεηαη θη απφ ηελ παξνπζίαζε ησλ επφκελσλ απνηειεζκάησλ απμήζεθε ζεκαληηθά ηα παηδηά δε θαίλνληαη πεξηζζφηεξν πξφζπκα γηα δξάζε Μεραληζκόο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ ,7 Το μεκάνιο είναι πολφ ςθμαντικό αζριο του κερμοκθπίου ,6 76,9 Θ κλιματικι αλλαγι ζχειςχζςθ με το φαινόμενο του κερμοκθπίου. 57,7 Το διοξείδιο του άνκρακα είναι πολφ ςθμαντικό αζριο του κερμοκθπίου. 34,6 Το φαινόμενο του κερμοκθπίου οφείλεται μόνο ςτισ ενζργειεσ των ανκρϊπων.(οχι) 11,5 84 Το οξυγόνο είναι πολφ ςθμαντικό αζριο του κερμοκθπίου.(πχι) ΡΙΝ ΜΕΤΑ Γξάθεκα 9.2 ζεξκνθεπίνπ σζηέο απαληήζεηο γηα ην κεραληζκό ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ πσο θαίλεηαη θη απφ ην Γξάθεκα 9.2 ε κεγάιε πιεηνλφηεηα ησλ παηδηψλ κεηά ηε δηδαζθαιία απαληάεη ζσζηά ζην ζχλνιν ησλ εξσηήζεσλ πνπ αθνξνχλ ηνπο κεραληζκνχο ηνπ θαηλνκέλνπ ην ζεξκνθεπίνπ. Ηδηαίηεξα αμηνζεκείσηε είλαη ε αχμεζε ησλ ζσζηψλ απαληήζεσλ γηα ην κεζάλην απφ 7,7% ζε 96% θαη γηα ην νμπγφλν απφ 11,5% ζε 84%.

236 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Οι εκπομπζσ καυςαερίων από τα αυτοκίνθτα. 96,1 Οι εκπομπζσ καυςαερίων από τα εργοςτάςια. 57,7 Θ χριςθ άνκρακα και πετρελαίου από τθ Δ.Ε.Θ ,4 Θ κζρμανςθ των ςπιτιϊν. 76,9 92 Θ καταςτροφι των τροπικϊν δαςϊν. ΡΙΝ ΜΕΤΑ 53,9 88 Θ ψφξθ των ςπιτιϊν (κλιματιςτικά). 19,2 64 Θ μείωςθ του όηοντοσ ςτο ανϊτερο ςτρϊμα τθσ ατμόςφαιρασ (τρφπα του όηοντοσ) (ΟΧΙ) Γξάθεκα 9.3 σζηέο απαληήζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Καη ζ απηή ηελ νκάδα εξσηήζεσλ ηα απνηειέζκαηα κεηά ηε δηδαζθαιία είλαη πνιχ ηθαλνπνηεηηθά, αθνχ ζ φιεο ζρεδφλ ηηο εξσηήζεηο ε κεγάιε πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ απάληεζε ζσζηά (Γξάθεκα 9.3). Θεκειηψδνπο ζεκαζίαο είλαη ε γλψζε ηνπο γηα ηε ζπλεηζθνξά ηεο θαχζεο ησλ νξπθηψλ θαπζίκσλ απφ ηε Γ.Δ.Ζ. ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ε νπνία απμήζεθε ζεκαληηθά απφ 57,7% ζε 96%. Σν πνζνζηφ ησλ καζεηψλ πνπ δελ πηζηεχνπλ φηη ε «ηξχπα ηνπ φδνληνο» ζπκβάιιεη ζηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε απφ 19,2% αλήιζε ζε 64%, κεηαβνιή αξθεηά νπζηαζηηθή, ε νπνία σζηφζν ρξεηάδεηαη πεξαηηέξσ βειηίσζε. Δλψ φκσο νη ζσζηέο απαληήζεηο ζηελ πξνεγνχκελε εξψηεζε πνπ ζπλδέεη ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή απμήζεθαλ ζε πνζνζηφ 45% επί ηνπ ζπλφινπ ησλ παηδηψλ, παξάιιεια απμήζεθαλ (ζε κηθξφηεξν βέβαηα πνζνζηφ 14%) θαη νη ιάζνο απαληήζεηο ζηελ εξψηεζε πνπ δηεξεπλά αλ ε ρξήζε ζπξέη είλαη αηηία ηνπ θαηλνκέλνπ (Γξάθεκα 9.4). πγθεθξηκέλα παξαηεξνχκε φηη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε ζηε ζρεηηθή εξψηεζε έρνπκε δχν ηάζεηο. Σα «δελ μέξσ» κεηψλνληαη θαη αληηθαζίζηαληαη απφ ηε ιάζνο απάληεζε, ελψ ηα παηδηά πνπ απαληνχζαλ ζσζηά, αιιά ρσξίο βεβαηφηεηα («κάιινλ φρη») είλαη πιένλ ζίγνπξα φηη ε ζσζηή απάληεζε είλαη ε αξλεηηθή. (Γξάθεκα 9.5)

237 ΠΟΟΣΟ % ΠΟΟΣΟ % ΡΙΝ ΜΕΤΑ 20 0 Θ χριςθ ςπρζι Γξάθεκα 9.4 Λάζνο απαληήζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ,1 26,9 19,2 19,2 11,5 ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΡΙΝ Γξάθεκα 9.5 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 2δ «Πηζηεύεηο όηη ε ρξήζε ζπξέη θάλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πην έληνλε;», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε Σπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Ήδε απφ ηε ζπκπιήξσζε ηνπ αξρηθνχ εξσηεκαηνιφγηνπ θάλεθε φηη ε ελεκέξσζε ησλ παηδηψλ γηα ηελ εμαθάληζε θάπνησλ εηδψλ, ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ θαη ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο σο απνηειέζκαηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ήηαλ εμαηξεηηθή, ζε πνζνζηφ κεγαιχηεξν απφ 92%, ην νπνίν δηαηεξήζεθε ζηα ίδηα επίπεδα. εκαληηθή κεηαβνιή ππήξμε ζρεηηθά κε ηελ μεξαζία, φπνπ ην πνζνζηφ ησλ ζσζηψλ απαληήζεσλ απμήζεθε απφ 69,20% ζε 96%, ελψ ιίγν κηθξφηεξε είλαη ε αχμεζε ζηηο ζσζηέο απαληήζεηο πνπ αθνξνχλ ηηο πιεκκχξεο. πγθεθξηκέλα ην πνζνζηφ ησλ παηδηψλ πνπ δελ πηζηεχεη φηη αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε ιηγφηεξεο πιεκκχξεο απμήζεθε απφ 65,4% ζε 80% (Γξάθεκα 9.6). Πνιχ κεγάιε αχμεζε, πεξίπνπ 60% ζην ζχλνιν ησλ καζεηψλ (68% έλαληη ηνπ αξρηθνχ 7,7%), ζεκείσζε ν αξηζκφο απηψλ πνπ δελ πηζηεχεη πιένλ φηη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ζα πάζνπλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο, αλ θαη ην έλα ηξίην πεξίπνπ ησλ παηδηψλ εμαθνινπζεί λα έρεη ιάζνο αληίιεςε επί ηνπ ζέκαηνο ΣΤ2 3ο ΡΕΥΚΩΝ ΜΕΤΑ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ

238 ΠΟΟΣΟ % ΠΟΟΣΟ % ,1 96,1 69,2 92, , ΡΙΝ ΜΕΤΑ ,7 15,3 Κάποια ηϊα και φυτά κα εξαφανιςτοφν. Θα λιϊςουν οι πάγοι ςτουσ πόλουσ. Θα ζχουμε περιςςότερθ ξθραςία ςτθ γθ. Θ γθ κα γίνει πιο κερμι. Θα ζχουμε λιγότερεσ πλθμμφρεσ ςτθ γθ (ΟΧΙ) Ρεριςςότεροι άνκρωποι κα πάκουν καρκίνο του δζρματοσ (ΟΧΙ) Θα ζχουμε περιςςότερουσ ςειςμοφσ (ΟΧΙ) Γξάθεκα 9.6 σζηέο απαληήζεηο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Ζ ρεηξφηεξε επίδνζε αθνξά ηελ εξψηεζε πνπ εμεηάδεη αλ νη ζεηζκνί απνηεινχλ ζπλέπεηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, αθνχ ηα παηδηά πνπ δε ζπλδένπλ απηά ηα δχν θαηλφκελα απμήζεθαλ θαηά 33% ηνπ ζπλφινπ πεξίπνπ (απφ 15,3% ζε 48%), φκσο αθφκε ζρεδφλ ηα κηζά δε γλσξίδνπλ ηε ζσζηή απάληεζε. απηή ηελ εξψηεζε νη ιάζνο απαληήζεηο παξέκεηλαλ ζρεδφλ νη ίδηεο (40% απφ 42,3%), ελψ έλα πνιχ κεγάιν κέξνο ησλ παηδηψλ πνπ αξρηθά δήισλε «δελ μέξσ» (30% ηνπ ζπλφινπ), κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε απάληεζε ζσζηά θαη κάιηζηα κε βεβαηφηεηα (Γξάθεκα 9.7) , , , ,5 3,8 ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ ΣΤ2 ΡΙΝ ΣΤ2 ΜΕΤΑ Γξάθεκα 9.7 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 3δ «Αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ζα έρνπκε πεξηζζόηεξνπο ζεηζκνύο;», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε

239 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % Τξόπνη αληηκεηώπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ΡΙΝ , Αν χρθςιμοποιοφμε λιγότερο τα αυτοκίνθτά μασ και μετακινοφμαςτε με άλλουσ τρόπουσ. Αν δε χρθςιμοποιοφμε τόςα πολλά τηιπάκια κι άλλα μεγάλα αυτοκίνθτα, αλλά μικρότερα που καταναλϊνουν λιγότερα καφςιμα για τθν ίδια διαδρομι. 69,2 Αν κάνουμε οικονομία ςτο ρεφμα. 57,7 Αν κλείνουμε τθν τθλεόραςθ μόνο με το τθλεκοντρόλ (ΟΧΙ) 3,8 ΜΕΤΑ Αν δεν αγοράηουμε καινοφρια ροφχα, αλλά φοράμε αυτά που είχαμε αγοράςει αρκετό καιρό πριν (αρκεί να μασ χωράνε ). Γξάθεκα 9.8 σζηέο απαληήζεηο γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ΡΙΝ , ,6 80,8 84 Αν ανάβουμε περιςςότερο το κερμοςίφωνα (ΟΧΙ) Αν φυτεφουμε περιςςότερα δζντρα. Αν λζμε και ςε άλλουσ ανκρϊπουσ αυτά που ξζρουμε για τθν κλιματικι αλλαγι. Αν ανακυκλϊνουμε περιςςότερα πράγματα ,9 Αν τρϊμε προϊόντα που παράγονται ςτθν περιοχι μασ και δεν τα φζρνουμε από πολφ μακριά. 15,3 ΜΕΤΑ Αν χρθςιμοποιοφμε τα πράγματα κάποιου που δεν τα χρειάηεται πλζον. Γξάθεκα 9.9 αιιαγήο σζηέο απαληήζεηο γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηεο θιηκαηηθήο

240 ΠΟΟΣΟ ΜΑΘΗΣΩΝ % 220 ΡΙΝ ,8 80 Αν τρϊμε λιγότερο κρζασ. 57,7 Αν ζχουμε περιςςότερουσ θλιακοφσ κερμοςίφωνεσ ςτα ςπίτια μασ ,2 Αν χρθςιμοποιοφμε περιςςότερο τα κλιματιςτικά το καλοκαίρι (ΟΧΙ) 30,8 60 Αν μονϊνουμε καλφτερα τα ςπίτια μασ. 48 ΜΕΤΑ 23 23,1 40 Αν περιςςότεροι Αν δε άνκρωποι χρθςιμοποιοφμε ςταματιςουν το τόςα πολλά ςπρζι κάπνιςμα (ΟΧΙ) (ΟΧΙ) Γξάθεκα 9.10 αιιαγήο σζηέο απαληήζεηο γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηεο θιηκαηηθήο πσο θαίλεηαη θαη απφ ηα παξαπάλσ γξαθήκαηα ( ) θάπνηεο δξάζεηο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ήηαλ θαη θαηά ηε ζπκπιήξσζε ηνπ αξρηθνχ εξσηεκαηνινγίνπ θαη εμαθνινπζνχλ λα είλαη πνιχ δεκνθηιείο ζηα παηδηά, ζε πνζνζηφ κεγαιχηεξν απφ 92%. Απηέο είλαη ε κείσζε ησλ απηνθηλήησλ, ε κε ρξήζε «κεγάισλ» θαη ελεξγνβφξσλ απηνθηλήησλ θαη ε δεληξνθχηεπζε. ηαζεξά ζε πνιχ πςειφ επίπεδν είλαη θαη ηα πνζνζηά ησλ παηδηψλ πνπ πηζηεχνπλ ζηελ αμία ηεο ελεκέξσζεο (92% απφ 80,8%), ηεο αλαθχθισζεο (88% απφ 84%) θαη ηεο κε ζπρλήο ιεηηνπξγίαο ηνπ ζεξκνζίθσλα (92% απφ 84,6%). Ηδηαίηεξα ελζαξξπληηθφ είλαη επίζεο ην πνζνζηφ ησλ καζεηψλ πνπ αλαγλσξίδεη πιένλ ηελ αμία ηεο εμνηθνλφκεζεο ξεχκαηνο (96% απφ 69,20%), θαζψο πξφθεηηαη γηα κία απιή πξάμε ηεο θαζεκεξηλφηεηάο πνπ αθνξά φινπο καο. Ζ ζπγθεθξηκέλε γλψζε ζα ιέγακε φηη ζπλδέεηαη κ απηή πνπ ήδε αλαθέξακε σο αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηε ρξήζε άλζξαθα θαη πεηξειαίνπ απφ ηε Γ.Δ.Ζ. δειαδή, φπνπ νη ζσζηέο απαληήζεηο επίζεο απμήζεθαλ απφ 57,7% ζε 96%. ε αλάινγν επίπεδν βξίζθεηαη θαη ν αξηζκφο ησλ παηδηψλ πνπ δελ πηζηεχεη φηη αλ θιείλνπκε ηελ ηειεφξαζε κφλν απφ ην ηειεθνληξφι βνεζάκε ζηελ αληηκεηψπηζή ηνπ πξνβιήκαηνο (96% απφ 57,7%). Δμαηξεηηθά ζεακαηηθή βειηίσζε ζεκείσζαλ νη γλψζεηο ησλ καζεηψλ γηα δξάζεηο πνπ ζπλδένληαη θπξίσο κε ηελ «θξπκκέλε ελέξγεηα» θαη ηελ θαηαλάισζή ηεο, φπσο απηέο πνπ έρνπλ ζρέζε κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θαηαλάισζεο γεληθά θαη ηεο θαηαλάισζεο θξέαηνο θαη πξντφλησλ πνπ παξάγνληαη καθξηά εηδηθφηεξα, θαζψο θαη κε ηελ επαλαρξεζηκνπνίεζε. Έηζη έλα επηπιένλ πνζνζηφ 92% ηνπ ζπλφινπ ησλ καζεηψλ, κεηά ηε δηδαζθαιία, ζεσξνχλ φηη ε κε αγνξά θαηλνχξησλ ξνχρσλ ζπκβάιιεη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (96% έλαληη ηνπ αξρηθνχ 3,8%) θαη 76% επηπιένλ πηζηεχνπλ ζηελ αμία ηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο θαηαλάισζεο θξέαηνο (80% έλαληη 3,8%). Δπίζεο 88% (απφ 26,9%) ησλ παηδηψλ πξνηείλεη γηα ηελ αληηκεηψπηζε

241 ΠΟΟΣΟ % 221 ηνπ πξνβιήκαηνο ηελ θαηαλάισζε εγρψξησλ πξντφλησλ θαη 88% (απφ 15,30%) ηε ρξεζηκνπνίεζε πξαγκάησλ πνπ είλαη άρξεζηα γηα θάπνηνλ άιιν (Γξάθεκα 9.9). Ληγφηεξν ζεακαηηθά, αιιά επίζεο ζεκαληηθά απνηειέζκαηα έρνπκε σο πξνο ηε ρξήζε ειηαθψλ ζεξκνζηθψλσλ (76% απφ 57,7%) θαη ηελ αμία ηεο κφλσζεο ησλ ζπηηηψλ (60% απφ 30,80%) (Γξάθεκα 9.10). Χζηφζν πέξα απφ ηηο νπζηαζηηθέο βειηηψζεηο πνπ παξαηεξνχκε ζην ζχλνιν ζρεδφλ ησλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ θαίλεηαη φηη αθφκε θαη κεηά ηε δηδαζθαιία ηα παηδηά εμαθνινπζνχλ λα έρνπλ θάπνηεο παξαλνήζεηο ζρεηηθά κε ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Απηέο ζρεηίδνληαη κε ηε δηαθνπή ηνπ θαπλίζκαηνο, ηε κε ρξήζε ζπξέη θαη θπξίσο ηελ πξνζηαζία ησλ ζπάλησλ δψσλ θαη θπηψλ. Χο πξνο ην θάπληζκα παξαηεξνχκε φηη κεηά ηελ παξέκβαζε νη ζσζηέο απαληήζεηο απμήζεθαλ απφ 23% ζε 48% (Γξάθεκα 9.10). Ηδηαίηεξα απμήζεθε ην πνζνζηφ ησλ καζεηψλ πνπ είλαη ζίγνπξνη φηη ε δηαθνπή ηνπ θαπλίζκαηνο δελ απνηειεί ηξφπν αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο (40% απφ 19,2%), κεηψζεθαλ αηζζεηά ηα «δελ μέξσ» (4% απφ 23,1%), φκσο πεξηνξίζηεθε ειάρηζηα ν αξηζκφο ησλ παηδηψλ πνπ πηζηεχνπλ φηη ε δηαθνπή ηνπ θαπλίζκαηνο βνεζάεη ζηε ιχζε ηνπ πξνβιήκαηνο (Γξάθεκα 9.11). Χο πξνο ηε ρξήζε ζπξέη νη ζσζηέο απαληήζεηο απμήζεθαλ απφ 23,1% ζε 40%, πνζνζηφ πνπ θπζηθά εμαθνινπζεί λα είλαη πνιχ ρακειφηεξν ηνπ επηζπκεηνχ (Γξάθεκα 9.11, 912). Ζ πην ζηαζεξή φκσο ελαιιαθηηθή αληίιεςε ησλ παηδηψλ θάλεθε φηη ήηαλ πσο ε πξνζηαζία ησλ άγξησλ δψσλ θαη θπηψλ ζπλεηζθέξεη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ππεξζέξκαλζεο, αθνχ νη ζσζηέο απαληήζεηο ζηε ζρεηηθή εξψηεζε φρη κφλν δελ απμήζεθαλ, αιιά παξνπζίαζαλ θαη κία ηάζε κείσζεο, κε απνηέιεζκα λα βξίζθνληαη ζην πνιχ ρακειφ επίπεδν ηνπ 36% (απφ 38,5%) (Γξάθεκα 9.13, 9.14) ,2 44 7,7 23,1 3,8 19,2 ΡΙΝ Γξάθεκα 9.11 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηδ «Μπνξνύκε λα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ πεξηζζόηεξνη άλζξσπνη ζηακαηήζνπλ ην θάπληζκα», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε ΜΕΤΑ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ

242 ΠΟΟΣΟ % ΠΟΟΣΟ % ΠΟΟΣΟ % ,1 34,6 19,2 7,7 15,4 ΡΙΝ ΜΕΤΑ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 9.12 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4β «Μπνξνύκε λα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ δε ρξεζηκνπνηνύκε ηόζα πνιιά ζπξέη», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε ,6 11,5 15,4 15,4 23,1 ΡΙΝ ΜΕΤΑ ΣΙΓΟΥΑ ΝΑΙ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΙ ΔΕΝ ΞΕΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΧΙ ΣΙΓΟΥΑ ΟΧΙ Γξάθεκα 9.13 Καηαλνκή απαληήζεσλ ζηελ εξώηεζε 4ηα «Μπνξνύκε λα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή αλ πξνζηαηεύνπκε ηα ζπάληα δώα θαη θπηά», πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε ,10 64,00 ΡΙΝ ΜΕΤΑ 20 0 Αν προςτατεφουμε τα ςπάνια ηϊα και φυτά Γξάθεκα 9.14 Λάζνο αληηιήςεηο γηα ηελ αληηκεηώπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο

243 Έιεγρνο ηζόηεηαο κέζσλ ηηκώλ (t-test) πξηλ θαη κεηά ηε δηδαζθαιία Γηα επηπιένλ έιεγρν ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο δηδαζθαιίαο καο, πξνρσξήζακε ζε ζχγθξηζε ηεο ζπλνιηθήο επίδνζεο ησλ καζεηψλ ηνπ ηκήκαηνο παξέκβαζεο (Σ 2 ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ) θαη ηνπ ηκήκαηνο αλαθνξάο (Σ 1 ηνπ 3 νπ Γεκνηηθνχ ρνιείνπ Πεχθσλ), πξηλ θαη κεηά ηε δηδαζθαιία. Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηεο ζπλνιηθήο επίδνζεο ησλ παηδηψλ (total), φπσο αλαθέξνπκε ζην θεθάιαην Ζ επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ-δπεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ησλ εξσηήζεσλ θιεηζηνχ ηχπνπ, ιάβακε ην άζξνηζκα ησλ κέζσλ φξσλ ησλ επηδφζεσλ ησλ καζεηψλ ζηηο εξσηήζεηο απφ 1α έσο 6, εθηφο απφ ηηο 1β, 2γ, 2δ, 3δ, 4β, 4γ, 4ηε (πνπ είρακε αθαηξέζεη θαηά ηνλ θαζνξηζκφ ηεο αμηνπηζηίαο ηνπ εξγαιείνπ θαη αλαθέξνληαη ζηελ αλζξσπνγελή πξνέιεπζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο, θαη ηε ρξήζε ζπξέη σο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο σο απνηέιεζκά ηεο, ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ ζπξέη, ηεο θαηαλάισζεο θξέαηνο θαη ηελ επαλαρξεζηκνπνίεζε σο ηξφπν αληηκεηψπηζεο ηνπ θαηλνκέλνπ) θαη 4ηζ θαη 5(πνπ είλαη εκηαλνηθηνχ θαη αλνηθηνχ ηχπνη θαη δε βαζκνινγνχληαη). Σα απνηειέζκαηα παξνπζηάδνληαη ζηνπο παξαθάησ πίλαθεο πσο θαίλεηαη ζηνλ Πίλαθα 9.1, ε ζπλνιηθή επίδνζε ησλ καζεηψλ ηνπ Σ 2 ηκήκαηνο κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε είλαη ζαθψο πςειφηεξε απφ ηηο αληίζηνηρεο ηνπ ίδηνπ ηκήκαηνο πξηλ ηελ παξέκβαζε θαη ηνπ ηκήκαηνο αλαθνξάο θαη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο (πξηλ θαη κεηά). Παξαηεξνχκε επίζεο φηη έρνπκε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά κφλν γηα ην ηκήκα παξέκβαζεο Σ 2 πξηλ θαη κεηά ηε δηδαζθαιία (Πίλαθαο 9.4) θαη αλάκεζα ζηα δχν ηκήκαηα (Σ 2 θαη Σ 1 ) κεηά ηε δηδαζθαιία (Πίλαθαο 9.5), γεγνλφο πνπ θαλεξψλεη φηη ε παξέκβαζή καο είρε νπζηαζηηθά απνηειέζκαηα. H πην πάλσ επηζήκαλζε επηβεβαηψλεηαη θαη απφ ηνλ ππνινγηζκφ ηεο επίδξαζεο ηνπ κεγέζνπο (Size effect) κε ηε ρξήζε ηνπ ζπληειεζηή Cohen s d ν νπνίνο ππνινγίζζεθε ίζνο κε 1,6378 (Cohen, 1988, Soper, 2011) 1. Ζ δηδαθηηθή παξέκβαζε νδήγεζε εθηφο απφ ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξνπνίεζε ηεο επίδνζεο ησλ παηδηψλ θαη ζε πξαθηηθά ζεκαληηθή (practical significant) βειηίσζε ηεο επίδνζεο θαζψο ε επίδξαζε κεγέζνπο (size effect) φπσο θαηαγξάθεηαη απφ ηνλ ζπληειεζηή Cohen s d είλαη κεγάιε (Cohen, 1992). Αληίζεηα γηα ην ηκήκα αλαθνξάο, Σ 1 ηνπ 3 νπ Γ.ρ. Πεχθσλ, δελ παξαηεξείηαη ζεκαληηθή δηαθνξά ζηηο αξρηθέο θαη ηειηθέο επηδφζεηο ησλ καζεηψλ, θαζψο ν ζπληειεζηήο ζεκαληηθφηεηαο ειέγρνπ ήηαλ 0,66 (Πίλαθαο 9.3), ζαθψο κεγαιχηεξνο δειαδή απφ 0,05. Σν γεγνλφο απηφ θαλεξψλεη φηη ζην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ 1 Γηα ηνλ ππνινγηζκφ ηνπ ζπληειεζηή Cohen s d ρξεζηκνπνηείηαη ν παξαθάησ ηχπνο, φπνπ x 1 θαη x 2 είλαη νη κέζνη φξνη ησλ νκάδσλ 1 θαη 2 θαη ζ 1 2 θαη ζ 2 2 ε δηαζπνξά ησλ νκάδσλ 1 θαη 2 αληίζηνηρα.

244 224 κεζνιάβεζε κεηαμχ ησλ δχν δηεξεπλήζεσλ δελ έιαβε ρψξα θάπνην ζεκαληηθφ εμσηεξηθφ γεγνλφο πνπ επεξέαζε ηηο γλψζεηο ησλ καζεηψλ γηα ην ζέκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο πνπ καο αθνξά. Έηζη επηβεβαηψλεηαη φηη ν κφλνο παξάγνληαο πνπ είλαη ππεχζπλνο γηα ηε κεηαβνιή ησλ επηδφζεσλ ησλ καζεηψλ ηνπ ηκήκαηνο παξέκβαζεο Σ 2 ηνπ ίδηνπ ζρνιείνπ είλαη ε δηδαζθαιία καο. Δπηπξνζζέησο ελψ αξρηθά ηα δχν ηκήκαηα δελ είραλ ζεκαληηθή δηαθνξά κεηαμχ ηνπο (sig.=0,855 Πίλαθαο 9.2), κεηά ηελ εθαξκνγή ηεο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο ν ζπληειεζηήο ζεκαληηθφηεηαο (sig) παίξλεη κεδεληθή ηηκή (Πίλαθαο 9.5), γεγνλφο πνπ θαλεξψλεη φηη δηαθνξνπνίεζε ησλ επηδφζεσλ ησλ δχν ηκεκάησλ είλαη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή. Πίλαθαο 9.1. πλνιηθή επίδνζε πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε Total ΠΡΗΝ (Std.Dev., Std. Er.Mean) Total ΜΔΣΑ (Std.Dev., Std. Er.Mean) Σ2 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ (Ν=25) 125,28 (11,823 2,365) 146,96 (13,151 2,63) Σ1 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ (Ν=23) 124,696 (10,119 2,11) 123,520 (8,262 1,65) Πίλαθαο 9.2 Έιεγρνο ηζόηεηαο κέζσλ ηηκώλ (t-test) ζηα ηκήκαηα παξέκβαζεο (Σ 2 ) θαη αλαθνξάο (Σ 1 ) πξηλ ηε δηδαζθαιία t- test (df, Sig.(2-tailed)) Σ2 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ ΠΡΗΝ (Ν=25) Σ1 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ ΠΡΗΝ (Ν=23) 0,183 (46 0,855) Πίλαθαο 9.3 Έιεγρνο ηζόηεηαο κέζσλ ηηκώλ (t-test) ζην ηκήκα αλαθνξάο (Σ 1 ) πξηλ θαη κεηά ηε δηδαζθαιία t- test (df, Sig.(2-tailed)) Σ1 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ ΜΔΣΑ (Ν=25) Σ1 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ ΠΡΗΝ (Ν=23) 0,442 (46, 0,66)

245 225 Πίλαθαο 9.4 Έιεγρνο ηζόηεηαο κέζσλ ηηκώλ (t-test) ζην ηκήκα παξέκβαζεο (Σ 2 ) πξηλ θαη κεηά ηε δηδαζθαιία t- test (df, Sig.(2-tailed)) Σ2 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ ΜΔΣΑ (Ν=25) Σ2 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ ΠΡΗΝ (Ν=25) 6,130 (48 0,000) Πίλαθαο 10.5 Έιεγρνο ηζόηεηαο κέζσλ ηηκώλ (t-test) ζηα ηκήκαηα παξέκβαζεο (Σ 2 ) θαη αλαθνξάο (Σ 1 ) κεηά ηε δηδαζθαιία Σ2 t- test 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ (df, Sig.(2-tailed)) ΜΔΣΑ (Ν=25) Σ1 3 Ο ΠΔΤΚΩΝ ΜΔΣΑ (Ν=25) 7,546 (48, 0,000) 9.3. Αμηνιόγεζε ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο Αμηνιόγεζε ηνπ καζεζηαθνύ ηνκέα Σα πξψηα ζπκπεξάζκαηα ηεο αμηνιφγεζεο ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο κνηάδνπλ ηδηαίηεξα ελζαξξπληηθά, αθνχ ν έιεγρνο ηζφηεηαο κέζσλ ηηκψλ (t-test) έδεημε φηη ππάξρεη ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά ζηηο επηδφζεηο ησλ καζεηψλ ηνπ ηκήκαηνο παξέκβαζεο (πξηλ θαη κεηά) θαη ηνπ ηκήκαηνο ειέγρνπ θαη κάιηζηα ε δηαθνξά απηή, κε ρξήζε ηνπ ζπληειεζηή Cohen s d, θάλεθε φηη είλαη κεγάιε. Ζ πνηνηηθή επεμεξγαζία ησλ απνηειεζκάησλ έδεημε φηη νη πξνυπάξρνπζεο γλψζεηο ησλ παηδηψλ πνπ ήηαλ ζχκθσλεο κε ην επηζηεκνληθφ πξφηππν εληζρχζεθαλ ζε πνιχ ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ, ελψ νη παξαλνήζεηο γεληθά κεηψζεθαλ, φκσο ζε κηθξφηεξν βαζκφ. Οη καζεηέο θάλεθε φηη θαηαλφεζαλ φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή έρεη ζρέζε κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θη φηη απηφ είλαη έλα θπζηθφ θη φρη απνθιεηζηηθά αλζξσπνγελέο θαηλφκελν. Δπίζεο κεηά ηελ παξέκβαζε ήηαλ ζε ζέζε λα αλαγλσξίδνπλ ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ην κεζάλην σο βαζηθά αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Δπηπιένλ αληηιήθζεθαλ φηη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ δελ έρεη αηηηψδε εμάξηεζε απφ ην νμπγφλν. Ζ ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ (88% έσο 100%), θαηά ηελ επεμεξγαζία ηνπ δεχηεξνπ εξσηεκαηνινγίνπ, είρε πιένλ ζσζηέο απφςεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, θαζψο ππεχζπλεο γη απηή ζεσξνχζε φρη κφλν ηηο εθπνκπέο θαπζαεξίσλ απφ ηα απηνθίλεηα θαη ηα εξγνζηάζηα (φπσο πίζηεπε θαη πξηλ ηελ παξέκβαζε), αιιά θαη ηε ρξήζε άλζξαθα θαη πεηξειαίνπ απφ ηα εξγνζηάζηα

246 226 παξαγσγήο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο (Γ.Δ.Ζ.), ηε ζέξκαλζε θαη ηελ ςχμε ησλ ζπηηηψλ θαη ηελ θαηαζηξνθή ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ. Μεηά ηε δηδαζθαιία ππεξηξηπιαζηάζηεθαλ νη καζεηέο πνπ δελ πίζηεπαλ φηη ε κείσζε ηνπ φδνληνο ζην αλψηεξν ζηξψκα ηεο αηκφζθαηξαο πξνθαιεί ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, φκσο ην πνζνζηφ ηνπο εμαθνινπζεί λα κελ είλαη πνιχ πςειφ (64%) θαη ζίγνπξα ρξεηάδεηαη πεξηζζφηεξε δνπιεηά γηα λα βειηησζεί. Σν ζρεηηθά πεξηνξηζκέλν απηφ πνζνζηφ νθείιεηαη θπξίσο ζε δχν παξάγνληεο. Ο έλαο είλαη ε δπζθνιία ζηελ αιιαγή ησλ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα εμαηηίαο ηεο θχζεο ηνπ, πνπ είλαη πέξα απφ ηελ άκεζε εκπεηξία ησλ παηδηψλ θαη ην γεγνλφο φηη ε θαηαλφεζή ηνπ απαηηεί ηε κειέηε ησλ ελλνηψλ θαη ηελ ηθαλφηεηα εξκελείαο αθεξεκέλσλ ζπκβφισλ. Δπηπιένλ νη πξνυπάξρνπζεο ηδέεο ησλ καζεηψλ απνηεινχλ έλα ινγηθφ λνεηηθφ κνληέιν πνπ εξκελεχεη πνιχ ηθαλνπνηεηηθά, θαηά ηα παηδηά, ην ξφιν ηεο ηξχπαο ηνπ φδνληνο ζηελ ελίζρπζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, επνκέλσο δε ληψζνπλ ηελ αλάγθε λα ηηο απνξξίςνπλ. Ο δεχηεξνο παξάγνληαο ζρεηίδεηαη κε ηνπο ζηφρνπο ηεο δηθήο καο εξγαζίαο, ν βαζηθφηεξνο απφ ηνπο νπνίνπο ήηαλ ε επαηζζεηνπνίεζε ησλ καζεηψλ γηα ην ζέκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ε παξφηξπλζή ηνπο γηα αλάιεςε δξάζεσλ, ζε πξνζσπηθφ θπξίσο επίπεδν, γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο. Γηα ηελ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ απαξαίηεηε ήηαλ θαη ε γλσξηκία ησλ παηδηψλ κε ην θαηλφκελν ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο θαη ην κεραληζκφ ηνπ θαη ε απνζχλδεζή ηνπ απφ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. ια ηα παξαπάλσ είλαη εμαηξεηηθά πνιχπινθα θαη πνιππαξαγνληηθά θαηλφκελα θαη ε δηδαζθαιία ηνπο, εθηφο ησλ άιισλ, απαηηεί πνιχ ρξφλν. Καζψο φκσο ν ζπλνιηθφο ρξφλνο πνπ είρακε ζηε δηάζεζή καο γηα ηελ νινθιήξσζε ηεο παξέκβαζεο ήηαλ πεξηνξηζκέλνο, δε ζειήζακε λα αθηεξψζνπκε κεγαιχηεξν ηκήκα ηνπ γηα ηε δηδαζθαιία ησλ κεραληζκψλ ησλ θαηλνκέλσλ, αθνχ ζεσξήζακε φηη ε αμηνπνίεζή ηνπ κε άιινπ είδνπο δξαζηεξηφηεηεο ζα ήηαλ πην απνηειεζκαηηθή θαη ζα εμππεξεηνχζε ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηνπο θχξηνπο ζηφρνπο ηεο δηδαζθαιίαο καο. Ζ κφλε ζρεηηθή κε ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο εξψηεζε ζηελ νπνία νη απαληήζεηο ησλ καζεηψλ είλαη ρεηξφηεξεο απφ ηηο αξρηθέο, αθνξά ηε ρξήζε ζπξέη, ε νπνία επίζεο ζπλδέεηαη κε ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο. ιεο νη απαληήζεηο πνπ αθνξνχζαλ ηηο ζπλέπεηεο ηνπ θαηλνκέλνπ βειηηψζεθαλ, κε απνηέιεζκα πάλσ απφ ην 92% ησλ καζεηψλ λα ζεσξεί φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ εμαθάληζε θάπνησλ εηδψλ, ζην ιηψζηκν ησλ πάγσλ, ζηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηεο γεο θαη ηεο μεξαζίαο θαη ην 80% ζηελ αχμεζε ησλ πιεκκπξψλ. Ζ κεγαιχηεξε βειηίσζε ζρεηίδεηαη κε ηελ εξψηεζε πνπ ζεσξεί ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο απνηέιεζκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, φπνπ φκσο, παξά ην γεγνλφο φηη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε νη ζσζηέο απαληήζεηο έγηλαλ ζρεδφλ ελληά θνξέο πεξηζζφηεξεο (68% απφ 7,7%), ρξεηάδεηαη επηπξφζζεηε ελίζρπζή ηνπο. Σν πνζνζηφ ηνπ 68% πηζαλφ λα νθείιεηαη ζηε γλψζε ησλ παηδηψλ φηη ηα θξνχζκαηα θαξθίλνπ ηνπ δέξκαηνο απμάλνληαη ιφγσ ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο, ηελ νπνία φκσο, αξθεηά απ απηά, εμαθνινπζνχλ λα ζπλδένπλ κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Σν κηθξφηεξν πνζνζηφ ζσζηψλ απαληήζεσλ ζ απηή ηελ ελφηεηα αθνξά ηελ εξψηεζε πνπ εμεηάδεη ηνπο ζεηζκνχο σο ζπλέπεηα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ζηελ νπνία παξφιν

247 227 πνπ νη ζσζηέο απαληήζεηο ηξηπιαζηάζηεθαλ εμαθνινπζνχλ λα κελ μεπεξλνχλ ην 50%. Χο πξνο ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηνπ θαηλνκέλνπ, ζ φιεο ηηο εξσηήζεηο εθηφο απφ κία, παξαηεξείηαη αχμεζε ησλ ζσζηψλ απαληήζεσλ ζε πνιχ ηθαλνπνηεηηθά πνζνζηά, πνπ ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο θξίλνληαη ηδηαίηεξα ζεακαηηθά. Έηζη κεηά ηε δηδαζθαιία νη καζεηέο ζε πνζνζηά κεγαιχηεξα απφ 92% αλαγλσξίδνπλ σο πηζαλέο ιχζεηο γηα ην πξφβιεκα ηε ρξήζε ιηγφηεξσλ θαη κηθξφηεξσλ (ιηγφηεξν ελεξγνβφξσλ) απηνθηλήησλ, ηελ εμνηθνλφκεζε ξεχκαηνο, ηελ απνθπγή ιεηηνπξγίαο ηεο ηειεφξαζεο ζε θαηάζηαζε αλακνλήο (θιείζηκν κφλν κε ην ηειεθνληξφι), ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ρξήζεο ηνπ ζεξκνζίθσλα, ηε δεληξνθχηεπζε θαη ηελ ελεκέξσζε θαη ζε πνζνζηφ 88% ηελ αλαθχθισζε. Αμίδεη λα επηζεκάλνπκε ηα πνιχ ελζαξξπληηθά ηειηθά πνζνζηά αιιά θπξίσο ηηο πξαγκαηηθά ζεακαηηθέο απμήζεηο ζσζηψλ απαληήζεσλ ζε ηέζζεξηο εξσηήζεηο πνπ ελέρνπλ ηελ θξπκκέλε ελέξγεηα. Απηέο ζρεηίδνληαη κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θαηαλάισζεο (κέζσ ηεο αγνξάο ιηγφηεξσλ ξνχρσλ), ηε κε ρξήζε πξντφλησλ πνπ πξνέξρνληαη απφ καθξηλέο πεξηνρέο, ηελ επαλαρξεζηκνπνίεζε θαη ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θαηαλάισζεο ηξνθψλ κε θξέαο. Δλψ πξηλ ηε δηδαζθαιία νη ζσζηέο απαληήζεηο ήηαλ 3,8%, 26,9%, 15,3% θαη3,8% αληίζηνηρα, κεηά ην πέξαο ηεο εθηνμεχηεθαλ ζε 96%, 88%, 88% θαη 80 %, ζεκείσζαλ δειαδή κία αχμεζε έσο θαη 25 θνξέο. Ζ κεγάιε απηή βειηίσζε θαηαδεηθλχεη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο νκαδηθήο δξαζηεξηφηεηαο ζεηξνζέηεζεο θαξηψλ απφ ηα παηδηά θαη ηεο αθήγεζεο ηζηνξίαο απφ ηελ εξεπλήηξηα. Μηθξφηεξε αχμεζε, αιιά κε ηθαλνπνηεηηθά ηειηθά απνηειέζκαηα (76%) είρακε θαη γηα ηηο εξσηήζεηο πνπ ζπλέδεαλ ηε ρξήζε ειηαθψλ ζεξκνζηθψλσλ θαη θιηκαηηζηηθψλ κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ πξνβιήκαηνο. Γηπιάζηεο ζσζηέο απαληήζεηο, κε ηειηθά ζσζηά απνηειέζκαηα φκσο πνπ πεξηνξίδνληαη ζην 60%, έρνπκε γηα ην ξφιν ηεο κφλσζεο ησλ ζπηηηψλ. Απηφο ν παξάγνληαο, αλ θαη αλαθέξεηαη θαη ζην βηβιίν ηεο θπζηθήο ηεο έθηεο ηάμεο, δελ είλαη νηθείνο γηα ηα παηδηά, αθνχ απφ ηελ ζπκπιήξσζε ησλ αξρηθψλ εξσηεκαηνινγίσλ είραλ εθθξάζεη ηηο απνξίεο ηνπο γηα ηε ζεκαζία ηεο ιέμεο «κφλσζε». Σέινο ππάξρνπλ ηξεηο εξσηήζεηο γηα ηηο νπνίεο αθφκε θαη κεηά ηελ παξέκβαζε ιηγφηεξα απφ ηα κηζά παηδηά απαληνχλ ζσζηά. ηηο δχν απφ απηέο, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε δηαθνπή ηνπ θαπλίζκαηνο θαη ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ ζπξέη, νη ζσζηέο απαληήζεηο ζρεδφλ δηπιαζηάζηεθαλ, νη παξαλνήζεηο φκσο παξακέλνπλ. Ζ ηειεπηαία εξψηεζε πνπ εμεηάδεη αλ κπνξνχκε λα βνεζήζνπκε λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή πξνζηαηεχνληαο ηα ζπάληα δψα θαη θπηά, είλαη θαη ε κφλε ηεο ελφηεηαο φπνπ ε δηδαζθαιία δε θάλεθε λα βνήζεζε ηνπο καζεηέο, αθνχ νη ιάζνο απαληήζεηο ζεκείσζαλ αχμεζε. Οη ελαιιαθηηθέο απηέο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ θαίλνληαη πνιχ ζηαζεξέο θαη ε αληηκεηψπηζή ηνπο απαηηεί πεξηζζφηεξν ζηνρεπφκελε δηδαζθαιία.

248 Αμηνιόγεζε ηνπ εθπαηδεπηηθνύ ζρεδηαζκνύ από ηα παηδηά Πέξα φκσο απφ ηνλ θαζαξά καζεζηαθφ ηνκέα, φπνπ νη ζηφρνη θαίλεηαη λα έρνπλ επηηεπρζεί ζε ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ, ζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δηδαζθαιίαο ηα παηδηά ζπκκεηείραλ κε ελζνπζηαζκφ θαη επραξίζηεζε. ε ζπδήηεζε θαη θαηαγξαθή ησλ εληππψζεσλ πνπ αθνινχζεζε έδεημαλ ηδηαίηεξα επραξηζηεκέλα, φρη κφλν γηαηί, φπσο δήισζαλ πέξαζαλ θαιά (έραζαλ θαη ηα θαλνληθά ηνπο καζήκαηα ), αιιά θαη γηαηί έκαζαλ ζεκαληηθά πξάγκαηα, ηα νπνία πξνηίζεληαη λα εθαξκφζνπλ. απηφ, ζχκθσλα θαη κε ηα ιφγηα ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ, ζπλέβαιαλ ζε κεγάιν βαζκφ ε ρξήζε ησλ επνπηηθψλ κέζσλ δηδαζθαιίαο κε ηελ πξνβνιή ειεθηξνληθήο παξνπζίαζεο θαη βίληεν. «Μνπ άξεζε πνπ ελεκεξώζεθα αλαιπηηθά θαη πηζηεύσ πσο ζα κνπ ρξεζηκεύζνπλ ζην κέιινλ κνπ. Πην πνιύ κνπ άξεζαλ ηα βηληεάθηα θαη ζα ήζεια λα ήηαλ πην πνιιά» (Αγφξη) «Σν κάζεκα απηό κε άξηζηα ην 10 παίξλεη 10 θη έκαζα πνιιά κ απηό.. Μνπ άξεζε ην video θαη νη θσηνηππίεο πνπ πήξακε θαη είδακε.» (Αγόξη) «Γελ ζα ήζεια λα αιιάμεη ηίπνηε ζην κάζεκα γηαηί κε ηνλ πξνηδέθηνξα θαη ηνλ ΤΠΟΛΟΓΙΣΗ είλαη απίζηεπην θαη ειπίδσ όηη ζα αζρνιεζνύκε κε ηελ θπξία θαη ζην γπκλάζην!!!» (Αγφξη) «Ήηαλ επράξηζηεο ώξεο γηαηί έκαζα επίζεο πσο κπνξώ λα θάλσ θαιύηεξν ηνλ θόζκν ζπλεηζθέξνληαο θη εγώ κε ζθέςεηο θαη πξάμεηο γηα ην θαιύηεξν κέιινλ ηνπ πιαλήηε. Δπίζεο ην κάζεκα δελ ήηαλ βαξεηό γηαηί εθηόο από θπιιάδηα θ.α. εξγαζηήθακε θαη κε ηνλ πξνηδέθηνξα. Ήηαλ κηα ζπλαξπαζηηθή εκπεηξία γηα κέλα.» (Κνξίηζη) «θαη κνπ άξεζε όηη ε θ. Αζαλαζία καο ηα δίδαμε ζηνλ πξνηδέθηνξα» (Κνξίηζη) «Δπίζεο κνπ άξεζε γηαηί θάλακε κάζεκα κε ππνινγηζηή θαη πξνηδέθηνξα. πλεξγάζηεθα κε άιιεο νκάδεο θαη πέξαζα ππέξνρα. Απηό πνπ έκαζα ζα κνπ ρξεζηκεύζεη θαη ζην κέιινλ. Πξέπεη λα ζώζνπκε ηνλ πιαλήηε!! Απηό ην κάζεκα δε ζα ην άιιαδα κε ηίπνηα!» (Αγφξη) Σα επνπηηθά κέζα δηδαζθαιίαο, ε ρξήζε ηνπ ππνινγηζηή, ε εξγαζία ζε νκάδεο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηα παηρλίδηα θίλεζαλ ην ελδηαθέξνλ ησλ καζεηψλ θαη δεκηνχξγεζαλ έλα ζεηηθφ παηδαγσγηθφ θιίκα. «Σν κάζεκα ήηαλ σξαίν θαη δηαζθεδαζηηθό θαη δε ζα ήζεια λα ήηαλ θάπσο αιιηώο» (Αγφξη) Σν κάζεκα ήηαλ δηαζθεδαζηηθό θαη ελδηαθέξνλ, γηαηί κάζακε πνιιά πξάγκαηα γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κέζα από παηρλίδηα, από εξγαζίεο θαη όια απηά καο έκεηλαλ ηα πεξηζζόηεξα πξάγκαηα. Άξα ελεκεξσζήθακε θαη δηαζθεδάζακε ηαπηόρξνλα. (Κνξίηζη) «Αθόκε έκαζα θαη θάηη πνιύ ζεκαληηθό γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Μνπ άξεζαλ όιεο νη εξγαζίεο πνπ θάλακε. Μνπ άξεζε πεξηζζόηεξν: ην παηρλίδη πνπ παίμακε έμσ ζην πξναύιην ηνπ ζρνιείνπ.» (Κνξίηζη)

249 229 Δθηφο φκσο απφ ηελ αίζζεζε επραξίζηεζεο θαίλεηαη φηη ηα παηδηά επαηζζεηνπνηήζεθαλ γηα ην ζέκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη άξρηζαλ λα δηακνξθψλνπλ κία δηαθνξεηηθή ζηάζε. «Μνπ άξεζε πνιύ απηό ην κάζεκα γηαηί έκαζα πνιιά γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ζα πξνζπαζήζσ λα ηελ πεξηνξίζσ» (Κνξίηζη) «Θα ζπκάκαη πνιιά πξάγκαηα όηαλ κεγαιώζσ» (Κνξίηζη) «Δπίζεο ζέισ λα δξάζνπλ όινη ζύληνκα» (Κνξίηζη) «Αλ όινη ελεκεξσλόκαζηε έηζη ίζσο κπνξέζνπκε λα κεηώζνπκε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή.»(κνξίηζη) «θαη ζα ην πσ ζε όινλ ηνλ θόζκν γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή γηα λα κπνξέζεη λα αιιάμνπκε πεξηβάιινλ» (Κνξίηζη) «Απηά ηα καζήκαηα πνπ θάλακε κνπ άξεζαλ πνιύ γηαηί κε απηά ηα ιίγα καζήκαηα έκαζα πνιιά πξάγκαηα πνπ δε ζα ηα κάζαηλα πνηέ ζηε δσή κνπ.» (Αγφξη) «..ηα καζήκαηα πνπ αθηεξώζακε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή λνκίδσ πσο ζα κνπ ρξεζηκεύζνπλ θαη ζα κνπ ρξεζηκεύζνπλ γηα όιε κνπ ηε δσή. Θα ήζεια λα θάλνπκε θη άιια καζήκαηα αιιά δπζηπρώο δε ζα θάλνπκε.» (Κνξίηζη) Γε ιείπνπλ βέβαηα θαη νη παξαλνήζεηο: «θαη λνκίδσ πσο κε βνήζεζε λα βειηησζώ θαη λα θάλσ όηη θαιύηεξν κπνξώ γηα λα κεησζεί ε ηξύπα ηνπ όδνληνο ή θαιύηεξα λα κελ απμεζεί θη άιιν.» (Κνξίηζη) ε γεληθέο γξακκέο ζα ιέγακε φηη ε δηδαζθαιία φπσο ηε βίσζαλ ηα παηδηά ζπλνςίδεηαη ζηα παξαθάησ ιφγηα: «Όια απηά πνπ θάλακε ζηελ αξρή κνπ άξεζαλ κόλν επεηδή ζα ράλακε κάζεκα. Μνπ θαηλόηαλ θάπσο βαξεηό όηαλ άθνπγα γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Σν πξώην κάζεκα δε κνπ άξεζε θαζόινπ επεηδή δελ ήμεξα ηίπνηα. ηελ πνξεία όκσο άξρηζαλ λα κνπ αξέζνπλ θάηη πνπ δελ πεξίκελα λα γίλεη. Απηά πνπ καο είπαηε άξρηζα λα ηα θάλσ θαη λα ηα ιέσ θαη ζηνπο άιινπο. Γελ πεξίκελα πσο ζα καο θάλαηε ηόζν δηαζθεδαζηηθά πξάγκαηα θαη απηόο ήηαλ θαη ν ιόγνο πνπ κνπ άξεζε. Σαπηόρξνλα θαη κάζαηλα θαη έπαηδα!!!» (Κνξίηζη)

250 230 Κεθάιαην 10 ν πδήηεζε Σα επξήκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ επεμεξγαζία θαη ησλ ηξηψλ ηχπσλ ηνπ εξεπλεηηθνχ εξγαιείνπ πνπ ρξεζηκνπνηήζακε πξηλ ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε, δειαδή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ αλνηθηνχ θαη θιεηζηνχ ηχπνπ θαη ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηψλ, ζπγθιίλνπλ κεηαμχ ηνπο. χκθσλα κε απηά ε κεγάιε πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ θαίλεηαη φηη ελδηαθέξεηαη γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδεη, ελψ πνιιά παηδηά, ιηγφηεξα φκσο απ φζα δειψλνπλ θηινπεξηβαιινληηθφ ελδηαθέξνλ, εθθξάδνπλ ηε δηάζεζή ηνπο γηα δξάζε κε ζηφρν ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Βέβαηα ε εθδήισζή πξνζπκίαο δε κεηαθξάδεηαη πάληα ζε ελεξγή δξάζε (Nolan, 2010) Φαηλόκελν ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Ζ έξεπλά καο έδεημε φηη ηα παηδηά δε θαίλνληαη πνιχ εμνηθεησκέλα κε ηνλ φξν θιηκαηηθή αιιαγή, ελψ αληίζεηα δειψλνπλ φηη έρνπλ αθνχζεη γηα ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. ε γεληθέο γξακκέο έρνπλ θάπνηα επηθαλεηαθή κφλν ελεκέξσζε γηα ηα παξαπάλσ ζέκαηα, ρσξίο φκσο λα αληηιακβάλνληαη θαη λα θαηαλννχλ ηηο δηεξγαζίεο πνπ ηα πξνθαινχλ, επξήκαηα πνπ ζπγθιίλνπλ κε απηά άιισλ εξεπλψλ (Βνπδξηζιήο, 2007, Shepardson, Niyogi, Choi, & Charusombatb, 2009, Ratinen, 2011). Αληίζεηα γλσξίδνπλ θαιχηεξα ηηο ζπλέπεηέο ηνπο θαη πηζαλφλ θάπνηεο δξάζεηο γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπο. Οη καζεηέο αγλννχλ ηα θχξηα ζηνηρεία ηνπ κεραληζκνχ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηα βαζηθά αέξηα πνπ ζρεηίδνληαη κ απηφ. Μφλν νη κηζνί αλαγλσξίδνπλ ηε δξάζε ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα σο ζεξκνθεπηθφ αέξην (αληίζηνηρα πνζνζηά 60% θαηά ηνπο Boyes, Chuckran & Stanisstreet (1993), 83% θαηά ην Βνπδξηζιή (2007) ν νπνίνο φκσο επηζεκαίλεη φηη δελ μέξνπλ ηηο πεγέο εθπνκπήο ηνπ ή ηηο ζπλέπεηεο ηεο ρξήζεο ηνπ, ελψ ζχκθσλα κε ηνπο Boyes & Stanisstreet (1993) ε πιεηνλφηεηα ησλ καζεηψλ δελ αλαγλσξίδεη ην CO 2 σο αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ). Διάρηζηα είλαη ηα παηδηά πνπ γλσξίδνπλ ην κεζάλην, ελψ πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο κηζνχο καζεηέο ζεσξνχλ φηη ην νμπγφλν είλαη ζεξκνθεπηθφ αέξην. Απηφ ίζσο νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ηα παηδηά έρνπλ αθνχζεη πνιιέο θνξέο γηα ην νμπγφλν, φκσο δελ έρνπλ μεθαζαξίζεη ζε πνηεο δηεξγαζίεο εκπιέθεηαη. Δπίζεο ηα κηζά πεξίπνπ παηδηά αγλννχλ φηη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη θπζηθφ θαηλφκελν θαη πηζηεχνπλ φηη νθείιεηαη κφλν ζηηο ελέξγεηεο ησλ αλζξψπσλ. Οη κεραληζκνί πνπ εκπιέθνληαη ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη ηδηαίηεξα πνιχπινθνη θαη θαζψο ε ζρεηηθή ελεκέξσζε ησλ παηδηψλ πξνέξρεηαη απφ

251 231 εξεζίζκαηα εθηφο ηνπ ρψξνπ ηνπ ζρνιείνπ, θαίλεηαη φηη δελ είλαη νξγαλσκέλε θαη αδπλαηεί λα ηνπο παξάζρεη ην πιαίζην πνπ ζα νδεγήζεη ζηελ θαηαλφεζε ηνπ θαηλνκέλνπ. πσο πξνέθπςε απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ εξσηήζεσλ αλνηρηνχ ηχπνπ θαη ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο ησλ παηδηψλ, αιιά θαη απφ άιιεο έξεπλεο (Ho, 2009, Lombardi & Sinatra, 2010), ηα παηδηά δπζθνιεχνληαη λα δηαθξίλνπλ ηηο δηαθνξέο κεηαμχ θιίκαηνο θαη θαηξνχ, παξφιν πνπ ε δηδαζθαιία ηνπο εκπεξηέρεηαη ζην αλαιπηηθφ ζρνιηθφ πξφγξακκα, γεγνλφο πνπ ζπκβάιιεη ζηελ αδπλακία ηνπο λα θαηαλνήζνπλ ηνλ φξν «θιηκαηηθή αιιαγή» Αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Χο πξνο ηηο αηηίεο ηεο ππεξζέξκαλζεο, φπσο έδεημε ε έξεπλά καο, αιιά θαη ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία (Daniel, Stanisstreet & Boyes, 2004, Shepardson, Niyogi, Choi & Charusombatb, 2009) ζχκθσλα κε ηελ άπνςε ησλ παηδηψλ, νη βαζηθφηεξεο είλαη ηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ θαη ησλ εξγνζηαζίσλ. Μάιηζηα, θαηά ηνπο Shepardson, Niyogi, Choi & Charusombatb (2009), θάπνηεο θνξέο ηα παηδηά ηνπο απνδίδνπλ κεγαιχηεξε επζχλε απ φζε έρνπλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Άιιε πνιχ ζεκαληηθή αηηία είλαη ε θαηαζηξνθή ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ, ρσξίο φκσο λα είλαη βέβαην φηη νη καζεηέο θαηαλννχλ ηνλ ηξφπν πνπ απηή επζχλεηαη γηα ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε. Ζ ζπλεηζθνξά ηεο ρξήζεο άλζξαθα θα πεηξειαίνπ απφ ηα εξγνζηάζηα παξαγσγήο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο ηεο Γ.Δ.Ζ. αλαγλσξίδεηαη απφ ην 60% πεξίπνπ ησλ καζεηψλ. Σν πνζνζηφ απηφ δε ζεσξείηαη ηδηαίηεξα ηθαλνπνηεηηθφ, ζε ζρέζε κε ην γεγνλφο φηη ε θαηαλάισζε ηεο ειεθηξηθήο ελέξγεηαο ζπλδέεηαη κε ηηο δξαζηεξηφηεηεο φισλ καο θαη κπνξεί λα ειεγρζεί κέζα απφ ηηο θαζεκεξηλέο καο ελέξγεηεο. Διαθξψο ιηγφηεξα απφ ηα κηζά παηδηά δελ είλαη ελεκεξσκέλα γηα ηε ζπκβνιή ηεο ζέξκαλζεο θαη ςχμεο ησλ ζπηηηψλ (κέζσ ησλ θιηκαηηζηηθψλ) ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ αλνηρηψλ εξσηεκαηνινγίσλ θαη ηνπ ηρλνγξαθήκαηνο θάλεθε φηη πνιινί καζεηέο ζπλδένπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηε ξχπαλζε/κφιπλζε (ηα παηδηά δε δηαθξίλνπλ ηνπο δχν απηνχο φξνπο), ε νπνία κπνξεί λα ζρεηίδεηαη κε ηα θαπζαέξηα ή θαη ηα ζθνππίδηα (Boyes, Chuckran, & Stanisstreet, 1993). Καη ζ απηή ηελ πεξίπησζε φκσο δε θαίλεηαη φηη θαηαλννχλ ηνλ ηξφπν πνπ ηα απνξξίκκαηα εληζρχνπλ ηελ παγθφζκηα ζέξκαλζε. χκθσλα κε ηνπο Francis, Boyes, Qualter, & Stanisstreet (1993) ηα παηδηά ζεσξνχλ φηη νη ξχπνη είλαη θαθνί, γηαηί νη ζπλέπεηέο ηνπο είλαη αλεπηζχκεηεο (αθηέο κε ζθνππίδηα, παγθφζκηα ξχπαλζε), άξα θαη φινη νη ξχπνη (ζαλ κε επηζπκεηνί) ζπλδένληαη κε φια ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο ππεξζέξκαλζεο. Παξάιιεια φκσο αλαδείρζεθαλ θαη παξαλνήζεηο γηα ηηο αηηίεο ηεο ππεξζέξκαλζεο. Ζ θπξηφηεξε είλαη απηή πνπ ζπλαληάκε θαη ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία (Boyes, Chuckran, & Stanisstreet 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Koulaidis & Christidou, 1999, Rye, Rubba & Wiesenmayer, 1997, Ho, 2009, Ratinen, 2011), ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο ζπκβάιιεη ζηελ ελίζρπζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ζ άπνςε απηή ππνζηεξίδεηαη απφ ηα ηξία ηέηαξηα πεξίπνπ ησλ

252 232 καζεηψλ πνπ απάληεζαλ ζηηο θιεηζηέο εξσηήζεηο, αιιά αλαδχεηαη θαη απφ ηηο αλνηρηέο εξσηήζεηο θαη ηα ηρλνγξαθήκαηα ησλ παηδηψλ. Δπίζεο έλα κεγάιν πνζνζηφ ησλ καζεηψλ απνδίδεη ην θαηλφκελν ζηε ρξήζε ζπξέη/πξνσζεηηθψλ αεξίσλ, φπσο πξνθχπηεη θαη απφ άιιεο έξεπλεο (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993, Francis, Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993, Βνπδξηζιήο, 2007). Γεληθά θαίλεηαη θαη απφ ηελ έξεπλά καο, φηη ππάξρεη κία ζχγρπζε αλάκεζα ζηα δχν κεγάια απηά πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα. Σα παηδηά έρνπλ αλαπηχμεη λνεηηθά κνληέια πνπ ηνπο επηηξέπνπλ λα εξκελεχνπλ ζε ηθαλνπνηεηηθφ, θαηά ηε γλψκε ηνπο, βαζκφ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή σο απνηέιεζκα ηεο χπαξμεο ηεο ηξχπαο ηνπ φδνληνο ( αλνίγεη ε ηξύπα ηνπ όδνληνο. Έηζη νη αθηίλεο ηνπ ήιηνπ πεξλνύλ πην εύθνια θη έξρνληαη ζε εκάο). Δπίζεο θαίλεηαη φηη ηα παηδηά γλσξίδνπλ ηε ζπκβνιή ησλ ζπξέη ζηε δεκηνπξγία ηεο ηξχπαο ηνπ φδνληνο θαη θαζψο ηε ζπλδένπλ κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ζεσξνχλ θαη ηε ρξήζε ησλ ζπξέη ππεχζπλε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Boyes & Stanisstreet, 1993). Δπεηδή κάιηζηα ηα δχν θαηλφκελα έρνπλ ελζθελσζεί ζε έλα ινγηθφ λνεηηθφ πιαίζην, νη παξαλνήζεηο απηέο είλαη δχζθνιν λα απνκαθξπλζνχλ, φπσο θάλεθε θαη απφ ηελ έξεπλα κεηά ηε δηδαθηηθή καο παξέκβαζε, φπνπ ηα πνζνζηά ζσζηψλ απαληήζεσλ ζηηο ζρεηηθέο εξσηήζεηο ήηαλ ρακειά ζπγθξηλφκελα κε ηα αληίζηνηρα ζηηο ππφινηπεο εξσηήζεηο πλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Σα παηδηά θαίλνληαη ελεκεξσκέλα ζε πνιχ ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ(95%-85%) γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη θπξίσο ζρεηηθά κε ηελ εμαθάληζε θάπνησλ εηδψλ, πξάγκα πνπ ζπγθιίλεη κε αληίζηνηρεο έξεπλεο, (Βνπδξηζιήο, 2007), ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ (Boyes, Chuckran & Stanisstreet, 1993, Koulaidis & Christidou,1999, Βνπδξηζιήο, 2007), ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο (Boyes, Chuckran & Stanisstreet 1993) θαη ηελ επηδείλσζε ηεο μεξαζίαο, ελψ κηθξφηεξε θαίλεηαη φηη είλαη ε γλψζε ηνπο ζρεηηθά κε ηηο πιεκκχξεο (62%). Πηζαλφλ λα δπζθνιεχνληαη λα αληηιεθζνχλ ηελ πνηθηιία ησλ θιηκαηηθψλ αιιαγψλ θαη ηελ ηαπηφρξνλε χπαξμε πιεκκπξψλ θαη μεξαζίαο. Δπίζεο ε άλνδνο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο είλαη ε ηξίηε ζπλέπεηα πνπ αλαθέξεηαη απφ αξθεηά παηδηά ζηα εξσηεκαηνιφγηα αλνηρηνχ ηχπνπ θαη βξίζθεηαη ζε αληηζηνηρία κε αλάινγν εχξεκα ζε ειιεληθή έξεπλα (48% θαηά Βνπδξηζιή, 2007). Οη θπξηφηεξεο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο πνπ θαηαγξάςακε ζπλίζηαληαη ζην φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή κπνξεί λα νδεγήζεη ζε αχμεζε ησλ θξνπζκάησλ ηνπ θαξθίλνπ ηνπ δέξκαηνο (68%) ή ζε αχμεζε ησλ ζεηζκψλ (36%) (Αληίζηνηρα πνζνζηά 84% αιιά κφιηο 9% γηα Boyes, Niyogi, Chuckran, & Stanisstreet, 1993, ζχκθσλα κε ηνπο νπνίνπο ην πνζνζηφ ην ζρεηηθφ κε ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο δελ ππνρσξνχζε αθφκε θαη κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο ησλ εξσηεζέλησλ). Πηζαλφηαηα ε ζχλδεζή ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κε ηελ αζζέλεηα απηή νθείιεηαη ζην γεληθφηεξν κπέξδεκα ησλ πξνβιεκάησλ ηεο ππεξζέξκαλζεο θαη ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο θαη ηε γλψζε ησλ παηδηψλ φηη ε ηξχπα ηνπ φδνληνο πξνθαιεί αχμεζε ησλ θξνπζκάησλ θαξθίλνπ ηνπ δέξκαηνο.

253 Σξόπνη αληηκεηώπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο Χο πξνο ηηο πξάμεηο πνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζην κεηξηαζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ, απηέο πνπ πξνηείλνληαη απφ ηα πεξηζζφηεξα παηδηά (πνζνζηφ κεγαιχηεξν απφ 84%) είλαη ν πεξηνξηζκφο ηεο ρξήζεο ησλ απηνθηλήησλ θαη ηα κηθξφηεξα (ιηγφηεξν ελεξγνβφξα) απηνθίλεηα. Απηή ε ιχζε ππνδεηθλχεηαη ζε κεγάιν βαζκφ θαη θαηά ηε ζπκπιήξσζε ηνπ αλνηρηνχ εξσηεκαηνινγίνπ θαη ζπλδπάδεηαη κε πξνεγνχκελεο απαληήζεηο ησλ καζεηψλ, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ έρνπλ κεγάιε επζχλε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, αιιά θαη ηα επξήκαηα άιισλ εξεπλψλ (Boyes, Chuckran, & Stanisstreet, 1993, Francis, Boyes, Qualter, & Stanisstreet, 1993, Daniel, Stanisstreet, & Boyes, 2004, Shepardson, Niyogi, Choi, & Charusombatb, 2009). Σα ηξία ηέηαξηα ησλ καζεηψλ ζπληζηνχλ ηελ αληηθαηάζηαζε ησλ απηνθηλήησλ κε ην πνδήιαην θαη νη κηζνί πεξίπνπ κε ηα κέζα καδηθήο κεηαθνξάο θαη ην βάδηζκα. Δίλαη άμην ζρνιηαζκνχ ην κεγάιν πνζνζηφ πνπ πξνηείλεη ην πνδήιαην, θαζψο ε έξεπλα δηεμήρζε ζε πεξηνρέο φπνπ εθιείπνπλ παληειψο νη ππνδνκέο θαη ε δπλαηφηεηα ρξεζηκνπνίεζήο ηνπ γηα κεηαθίλεζε. Παξφια απηά ηα παηδηά είλαη εμνηθεησκέλα κε ην πνδήιαην, ζαλ παηρλίδη θπξίσο, ην αγαπάλε θαη θαίλνληαη πξφζπκα λα ην ρξεζηκνπνηήζνπλ θαη ζηηο θαζεκεξηλέο ηνπο κεηαθηλήζεηο. Ζ δεληξνθχηεπζε πξνηείλεηαη επίζεο σο ιχζε απφ πνιιά παηδηά (89%), γεγνλφο πνπ είλαη ζε ζπκθσλία κε ηελ άπνςε ηνπ 83% ησλ καζεηψλ φηη ε θαηαζηξνθή ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ επζχλεηαη γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, θαζψο θαη ηα επξήκαηα άιισλ εξεπλψλ (87% θαηά Boyes, Chuckran, & Stanisstreet, 1993, Francis, Boyes, Qualter, & Stanisstreet, 1993, Shepardson, Niyogi, Choi, & Charusombatb, 2009). Ζ επξχηεηα απηήο ηεο άπνςεο δελ νθείιεηαη ζην φηη ηα παηδηά θαηαλννχλ πιήξσο ηνπο κεραληζκνχο κε ηνπο νπνίνπο ηα δάζε ζπκβάιινπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, φπσο πνιχ θαζαξά θάλεθε θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δηδαζθαιίαο καο, φπνπ νη καζεηέο δπζθνιεχηεθαλ ζεκαληηθά λα απαληήζνπλ ζε ζρεηηθέο εξσηήζεηο. Άιιε ιχζε πνπ πξνηείλεηαη απφ πνιινχο καζεηέο είλαη ε αλαθχθισζε (83% ζηηο θιεηζηέο εξσηήζεηο). Γεληθά θαίλεηαη φηη ηα παηδηά ζεσξνχλ ηα ζθνππίδηα ζεκαληηθφ παξάγνληα πνπ ζπκβάιιεη ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή, αλ θαη πάιη δε γλσξίδνπλ ηηο ζρεηηθέο δηεξγαζίεο. Πάλησο ζηηο αλνηρηέο εξσηήζεηο θαη ζηηο δσγξαθηέο ηνπο ηα πεξηζζφηεξα αλαθέξνληαη ζηα ζθνππίδηα θαη πξνηείλνπλ λα παξάγνπκε ιηγφηεξα ζθνππίδηα - θαηαγξάθεθε θαη απφ Ho (2009)- λα κελ ηα πεηάκε ζηνπο δξφκνπο ή νπνπδήπνηε αλεμέιεγθηα θαη λα ηα αλαθπθιψλνπκε. Ζ αλαγλψξηζε ηεο αμίαο ηεο δεληξνθχηεπζεο θαη ηεο αλαθχθισζεο πηζαλφλ λα ζρεηίδεηαη κε ην γεγνλφο φηη απνηεινχλ θνηλά ζέκαηα ζε θάζε αλαθνξά γηα ην πεξηβάιινλ ή/θαη ζηε ζπκκεηνρή ησλ καζεηψλ ζε αλάινγεο εθζηξαηείεο. Δπηπιένλ, φπσο είδακε ζε πξνεγνχκελε ελφηεηα, ζ φιεο ζρεδφλ ηηο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ ππάξρνπλ θεθάιαηα ζηα δηδαθηηθά βηβιία πνπ θάλνπλ κλεία θαη δίλνπλ αθνξκή γηα ζπδεηήζεηο ζρεηηθά κε ηελ αμία ηνπ δάζνπο θαη ηεο αλαθχθισζεο, γεγνλφο πνπ θαίλεηαη φηη έρεη επαηζζεηνπνηήζεη ζε κεγάιν βαζκφ ηνπο καζεηέο γηα ηα ζπγθεθξηκέλα ζέκαηα. Έηζη, θαη ιφγσ κίαο ηάζεο γελίθεπζεο πνπ δηαθξίλεη ηα

254 234 παηδηά, ζεσξνχλ φηη αλ θαηαζηξέςνπκε θάηη ηφζν ζεκαληηθφ φζν είλαη ην δάζνο ζα νμχλνπκε πνιιά πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, έλα εθ ησλ νπνίσλ είλαη θαη ε θιηκαηηθή αιιαγή, ελψ αληίζεηα ζπκβάιινληαο ζηε δεληξνθχηεπζε ή ζηελ αλαθχθισζε βνεζάκε ζηελ επίιπζε φισλ ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ. Σα ηξία ηέηαξηα πεξίπνπ ησλ καζεηψλ θαίλεηαη φηη γλσξίδνπλ ζε θάπνην βαζκφ ηελ θαηαλάισζε ξεχκαηνο απφ ηηο ζπζθεπέο φηαλ βξίζθνληαη ζε θαηάζηαζε αλακνλήο, θαζψο δε ζπληζηνχλ ηε ρξήζε ηειεθνληξφι γηα ην θιείζηκν ηεο ηειεφξαζεο. Αλάινγν είλαη θαη ην πνζνζηφ απηψλ πνπ μέξνπλ φηη αλ θάλνπκε νηθνλνκία ζην ειεθηξηθφ ξεχκα ζα ζπκβάιινπκε ζην κεηξηαζκφ ηεο ππεξζέξκαλζεο.. Οη καζεηέο πνπ δελ πηζηεχνπλ φηη ε ρξήζε ζεξκνζίθσλα πεξηνξίδεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή αλέξρνληαη ζε 81%, ελψ απηνί πνπ δελ πηζηεχνπλ φηη κπνξνχκε λα βνεζήζνπκε ζηελ επίιπζε ηνπ πξνβιήκαηνο ρξεζηκνπνηψληαο πεξηζζφηεξα θιηκαηηζηηθά θηάλνπλ κφιηο ην 66%. Ίζσο απηφ ζπκβαίλεη γηαηί νη καζεηέο αληηιακβάλνληαη φηη θαη ηα δχν θαηαλαιψλνπλ ειεθηξηθή ελέξγεηα, αιιά ζπλδένπλ ην ζεξκνζίθσλα κε ηελ έλλνηα ηνπ δεζηνχ θη επνκέλσο ζεσξνχλ φηη νδεγεί ζηελ ππεξζέξκαλζε ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ ηα θιηκαηηζηηθά πνπ ηα ζπλδένπλ κε ηελ έλλνηα ηνπ θξχνπ. ε 66% αλέξρνληαη θαη νη καζεηέο πνπ πξνηείλνπλ ηελ αμηνπνίεζε ηεο ειηαθήο ελέξγεηαο κέζσ ηεο ρξήζεο ειηαθψλ ζεξκνζηθψλσλ θαη ζίγνπξα απαηηείηαη κεγαιχηεξε ελεκέξσζε ηνπο γηα ηε ζεκαζία θαη ηα πιενλεθηήκαηα ησλ αλαλεψζηκσλ πεγψλ ελέξγεηαο Πνιιά παηδηά ζπληζηνχλ ηελ ελεκέξσζε σο κέζν αληηκεηψπηζεο ηεο παγθφζκηαο ζέξκαλζεο, φπσο πξνθχπηεη θαη απφ ην θιεηζηφ εξσηεκαηνιφγην (79%), αιιά θαη ην αλνηρηφ (δεχηεξνο ζε ζπρλφηεηα πξνηεηλφκελνο ηξφπνο). ε απηφ πηζαλφλ ζπκβάιινπλ νη ζπδεηήζεηο θαη νη δηάθνξεο δξαζηεξηφηεηεο πνπ γίλνληαη ζην ζρνιείν θη έρνπλ πείζεη ηα παηδηά φηη αλ ιέλε θαη ζηνπο άιινπο απηά πνπ γλσξίδνπλ γηα ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα κπνξνχλ λα ηνπο κεηαπείζνπλ λα αιιάμνπλ ζπκπεξηθνξέο Δλαιιαθηηθέο αληηιήςεηο Δθηφο φκσο απφ ηηο ζσζηέο αληηιήςεηο απφ ηελ έξεπλά καο αλαδείρζεθαλ θαη δηάθνξεο ελαιιαθηηθέο, πνπ ζπλδένληαη θπξίσο κε ηε δπζθνιία εληνπηζκνχ ηεο θξπκκέλεο ελέξγεηαο, ηελ ελλνηνινγηθή ζχγρπζε κεηαμχ ησλ κεγάισλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ, φπσο είλαη ε θιηκαηηθή αιιαγή θαη ε θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο θαη κία ηάζε γελίθεπζεο ησλ παηδηψλ. Σα παηδηά θαίλεηαη φηη δπζθνιεχνληαη ζεκαληηθά λα αλαγλσξίζνπλ ηελ θξπκκέλε ελέξγεηα αθνχ ηα ηξία ηέηαξηα πεξίπνπ δελ αληηιακβάλνληαη φηη πξάμεηο φπσο ε θαηαλάισζε ιηγφηεξνπ θξέαηνο θαη ν πεξηνξηζκφο ηεο θαηαλάισζεο (κέζσ ηεο αγνξάο ιηγφηεξσλ ξνχρσλ) κπνξνχλ λα έρνπλ ζεηηθά απνηειέζκαηα γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Λίγν ιηγφηεξα είλαη ηα παηδηά πνπ δελ θαηαιαβαίλνπλ ηελ αμία ηεο επαλαρξεζηκνπνίεζεο, ελψ νη απαληήζεηο γηα ηελ θαηαλάισζε πξντφλησλ πνπ δε κεηαθέξνληαη απφ πνιχ καθξηά είλαη κνηξαζκέλεο.

255 235 Ζ άιιε ελαιιαθηηθή αληίιεςε ζρεηίδεηαη κε ηε ζχγρπζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κε ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο, θαζψο ηα ηξία ηέηαξηα ησλ καζεηψλ πηζηεχνπλ φηη ν πεξηνξηζκφο ησλ ζπξέη, πνπ ηα ζεσξνχλ ππεχζπλα γηα ηελ ηξχπα ηνπο φδνληνο, βνεζάεη ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο ππεξζέξκαλζεο (67% θαηά Boyes, Stanisstreet, Yongling, 2008 θαη 47% πξνηείλνπλ κείσζε ησλ CFCs θαηά Βνπδξηζιή, 2007). Ζ πξνζηαζία ησλ ζπάλησλ δψσλ θαη θπηψλ ζεσξείηαη ηξφπνο πνπ κπνξεί λα πεξηνξίζεη ηελ ππεξζέξκαλζε απφ πνιινχο καζεηέο (64%). Αξθεηά πςειά πνζνζηά ζρεηηθά κε ην ζέκα απηφ ζπλαληάκε θαη ζηνπο Boyes, Stanisstreet, Yongling (2008)(58%) θαη ζηνπο Boyes, Chuckran, & Stanisstreet, (1993) (41%). Οη ηειεπηαίνη ππνζηεξίδνπλ φηη ε παξαλφεζε απηή νθείιεηαη ζην φηη ηα παηδηά αληηκεησπίδνπλ κηα ζπλέπεηα σο αηηία. Ζ ινγηθή ηνπο ιεηηνπξγεί κε αληίζηξνθν ηξφπν. Έηζη πξνηείλνπλ λα δηνξζψζνπκε ηε ζπλέπεηα (πξνζηαηεχνληαο ηα απεηινχκελα είδε), ψζηε λα δηνξζσζεί θαη ε αηηία (ε ππνβάζκηζε ησλ πεξηβάιινληνο ησλ δψσλ απφ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ). Ζ παξαλφεζε απηή πηζαλφλ νθείιεηαη θαη ζε ιάζνο γεληθεχζεηο ησλ παηδηψλ, πνπ φπσο θαίλεηαη πηνζεηνχλ έλα εληαίν θαηαζθεχαζκα «πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα», ζην νπνίν δηάθνξα ζέκαηα κπεξδεχνληαη (Francis, Boyes, Qualter, & Stanisstreet, 1993). Σα παηδηά θαη κέζσ ηνπ ζρνιηθνχ πξνγξάκκαηνο θαη ησλ πνιιψλ αλαθνξψλ πνπ ππάξρνπλ ζηα βηβιία γηα ηα απεηινχκελα είδε, είλαη ηδηαίηεξα επαηζζεηνπνηεκέλα. Ζ πξνζηαζία ηνπο ζεσξείηαη θηινπεξηβαιινληηθή πξάμε κείδνλνο ζεκαζίαο, άξα κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ επίιπζε φισλ ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ πεξηβάιινληνο, αθφκε θαη ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Ζ άπνςε κάιηζηα απηή ησλ παηδηψλ απνδεηθλχεηαη πνιχ ζηαζεξή, θαζψο είλαη ε κφλε παξαλφεζε πνπ εληζρχζεθε κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε. Σέινο 60% ησλ καζεηψλ βιέπνπλ ηε δηαθνπή ηνπ θαπλίζκαηνο σο ηξφπν αληηκεηψπηζεο ηνπ πξνβιήκαηνο (69% θαηά Boyes, Stanisstreet, Yongling, 2008). Σν θάπληζκα δεκηνπξγεί θαπλφ, ν νπνίνο ζεσξείηαη θαπζαέξην απφ νξηζκέλα παηδηά θαη ζπκβάιιεη ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Δπηπιένλ ε δηαθνπή ηνπ είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ πξνζηαζία ηεο αλζξψπηλεο πγείαο, άξα γεληθεχνληαο, πηζαλφλ είλαη σθέιηκε θαη γηα πξνβιήκαηα φπσο ε ππεξζέξκαλζε. Πέξα φκσο απφ ηηο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ θαη ηελ πεξηνξηζκέλε γλψζε ηνπο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ηνπο κεραληζκνχο πνπ εκπιέθνληαη ζ απηή, ηα παηδηά εθθξάδνπλ ηηο αλεζπρίεο ηνπο θαη ηελ αίζζεζή ηνπο φηη πξφθεηηαη γηα θάηη «θαθφ» πνπ κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ θαηαζηξνθή. Οη καζεηέο αθνχλε ζπρλά γηα ην θαηλφκελν, θπξίσο απφ ηα κέζα ελεκέξσζεο, γεγνλφο πνπ, αλ θαη δελ νδεγεί ζε βαζηά γλψζε ηνπ ζέκαηνο, εληείλεη ηνλ πξνβιεκαηηζκφ θαη ηελ αγσλία ηνπο γηα ηηο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο γηα ηνλ πιαλήηε Γηδαθηηθή παξέκβαζε πσο θάλεθε απφ ηε ζχγθξηζε ησλ επηδφζεσλ ησλ καζεηψλ πξηλ θαη κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε ππήξμε ζηαηηζηηθά ζεκαληηθή δηαθνξά θαη κάιηζηα κεγάιε κεηαμχ ηνπ ηκήκαηνο παξέκβαζεο (πξηλ θαη κεηά) θαη ηνπ ηκήκαηνο ειέγρνπ. Γεληθά νη ζσζηέο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ εληζρχζεθαλ ζε πνιχ ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ, ελψ

256 236 θάπνηεο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο, παξφιν πνπ κεηψζεθαλ ζεκαληηθά, εμαθνινπζνχλ λα ππνζηεξίδνληαη απφ έλα πνζνζηφ καζεηψλ. Σα παηδηά απέθηεζαλ θάπνηεο γεληθέο γλψζεηο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη θαηαλφεζαλ φηη πξφθεηηαη γηα έλα κε απνθιεηζηηθά αλζξσπνγελέο θαηλφκελν πνπ νθείιεηαη ζηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ, φπσο είλαη ην δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ην κεζάλην. Δπίζεο βειηηψζεθαλ πνιχ νη απφςεηο ηνπο γηα ηηο αηηίεο ηεο, θαζψο ε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα ησλ παηδηψλ αλαγλσξίδεη πιένλ, εθηφο απφ ηε ζπλεηζθνξά ησλ θαπζαεξίσλ ησλ απηνθηλήησλ θαη ησλ εξγνζηαζίσλ, θαη απηή ησλ ζεξκνειεθηξηθψλ εξγνζηαζίσλ ηεο ΓΔΖ, ηεο ζέξκαλζεο θαη ηεο ςχμεο ησλ ζπηηηψλ θαη ηεο θαηαζηξνθήο ησλ δαζψλ. Παξαλνήζεηο φκσο εμαθνινπζνχλ λα ππάξρνπλ ζρεηηθά κε ηελ ηξχπα ηνπ φδνληνο σο αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο - παξά ηνλ ηξηπιαζηαζκφ ησλ ζρεηηθψλ ζσζηψλ απαληήζεσλ-, θαη ηε ρξήζε ησλ ζπξέη σο αηηία ηνπ θαηλνκέλνπ ζηελ ηειεπηαία κάιηζηα πεξίπησζε παξαηεξήζεθε κία αχμεζε ησλ ελαιιαθηηθψλ αληηιήςεσλ. Χο πξνο ηηο ζπλέπεηεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηα παηδηά αλαγλσξίδνπλ ηελ εμαθάληζε θάπνησλ εηδψλ, ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ, ηελ αχμεζε ηεο μεξαζίαο θαη ησλ πιεκκπξψλ. Κη εδψ φκσο εμαθνινπζνχλ λα πθίζηαληαη παξαλνήζεηο: ζε κηθξφηεξν βαζκφ ζρεηηθά κε ηνλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο, φπνπ νη ζσζηέο απαληήζεηο ελλεαπιαζηάζηεθαλ θαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ζρεηηθά κε ηνπο ζεηζκνχο. ιεο νη πξνυπάξρνπζεο ζσζηέο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηνπ θαηλνκέλνπ εληζρχζεθαλ. Ζ δηδαζθαιία καο θάλεθε εμαηξεηηθά απνηειεζκαηηθή γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο «θξπκκέλεο ελέξγεηαο» πίζσ απφ ηηο κεηαθνξέο πξντφλησλ θαη ηελ θαηαλάισζε αγαζψλ, ηελ αμία ηεο επαλαρξεζηκνπνίεζεο θαη ηνπ πεξηνξηζκνχ ηεο θαηαλάισζεο θξέαηνο, φπνπ νη ζσζηέο απαληήζεηο απμήζεθαλ έσο θαη 25 θνξέο. Πην ζηαζεξέο θαίλνληαη νη ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κέζσ ηνπ πεξηνξηζκνχ ησλ ζπξέη, ιφγσ ηεο ελλνηνινγηθήο ζχγρπζεο ηνπ θαηλνκέλνπ κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο, ηεο δηαθνπήο ηνπ θαπλίζκαηνο θαη ηεο πξνζηαζίαο ησλ ζπάλησλ εηδψλ.

257 237 Κεθάιαην 11 ν πκπεξάζκαηα πκπεξάζκαηα ηελ παξνχζα εξγαζία δηεξεπλήζακε ηηο αληηιήςεηο καζεηψλ ζρνιηθήο ειηθίαο (Δ Γεκνηηθνχ), ηεζζάξσλ δεκνηηθψλ ζρνιείσλ (πέληε ηκήκαηα) ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο Θεζζαινλίθεο, γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, θαζψο θαη ηελ επίδξαζε κηα ζηνρεπκέλεο δηδαθηηθήο αθνινπζίαο ζ απηέο ηηο αληηιήςεηο. Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζθνπνχ καο ρξεζηκνπνηήζακε σο εξεπλεηηθφ εξγαιείν έλα κεηθηνχ ηχπνπ εξσηεκαηνιφγην κε αλνηθηέο θαη θιεηζηέο εξσηήζεηο θαη έλα ηρλνγξάθεκα ησλ παηδηψλ. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ηα παηδηά ρσξίο λα γλσξίδνπλ θαη λα θαηαλννχλ ζε βάζνο ηνπο κεραληζκνχο θαη ηε θχζε ηνπ θαηλνκέλνπ, θαηέρνπλ θάπνηεο γεληθέο γλψζεηο θπξίσο γηα ηηο ζπλέπεηεο θαη ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζήο ηνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα απνδίδνπλ ην θαηλφκελν θπξίσο ζηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ ή/θαη ησλ εξγνζηαζίσλ, ζηε ξχπαλζε/κφιπλζε, ζηα ζθνππίδηα θαη ζηελ θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ, φρη φκσο απαξαίηεηα επεηδή αληηιακβάλνληαη φηη απηέο νη δξαζηεξηφηεηεο πξνθαινχλ ηελ εθπνκπή ζεξκνθεπηθψλ αεξίσλ. Δμάιινπ νη γλψζεηο ηνπο γηα ηα ζεξκνθεπηθά αέξηα είλαη πνιχ πεξηνξηζκέλεο, αθνχ αθφκε θαη ε ζπλεηζθνξά ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα αλαγλσξίδεηαη κφλν απφ ηα κηζά παηδηά. πσο είδακε θαη ζην 3 ν θεθάιαην, κε ζέκα ηηο αλαθνξέο ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη άιια πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα ζηα βηβιία ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ, ε ελεκέξσζε ησλ παηδηψλ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κέζσ ηνπ επίζεκνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο θαη ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ, είλαη ζρεδφλ αλχπαξθηε. Αληίζεηα θαζψο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ηνπ δεκνηηθνχ γίλεηαη πνιχ ζπρλά ιφγνο γηα ηηο πξναλαθεξφκελεο δξαζηεξηφηεηεο θαη ζηνλ επηβιαβή ηνπο ξφιν ζην πεξηβάιινλ, θαίλεηαη φηη απηέο απνηεινχλ ηνπο «ζπλήζεηο ππφπηνπο» γηα θάζε πεξηβαιινληηθφ πξφβιεκα. Αληίζηνηρα πξάμεηο φπσο ε δεληξνθχηεπζε, ε αλαθχθισζε θαη ε νηθνλνκία ζην ξεχκα αλαθέξνληαη ζπρλά ζηα ζρνιηθά βηβιία, είλαη θνηλσληθά απνδεθηέο θαη θάπνηεο απφ απηέο, φπσο ε αλαθχθισζε, ε δεληξνθχηεπζε, αθφκε θαη ε ρξήζε πνδήιαηνπ αληί γηα απηνθίλεην, πξνσζνχληαη ζεκαληηθά θαη απφ ηα κέζα καδηθήο ελεκέξσζεο. Έηζη είλαη αλακελφκελν ηα παηδηά λα ηηο πξνηείλνπλ επξέσο θαη γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Πνιιά θαίλεηαη φηη είλαη θαη ηα εξεζίζκαηα πνπ δέρνληαη ηα παηδηά γηα ηηο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηνπ θαηλνκέλνπ θαη θπξίσο απηέο πνπ αθνξνχλ ηελ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο, ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ θαη ηελ εμαθάληζε θάπνησλ εηδψλ, αθνχ ε κεγάιε πιεηνλφηεηά ηνπο θάλεη ιφγν γηα απηέο. Δπηπιένλ, φπσο θάλεθε απφ ην αλνηρηφ εξσηεκαηνιφγην θαη ην ηρλνγξάθεκα, αθφκε θαη νη καζεηέο πνπ είραλ πνιχ

258 238 ιίγεο γλψζεηο γηα ην θαηλφκελν, ην ραξαθηήξηδαλ θαηαζηξεπηηθφ γηα ηνλ πιαλήηε θαη ηνπο αλζξψπνπο. Δπίζεο κέζα απφ ηελ έξεπλά καο αλαδείρζεθαλ θαη έλα πιήζνο απφ ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο, πνπ αλαθέξνληαη ήδε ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, θαη νη νπνίεο πεγάδνπλ θπξίσο απφ ην γεγνλφο φηη ηα παηδηά κπεξδεχνπλ κεηαμχ ηνπο κεγάια πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, φπσο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ φδνληνο. Οη καζεηέο ζπγρένπλ ηηο αηηίεο ησλ δχν θαηλνκέλσλ θαη παξάγνληεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο, φπσο ε ρξήζε ζπξέη θαη ν θαξθίλνο ηνπ δέξκαηνο ζπλδένληαη θαη κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Δπίζεο ζπλδένπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηελ αχμεζε ησλ ζεηζκψλ ή, κε κία ηάζε γελίθεπζεο, πξνηείλνπλ σο κέηξα γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηεο γεληθφηεξεο «θαιέο» (πγηεηλέο ή θηινπεξηβαιινληηθέο ) ζπκπεξηθνξέο, φπσο ε δηαθνπή ηνπ θαπλίζκαηνο ή ε πξνζηαζία ησλ άγξησλ δψσλ. Απηέο κάιηζηα νη ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο θαίλνληαη φηη είλαη αξθεηά ζηαζεξέο θαη απαηηνχλ ζηνρεπκέλεο θαη επίκνλεο παξεκβάζεηο γηα ηελ αλαηξνπή ηνπο, αθνχ κεηά ηε δηδαθηηθή καο παξέκβαζε νη ζρεηηθέο απαληήζεηο ησλ παηδηψλ είραλ κηθξφηεξν βαζκφ βειηίσζεο απφ ηηο ππφινηπεο. Βέβαηα πξέπεη λα έρνπκε ππφςε καο φηη θαηλφκελα πνπ ζπλδένληαη κε κεγάια πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, φπσο είλαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ε θαηαζηξνθή ηνπ ζηξαηνζθαηξηθνχ φδνληνο, είλαη ηδηαίηεξα πνιχπινθα θαη ε παξνπζίαζή ηνπο ζε καζεηέο δεκνηηθνχ παξνπζηάδεη ζεκαληηθέο δπζθνιίεο, θαζψο πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε πςεινχ γλσζηαθνχ ππνβάζξνπ, πνπ πνιιέο θνξέο ππεξβαίλεη ηηο δπλαηφηεηεο ησλ παηδηψλ απηήο ηεο ειηθίαο. Απηφ ίζσο εμεγεί ηελ επηδεξκηθή ηνπο πξνζέγγηζε ζηα βηβιία ηνπ δεκνηηθνχ, αλ θαη ε παγθνζκηφηεηα θαη ε έληαζε ησλ πξνβιεκάησλ είλαη πιένλ ηέηνηνπ βαζκνχ πνπ θαζηζηνχλ απνιχησο αλαγθαία ηελ αιιαγή ηνπ ηξφπνπ αληηκεηψπηζήο ηνπο απφ ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα, ψζηε λα επηηεπρζεί πιεξέζηεξε θαη εγθπξφηεξε ελεκέξσζε ησλ καζεηψλ Απαληήζεηο εξεπλεηηθώλ εξσηεκάησλ Σα βαζηθά εξεπλεηηθά εξσηήκαηα πνπ πξνζεγγίζακε είλαη: 1. Πνηεο είλαη νη αξρηθέο (πξηλ ηε δηαδαθηηθή παξέκβαζε) αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ εηψλ (Δ δεκνηηθνχ) γηα ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ, ηηο αηηίεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο, ηα απνηειέζκαηα θαη ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζήο ηεο. 2. Αλ δηαθνξνπνηνχληαη νη αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ηα παξαπάλσ δεηήκαηα ζε ζρέζε κε ηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο. 3. Πνηα είλαη ε επίδξαζε ηεο ζηνρεπκέλεο δηδαζθαιίαο ζηηο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο νη νπνίεο θαηαγξάθεθαλ. Οη απαληήζεηο ζηα παξαπάλσ εξσηήκαηα δηακνξθψζεθαλ σο εμήο:

259 Αληηιήςεηο ησλ καζεηώλ εηώλ (Δ δεκνηηθνύ) γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πσο θάλεθε απφ ηελ έξεπλά καο ηα παηδηά έρνπλ κία γεληθή γλψζε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ε νπνία ζπλνδεχεηαη φκσο απφ πνιιέο παξαλνήζεηο. Θεσξνχλ φηη πξφθεηηαη γηα θάηη «θαθφ», γηα ην νπνίν ν άλζξσπνο έρεη κεγάιε επζχλε, ρσξίο φκσο λα ηνπο είλαη μεθάζαξν ηη είλαη απηφ θαη πνχ νθείιεηαη. Απφ ηηο αλνηρηνχ ηχπνπ εξσηήζεηο θαη ηηο δσγξαθηέο ηνπο πξνέθπςε φηη δελ είλαη ζε ζέζε λα δηαθξίλνπλ ηηο έλλνηεο «θιίκα» θαη «θαηξφο» -παξφιν πνπ πεξηέρνληαη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα- θαη πνιιέο θνξέο ζεσξνχλ φηη ε θιηκαηηθή αιιαγή ηαπηίδεηαη κε ηελ αιιαγή θαηξηθψλ ζπλζεθψλ. Γλσξίδνπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ, κφλν σο φξν φκσο, θαζψο αγλννχλ ηνπο βαζηθνχο κεραληζκνχο ηνπ. Ζ κεγάιε πιεηνλφηεηά ηνπο ζεσξεί φηη έρεη απνθιεηζηηθά αλζξσπνγελή πξνέιεπζε, ελψ δε γλσξίδεη ηα ζπνπδαηφηεξα ζεξκνθεπηθά αέξηα. Αθφκε θαη ν ξφινο ηνπ δηνμεηδίνπ ηνπ άλζξαθα είλαη γλσζηφο κφλν ζηα κηζά απφ ηα εξσηεζέληα παηδηά. Αληίζεηα ν ξφινο ησλ θαπζαεξίσλ ησλ απηνθηλήησλ/εξγνζηαζίσλ αλαγλσξίδεηαη απφ ην ζχλνιν ζρεδφλ ησλ παηδηψλ θαη απνηππψλεηαη ζ φινπο ηνπο ηχπνπο ηνπ εξεπλεηηθνχ καο εξγαιείνπ. Άιιεο ζεκαληηθέο αηηίεο γηα ην θαηλφκελν είλαη ε ξχπαλζε/κφιπλζε θαη ηα ζθνππίδηα, αιιά θαη ε θαηαζηξνθή ησλ δαζψλ. ε κηθξφηεξν βαζκφ ηα παηδηά αλαγλσξίδνπλ ηε ζπλεηζθνξά ησλ θαχζεσλ νξπθηψλ θαπζίκσλ πνπ πξνέξρνληαη απφ ηα εξγνζηάζηα ηεο ΓΔΖ, ηε ζέξκαλζε ησλ ζπηηηψλ ή ηελ θαηαλάισζε ειεθηξηθνχ ξεχκαηνο κέζσ ησλ νηθηαθψλ ζπζθεπψλ. Αληίζεηα δελ είλαη ζε ζέζε λα αληηιεθζνχλ ηελ θξπκκέλε ελέξγεηα πίζσ απφ δξαζηεξηφηεηεεο φπσο νη κεηαθνξέο θαη ε παξαγσγή πξντφλησλ θαη ηε ζπκβνιή ηνπο ζηελ θιηκαηηθή αιιαγή. ε αληηζηνηρία κε ηα πξναλαθεξζέληα είλαη θαη νη πξνηάζεηο ηνπο γηα ηνλ ηξφπν αληηκεηψπηζεο ηνπ θαηλνκέλνπ, θπξίσο φζν αθνξά ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ απηνθηλήησλ θαη ηελ αληηθαηάζηαζή ηνπ κε πνδήιαην ή κέζα καδηθήο κεηαθνξάο, θαζψο θαη ησλ απνξξηκκάησλ. Σα παηδηά ζεσξνχλ πνιχ ζεκαληηθή επίζεο ηελ αμία ηεο αλαθχθισζεο, αιιά θαη ηεο ελεκέξσζεο. Δπηπιένλ φκσο πηζηεχνπλ φηη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ζπκβάιινπλ θαη πξάμεηο πνπ δελ έρνπλ θακία ζρέζε κ απηφ, απιά ζεσξνχληαη γεληθά ζσζηέο ή θηινπεξηβαιινληηθέο πξαθηηθέο, φπσο ε πξνζηαζία ησλ ζπάλησλ εηδψλ θαη ε δηαθνπή ηνπ θαπλίζκαηνο. Ζ θχξηα φκσο ελαιιαθηηθή αληίιεςε πνπ αλαδείρζεθε, απ φινπο ηνπο ηχπνπο ηνπ εξεπλεηηθνχ καο εξγαιείνπ, αθνξά ηε ζχγρπζε ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο ηεο αλψηεξεο αηκφζθαηξαο θαη ησλ παξαγφλησλ πνπ ζπλδένληαη κε απηά. Έηζη πνιιά παηδηά ζεσξνχλ φηη ε «ηξχπα ηνπ φδνληνο» ηαπηίδεηαη κε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, ή απνηειεί αηηία ή αθφκε θαη ζπλέπεηά ηεο θαη πξνηείλνπλ ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ρξήζεο ζπξέη γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηεο. Αληίζηνηρα κεγάινο αξηζκφο καζεηψλ ζεσξεί σο κηα ζπλέπεηα ηνπ θαηλνκέλνπ ηελ αχμεζε ησλ θξνπζκάησλ ηνπ θαξθίλνπ ηνπ δέξκαηνο.

260 240 Γεληθά φκσο ηα παηδηά θαίλνληαη πην ελεκεξσκέλα γηα ηηο ζπλέπεηεο ηνπ θαηλνκέλνπ, θπξίσο φζν αθνξά ηελ ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε, ηελ εμαθάληζε θάπνησλ δψσλ θαη θπηψλ θαη ην ιηψζηκν ησλ πάγσλ, ην νπνίν αξθεηά ην ζπλδένπλ κε ηελ άλνδν ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο. Γελ είλαη ιίγα απηά πνπ αλαθέξνπλ σο απνηέιεζκα ηηο πιεκκχξεο ή/θαη ηελ μεξαζία, αλ θαη θαίλεηαη φηη δπζθνιεχνληαη ζηελ θαηαλφεζε ηεο ηαπηφρξνλεο χπαξμεο ησλ θαηλνκέλσλ απηψλ. Τπάξρεη κάιηζηα θαη ην έλα ηξίην ησλ καζεηψλ πνπ ζπλδένπλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή κε ηνπο ζεηζκνχο. Σέινο ζρεηηθά κε απηνχο πνπ πξέπεη λα δξάζνπλ γηα λα πεξηνξηζηεί ην θαηλφκελν ηα παηδηά αλαθέξνπλ φινπο, δίλνληαο ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζηα εξγνζηάζηα θαη ηηο θπβεξλήζεηο θαη ιηγφηεξε ζηα ίδηα Γηαθνξνπνηήζεηο ζηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηώλ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή αλάινγα κε ηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ Καηά ηε ζχγθξηζε ησλ απαληήζεσλ ησλ καζεηψλ πνπ πξνέξρνληαλ απφ δηαθνξεηηθά ζρνιεία δελ παξαηεξήζεθαλ ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο. Οη ζπλνιηθέο επηδφζεηο ησλ καζεηψλ ζην ζρνιείνπ ηνπ θέληξνπ ήηαλ θάπσο θαιχηεξεο απφ απηέο ησλ καζεηψλ ηνπ πξναζηίνπ κε ρακειφηεξν θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν, φρη φκσο ζε ηέηνην βαζκφ πνπ ζα καο νδεγνχζε ζηελ εμαγσγή γεληθεπκέλνπ ζπκπεξάζκαηνο. Δμάιινπ έλαο απφ ηνπο πεξηνξηζκνχο ηεο έξεπλάο καο είλαη ην γεγνλφο φηη ην δείγκα καο δελ κπνξνχζε λα ζεσξεζεί ηπραίν θαη αληηπξνζσπεπηηθφ ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ ζην ζχλνιφ ηνπ Δπίδξαζε ηεο ζηνρεπκέλεο δηδαζθαιίαο ζηηο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή εκαληηθή δηαθνξνπνίεζε παξαηεξήζεθε ζηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ κεηά ηε δηδαθηηθή παξέκβαζε. Δληζρχζεθαλ ζε πνιχ ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ νη ζσζηέο αληηιήςεηο ηνπο, θπξίσο φζεο ζρεηίδνληαλ κε ηα αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ηηο πξάμεηο πνπ ζπλνδεχνληαλ απφ ηελ θαηαλάισζε ηεο θξπκκέλεο ελέξγεηαο, φπσο ε αγνξά θαηλνχξησλ ξνχρσλ, ε θαηαλάισζε θξέαηνο, ε επαλαρξεζηκνπνίεζε, θαη ε θαηαλάισζε ηξνθψλ πνπ παξάγνληαη καθξηά. Μεηψζεθαλ επίζεο αηζζεηά νη παξαλνήζεηο ησλ καζεηψλ, αιιά δελ εμαιείθζεθαλ. ε δχν πεξηπηψζεηο κάιηζηα, ηε ρξήζε ζπξέη σο αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ηελ πξνζηαζία ησλ ζπάλησλ εηδψλ σο ηξφπν αληηκεηψπηζήο ηεο, παξαηεξήζεθε αχμεζε ησλ ιάζνο αληηιήςεσλ κεηά ηε δηδαζθαιία. Φαίλεηαη ινηπφλ φηη θάπνηεο ελαιιαθηηθέο αληηιήςεηο έρνπλ κεγάιε ζηαζεξφηεηα θαη είλαη πνιχ δχζθνιν λα ηξνπνπνηεζνχλ (Κφθνηαο, 1997). ίγνπξα απαηηείηαη ζηνρεπκέλε θαη πνιχ ζπζηεκαηηθή δηδαζθαιία

261 Απαληήζεηο ππνζέζεσλ Οη ππνζέζεηο πνπ είρακε δηαηππψζεη κε βάζε ηε βηβιηνγξαθηθή επηζθφπεζε ήηαλ νη αθφινπζεο: Τπφζεζε 1 ε : Σα παηδηά δε γλσξίδνπλ ζε ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ ην κεραληζκφ ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Τπφζεζε 2 ε : Οη καζεηέο ζπγρένπλ ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ κε ηελ «ηξχπα ηνπ φδνληνο». Τπφζεζε 3 ε : Σα παηδηά ζεσξνχλ ηε ξχπαλζε, πνπ κπνξεί λα νθείιεηαη ζηα θαπζαέξηα ησλ απηνθηλήησλ ή ησλ εξγνζηαζίσλ ή ην πέηακα ησλ ζθνππηδηψλ ζηνπο δξφκνπο θαη ηα πδάηηλα νηθνζπζηήκαηα, σο βαζηθή αηηία ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο. Τπφζεζε 4 ε : Οη καζεηέο πηζηεχνπλ φηη πξάμεηο πνπ ζεσξνχληαη γεληθά θηιηθέο πξνο ην πεξηβάιινλ, φπσο πξνζηαζία απεηινχκελσλ εηδψλ, κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ππεξζέξκαλζεο ηνπ πιαλήηε. Τπφζεζε 5 ε : Οη καζεηέο ζρνιείσλ πνπ βξίζθνληαη ζε πεξηνρέο κε ρακειφηεξν θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν πηζαλφλ λα έρνπλ πην πεξηνξηζκέλεο γλψζεηο γηα ην ζέκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο ζε ζρέζε κε απηνχο πνπ πξνέξρνληαη απφ αλψηεξν θνηλσληθννηθνλνκηθφ πεξηβάιιινλ. Απ φζα αλαθέξακε παξαπάλσ πξνθχπηεη φηη νη ηέζζεξηο πξψηεο ππνζέζεηο καο ήηαλ αιεζείο, θαζψο επηβεβαηψλνληαη θαη απφ ηε δηθή καο έξεπλα. Αληίζεηα ε πέκπηε ππφζεζή καο θάλεθε φηη δελ ηζρχεη, θαζψο πξνέθπςε φηη νη αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή δελ επεξεάδνληαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ απφ ην θνηλσληθννηθνλνκηθφ πεξηβάιιινλ ηνπο Πξνηάζεηο Πέξα απφ ηνλ ελζνπζηαζκφ πνπ δείρλνπλ ηα παηδηά ακέζσο κεηά ην πέξαο ηεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο είλαη ζίγνπξν φηη νπνηαδήπνηε πξνζπάζεηα πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο αιιαγήο ζηάζεο θαη ζπκπεξηθνξάο, γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθή πξέπεη λα είλαη νξγαλσκέλε, ζπζηεκαηηθή θαη ζπλερήο. πσο έρνπκε ήδε επηζεκάλεη, νη αλαθνξέο ζηα ειιεληθά βηβιία ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ είλαη πνιχ πεξηνξηζκέλεο. Ζ επξχηεηα θαη ε έληαζε φκσο ηνπ πξνβιήκαηνο πηζηεχνπκε φηη επηβάιιεη ηελ χπαξμε κηαο πην νινθιεξσκέλεο παξνπζίαζεο ησλ ζρεηηθψλ ζεκάησλ ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα θαη ηε δηάζεζε ρξφλνπ γηα ηε δηδαζθαιία ηνπο κέζσ ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ. ε δηαθνξεηηθή πεξίπησζε παξαηεξείηαη κφλν ζπνξαδηθή ελαζρφιεζε κε ην ζέκα, φπσο θαη κε φια ηα δεηήκαηα ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο, απφ κία κηθξή ζρεηηθά κεξίδα εθπαηδεπηηθψλ, ην έξγν ησλ νπνίσλ -αθφκε θη αλ είλαη ηδηαίηεξα πνηνηηθφ - ζπλήζσο δελ έρεη ζπλέρεηα θαη επνκέλσο δε ζπλνδεχεηαη απφ ηα επηζπκεηά καθξνπξφζεζκα θαη νπζηαζηηθά απνηειέζκαηα. Γηα κία πην απνηειεζκαηηθή δηδαζθαιία απαξαίηεηε επίζεο είλαη ε δηεχξπλζε ηεο ρξήζεο ησλ επνπηηθψλ κέζσλ φπσο δηαθάλεηεο, εηθφλεο, ζθίηζα, ράξηεο, έληππα,

262 242 βηβιία, θαζψο κέζσ απηψλ ε δηδαθηηθή δηαδηθαζία πιενλεθηεί ςπρνινγηθά, παηδαγσγηθά, δηδαθηηθά θαη νξγαλσηηθά. Οη λέεο ηερλνινγίεο επίζεο αλνίγνπλ πιένλ θαηλνχξηνπο, επξχηαηνπο νξίδνληεο ζηε κάζεζε, ηνπο νπνίνπο ην ζρνιείν πξέπεη λα αμηνπνηήζεη. Σε ζεκεξηλή επνρή πνπ ηα δεδνκέλα ζπλερψο αιιάδνπλ θαη νη πιεξνθνξίεο ηξέρνπλ ζε φινπο ηνπο ηνκείο γεληθά, θαη ζην ρψξν ησλ κεγάισλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ εηδηθφηεξα, ηα παηδηά πξέπεη λα είλαη ζε ζέζε λα ηηο αληινχλ θαη λα ηηο επεμεξγάδνληαη κφλα ηνπο. Φπζηθά φια ηα παξαπάλσ πξνυπνζέηνπλ ηελ χπαξμε ηεο αλάινγεο πιηθνηερληθήο ππνδνκήο ε νπνία δελ ππάξρεη ή δελ είλαη εχθνια πξνζβάζηκε ζε φια ηα ζρνιεία. Αλεμάξηεηα φκσο απφ ηελ εθπαηδεπηηθή ζηξαηεγηθή πνπ εθαξκφδνπκε απηή πξέπεη λα αξρίζεη ζε κηθξή ειηθία, ψζηε λα απνκαθξχλνπκε ηπρφλ παξαλνήζεηο ησλ παηδηψλ πξηλ απηέο εδξαησζνχλ θαη ελζσκαησζνχλ ζ έλα πιαίζην ελαιιαθηηθψλ αληηιήςεσλ (Kornberg, 1991). Βέβαηα ζ απηή ηελ πεξίπησζε αληηκεησπίδνπκε ηε δπζθνιία ηεο δηδαζθαιίαο αθεξεκέλσλ θαη δπζλφεησλ ελλνηψλ, πνπ ζρεηίδνληαη κε ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, ζε παηδηά κηθξήο ειηθίαο (Francis, Boyes, Qualter & Stanisstreet, 1993). Ζ γλψζε ησλ ελαιιαθηηθψλ αληηιήςεσλ ησλ καζεηψλ είλαη επίζεο απαξαίηεηε, ψζηε λα πξνβνχκε ζε ζηνρεπκέλεο δξαζηεξηφηεηεο πνπ κπνξεί λα νδεγήζνπλ ζηελ αληηκεηψπηζή ηνπο. Έλα απφ ηα βαζηθά πξνβιήκαηα θαίλεηαη πσο είλαη φηη νη καζεηέο ζπγρένπλ ηα κεγάια πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα, φπσο ε θιηκαηηθή αιιαγή θαη ε θαηαζηξνθή ηνπ φδνληνο, κεηαμχ ηνπο. Ζ πξφθιεζε έγθεηηαη ζην λα ηνπο βνεζήζνπκε λα δηαρσξίζνπλ ηα ζέκαηα απηά, ρσξίο φκσο λα πηνζεηήζνπκε κηα κε νιηζηηθή πξνζέγγηζε, ε νπνία ζεσξείηαη απφ πνιινχο φηη ζπλεηζθέξεη ζηελ αδηαθνξία γηα ην πεξηβάιινλ (Boyes, Chuckran, & Stanisstreet, 1993). Δπηπιένλ είλαη βαζηθφ λα ηνπο βνεζήζνπκε λα δηαηεξήζνπλ ηελ αηζηνδνμία ηνπο θαη λα αληηιεθζνχλ φηη θαη νη απιέο, θαζεκεξηλέο πξάμεηο φισλ καο είλαη ζεκαληηθέο, ψζηε αθνχ πηζηέςνπλ ζηε δχλακε ηνπ αηφκνπ, ζηελ πξνζσπηθή ηνπο δχλακε, λα ηηο πηνζεηήζνπλ θαη λα εμειηρζνχλ ζε ελεξγνχο πνιίηεο. Δπίζεο πξέπεη λα ππάξμεη κέξηκλα γηα ηε ζσζηή εθπαίδεπζε ησλ ίδησλ ησλ εθπαηδεπηηθψλ, αθνχ ζχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία έρνπλ θη απηνί παξαλνήζεηο γηα ηα ζπγθεθξηκέλα ζέκαηα. Καη κάιηζηα φρη κφλν έρνπλ ελαιιαθηηθέο ηδέεο, αιιά ην ρεηξφηεξν είλαη φηη ηηο κεηαδίδνπλ θαη ζηνπο καζεηέο ηνπο, κε απνηέιεζκα ε αλαπαξαγσγή απηψλ ησλ αληηιήςεσλ λα ιεηηνπξγεί αιπζηδσηά, αθνχ θνξέαο ηνπο είλαη ν δάζθαινο (Κφθθνηαο, 1997). Απαξαίηεηε θξίλεηαη ε εθπαίδεπζή ηνπο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ζπνπδψλ ηνπο, αιιά θαη ε επηθαηξνπνίεζε ησλ γλψζεσλ ηνπο κέζσ εηδηθψλ ζεκηλαξίσλ, ψζηε λα παξαθνινπζνχλ ηηο εμειίμεηο θαη ηηο λέεο γλψζεηο πνπ δηαξθψο αλαδχνληαη ζην ρψξν ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ. Θα ιέγακε γεληθά φηη ε νπζηαζηηθή θαη καθξνπξφζεζκε επηηπρία θάζε εθπαηδεπηηθήο πξνζπάζεηαο, θαη εηδηθά ζηνλ ηνκέα ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο, πνπ δελ απνζθνπεί κφλν ζηελ ελίζρπζε ησλ γλψζεσλ, αιιά θπξίσο ζηελ αιιαγή ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ, απαηηεί ηελ ζπλχπαξμε πνηθίισλ παξαγφλησλ θη φρη κφλν κεκνλσκέλεο θαη απνζπαζκαηηθέο ελέξγεηεο. Γηαηί ν ζηφρνο καο είλαη πνιχ δχζθνινο θαη ζεκαληηθφο, ε αιιαγή νπζηαζηηθά ηνπ κνληέινπ δσήο καο, ψζηε λα κπνξέζνπκε

263 243 λα εμαζθαιίζνπκε ηελ αεηθνξία θαη ηελ πνηφηεηα δσήο γηα ηα παηδηά καο θαη ηηο επφκελεο γεληέο Πεξηνξηζκνί θαη πηζαλέο πξνεθηάζεηο ηεο έξεπλαο Ζ παξνχζα εξγαζία δελ εμάληιεζε, φπσο ήηαλ θπζηθφ, ηε κειέηε ησλ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Έλαο απφ ηνπο βαζηθνχο πεξηνξηζκνχο ηεο έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ην δείγκα καο απνηεινχληαλ απφ έλα ζρεηηθά πεξηνξηζκέλν αξηζκφ καζεηψλ ειηθίαο ρξνλψλ, νη νπνίνη θνηηνχζαλ ζε ηέζζεξα ζρνιεία ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηεο Θεζζαινλίθεο. Δίλαη ινηπφλ δχζθνιν λα ζεσξήζνπκε φηη ηα απνηειέζκαηά ηεο αθνξνχλ ην ζχλνιν ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ ή φηη είλαη αληηπξνζσπεπηηθά εκηαζηηθνχ ή επαξρηαθνχ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ. Ζ επέθηαζε ηεο έξεπλαο θαη ζε άιιεο γεσγξαθηθέο πεξηνρέο ζα απνηεινχζε κία επθαηξία γηα δηεχξπλζε ησλ απνηειεζκάησλ. Υξήζηκε επίζεο ζα ήηαλ ε επαλεμέηαζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ ζπγθεθξηκέλσλ παηδηψλ έπεηηα απφ ηελ πάξνδν ρξνληθνχ δηαζηήκαηνο ηξηψλ έσο έμη κελψλ, ψζηε λα θαλεί αλ ηα απνηειέζκαηα ηεο δηδαζθαιίαο είραλ θάπνηα δηάξθεηα. Ζ κειέηε απηή δελ πξαγκαηνπνηήζεθε ιφγσ αληηθεηκεληθψλ δπζθνιηψλ- αιιαγή ηεο ζρνιηθήο βαζκίδαο ησλ παηδηψλ- αιιά επηπιένλ ππεξβαίλεη θαη ην πιαίζην απηήο ηεο εξγαζίαο. Αθφκε πην ελδηαθέξνπζα ζα ήηαλ αλάινγε έξεπλα έπεηηα απφ δχν-ηξία ρξφληα, ψζηε λα δηεξεπλήζνπκε ηελ εμέιημε ησλ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ θαη ηπρφλ επίδξαζε ηεο δηδαθηηθήο καο παξέκβαζεο ζε βάζνο ρξφλνπ. Βέβαηα επεηδή ηέηνηνπ είδνπο έξεπλα είλαη πξαθηηθά δχζθνιε, θαζψο πνιιά παηδηά πηζαλφηαηα ζα έρνπλ δηαζθνξπηζηεί ζε δηάθνξα ζρνιεία, κπνξνχκε λα πεξηνξηζηνχκε ζηελ εμέηαζε άιισλ παηδηψλ κεγαιχηεξεο ειηθηαθήο νκάδαο (14 εηψλ). Έλαο απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηηο αληηιήςεηο ησλ παηδηψλ γηα ην ζέκα ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη πξέπεη επίζεο λα δηεξεπλεζεί ζε κεγαιχηεξν βάζνο είλαη απφ πνχ πξνζιακβάλνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο. Οθείινπκε λα κειεηήζνπκε ην νηθνγελεηαθφ θαη ην επξχηεξν θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, ηα κέζα ελεκέξσζεο, ην αλαιπηηθφ ζρνιηθφ πξφγξακκα θαη λα εμεηάζνπκε πψο θαζέλα απ απηά πξέπεη λα δηακνξθσζεί, ψζηε λα παξέρεη φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξε θαη εγθπξφηεξε πιεξνθφξεζε. Δπηπιένλ αμίδεη λα αλαδεηήζνπκε ηξφπνπο βειηίσζεο ησλ δηδαθηηθψλ πξνζεγγίζεσλ, ψζηε λα πεηχρνπκε ηελ ειαρηζηνπνίεζε ησλ ελαιιαθηηθψλ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ νη νπνίεο παξνπζηάδνπλ κεγάιε ζηαζεξφηεηα, θπξίσο ζε ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηα κεγάια πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα. Σν ζεκαληηθφηεξν φκσο φισλ ζα ήηαλ ε δηεξεχλεζε φρη κφλν ησλ αληηιήςεσλ ησλ παηδηψλ, αιιά θπξίσο ηεο ζηάζεο ηνπο θαη ηπρφλ αιιαγήο ηεο ζπκπεξηθνξάο ηνπο, θαζψο θαη ησλ ηξφπσλ κε ηνπο νπνίνπο ζα κπνξνχζακε απνηειεζκαηηθφηεξα λα πεηχρνπκε απηή ηελ αιιαγή, ψζηε λα δηακνξθψζνπκε πεξηβαιινληηθά επαίζζεηνπο θαη ελεξγνχο πνιίηεο, αθνχ ζηελ νπζία γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ ηεο αληηκεηψπηζεο ηεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη γεληθφηεξα ηεο αεηθνξίαο, ζεκαζία δελ έρνπλ κφλν νη γλψζεηο, αιιά θπξίσο νη πξάμεηο καο.

264 244 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ Ahrens D. (2007). Essential of meteorology. An invitation to the atmosphere. Thomson Learning Inc. Απνζηνιάθεο, Δ., Παλαγνπνχινπ, Δ., άββαο,., Σζαγιηψηεο, Ν., Μαθξή, Β., Παληαδήο, Γ., θ.ά. (2008). «Φπζηθά» Σ Γεκνηηθνχ, Δξεπλψ θαη Αλαθαιχπησ, Βηβιίν Μαζεηή (3 ε έθδ.), Αζήλα: Οξγαληζκφο Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ. Απνζηνιάθεο, Δ., Παλαγνπνχινπ, Δ., άββαο,., Σζαγιηψηεο, Ν., Μαθξή, Β., Παληαδήο, Γ., θ.ά. (2007). «Φπζηθά» Σ Γεκνηηθνχ, Δξεπλψ θαη Αλαθαιχπησ, Σεηξάδην Δξγαζηψλ (2 ε έθδ.), Αζήλα: Οξγαληζκφο Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ. Aucamp, P.J & Björn, L.O., (2010). Questions and Answers about the Environmental Effects of the Ozone Layer Depletion and Climate Change: 2010 Update,Environmental Effects Assessment Panel: 2010,United Nations Environmental Programme (eeap report 2010) αλαθηήζεθε ζηηο απφ Boyes, E. & Stanisstreet, M. (1993). The greenhouse effect: children's perceptions of causes, consequences, and cures. International Journal of Science Education, 15, Boyes, E., Chuckran, D. & Stanisstreet, M. (1993)..How do high school students perceive global climate change: What are its manifestations? What are its origins? What corrective action can be taken? Journal of science education and technology, 2(4), Boyes, E., Skamp, Κ., & Stanisstreet, M. (2009). Australian Secondary Students Views About Global Warming: Beliefs About Actions and Willingness to Act. Science Education, 39, Boyes, Δ., Stanisstreet, M. & Yongling, Z. (2008). Combating global warming: the ideas of high school students in the growing economy of South East China. International Journal of Environmental Studies, 65(2), Βνπδξηζιήο, Ν. (2007) Η παγθόζκηα άλνδνο ηνπ επηπέδνπ ηεο ζάιαζζαο σο απνηέιεζκα ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Μηα δηδαθηηθή πξνζέγγηζε κέζα από ράξηεο, Γηπισκαηηθή Δξγαζία Μεηαπηπρηαθνχ Πξνγξάκκαηνο πνπδψλ, Παηδαγσγηθφ Σκήκα Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο. Γεσξγφπνπινο, Α.Γ. (2005). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε. Ο λένο πνιηηηζκόο πνπ αλαδύεηαη Αζήλα: Gutenberg. Cohen L.,Manion L. & Morrison K. (2008) Μεζνδνινγία εθπαηδεπηηθήο έξεπλαο. Αζήλα: Δθδφζεηο Μεηαίρκην. Cohen, J. (1988). Statistical Power Analysis for the Behavioral Sciences (2nd Edition), Lawrence Earlbaum Associates, Hillsdale, NJ. Cohen, J. (1992). A power primer. Psychological Bulletin, 112, Daniel, B., Stanisstreet, M. & Boyes, E. (2004). How can we best reduce global warming? School students ideas and misconceptions. International Journal of Environmental Studies, 61(2), Γεκνπνχινπ, Μ., Εφκπνιαο, Σ., Μπακπίια, Δ., θαλαβή, Κ., Φξαληδή, Α., & Υαηδεκηραήι, Μ., Μειέηε Πεξηβάιινληνο Β Γεκνηηθνύ, Αζήλα: Οξγαληζκφο Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ.

265 245 Dochy, F. (1992). Assessment of Prior Knowledge as a Determinant for Future Learning. Vitgeverij Lemma B.V. Utrecht. Driver, R., Squires, A., Rushworth, P. & Wood-Robinson, V. (1994). Making Sense of Secondary Science: Research into Children s Ideas. London: Routledge. Driver, R., Squires, A., Rushworth, P. & Wood-Robinson, V. (2000). Οηθνδνκώληαο ηηο έλλνηεο ησλ θπζηθώλ επηζηεκώλ. Αζήλα: Σππσζήησ. EEA (European Environment Agency), (2007). Europe s environment. The fourth assessment. EEA, Copenhagen,ISBN ΔΔΑ, (2008). Impacts of Europe s changing climate 2008 indicator-based assessment, EEA Report/No 4/2008 Αλαθηήζεθε ζηηο απφ ΔΚΠΑΑ-Δζληθφ Κέληξν Πεξηβάιινληνο θαη Αεηθφξνπ Αλάπηπμεο (2009). Διιάδα, Η Καηάζηαζε ηνπ Πεξηβάιινληνο Αζήλα: ΔΚΠΑΑ. European Environment Agency (2010). The European Environment, State and Outlook 2010, Understanding Climate Change. Αλαθηήζεθε ζηηο απφ European Environment Agency- EEA (2011). Annual European Union greenhouse gas inventory and inventory report Submission to the UNFCCC Secretariat. Technical Report No 2/2011. Αλαθηήζεθε ζηηο από /greenhouse-gas-inventory European Commission.a. Αλαθηήζεθε ζηηο απφ European Commission.b. Αλαθηήζεθε ζηηο απφ Fernandez, R. (2010) The European environment, State and Outlook 2010, Mitigating Climate Change, Luxembourg: Publications Office of the European Union Francis, C., Boyes, E., Qualter, A. & Stanisstreet, M. (1993). Ideas of Elementary Students about Reducing the Greenhouse Effect. Science Education, 77(4), Javeau, C. (2000) Η έξεπλα κε εξσηεκαηνιόγην. Σν εγρεηξίδην ηνπ θαινύ εξεπλεηή. Αζήλα: Δθδφζεηο Σππσζήησ. Jakobsson, A., Makitalo, A. & Saljo, R.,(2009). Conceptions of Knowledge in Research on Students Understanding of the Greenhouse Effect: Methodological Positions and Their Consequences for Representations of Knowing, Science Education, 93, Ho, E. (2009) Children s Ideas About Climate Change, (Γηδαθηνξηθή δηαηξηβή), University of Toronto, Department of Geography and Collaborative Program in Environmental Studies). Retrieved from Library and Archives, Canada. IPCC, 2007a: Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Solomon, S., D. Qin, M. Manning, Z. Chen, M. Marquis, K.B. Averyt, M.Tignor and H.L. Miller (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA.

266 246 IPCC, 2007b: Climate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson (eds)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA. IPCC, 2007c: Climate Change 2007: Mitigation. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [B. Metz, O.R. Davidson, P.R. Bosch, R. Dave, L.A. Meyer (eds)], Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA., XXX pp. IPCC, 2007d: Climate Change 2007: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Core Writing Team, Pachauri, R.K and Reisinger, A. (eds.)]. IPCC, Geneva, Switzerland, 104 pp. Kellstedt, P. M., Zahran, S. & Vedlitz, A. (2008). Personal efficacy, the information environment, and attitudes towards global warming and climate change in the United States. Risk Analysis, 28, Κφθθνηαο, Π. (1997). ύγρξνλεο Πξνζεγγίζεηο ζηε δηδαζθαιία ησλ Φπζηθώλ Δπηζηεκώλ. Η επνηθνδνκεηηθή πξνζέγγηζε ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο κάζεζεο. Αζήλα: Γξεγφξε. Κφθθνηαο, Π., Αιεμφπνπινο, Γ., Μαιακίηζα, Α., Μαληάο, Γ., Παιακαξά, Μ., & Παλαγησηάθε, Π., Μειέηε Πεξηβάιινληνο Γ Γεκνηηθνύ, Αζήλα: Οξγαληζκφο Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ. Κφθθνηαο, Π., Αιεμφπνπινο, Γ., Μαιακίηζα, Α., Μαληάο, Γ., Παιακαξά, Μ., & Παλαγησηάθε, Π., θ.ά., Μειέηε Πεξηβάιινληνο Γ Γεκνηηθνύ, Αζήλα: Οξγαληζκφο Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ. Kornberg. H. (1991). Science and environmental awareness. School Science Review, 72, Koulaidis, V. & Christidou, V. (1999). Models of students thinking concerning the greenhouse effect and teaching implications, Science Education, 83(5), Κνπηζφπνπινο Κ., σηεξάθνπ Μ., Σαζηφγινπ, Μ., Εσγνγηάλλεο, Γ., Γεσγξαθία Δ Γεκνηηθνύ-Μαζαίλσ γηα ηελ Διιάδα, Αζήλα: Οξγαληζκφο Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ. Κνπηζφπνπινο Κ., σηεξάθνπ Μ., Σαζηφγινπ, Μ., (2008). Γεσγξαθία Σ Γεκνηηθνύ-Μαζαίλσ γηα ηε Γε (2 ε έθδ.), Αζήλα: Οξγαληζκφο Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ. Lombardi, D. & Sinatra, G.M. (2010). College Students Perceptions About the Plausibility of Human-Induced Climate Change. Research in Science Education. Doi: /s z Online First. Μαιαλδξάθεο, Γ., Stanisstreet, M. & Boyes, E. (2009). Ζ παγθφζκηα ζέξκαλζε θαη νη πξνζέζεηο ειιήλσλ καζεηψλ/ηξηψλ λα αλαιάβνπλ δξάζε. ηα Πξαθηηθά ηνπ 6 νπ Παλειιήληνπ πλεδξίνπ Γηδαθηηθήο ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ θαη Νέσλ Σερλνινγηψλ ζηελ Δθπαίδεπζε, Οη πνιιαπιέο πξνζεγγίζεηο ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο κάζεζεο ησλ θπζηθώλ επηζηεκώλ. Φιψξηλα: Γξάθεκα

267 247 Μαλδξίθαο Α., Παξθνζίδεο Η., ηνχκπα Α. Αλησλνπνχινπ Μ., Σζηιίδεο Μ., Υαιθίδεο Ά., θνξδνχιεο., Γηδαθηηθή πξφηαζε γηα ηελ εθπαίδεπζε εθπαηδεπηηθψλ γηα ηελ αεηθνξία: Ζ πεξίπησζε ηεο αηκνζθαηξηθήο ξχπαλζεο. Μαλδξίθαο Αρ., Υαιθίδεο Αλ., αξηδάθε Ά., θνξδνχιεο Κ., Πεξηβαιινληηθέο Δπηζηήκεο: δηδάζθνληαο κεηεσξνινγηθά θαηλφκελα κε ηε ρξήζε κεηεσξνινγηθψλ ραξηψλ Μηα πξφηαζε γηα ηελ εθπαίδεπζε ππνςεθίσλ εθπαηδεπηηθψλ. Μειάο, Γ., Αζσλίηεο, Γ. & Ακνηξίδεο Β. (2000). Κιηκαηηθή Αιιαγή (Οδεγόο Δθπαηδεπηηθώλ). Αζήλα: Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ Michail, S., Stamou, A. & Stamou, G. (2007). Greek primary school teachers understanding of current environmental issues: an exploration of their environmental knowledge and images of nature, Science Education, 91(2), NOAA-National Oceanic and Atmospheric Administration U.S. (2010). The NOAA Annual Greenhouse Gas Index (AGGI.) Αλαθηήζεθε απφ ηελ Nolan, J. (2010). ''An Inconvenient Truth'' Increases Knowledge, Concern, and Willingness to Reduce Greenhouse Gases. Environment and Behavior, 42(5), Obermiller, C. (1995). The baby is Sick/The baby is well: A test of environmental communication appeals. Journal of Advertising, 24, Παξαζθεπφπνπινο, Η. (1985). Δμειηθηηθή Φπρνινγία. Φπρνινγηθή ζεψξεζε ηεο πνξείαο ηεο δσήο απφ ηε ζχιιεςε σο ηελ ελειηθίσζε, ρνιηθή Ζιηθία, Σφκνο 3. Αζήλα Πιαθίηζε, Α., Kνληνγηάλλε, Α., ππξάηνπ, Δ., Mαλψιε, Β., Μειέηε Πεξηβάιινληνο Α Γεκνηηθνύ, Αζήλα: Οξγαληζκφο Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ. Posner, G.J., Strike, K.A., Hewson, P.W., & Gertzog, W.A. (1982). Accommodation of a scientific conception: towards a theory of conceptual change. Science Education, 66, Rye, J.A., Rubba, P. A. & Wiesenmayer, R.L. (1997). An investigation of middle school students' alternative conceptions of global warming. International Journal of Science Education, 19(5), Schultz, P. W. (2002). Knowledge, information, and household recycling: Examining the knowledge-deficit model of behavior change. In Dietz T. & Stern P.C. (Eds.), New tools for environmental protection: Education, information, and voluntary measures, The National Academic Press. Schwartz, S. H. (1970). Elicitation of moral obligation and self-sacrificing behavior: An experimental study of volunteering to be a bone marrow donor. Journal of Personality and Social Psychology, 15, Shepardson, D.P., Niyogi. D., Choi, S. & Charusombatb, U. (2009). Seventh grade students conceptions of global warming and climate change. Environmental Education Research, 15(5), Solomon, J. (1987). Social influences on the construction of pupils' understanding of science. Studies in Science Education, 14, Solomon, J. (1994). The rise and fall of constructivism. Studies in Science Education, 23, Soper, D.S. (2011). Effect Size (Cohen's d) Calculator for a Student t-test (Online Software), Αλαθηήζεθε απφ

268 248 Spellman, G., Field K., Sinclair, J. (2003). An Investigation into UK Higher Education Students' Knowledge of Global Climatic Change, International Research in Geographical and Environmental Education, 12(1), ηαπξίδνπ Δ. (2000). πλεξγαηηθή κάζεζε ζηηο Φπζηθέο Δπηζηήκεο. ην Μείδνλ Πξόγξακκα Δπηκόξθσζεο. Βαζηθό Δπηκνξθσηηθό Τιηθό: Σόκνο Β: Δηδηθό Μέξνο ΠΔΟ4 Φπζηθώλ Δπηζηεκώλ (ζ.15-30). Αζήλα: Παηδαγσγηθφ Ηλζηηηνχην. Stern, P. C. (1999). Information, incentives, and proenvironmental consumer behavior. Journal of Consumer Policy, 22, Stern, N. (2007) Σα Οηθνλνκηθά ηεο Κιηκαηηθήο Αιιαγήο, Έθζεζε Stern ύλνςε. Διιεληθή Γεκνθξαηία, Τπνπξγείν Δμσηεξηθψλ, Αζήλα: Ζ Καζεκεξηλή Σνπξπάιε Κ. (2008). Φπζηθή ηεο Αηκόζθαηξαο. Γ κέξνο ζην Μπάεο, Α., Μπαιήο, Γ., & Σνπξπάιε, Κ., (2008). Φπζηθή ηεο Αηκόζθαηξαο(ζει ). Θεζζαινλίθε : Α.Π.Θ. Σκήκα Δθδφζεσλ. Σζηθηζφγινπ, Υ., (2008). Κιηκαηηθέο κεηαβνιέο ζηελ πεξηνρή ηεο Δπξώπεο. Γηπισκαηηθή εξγαζία. Α.Π.Θ. Σκήκα Φπζηθήο, Δξγαζηήξην Φπζηθήο ηεο Αηκφζθαηξαο UNEP (United Nations Environment Programme) (2007). Global Environment Outlook, GEO4, Environment for development, Malta: Progress Press Ltd UNEP- United Nations Environmental Programme, Questions and Answers about the Environmental Effects of the Ozone Layer Depletion and Climate Change: 2010 Update,Environmental Effects Assessment Panel: 2010, Aucamp, P.J & Björn, L.O. Coordinating Authors. Aλαθηήζεθε ζηηο απφ UNESCO (1977). Η Γηαθήξπμε ηεο Σηθιίδαο. Διιεληθή Έθδνζε Αζήλα: Π.Δ.ΔΚ.Π.Δ UNESCO (1997). Γηαθήξπμε Θεζζαινλίθεο. Θεζζαινλίθε: Παλεπηζηήκην Αζελψλ MIO-ECSDE. UNESCO (2007). The UN Decade of Education for Sustainable Development: Paris: UNESCO. UNFCCC (n.d.). Αλαθηήζεθε ζηηο απφ Vosniadou, S. (1994). Capturing and modeling the process of conceptual change. Learning and Instruction, 4, Vygotsky, L.S. (1978). Mind in society: the development of higher psychological processes. Cambridge, MA: Harvard University Press. Werner, C. M., Rhodes, M. U. & Partain, K. K. (1998). Designing effective instructional signs with schema theory: Case studies of polystreme recycling. Environment and Behavior, 30, Φιψξνπ, Γ., ηεθαλφπνπινο, Ν., Υξηζηνπνχινπ, Δ., Κνηλσληθή θαη Πνιηηηθή Αγσγή, Δ Γεκνηηθνύ, Αζήλα: Οξγαληζκφο Δθδφζεσλ Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ. Υαηδεδήκνπ, Γ. (2011). Δλαιιαθηηθέο κνξθέο, ηερληθέο θαη κέζνδνη δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο. ην Μείδνλ Πξόγξακκα Δπηκόξθσζεο. Βαζηθό Δπηκνξθσηηθό Τιηθό: Σόκνο Α: Γεληθό Μέξνο (ζ.26-41). Αζήλα: Παηδαγσγηθφ Ηλζηηηνχην. WMO (World Meteorological Organization), (2010a). Greenhouse Gas Bulletin, The State of Greenhouse Gases in the Atmosphere Based on Global

269 249 Observations through Αλαθηήζεθε ζηηο απφ WMO (2010b), Twenty Questions and Answers About the Ozone Layer: 2010 Update (Citation information:fahey, D.W., and M.I. Hegglin (Coordinating Lead Authors), Twenty Questions and Answers About the Ozone Layer: 2010 Update, Scientific Assessment of Ozone Depletion: 2010, 72 pp., World Meteorological Organization, Geneva, Switzerland, [Reprinted from Scientific Assessment of Ozone Depletion: 2010, Global Ozone Research and Monitoring Project Report No. 52, 516 pp., World Meteorological Organization, Geneva, Switzerland, 2011.] Published in March 2011, ISBN: ). WMO (World Meteorological Organization), (2011a). WMO statement on the status of the global climate in 2010, Geneva. WMO (World Meteorological Organization) (2011b), Scientific Assessment of Ozone Depletion: 2010, Global Ozone Research and Monitoring Project Report No. 52, 516 pp., Geneva, Switzerland, Υαηδεληθήηα Β. & Υξεζηίδνπ, Β. (2001). «Μαδί» θαη «ελάληηα» ησλ Φπζηθψλ Δπηζηεκψλ: Αληηθείκελν θαη αλαγθαηφηεηα. ην Μείδνλ Πξόγξακκα Δπηκόξθσζεο. Βαζηθό Δπηκνξθσηηθό Τιηθό: Σόκνο Β: Δηδηθό Μέξνο ΠΔ70 Γάζθαινη (ζ.30). Αζήλα: Παηδαγσγηθφ Ηλζηηηνχην. ΤΠΔΚΑ(n.d.) Αλαθηήζεθε ζηηο απφ ΤΠΔΚΑ (2010) -Ministry of Environment, Energy and Climate Change, Hellenic Republic (2010). 5th National Communication to the United Nations Framework Convention on Climate Change. Αλαθηήζεθε απφ ge=el-gr ζηηο ΤΠΔΥΧΓΔ (2008). Climate Change Emissions Inventory. Annual inventory submission under the Convention and the Kyoto Protocol for greenhouse and other gases for the years April Εαλήο, Π., 2008, εκεηώζεηο γηα ηελ Ρύπαλζε θαη Υεκεία ηεο Αηκόζθαηξαο, Θεζζαινλίθε Εαθεηξφπνπινο Κ., (2005) Πώο γίλεηαη κηα επηζηεκνληθή εξγαζία; Δπηζηεκνληθή Έξεπλα θαη πγγξαθή Δξγαζηώλ. Αζήλα: Κξηηηθή..

270 250 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ I ΔΡΩΣΖΜΑΣΟΛΟΓΗΑ

271 251 ΔΡΩΣΖΜΑΣΟΛΟΓΗΟ ΖΜΔΡΟΜΖΝΗΑ: ΥΟΛΔΗΟ: ΣΜΖΜΑ: ΦΤΛΟ: ΑΓΟΡΗ ΚΟΡΗΣΗ 1. Ση είλαη θαηά ηε γλψκε ζνπ ε θιηκαηηθή αιιαγή (ππεξζέξκαλζε ηνπ πιαλήηε); 2. Πνηεο πηζηεχεηο φηη είλαη νη αηηίεο πνπ πξνθαινχλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή; 3. Ση απνηειέζκαηα λνκίδεηο φηη έρεη ε θιηκαηηθή αιιαγή; 4. Πηζηεχεηο φηη ππάξρεη θάηη πνπ εζχ κπνξείο λα θάλεηο γηα λα πεξηνξίζεηο ηελ θιηκαηηθή αιιαγή; Αλ λαη, ηη λνκίδεηο φηη είλαη απηφ; 5. Εσγξάθηζε φ,ηη ζνπ έξρεηαη ζην κπαιφ φηαλ ζθέθηεζαη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή θαη ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. ηε δσγξαθηά ζνπ κπνξείο λα ρξεζηκνπνηήζεηο θαη ιφγηα ή φ,ηη άιιν εζχ ζέιεηο.

272 252 ΔΡΩΣΖΜΑΣΟΛΟΓΗΟ ΖΜΔΡΟΜΖΝΗΑ: ΥΟΛΔΗΟ: ΣΜΖΜΑ: ΦΤΛΟ: ΑΓΟΡΗ ΚΟΡΗΣΗ Βάιε έλα Υ ζην θνπηάθη πνπ λνκίδεηο όηη ηαηξηάδεη πεξηζζόηεξν. ΗΓΟΤΡΑ ΝΑΗ 1 Σα δεηήκαηα πνπ έρνπλ ζρέζε κε ην πεξηβάιι απαζρνινχλ αξθεηά. ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΗ ΓΔΝ ΞΔΡΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΥΗ ΗΓΟΤΡΑ ΟΥΗ 1α 1β 1γ 1δ 1ε 1. Βάιε έλα Υ ζην θνπηάθη πνπ λνκίδεηο όηη ηαηξηάδεη πεξηζζόηεξν. Ζ θιηκαηηθή αιιαγή έρεη ζρέζε κε ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Σν θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ νθείιεηαη κφλν ζηηο ελέξγεηεο ησλ αλζξψπσλ. Σν δηνμείδην ηνπ άλζξαθα είλαη πνιχ ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Σν νμπγφλν είλαη πνιχ ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ. Σν κεζάλην είλαη πνιχ ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ. ΗΓΟΤΡΑ ΝΑΗ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΗ ΓΔΝ ΞΔΡΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΥΗ ΗΓΟΤΡΑ ΟΥΗ 2α 2β 2γ 2δ 2ε 2.Πνην από ηα παξαθάησ πηζηεύεηο όηη θάλεη ηελ θιηκαηηθή αιιαγή πην έληνλε; Οη εθπνκπέο θαπζαεξίσλ απφ ηα εξγνζηάζηα. Οη εθπνκπέο θαπζαεξίσλ απφ ηα απηνθίλεηα. Ζ κείσζε ηνπ φδνληνο ζην αλψηεξν ζηξψκα ηεο αηκφζθαηξαο (ηξχπα ηνπ φδνληνο). Ζ ρξήζε άλζξαθα θαη πεηξειαίνπ απφ ηε Γ.Δ.Ζ. Ζ ζέξκαλζε ησλ ζπηηηψλ. ΗΓΟΤΡΑ ΝΑΗ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΗ ΓΔΝ ΞΔΡΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΥΗ ΗΓΟΤΡΑ ΟΥΗ 2ζη Ζ ςχμε ησλ ζπηηηψλ (θιηκαηηζηηθά). 2δ 2ε Ζ ρξήζε ζπξέη. Ζ θαηαζηξνθή ησλ ηξνπηθψλ δαζψλ.

273 Ση λνκίδεηο όηη ζα ζπκβεί αλ ε θιηκαηηθή αιιαγή γίλεη πην έληνλε ; 3α 3β Θα έρνπκε ιηγφηεξεο πιεκκχξεο ζηε γε. Κάπνηα δψα θαη θπηά ζα εμαθαληζηνχλ. ΗΓΟΤΡΑ ΝΑΗ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΗ ΓΔΝ ΞΔΡΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΥΗ ΗΓΟΤΡΑ ΟΥΗ 3γ Ζ γε ζα γίλεη πην ζεξκή. 3δ 3ε 3ζη Πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ζα πάζνπλ θαξθίλν ηνπ δέξκαηνο. Θα έρνπκε πεξηζζφηεξε μεξαζία ζηε γε. Θα ιηψζνπλ νη πάγνη ζηνπο πφινπο. 3δ Θα έρνπκε πεξηζζφηεξνπο ζεηζκνχο. 4. Με πνηεο από ηηο παξαθάησ ελέξγεηεο λνκίδεηο όηη κπνξνύκε λα βνεζήζνπκε (έζησ θαη ιίγν) λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή; 4α 4β 4γ Αλ δε ρξεζηκνπνηνχκε ηφζα πνιιά ηδηπάθηα θη άιια κεγάια απηνθίλεηα, αιιά κηθξφηεξα πνπ θαηαλαιψλνπλ ιηγφηεξα θαχζηκα γηα ηελ ίδηα δηαδξνκή. Αλ δε ρξεζηκνπνηνχκε ηφζα πνιιά ζπξέη. Αλ ηξψκε ιηγφηεξν θξέαο. ΗΓΟΤΡΑ ΝΑΗ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΗ ΓΔΝ ΞΔΡΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΥΗ ΗΓΟΤΡΑ ΟΥΗ 4δ 4ε Αλ ρξεζηκνπνηνχκε πεξηζζφηεξν ηα θιηκαηηζηηθά ην θαινθαίξη. Αλ κνλψλνπκε θαιχηεξα ηα ζπίηηα καο. 4ζη 4δ 4ε 4ζ 4η 4ηα Αλ θάλνπκε νηθνλνκία ζην ξεχκα. Αλ δελ αγνξάδνπκε θαηλνχξηα ξνχρα, αιιά θνξάκε απηά πνπ είρακε αγνξάζεη αξθεηφ θαηξφ πξηλ (αξθεί λα καο ρσξάλε ). Αλ έρνπκε πεξηζζφηεξνπο ειηαθνχο ζεξκνζίθσλεο ζηα ζπίηηα καο. Αλ ιέκε θαη ζε άιινπο αλζξψπνπο απηά πνπ μέξνπκε γηα ηελ θιηκαηηθή αιιαγή. Αλ θπηεχνπκε πεξηζζφηεξα δέληξα. Αλ πξνζηαηεχνπκε ηα ζπάληα δψα θαη θπηά. 4ηβ 4ηγ Αλ αλάβνπκε πεξηζζφηεξν ην ζεξκνζίθσλα. Αλ αλαθπθιψλνπκε πεξηζζφηεξα πξάγκαηα.

274 254 4ηδ 4ηε 4ηζη 4ηδ 4ηε 4ηζ ΗΓΟΤΡΑ ΝΑΗ ΜΑΛΛΟΝ ΝΑΗ ΓΔΝ ΞΔΡΩ ΜΑΛΛΟΝ ΟΥΗ ΗΓΟΤΡΑ ΟΥΗ Αλ πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη ζηακαηήζνπλ ην θάπληζκα. Αλ ρξεζηκνπνηνχκε ηα πξάγκαηα (φπσο ηε ηζάληα ή ηελ θαζεηίλα) θάπνηνπ πνπ δελ ηα ρξεηάδεηαη πιένλ (π.ρ. ηνπ κεγάινπ καο αδειθνχ ή ηνπ θίινπ καο) Αλ θιείλνπκε ηελ ηειεφξαζε κφλν κε ην ηειεθνληξφι. Αλ ηξψκε πξντφληα πνπ παξάγνληαη ζηελ πεξηνρή καο θαη δελ ηα θέξλνπκε απφ πνιχ καθξηά. Αλ ρξεζηκνπνηνχκε ιηγφηεξν ηα απηνθίλεηά καο θαη κεηαθηλνχκαζηε κε άιινπο ηξφπνπο. Γξάςε ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο λνκίδεηο φηη αλ κεηαθηλνχκαζηε ζα πεξηνξίζνπκε ηελ θιηκαηηθή αιιαγή : ηηο παξαθάησ εξσηήζεηο λα ππνγξακκίζεηο ηελ απάληεζε πνπ λνκίδεηο φηη είλαη ζσζηή: 5. Πνηνη λνκίδεηο όηη πξέπεη λα δξάζνπλ γηα λα πεξηνξηζηεί ε θιηκαηηθή αιιαγή; α)οη θπβεξλήζεηο β) Σα εξγνζηάζηα γ) Δγψ θαη νη ζπκκαζεηέο κνπ δ)οη κεγάινη ε)γξάςε θάηη άιιν πνπ λνκίδεηο φηη είλαη ζσζηφ. 6. Θα έθαλεο θάπνηεο ελέξγεηεο πνπ ζα πεξηόξηδαλ ηελ θιηκαηηθή αιιαγή, αθόκε θη αλ ρξεηαδόηαλ λα αιιάμεηο αγαπεκέλεο ζνπ ζπλήζεηεο; α) ίγνπξα λαη β) Μάιινλ λαη γ)γελ μέξσ δ) Μάιινλ φρη ε) ίγνπξα φρη ΔΤΥΑΡΗΣΩ ΠΟΛΤ!!! Ουφ! Αρκετά μεγάλο ιταν αυτό το ερωτθματολόγιο που ςυμπλθρϊςαμε. Εμζνα δε με κοφραςε κακόλου. Εξάλλου κανείσ δε κα μασ βακμολογιςει απ αυτό!

275 255 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ II ΦΤΛΛΑ ΔΡΓΑΗΑ

276 256 1 Ο ΠΔΗΡΑΜΑ ΣΟΥΟ Να θαηαιάβνπλ νη καζεηέο πψο ιεηηνπξγεί ην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ. ΤΛΗΚΑ 2 κηθξά ζεξκφκεηξα (κε εχξνο ζεξκνθξαζίαο αξθεηνχο βαζκνχο C) Κνιιεηηθή ηαηλία Έλα γπάιηλν βαδάθη Μνιχβη ή ζηπιφ Φχιια εξγαζίαο ΔΚΣΔΛΔΖ Μία κέξα κε αξθεηή ειηνθάλεηα ηνπνζεηνχκε ηα δχν ζεξκφκεηξα ην έλα ζρεδφλ δίπια ζην άιιν. Σα αθήλνπκε ζηνλ ήιην θαη θαηαγξάθνπκε ηε ζεξκνθξαζία ηνπο. ηε ζπλέρεηα θαιχπηνπκε ην έλα ζεξκφκεηξν κε ην γπάιηλν βαδάθη θαη παξαθνινπζνχκε ηηο ζεξκνθξαζίεο θαη ησλ δχν ζεξκνκέηξσλ. Σα παηδηά είλαη ρσξηζκέλα ζε δχν νκάδεο θαη ζπκπιεξψλνπλ ην παξαθάησ θχιιν εξγαζίαο. ΦΤΛΛΟ ΔΡΓΑΗΑ 1 1. Ση ζεξκνθξαζία δείρλνπλ αξρηθά ηα ζεξκόκεηξα; ΘΔΡΜΟΚΡΑΗΑ ( ν C) Θεξκφκεηξν 1 Θεξκφκεηξν 2 2. Καιύπηνπκε ην ζεξκόκεηξν κε ην γπάιηλν βαδάθη θαη θαηαγξάθνπκε ηε ζεξκνθξαζία πνπ δείρλνπλ ζε ν C. ΥΡΟΝΟ 0 ιεπηά ΥΡΟΝΟ 1 ιεπηφ ΥΡΟΝΟ 2 ιεπηά ΥΡΟΝΟ 3 ιεπηά ΥΡΟΝΟ 4 ιεπηά ΥΡΟΝΟ 5ιεπηά ΘΔΡΜΟΜΔΣΡΟ 1 ΘΔΡΜΟΜΔΣΡΟ 2 3. Πνηα είλαη ε κεηαβνιή ηεο ζεξκνθξαζίαο κεηά από 10 ιεπηά ζηα δύν ζεξκόκεηξα; Θεξκφκεηξν 1 Θεξκφκεηξν 2 ΜΔΣΑΒΟΛΖ ΘΔΡΜΟΚΡΑΗΑ ( ν C) 4. ε πνην ζεξκόκεηξν αλέβεθε πεξηζζόηεξν ε ζεξκνθξαζία; 5. Πνύ λνκίδεηε όηη νθείιεηαη ε κεγαιύηεξε άλνδνο ηεο ζεξκνθξαζίαο;

277 257 2 Ο ΠΔΗΡΑΜΑ Γχν άιιεο νκάδεο καζεηψλ πεγαίλνπλ ζ έλα απηνθίλεην. Σνπνζεηνχλ έλα ζεξκφκεηξν ζην εμσηεξηθφ θη έλα ζην εζσηεξηθφ ηνπ απηνθηλήηνπ. πγθξίλνπλ ηηο ζεξκνθξαζίεο ησλ δχν ζεξκνκέηξσλ δχν ιεπηά αξγφηεξα θαη ζπκπιεξψλνπλ έλα αλάινγν θχιιν εξγαζίαο. ΦΤΛΛΟ ΔΡΓΑΗΑ 2 1. Ση ζεξκνθξαζία δείρλνπλ αξρηθά ηα ζεξκόκεηξα; Θεξκφκεηξν 1 Θεξκφκεηξν 2 ΘΔΡΜΟΚΡΑΗΑ ( ν C) 2.Σνπνζεηνύκε ην δεύηεξν ζεξκόκεηξν κέζα ζην απηνθίλεην θαη θαηαγξάθνπκε ηε ζεξκνθξαζία πνπ δείρλνπλ θαη ηα δύν ζεξκόκεηξα ζε ν C. ΥΡΟΝΟ 0 ιεπηά ΥΡΟΝΟ 2 ιεπηά ΥΡΟΝΟ 4 ιεπηά ΥΡΟΝΟ 6 ιεπηά ΥΡΟΝΟ 8 ιεπηά ΥΡΟΝΟ 10 ιεπηά ΘΔΡΜΟΜΔΣΡΟ 1 ΘΔΡΜΟΜΔΣΡΟ 2 3. Πνηα είλαη ε κεηαβνιή ηεο ζεξκνθξαζίαο κεηά από 10 ιεπηά ζηα δύν ζεξκόκεηξα; Θεξκφκεηξν 1 Θεξκφκεηξν 2 ΜΔΣΑΒΟΛΖ ΘΔΡΜΟΚΡΑΗΑ ( ν C) 4. ε πνην ζεξκόκεηξν αλέβεθε πεξηζζόηεξν ε ζεξκνθξαζία; 5. Πνύ λνκίδεηε όηη νθείιεηαη ε κεγαιύηεξε άλνδνο ηεο ζεξκνθξαζίαο;

278 258 ΦΤΛΛΟ ΔΡΓΑΗΑ 3 ΑΝΘΡΩΠΟΓΔΝΖ ΑΔΡΗΑ ΣΟΤ ΘΔΡΜΟΚΖΠΗΟΤ Δηθόλα Πνηα είλαη ηα βαζηθά αέξηα ηνπ ζεξκνθεπίνπ; 2. Πνην απφ ηα παξαπάλσ ζπκβάιιεη πεξηζζφηεξν ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ζε ηη πνζνζηφ; 3. Πνην είλαη ηα δεχηεξν πην ζεκαληηθφ αέξην ηνπ ζεξκνθεπίνπ θαη ζε ηη πνζνζηφ ζπκβάιιεη ζην θαηλφκελν ηνπ ζεξκνθεπίνπ;

279 259 ΦΤΛΛΟ ΔΡΓΑΗΑ 4 ΔΞΔΛΗΞΖ ΣΖ ΘΔΡΜΟΚΡΑΗΑ ΣΖ ΓΖ ΚΑΗ ΣΟΤ ΓΗΟΞΔΗΓΗΟΤ ΣΟΤ ΑΝΘΡΑΚΑ Δηθόλα II-2 Δηθόλα 19 II-3 1. Πψο παξαηεξείηε φηη κεηαβάιιεηαη ε κέζε ζεξκνθξαζία ηεο επηθάλεηαο ηεο γεο κεηά ην 1850; 2. Πφζε πεξίπνπ αχμεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο έρνπκε απφ ην 1850 κέρξη ην 2000; 3. Πηζηεχεηε φηη είλαη ζεκαληηθή απηή ε αχμεζε; Γηθαηνινγήζηε ηελ απάληεζή ζαο. 4. Παξαηεξείηε θάπνηα νκνηφηεηα αλάκεζα ζηα δχν ζρήκαηα; Αλ λαη, πνηα; 5. Πψο δηθαηνινγείηε απηή ηελ νκνηφηεηα;

280 260 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ III ΔΝΓΔΗΚΣΗΚΔ ΔΗΚΟΝΔ ΜΔ ΚΟΜΗΚ

281 ΑΝΟΔΟ ΣΑΘΜΗ ΘΑΛΑΑ ΠΛΗΜΜΤΡΑ ΚΑΙ ΕΞΑΦΑΝΙΗ ΝΗΙΩΝ Δηθόλα III ΑΚΡΑΙΑ ΚΑΙΡΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΣΟ ΚΛΙΜΑ ΑΛΛΑΖΕΙ Δηθόλα III-1. Πεγή

282 Δηθόλα III- 2. Πεγή Δηθόλα III- 3. Πεγή: