ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΓΝΩΡΙΖΩ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΜΟΥ»

Transcript

1 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΓΝΩΡΙΖΩ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΜΟΥ» Τμήμα Α2 6 ο ΓΕΛ Ηρακλείου Β τετράμηνο Σχολικό έτος

2 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ Το σπουδαιότερο μνημείο της Βενετοκρατίας είναι τα νέα τείχη. Δεν υπάρχει καμιά πόλη στην Ευρώπη ούτε στην Ανατολή που να σώζει τόσο πλήρη και ακέραια τα οχυρωματικά της έργα, σαν το Ηράκλειο. Ο περίβολος των επιβλητικών τειχών, που άντεξαν για ένα τέταρτο του αιώνα σε αφάνταστα σκληρή πολιορκία του ισχυρότερου τότε στρατού του κόσμου, του τουρκικού, δίχως να κατορθώσει ο εχθρός την άλωσή του, ήταν η τελευταία λέξη της οχυρωματικής τέχνης εκείνης της εποχής. Η ανοικοδόμησή τους άρχισε το 1462 και κράτησε περισσότερο από 100 χρόνια. Στο χτίσιμο των τειχών χρησιμοποιήθηκαν οι πέτρες των ερειπίων της Κνωσού. Η δαπάνη τωνέργων βάρυνε το κεντρικό ταμείο της Βενετίας, το Ταμείο του Βασιλείου και ολόκληρο τον πληθυσμό της Κρήτης χωρίς να εξαιρεθεί ούτε ο κλήρος. Το μεγαλύτερο όμως βάρος για την ανοικοδόμηση των τειχών έπεσε στους ώμους του κρητικού λαού και μάλιστα της περιφέρειας του Χάντακα και της Ανατολικής Κρήτης. Γενεές γενεών, ένα ολόκληρο αιώνα, πρόσφεραν τον ιδρώτα και το αίμα τους χτίζοντας τα απόρθητα τείχη του Χάντακα. Από ηλικία 14 μέχρι 60 χρονών κάθε χωρικός ήταν υποχρεωμένος να κάνει κάθε χρόνο μια αγγαρεία μαζί με το ζώο του, δηλαδή να εργάζεται στα τείχη μια ολόκληρη εβδομάδα. Το υλικό για το χτίσιμό τους έπαιρναν από τα λατομεία του Κατσαμπά, μα έφερναν πέτρες κι από τα ερείπια της Κνωσού κι από το Τηγάνι της Χερσονήσου. Ο περίβολος των τειχών έχει μήκος 3 χλμ. σε σχήμα τριγώνου με βάση τη θάλασσα. έχει 7 προμαχώνες: Τον προμαχώνα Σαμπιονέρα, όπου βρίσκεται σήμερα το 6ο Γυμνάσιο (πρώην Εμπορική Σχολή), τον προμαχώνα Βιτούρι, δίπλα στο πάρκο Γεωργιάδη, τον προμαχώνα Ιησού πάνω από την Καινούρια Πόρτα, τον προμαχώνα Μαρτινέγκο όπου ο τάφος του Καζαντζάκη, τον προμαχώνα Βηθλεέμ απέναντι από το παλιό Πανάνειο, τον προμαχώνα του Παντοκράτορα πάνω από τη Χανιώπορτα και τον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα στη ΒΔ άκρη του περιβόλου. Πόρτες είχε 4: Την παλιά Πόρτα του Μόλου στο λιμάνι, που την γκρέμισαν οι?γγλοι το 1898, την Πόρτα του Αγίου Γεωργίου ή του Λαζαρέτο (βγαίνει στην πλατεία Ελευθερίας), την Πόρτα του Παντοκράτορα, τη γνωστή σήμερα Χανιώπορτα και στη νότια πλευρά την Πύλη Ιησού ή Καινούρια Πόρτα, γιατί ήταν η τελευταία που έγινε. Οι πύλες έκλειναν με τη δύση του ήλιου και άνοιγαν το πρωί με την ανατολή. Όσοι δεν προλάβαιναν να μπουν έγκαιρα στην πόλη διανυκτέρευαν σε ειδικά θολωτά κτίρια, συνήθως με τρεχούμενο νερό, όπως είναι του Κορώνη ο Μαγαράς στο δρόμο προς Κανλί Καστέλι και οι Κουμπέδες στο δρόμο προς Χανιά. Το φθινόπωρο του 1669 το Μεγάλο Κάστρο της Κρήτης, η πόλη των Γραμμάτων και των Τεχνών την περίοδο της Αναγέννησης, έπεσε στην εξουσία του πιο βάρβαρου κατακτητή, απ' όσους είχαν περάσει ως τότε, ύστερα από πολιορκία 22 χρόνων. Στο διάστημα αυτό χιλιάδες κανόνια, μέσα και έξω από το απόρθητο κάστρο, αποτελούσαν τη μακάβρια ορχήστρα στο χορό του θανάτου. Εκατόν οχτώ χιλιάδες Τούρκοι είναι θαμμένοι γύρω από τα τείχη του και τριάντα χιλιάδες Χριστιανοί, Ορθόδοξοι και Καθολικοί, θυσιάστηκαν, πολεμώντας με πείσμα το νέο κατακτητή. Ο Χάντακας δεν θα υπέκυπτε στη βαρβαρική βία αν δεν παρουσιαζόταν ο προδότης Ανδρέας Μπαρότσης. Υπέκυψε, δηλαδή, με προδοσία και ήταν η επισφράγιση της καταστροφής της πολιτιστικής ανάπτυξης της Κρήτης

3 Ο οχυρωματικός περίβολος του ενετικού Χάνδακα του 16ου-17ου αι., που σώζεται μέχρι τις μέρες μας, αποτελεί έργο θαυμαστό για ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου, όσον αφορά στην έμπνευση και το σχεδιασμό του. Είναι εξαιρετικά ισχυρός, σε σχήμα τριγώνου με βάση στη θάλασσα και περίμετρο περίπου 5,5 χιλιόμετρα. Χαρακτηριστικό στοιχείο του οχυρωματικού σχεδιασμού αποτελούν οι προμαχώνες που ενώνονται μεταξύ τους με ευθύγραμμα τμήματα, διακοσμημένα σε πολλά σημεία με ένθετα μαρμάρινα ανάγλυφα που απεικονίζουν οικόσημα και το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου, σύμβολο της παντοδυναμίας των Ενετών. Σημαντικά αρχιτεκτονικά μνημεία αποτελούν οι πύλες του οχυρωματικού περιβόλου που εξυπηρετούσαν στη σύνδεση της πόλης με την ύπαιθρο. Τα τείχη, που άντεξαν την εικοσαετή και πλέον πολιορκία των Οθωμανών στα μέσα του 17ου αιώνα, οριοθετούν μέχρι σήμερα την παλιά πόλη του Ηρακλείου. ΠΥΛΗ ΙΗΣΟΥ Η πύλη του Ιησού ή Καινούρια Πόρτα, όπως ονομάζεται σήμερα, ήταν η τρίτη στη σειρά μεγάλη πύλη του χερσαίου τμήματος των τειχών στην οποία κατασκευάστηκε μνημειακή πρόσοψη. Σ' αυτήν κατέληγε ο προς το νότο οδικός άξονας της πόλης. Το όνομά της, όπως και του ομώνυμου προμαχώνα οφείλεται στην εκκλησία του Ιησού Χριστού που βρισκόταν προς την εξωτερική πλευρά της οχύρωσης.

4 Μέσα απ' αυτήν εξασφαλιζόταν η επικοινωνία της πόλης με την προς το νότο ύπαιθρο. Κατασκευάστηκε, όπως οι άλλες πύλες του Χάνδακα από λαξεμένη λιθοδομή. Η προς την πόλη πλευρά της απέκτησε την ωραιότερη πρόσοψη πύλης όλου του οχυρού περιβόλου, ενώ η έξοδος προς την τάφρο είχε θύρωμα απλής μορφής, που προστατευόταν από τα πυρά της χαμηλής ανατολικής πλατείας καθώς και από τα πυρά του ανατολικού ημικυκλικού τμήματος του προμαχώνα Ιησού. Ο προμαχώνας Ιησού πήρε το όνομά του από τη μικρή εκκλησία του Ιησού Χριστού που βρισκόταν κοντά, προς την εξωτερική πλευρά του προμαχώνα. Προέκυψε όπως και ο προμαχώνας Βηθλεέμ, από τη μετασκευή δύο μικρότερων σε διαστάσεις οχυρωματικών έργων που υπήρχαν σε προηγούμενη φάση της οχύρωσης. Έχει δυο ημικυκλικά τμήματα και δυο χαμηλές πλατείες με κανονιοθυρίδες. Από το εσωτερικό της πόλης προς τις χαμηλές πλατείες οδηγούσαν δυο θολοσκεπείς στρατιωτικές πύλες, οι οποίες ανοίγονταν μέσα στις επιχωματώσεις. Στο ισόπεδο του προμαχώνα, στα σημεία που αυτός ενώνεται με τα ευθύγραμμα τμήματα, κατασκευάστηκαν δυο επιπρομαχώνες. Η στρατιωτική πύλη προς τη νοτιοδυτική χαμηλή πλατεία του προμαχώνα Ιησού. Σήμερα ο χώρος της τάφρου που είναι δίπλα στον προμαχώνα Ιησού έχει διαμορφωθεί στο κηποθέτρο "Ν. Καζαντζάκης". Ο χώρος που βρισκόταν οι κανονιοθυρίδες της δυτικής χαμηλής πλατείας είναι διαμορφωμένος σε μικρό θέατρο στο οποίο δόθηκε το όνομα "Μ. Χατζιδάκης".

5 Το μικρό κηποθέατρο "Μ. Χατζιδάκης", όπως είναι σήμερα. Η κατασκευή αποτελείται από μια επιμήκη θολοσκεπή διάβαση, η οποία στην προς το εσωτερικό της πύλης πλευρά, έχει δύο παράπλευρους θολοσκεπείς χώρους. Το μήκος τους είναι αρκετά μικρότερο από το μήκος της διάβασης με αποτέλεσμα η πύλη να έχει, σε κάτοψη, σχήμα αντεστραμμένου Τ. Οι δυο αυτοί χώροι χρησίμευαν ως χώροι αποθήκευσης όπλων και πολεμοφοδίων καθώς και προσωρινής φρουράς της πύλης. Σε καθένα απ' αυτούς υπήρχε ένας αεραγωγός, που διευκόλυνε τον αερισμό τους. Οι αγωγοί διέσχιζαν με κατακόρυφη φορά τις επιχωματώσεις και κατέληγαν σε δύο υψίκορμες καμινάδες. Επικοινωνούσαν με τον κεντρικό διάδρομο μέσω τοξωτών ανοιγμάτων έχοντας ο καθένας ανεξάρτητη είσοδο από την πλευρά της πόλης. Η έξοδος της πύλης έχει απλό θύρωμα, επάνω από το οποίο έχει εντοιχιστεί πλάκα με χαραγμένη τη χρονολογία αποπεράτωσης, 1567, καθώς και ανάγλυφες πλάκες με το φτερωτό λιοντάρι του Αγ. Μάρκου και τα οικόσημα με τα αρχικά των ονομάτων των αξιωματούχων του Χάνδακα οι οποίοι είχαν την ευθύνη της κατασκευής της.

6 Η εξωτερική πύλη του Ιησού σε φωτογραφία του Gerola Αλλά το στοιχείο που χαρακτηρίζει την πύλη και δικαιώνει απόλυτα τη γνώμη του Giusepe Gerola, ο οποίος αναφερόμενος σ' αυτήν έγραψε ότι πρόκειται για την ωραιότερη πύλη του Χάνδακα, είναι η πρόσοψή της. Η οργάνωση της πρόσοψης έγινε με βάση το λιτό δωρικό ρυθμό και τη χρήση αυστηρών κατακόρυφων αξόνων συμμετρίας. Η τοιχοποιία έχει κατασκευαστεί από δύο είδη αγροτικής λιθοδομής, επεξεργασμένης με τρόπο ώστε οι ορατές επιφάνειες των λίθων να έχουν διαφορά στην αδρότητά τους. Η επιφάνεια της πρόσοψης διαμορφώνεται με ελαφρές προβολές και υποχωρήσεις των δομικών στοιχείων της. Μια ορθογώνια οριζόντια ταινία μοιράζει το επίπεδο της όψης σε δύο τμήματα. Τα ανοίγματα τόσο στο μεγάλο ημικυκλικό τόξο του κεντρικού ανοίγματος, όσο και στα ευθύγραμμα ανώφλια των πλάγιων θυρωμάτων και παραθύρων κοσμούσαν ανάγλυφες άκανθες. Η σύνθεση καταλήγει σε θριγκό με δίγλυφα και μετώπες όπου υπάρχουν ανάγλυφοι ρόδακες, βούκρανα και τρόπαια με όπλα και θώρακες. Τέλος ένα γείσο στέφει το σύνολο. Μια μεγάλη μαρμάρινη πλάκα, με εγχάρακτα και επιχρυσωμένα γράμματα, τοποθετημένη πάνω από το κλειδί της κεντρικής εισόδου, μνημονεύει το όνομα του provveditore generale Zuanne Mocenigo, ο οποίος ολοκλήρωσε αυτό το λαμπρό έργο. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, εκπονείται μελέτη για τη γεφύρωση του ρήγματος της Καινούριας Πόρτας, ανατολικά της πύλης του Ιησού. Τα επόμενα χρόνια η μελέτη αυτή πραγματοποιείται. Κατασκευάζεται διπλή συνεχόμενη γέφυρα, τα τμήματα της οποίας επικοινωνούν με τοξωτά ανοίγματα. Στα ακραία σημεία του εσωτερικού της γέφυρας φτιάχνονται μαγαζιά. Πύλη Αγίου Γεωργίου (Πύλη Λαζαρέτο) Η πύλη αυτή βρίσκεται στη θέση που είναι σήμερα η προτομή του Ν. Καζαντζάκη στην πλατεία Ελευθερίας. Υψωνόταν μέχρι τις αρχές του αιώνα μας και ένωνε το Χάνδακα με την ανατολική Κρήτη. Την ονόμαζαν και αλλιώς πύλη Λαζαρέτο, επειδή από εκεί μπορούσε κανείς να πάει στο Λαζαρέτο (λοιμοκαθαρτήριο), που τελευταία ήταν στη θέση που είναι σήμερα οι αποθήκες καυσίμων τηs Β.Ρ. στην Αλικαρνασσό. Ήταν επίσης γνωστή σαν Πόρτα Μαρουλά, επειδή αντικατέστησε παλιότερη πύλη που οδηγούσε από τη Λεωφόρο Ικάρου στη συνοικία του Μαρουλά, εκεί που βρίσκεται σήμερα το ιστορικό σχολείο

7 Καπετανάκειο. Η πύλη οδηγούσε στον αλευρόμυλο Καστρινάκη και εκεί που βρίσκεται σήμερα ητούρκικη Κρήνη της οδού Ζωγράφου. Στην πρόσοψή της μπορεί να διακρίνει κανείς μία επιγραφή με το όνομα του στρατηγού Παύλου Τζώρτζη και τη χρονολογία Επίσης υπήρχε ένα άγαλμα που παριστάνε τον γιο Γεώργιο και άλλα εικονίσματα. Όλα αυτά βρίσκονται σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο Κρήτης. Η πύλη γκρεμίστηκε με βάρβαρο τρόπο μία νύχτα του Έπειτα αποφασίστηκε να ανοικοδομηθεί πολύ βορειότερα από την αρχική της θέση στη δυτική πλευρά της Ακ. Τάμπιας κοντά στην εκκλησία της Ανάληψης. Παρόλα αυτά η πύλη έχασε τον μνημειακό της χαρακτήρα και την εντυπωσιακή όψη της. Από την πύλη Λαζαρέτου έγινε στις 16 Δεκεμβρίου του 1668 η εξόρμηση 450 Γάλλων και 100 Γρεναδιέρων, με αρχηγό τον La Feuillade. Στην αρχή έδιωξαν από τις θέσεις τους, τους Τούρκους, έπειτα όμως τρομοκρατήθηκαν, οπισθοχώρησαν και οι περισσότεροι από αυτούς σκοτώθηκαν. Η πύλη του Αγίου Γεωργίου αποτελούσε σπίτι για πάρα πολλούς λεπρούς, οι οποίοι διώχτηκαν από τα χωριά τους λόγω της αρρώστιας. Τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα της αρρώστιας ήταν κυρίως η παραμόρφωση στα άκρα τους σώματος, καθώς και το πολύ πρήξιμο. Όσοι ήταν εκεί εκλιπαρούσαν ελεημοσύνη από τους περαστικούς. Λεπροί δεν ήταν μόνο άνθρωποι μεγάλης ηλικίας αλλά και πολλά νέα παιδιά που είχαν όλη τη ζωή μπροστά τους. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια οι τουρκικές αρχές έδιναν μισή οκά ψωμί την ημέρα σε κάθε λεπρό. Ακόμα και αυτό το μικρό πράγμα φαινόταν σε αυτούς σαν ένα θείο δώρο.

8 Πύλη Δερματά Η πύλη του Δερματά βρισκόταν στη μέση περίπου του παράκτιου τείχους, στον ομώνυμο κόλπο και ένωνε το εσωτερικό της πόλης με το τμήμα της θάλασσας. Σήμερα είναι ορατό τμήμα της εσωτερικής της όψης προς την πόλη (το μεγαλύτερο τμήμα της κατεδαφίστηκε για τη διάνοιξη της σημερινής οδού Σκορδυλών) ενώ η έξοδός της προς τη θάλασσα σώζεται κάτω από τη σημερινή παραλιακή λεωφόρο Σοφ. Βενιζέλου. Η πύλη κατασκευάστηκε για να ενώσει την πόλη με το μικρό αμμώδη όρμο του Δερματά. Στην αρχιτεκτονική σύνθεση διακρίνονται αμυδρές έστω, οι επιδράσεις της πύλης του Ιησού. Ίσως το λαμπρό αυτό έργο να αποτέλεσε οδηγό για το σχεδιασμό της μικρότερης και υποδεέστερης πύλης του Δερματά. Η κάτοψη της πύλης απαρτίζεται από τρία επιμέρους τμήματα: την κεντρική θολοσκεπή διάβαση που ενώνει την είσοδο με την έξοδο και από δύο παράπλευρους παραλληλόγραμμους χώρους. Η κεντρική διάβαση έχει την ιδιομορφία, μοναδική σε όλη την οχύρωση, να είναι πλατύτερη στην είσοδο και να στενεύει προοδευτικά προς την έξοδο όπου καταλήγει. Οι παράπλευροι χώροι δεν επικοινωνούσαν κατευθείαν με το εσωτερικό της πόλης αλλά μόνο με την κεντρική διάβαση, στα πλάγια τοιχώματα της οποίας είχαν σχηματιστεί δύο μεγάλα τοξωτά ανοίγματα που ένωναν τους τρεις χώρους μεταξύ τους. Το θύρωμα της εξόδου προς τη θάλασσα ήταν απλό. Αντίθετα, η όψη της πύλης προς το εσωτερικότης πόλης διαμορφώθηκε με επιμέλεια. Είχε λιτή δωρική μορφή και οργανώθηκε πάνω σε αυστηρούς άξονες συμμετρίας.

9 Πάνω από το κεντρικό θύρωμα υπήρχε αέτωμα στο κέντρο του οποίου βρισκόταν εντοιχισμένη ανάγλυφη πλάκα με το φτερωτό λιοντάρι του Αγ. Μάρκου. Η πρόσοψη καθώς και όλο το πρώτο τμήμα της πύλης, κατεδαφίστηκαν μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο για να μεγαλώσει η οδός Καλλεργών που περνούσε μπροστά από την πύλη. Το υπόλοιπο τμήμα της επεκτάθηκε προς βορρά με την κατασκευή νέας σήραγγας από μπετόν που κατευθύνεται προς τη θάλασσα. Στη συνέχεια η σήραγγα λειτούργησε ως αγωγός απορροής των ομβρίων υδάτων της περιοχής. Στην Πύλη Δερματά αποβιβάστηκαν μια νύχτα του Νοέμβρη 1668 οι ενισχύσεις που οδηγούσε ο κόμης De la Feyillade, γιατί την ημέρα δεν μπορούσαν να πλησιάσουν από τα πυρά των Τούρκων. Αλλά και τότε το πληροφορήθηκαν και άρχισαν τον κανονιοβολισμό, με αποτέλεσμα να πνιγούν πολλοί Γάλλοι στρατιώτες. ΠΥΛΗ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΑ Κατασκευάστηκε στη βορειοδυτική πλευρά του ομώνυμου προμαχώνα. Η είσοδός της ανοιγόταν στις επιχωματώσεις προς το εσωτερικό της πόλης, ενώ η έξοδός της, στη λίθινη επένδυση του τείχους προς την πλευρά της θάλασσας. Η θολοσκεπής διάβαση που οδηγούσε από την είσοδο προς την έξοδο είχε σε κάτοψη σχήμα έλλειψης και κατηφορική κλίση προς τη θάλασσα. Το μήκος της υπολογίζεται περίπου σε 40 μ. και το πλάτος της σε 4,5 μ. Οι Τούρκοι την ονόμαζαν Γιουρούς Καπουσί. Σήμερα η πύλη έχει καταστραφεί. Σώζεται μόνο ένα μικρό

10 τμήμα από την τοιχοποιία και το θόλο της δυτικής πλευράς ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΣΑΜΠΙΟΝΑΡΑ Ο προμαχώνας Σαμπιονάρα στην αρχή ονομάστηκε μικρός Μαρτινέγκο προς τιμή του Gerolano Martinengo. Αργότερα επικράτησε να λέγεται προμαχώνας Σαμπιονάρα, δηλαδή της Άμμου.Είναι ο ένας από τους δυο ακραίους προμαχώνες της οχύρωσης και έχει ανακατασκευαστεί κατά ένα μεγάλο μέρος από τους Τούρκους. Είχε ένα μόνο ημικυκλικό τμήμα και μια χαμηλή πλατεία στη νότια πλευρά, ενώ βορειοδυτικά είχε κατασκευαστεί κάθετα. Το ισόπεδο του προμαχώνα είχε κλιμακωτή διάταξη έχοντας διαμορφωθεί από βορρά προς νότο σε τρία επάλληλα επίπεδα με ψηλότερο όλων το νότιο. Πάνω από το νοτιοανατολικό μέτωπο διαμορφώθηκε ένα ισχυρό parapetto με κανονιοθυρίδες. Προς τη δυτική πλευρά του προμαχώνα υπήρχε, διαμορφωμένος σε ψηλότερο επίπεδο, ο επιπρομαχώνας Τζάνε.Σήμερα πάνω στον προμαχώνα Σαμπιονάρα έχει χτιστεί Γυμνάσιο και Λύκειο γνωστό με το όνομα "Εμπορική". Στη χαμηλή πλατεία του και στο χώρο της τάφρου κάτω από τον προμαχώνα υπάρχουν γήπεδα τένις.

11 ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΒΙΤΤΟΥΡΙ Ο προμαχώνας Βιττούρι στην αρχή ονομάστηκε Γωνία Καλλέργη, έπειτα του Αγίου Ελευθερίου, από τη μικρή παλιά εκκλησία που βρισκόταν κοντά και τέλος επικράτησε να λέγεται προμαχώνας Βιττούρι προς τιμήν του provveditore Giovvani Vitturi. Όπως και τα άλλα τμήματα της οχύρωσης που συνθέτουν την ανατολική πλευρά του φρουρίου, έτσι και ο προμαχώνας αυτός είναι ιδιόμορφος. Τα δυο μέτωπά του ήταν άνισα μεταξύ τους. Το μήκος του ανατολικού ήταν υπερδιπλάσιο από εκείνο του νοτιοδυτικού. Το ανατολικό μέτωπο κατέληγε στο πλευρό του Αγίου Γεωργίου, όπου υπήρχε ημικυκλικό τμήμα χωρίς χαμηλή πλατεία, ενώ το νοτιοδυτικό κατέληγε σε χαμηλή πλατεία. Επάνω στον προμαχώνα κατασκευάστηκε ο επιπρομαχώνας Βιττούρι. Σήμερα το ανατολικό μέτωπο του προμαχώνα βρίσκεται κάτω από τις επιχωματώσεις με τις οποίες έγινε η πλήρωση της τάφρου και σχηματίστηκε το επίπεδο στο οποίο διαμορφώθηκε η λεωφόρος Δημοκρατίας και το πάρκο Γεωργιάδη. Το δυτικό του μέτωπο σώζεται ολόκληρο. Ο χώρος της τάφρου κάτω από το ευθύγραμμο τμήμα των προμαχώνων Βιττούρι και Ιησού έχει γίνει δημοτικός χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων.

12 Ο χώρος της τάφρου, κάτω από τον προμαχώνα Βιττούρι Εντοιχισμένο οικόσημο στον προμαχώνα Βιττούρι. ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΙΗΣΟΥ

13 Ο προμαχώνας Ιησού πήρε το όνομά του από τη μικρή εκκλησία του Ιησού Χριστού που βρισκόταν κοντά, προς την εξωτερική πλευρά του προμαχώνα. Προέκυψε όπως και ο προμαχώνας Βηθλεέμ, από τη μετασκευή δύο μικρότερων σε διαστάσεις οχυρωματικών έργων που υπήρχαν σε προηγούμενη φάση της οχύρωσης. Έχει δυο ημικυκλικά τμήματα και δυο χαμηλές πλατείες με κανονιοθυρίδες. Από το εσωτερικό της πόλης προς τις χαμηλές πλατείες οδηγούσαν δυο θολοσκεπείς στρατιωτικές πύλες, οι οποίες ανοίγονταν μέσα στις επιχωματώσεις. Στο ισόπεδο του προμαχώνα, στα σημεία που αυτός ενώνεται με τα ευθύγραμμα τμήματα, κατασκευάστηκαν δυο επιπρομαχώνες. Σήμερα ο χώρος της τάφρου που είναι δίπλα στον προμαχώνα Ιησού έχει διαμορφωθεί στο κηποθέτρο "Ν. Καζαντζάκης". Ο χώρος που βρισκόταν οι κανονιοθυρίδες της δυτικής χαμηλής πλατείας είναι διαμορφωμένος σε μικρό θέατρο στο οποίο δόθηκε το όνομα "Μ. Χατζιδάκης". Η στρατιωτική πύλη προς τη νοτιοδυτική χαμηλή πλατεία του προμαχώνα Ιησού.

14 Το μικρό κηποθέατρο "Μ. Χατζιδάκης", όπως είναι σήμερα. ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΜΑΡΤΙΝΕΓΚΟ Ο προμαχώνας Μαρτινέγκο βρίσκεται στο νοτιότερο σημείο του οχυρού περιβόλου. Πήρε το όνομά του από τον Gabriele Tadini Martinengo. Ο προμαχώνας έχει συμμετρική διάταξη, με ίσες τις πλευρές των μετώπων του, δυο ημικυκλικά τμήματα και δυο χαμηλές πλατείες. Σύμφωνα με τη σχεδίαση του Giulio Savorgnan, τόσο προς την ανατολική όσο και προς τη δυτική χαμηλή πλατεία οδηγούσε θολοσκεπής στρατιωτική πύλη. Όταν όμως κατά την τελευταία δεκαετία του 16ου αι., αυξήθηκε με νέες επιχωματώσεις η επιφάνεια του "λαιμού" του προμαχώνα, ώστε να κατασκευαστεί επάνω σ' αυτόν ο τεράστιος επιπρομαχώνας Μαρτινέγκο, προέκυψε η

15 ανάγκη να επιμηκυνθούν ανάλογα οι υπόγειες θολοσκεπείς διαβάσεις των πυλών. Φαίνεται ότι το έργο ήταν πολύ μεγάλο σε μια χρονική στιγμή που τα πράγματα ήταν ιδιαίτερα δύσκολα για τους Βενετούς. Έτσι επιμηκύνθηκε μόνο η μια πύλη, αυτή που οδηγούσε στην ανατολική χαμηλή πλατεία. Προκειμένου να εξασφαλιστεί η σύνδεση της δυτικής χαμηλής πλατείας με το ισόπεδο του προμαχώνα, κατασκευάστηκε στη δυτική πλευρά της ένα κεκλιμένο επίπεδο. Η αντίστοιχη πύλη δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και από τότε χρησιμοποιήθηκε ως αποθηκευτικός χώρος. Σήμερα στον προμαχώνα Μαρτινέγκο υπάρχουν αθλητικές εγκαταστάσεις, ενώ πάνω στον επιπρομαχώνα βρίσκεται ο τάφος του συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη.

16

17 Ο προμαχώνας Μαρτινέγκο και η ανατολική πλευρά του τείχους. Στο βάθος φαίνεται το λιμάνι του Ηρακλείου. ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΒΗΘΛΕΕΜ Ο προμαχώνας Βηθλεέμ πήρε το όνομά του από τη μικρή εκκλησία της Παναγίας της Βηθλεέμ που βρισκόταν κοντά. Έχει την τυπική διαμόρφωση και των άλλων προμαχώνων του Χάνδακα: δύο ημικυκλικά τμήματα, δύο χαμηλές πλατείες στις οποίες οδηγούν δυο θολοσκεπείς στρατιωτικές πύλες. Η όψη της βόρειας πύλης προς την πόλη έχει αξιόλογη διαμόρφωση. Στις χαμηλές πλατείες υπάρχουν χτιστές κανονιοθυρίδες και στοές εξόδου προς την τάφρο. Στο νότιο ημικυκλικό τμήμα έχει εντοιχιστεί ανάγλυφη πλάκα με το φτερωτό λιοντάρι του Αγίου Μάρκου, τα διάσημα των αξιωματούχων και τη χρονολογία Κοντά στον προμαχώνα μέχρι τις αρχές του 20ου αι. σωζόταν μια πυριτιδαποθήκη που χρησίμευε για την αποθήκευση της πυρίτιδας. Είχε ορθογώνιο σχήμα με θολωτή επικάλυψη και η εξωτερική της επιφάνεια ήταν πυραμοειδής. Το πάχος της ήταν από 1,74 ως 2,10 μ. ώστε να αντέχει αποτελεσματικά στην κρουστική δύναμη των εχθρικών βλημάτων. Η μορφή της θύμιζε μικρό πύργο. Σήμερα οι στρατιωτικές πύλες που οδηγούν στις κανονιοθυρίδες των χαμηλών πλατειών του προμαχώνα έχουν αναπαλαιωθεί. Στο ισόπεδο του προμαχώνα έχει διαμορφωθεί χώρος πρασίνου και περιπάτου με πολύ ωραία θέα. Στην τάφρο κάτω από τον προμαχώνα έχουν διαμορφωθεί παιδικές χαρές και χώροι πράσινου.

18 Ο προμαχώνας Βηθλεέμ παλιότερα.

19 Το ίδιο μέρος σήμερα. ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΑ Ο προμαχώνας Παντοκράτορα στην αρχή ονομαζόταν προμαχώνας του Αγίου Αντωνίου από την ομώνυμη εκκλησία που βρισκόταν στην εξωτερική πλευρά της οχύρωσης. Μετά το 1562 επικράτησε να λέγεται προμαχώνας του Παντοκράτορα από τη μικρή ομώνυμη εκκλησία που βρισκόταν κοντά στο εσωτερικό της οχύρωσης. Έχει άνισα διαμορφωμένα μεταξύ τους τα δυο μέτωπα, έχει δυο ημικυκλικά τμήματα και δυο χαμηλές πλατείες. Η στρατιωτική πύλη προς την ανατολική χαμηλή πλατεία είχε την ιδιομορφία να αποτελεί το ένα σκέλος της μιας από τις τρεις κύριες πύλες εισόδου - εξόδου των πολιτών στο φρούριο, δηλαδή της πύλης του Παντοκράτορα. Στη βορειοδυτική χαμηλή πλατεία οδηγούσε από το εσωτερικό της πόλης στρατιωτική πύλη. Η χαμηλή πλατεία είχε δυο χτιστές κανονιοθυρίδες και πύλη εξόδου προς την τάφρο. Σήμερα η περιοχή αυτή ονομάζεται Χανιόπορτα. Στο χώρο της τάφρου ανάμεσα στους προμαχώνες Αγίου Ανδρέα και Παντοκράτορα, υπάρχουν αθλητικές εγκαταστάσεις. Στο χώρο της τάφρου που βρίσκεται ανάμεσα στους προμαχώνες Παντοκράτορα και Βηθλεέμ είναι το Εθνικό Στάδιο Ηρακλείου.

20

21 Αεροφωτογραφία του προμαχώνα Παντοκράτορα. ΠΡΟΜΑΧΩΝΑΣ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΑ Ο προμαχώνας Αγίου Ανδρέα στην αρχή ονομάστηκε προμαχώνας του Αγίου Πνεύματος από την ομώνυμη μικρή εκκλησία που βρισκόταν στην εξωτερική πλευρά της οχύρωσης. Το 17ο αι. επικράτησε να λέγεται προμαχώνας Αγίου Ανδρέα από την εκκλησία που βρισκόταν στο εσωτερικό της οχύρωσης. Από την ενετική κατασκευή σώζεται μόνο η χάραξη του ίχνους της νότιας πλευράς της χαμηλής πλατείας. Ο ενετικός προμαχώνας είχε ένα μόνο ημικυκλικό τμήμα και μια χαμηλή πλατεία προς το νότο. Η βόρεια πλευρά του ήταν ευθύγραμμη και σ' αυτήν ανοιγόταν μια πύλη. Οι Τούρκοι ανακατασκεύασαν ολόκληρο τον προμαχώνα και του έδωσαν νέα καρδιόσχημη μορφή. Ο επιπρομαχώνας που σώζεται σήμερα είναι επίσης τουρκικής κατασκευής. Σήμερα ο χώρος του προμαχώνα έχει διαμορφωθεί σε χώρο περιπάτου και ξεκούρασης. Ένα δρομάκι ξεκινάει από εδώ και φτάνει μέχρι τον προμαχώνα Μαρτινέγκο.

22 Ο χώρος του προμαχώνα Αγ. Ανδρέα, όπως είναι σήμερα.

23 Η κρήνη Μοροζίνι συνεχίζει να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος.docx Η κρήνη Σαγκρέντο χτίστηκε από το Δούκα της Κρήτης Ιωάννη Σαγκρέντο, μεταξύ των ετών 1602 και 1604 μ.χ. για να υδρεύονται οι ευγενείς που συγκεντρώνονται στη Λότζια. Το νερό έφτανε στην κρήνη από την Καινούρια Πόρτα. Βρίσκεται στο δεξιό μέρος του στενού δρόμου που οδηγεί από την οδό της 25ης Αυγούστου στην πλατεία του Αγίου Τίτου, εντοιχισμένη στο βόρειο τοίχο της Λότζια. Η κρήνη αποτελούνταν από ένα ανάγλυφο και πιθανότατα μια γούρνα. Το ανάγλυφο, μισοκατεστραμένο σήμερα, είναι κατασκευσμένο από πορόλιθο και παριστάνει μια γυναικεία μορφή η οποία κρατά στο δεξί της χέρι ένα ρόπαλο και στο αριστερό μια ασπίδα. Η μορφή στέκεται ανάμεσα σε δύο ιωνικού ρυθμού κίονες και φέρει πάνω από το κεφάλι σε κυκλική διάταξη την επιγραφή "Cura Sagredi profluit ista ducis" δηλ. με τη φροντίδα του Σαγκρέντο ρέει αυτό το νερό. Η γούρνα αρχικά χρησίμευε ως σαρκοφάγος. Είχε μπροστά δύο ανάγλυφα μεγάλα ρόδα, δυο παραστάσεις που παριστάνουν τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και στη μέση πρόσωπο επί θρόνου, πάνω σε επιφάνεια κοσμημένη με κρίνα. Στο χείλος της γούρνας ήταν επιγραφή του 16ου αιώνα. Η γούρνα βρέθηκε κοντά στη Λότζια. Σήμερα δε σώζεται επειδή καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια του πολέμου. Κατά την αναστήλωση της Λότζια το ανάγλυφο της κρήνης, το μοναδικό σωζόμενο τμήμα, εντοιχίστηκε στο βόρειο τοίχο της.. Η κρήνη Σαγκρέντο Η κρήνη Σαγκρέντο χτίστηκε από το Δούκα της Κρήτης Ιωάννη Σαγκρέντο, μεταξύ των ετών 1602 και 1604 μ.χ. για να υδρεύονται οι ευγενείς που συγκεντρώνονται στη Λότζια. Το νερό έφτανε στην κρήνη από την Καινούρια Πόρτα. Βρίσκεται στο δεξιό μέρος του στενού δρόμου που οδηγεί από την οδό της 25ης Αυγούστου στην πλατεία του Αγίου Τίτου, εντοιχισμένη στο βόρειο τοίχο της Λότζια. Η κρήνη αποτελούνταν από ένα ανάγλυφο και πιθανότατα μια γούρνα. Το ανάγλυφο, μισοκατεστραμένο σήμερα, είναι κατασκευσμένο από πορόλιθο και παριστάνει μια γυναικεία μορφή η οποία κρατά στο δεξί της χέρι ένα ρόπαλο και στο αριστερό μια ασπίδα. Η μορφή στέκεται ανάμεσα σε δύο ιωνικού ρυθμού κίονες και φέρει πάνω από το κεφάλι σε κυκλική διάταξη την επιγραφή "Cura Sagredi profluit ista ducis" δηλ. με τη φροντίδα του Σαγκρέντο ρέει αυτό το νερό. Η γούρνα αρχικά χρησίμευε ως σαρκοφάγος. Είχε μπροστά δύο ανάγλυφα μεγάλα ρόδα, δυο παραστάσεις που παριστάνουν τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και στη μέση πρόσωπο επί θρόνου, πάνω σε επιφάνεια κοσμημένη με κρίνα. Στο χείλος της γούρνας ήταν επιγραφή του 16ου αιώνα. Η γούρνα βρέθηκε κοντά στη Λότζια. Σήμερα δε σώζεται επειδή καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια του πολέμου. Κατά την αναστήλωση της Λότζια το ανάγλυφο της κρήνης, το μοναδικό σωζόμενο τμήμα, εντοιχίστηκε στο βόρειο τοίχο της..

24 Η Κρήνη Μπέμπο Στο Χάνδακα, από τον 16ο αιώνα και μετά, υπήρχαν αρκετές και ωραία διακοσμημένες κρήνες. Μια από τις πιο σημαντικές ήταν η Κρήνη Μπέμπο. Η Κρήνη Μπέμπο βρίσκεται στο Βαλιδέ Τζαμί, στη σημερινή πλατεία Κορνάρου. Ο πρώτος που κατόρθωσε να διοχετεύσει με υδραγωγείο νερό στο Χάντακα ήταν ο στρατηγός του Χάνδακα Ιωάννης Ματθαίος Μπέμπο ( ). Η Κρήνη Μπέμπο, που πήρε το όνομα του κατασκευαστή της, έχει οικοδομηθεί εξ' ολοκλήρου από άσπρο μάρμαρο με στολίδι της ένα ακέφαλο άγαλμα, εντοιχισμένο στη μέση ακριβώς, έχοντας από δεξιά και αριστερά δύο κίονες και παραπλεύρως τα οικόσημα του Μπέμπο, του δούκα Αλβίζε Γκρίτι και των συμβούλων του. Το μεγάλο ακέφαλο άγαλμα είχε μεταφερθεί από την Ιεράπετρα και τοποθετήθηκε κάτω από το γείσο της Κρήνης, στον εντοιχισμένο τοίχο της συλλεκτήριας δεξαμενής, που κατεδαφίστηκε το 1938, για την ισοπέδωση της πλατείας. Η πρόσοψή της αποτελείται από κολόνες και παραστάδες ρυθμού Αναγέννησης. Κορνίζες από φυλλώματα υπενθυμίζουν τη γοτθική τέχνη. Μπροστά υπάρχει μαρμάρινη λεκάνη, που αρχικά φαίνεται να ήταν σαρκοφάγος. Το αέτωμα της κρήνης αφαιρέθηκε παλιότερα και τοποθετήθηκε πάνω από την είσοδο του παλιού νεκροταφείου, δυτικά του εργοστασίου "Τάλως". Το άγαλμα της Κρήνης, τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας το έβαφαν μαύρο οι Αιθίοπες του Ηρακλείου και το λάτρευαν κάθε χρόνο το Μάη με χορούς και τραγούδια. Σήμερα λείπει από την Κρήνη το πέτρινο εκβάθυσμα για τη συλλογή του νερού. Δεν μας είναι γνωστό από πού έβρισκε νερό ο Μπέμπο για την Κρήνη. Κάποιοι υποθέτουν ότι το έφερνε από μια πηγή στην Καινούρια Πόρτα και κάποιοι άλλοι από τις πηγές του Κατσαμπά. Δίπλα της είναι το σεμπίλ του Χατζή Ιμπραήμ αγά. Τα σεμπίλια ήταν δημόσιες κρήνες στο δρόμο, χτισμένες από επιφανείς Τούρκους, ώστε ο διψασμένος διαβάτης να βρίσκει πόσιμο νερό, να δροσίζεται και να μακαρίζει αυτόν που το έχτισε. Οι βυζαντινοί είχαν αντίστοιχα τις φιάλες για τον ίδιο σκοπό. Αν το να βρει σήμερα κάποιος ένα δροσερό ποτήρι νερό θεωρείται δεδομένο, δεν ήταν έτσι πάντα. Σε παλαιότερες εποχές ο πεζοπόρος θα δυσκολευόταν αρκετά, καθώς το τρεχούμενο πόσιμο νερό ήταν κάτι σπάνιο, ειδικά στο Ηράκλειο. Το πιο καλοχτισμένο και όμορφο σεμπίλ ήταν αυτό στο τέρμα της αγοράς, στην πλατεία Κορνάρου. Ο Χατζή Ιμπραήμ αγάς, που χρηματοδότησε το χτίσιμό του, αναφέρεται ότι επιθυμία του ήταν το καλοκαίρι να μεταφέρεται χιόνι από τον Ψηλορείτη, ώστε το σεμπίλ να προσφέρει κρύο νερό στους διψασμένους Ηρακλειώτες. Σήμερα το σεμπίλ εχει μετατραπεί σε καφενείο, από τα γραφικότερα στο Ηράκλειο, όπου ο επισκέπτης μπορεί να καθίσει για να ξεκουραστεί και να δροσιστεί παίρνοντας ένα αναψυκτικό ή καφέ, πάντα με τη συνοδεία κρύου νερού, από το ψυγείο πλέον. Το ενετικό λιμάνι του Ηρακλείου

25 Ιστορία του λιμανιού Ηρακλείου Ο φυσικός όρμος του Ηρακλείου, που διαμορφώθηκε στο πέρασμα των αιώνων στο σημαντικότερο λιμάνι της Ανατολικής Μεσογείου, δεν υπήρξε ούτε ιδιαίτερα μεγάλος, ούτε ιδιαίτερα βαθύς και σίγουρα καθόλου απάνεμος. Οι πρώτες λιμενικές εγκαταστάσεις παραμένουν άγνωστης χρονολόγησης, παρ όλα αυτά έγκριτοι επιστήμονες αναγνωρίζουν σ αυτές λαξεύσεις αρχαίων χρόνων. Η πρώτη σοβαρή προσπάθεια δημιουργίας οργανωμένου λιμανιού στον όρμο του Χάνδακα έγινε στην περίοδο της Αραβοκρατίας (9ος-10ος). Από τη μία η νευραλγική θέση του σε σχέση με τις θαλάσσιες οδούς της Ανατολικής Μεσογείου διευκόλυνε τις πειρατικές επιχειρήσεις των Αράβων πειρατών, και από την άλλη η ύπαρξη λιμανιού εξυπηρετούσε στην αξιοποίηση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Κρήτης για τις εμπορικές συναλλαγές τους με ισλαμικές χώρες. Με την ανάκτηση της Κρήτης στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 961 μ.χ. ο Χάνδακας σταδιακά εξελίσσεται σε ακμαία πόλη με αστική οργάνωση και συνεπώς οχυρώνεται και οργανώνει καλύτερα το λιμάνι της. Όταν το νησί ήρθε στα χέρια των Ενετών (1204), η Κάντια (όπως ονόμαζαν οι Ενετοί το Ηράκλειο, αλλά και την Κρήτη ολόκληρη) γίνεται η «άλλη Βενετία της Ανατολής» και το λιμάνι της είναι το μοναδικό στην ελληνική επικράτεια με εξαγωγικό εμπόριο σε τόσο μεγάλη κλίμακα. Κυρίως τους δύο τελευταίους αιώνες της ενετικής κυριαρχίας ήταν το σημαντικότερο λιμάνι της Ανατολικής Μεσογείου. Εξαγώγιμα προϊόντα ήταν κυρίως το κρασί, το μέλι, το τυρί, το κερί, το μετάξι, οι σταφίδες, το μπαμπάκι, το λάδι και το αλάτι, που αποτελούσε ενετικό μονοπώλιο. Από την αρχή το λιμάνι του Ηρακλείου παρουσίαζε την ανάγκη συνεχών εκβαθύνσεων λόγω απόθεσης άμμου, τις οποίες πραγματοποιούσαν οι ενετοί με διάφορες τεχνικές της εποχής. Τον 17ο μ.χ. αιώνα το λιμάνι πήρε την τελική του μορφή ικανό να ελλιμενίσει 50 γαλέρες (Φραγκίσκος Βασιλικάτα 1625). Την περίοδο της τουρκοκρατίας (17ος-19ος) το λιμάνι ελάχιστα διαφοροποιείται από την προηγούμενη περίοδο. Δυστυχώς, οι πιο καταστροφικές επεμβάσεις στο χώρο του λιμανιού έγιναν τον 20ο μ.χ. αιώνα, επεμβάσεις τις οποίες επέβαλαν οι ανάγκες της νέας εποχής, ώστε να αναβαθμιστεί

26 το Ηράκλειο σε πόλη ευρωπαϊκών προδιαγραφών. Σε μία εποχή που η έννοια «μνημείο» δεν είχε ιδιαίτερη αξία, η εισχώρηση του αυτοκινήτου στην καθημερινότητα της πόλης οδήγησε στη διάνοιξη της παραλιακής οδού με το γκρέμισμα σημαντικού μέρους των ενετικών λιμενικών εγκαταστάσεων (μικρός Κούλες, βυζαντινή πύλη). Η ύπαρξη του παραλιακού δρόμου εκπληρώνει σημαντικές ανάγκες των πολιτών, αλλά δυστυχώς για άλλη μια φορά η αισθητική και η ιστορία της πόλης θυσιάστηκαν για χάρη της ανάπτυξης και της λειτουργικότητας. Κούλε Κούλες, το κάστρο που δεσπόζει σήμερα στο λιμάνι του Ηρακλείου. Είναι Ενετικής κατασκευής μα χτίστηκε στη θέση όπου παλιότερα υπήρχε άλλο κτίσμα που προστάτευε το λιμάνι της πόλης.

27 Πριν την κατασκευή των Ενετών υπήρχαν στο βόρειο άκρο των βράχων άλλοι πύργοι οι οποίοι είχαν αναλάβει την φύλαξη της εισόδου στο λιμάνι. Τα πρώτα έγγραφα που αναφέρουν πύργο στο σημείο εκείνο ανήκουν στις αρχές του 14ου αιώνα. Αναφορές του δούκα της πόλης (1303) στις ζημιές από το σεισμό που έπληξε το Ηράκλειο συμπεριλαμβάνουν και τον πύργο Castellum Comunis, ο οποίος είχε πάθει σημαντικές βλάβες. Τον 15ο αιώνα, οι Ενετοί κατασκεύασαν ένα στρογγυλό πύργο στο δυτικό λιμενοβραχίονα με ισχυρές επάλξεις. Με την ανακάλυψη της πυρίτιδας και την ριζική αλλαγή της πολεμικής τέχνης ο πύργος αυτός δεν ήταν πια σε θέση να παρέχει επαρκή ασφάλεια στο λιμάνι, οπότε και κρίθηκε απαραίτητη η κατασκευή ενός μεγαλύτερου και πιο ισχυρού κάστρου που θα μπορούσε να συνεχίσει το ρόλο του στο λιμάνι. Ο πύργος κατεδαφίζεται για να κατασκευαστεί νέος σύμφωνα με το Fronte Bastionato, το νέο οχυρωματικό σύστημα των Ενετών. Το Φρούριο στη Θάλασσα (Castello a Mare ή Rocca a Mare) που ασφάλισε το λιμάνι κτιζόταν 17 χρόνια ( ) απαιτήθηκαν τεράστια χρηματικά ποσά τα οποία αντλήθηκαν από το ταμείο του Βασιλείου της Κρήτης, το κεντρικό θησαυροφυλάκιο της Βενετίας και από ιδιώτες. Η θάλασσα άρχισε μετά από κάποια χρόνια να δημιουργεί σπηλιές στα θεμέλια του από

28 την πλευρά που το χτυπούσε, ειδικά στη βορειοδυτική του πλευρά. Παλιά καράβια με ογκόλιθους από την Ντία (το νησί που βρίσκεται μπροστά από το Ηράκλειο) και από τον όρμο των Φρασκιών (κάτω από τη Ρογδιά στην στροφή που οδηγεί στην Λυγαριά, δυτικά του Ηρακλείου, μετά το Παλαίοκαστρο) καταποντίστηκαν μαζί με το φορτίο τους μπροστά από τις σχηματισμένες σπηλιές. Στόχος ήταν η προστασία του κάστρου με τη δημιουργία ενός ισχυρού κυματοθραύστη. Μετά την κατάληψη Κρήτης από τους Τούρκους, το 1669, ο Κούλες χρησιμοποιήθηκε από τους νέους δυνάστες του κρητικού λαού, αφού πρώτα το επισκεύασαν από τις καταστροφές που είχε υποστεί εξαιτίας των βομβαρδισμών από αυτούς, έκτιζαν επάλξεις και σκοπιές στην απόληξη του στηθαίου του δώματος του. Στους σκοτεινούς και υγρούς χώρους του βασανίσθηκαν και φυλακίστηκαν κρητικοί επαναστάτες. Το 1719 κατέρρευσε, ασφαλώς από θαλασσοταραχή, ένα τμήμα της βορειοδυτικής πλευράς του. Για αυτό επισκευαστικές εργασίες έγιναν το 1753 και 1754 ενώ και άλλες στερεωτικές εργασίες έγιναν στα πρώτα 100 χρόνια της τουρκοκρατίας. Το φρούριο ήταν διώροφο. Το ισόγειο περιλάμβανε 26 διαφορετικά διαμερίσματα, που χρησιμοποιούνταν για διάφορους σκοπούς (λειτούργησε μύλος, φούρνος, χώροι κατοικίας αξιωματικών, χώροι αποθήκευσης τροφίμων, πολεμοφοδίων, φυλάκισης κτλ). Τα διαμερίσματα αυτά φωτίζονταν και αερίζονταν από ειδικά ανοίγματα στην οροφή τους, τα sospirali lucernai τα οποία κατέληγαν στο δώμα του φρουρίου (το δώμα είχε διαμορφωθεί ως μια ευρεία πλατεία την οποία όριζε ένα φαρδύ parapetto). Στο δώμα του φρουρίου οδηγούσαν δύο διαβάσεις που ξεκινούσαν από τον κεντρικό διάδρομο: Ένα κεκλιμένο επίπεδο πάνω στο οποίο οι βενετοί έσερναν τα κανόνια και τα άλλα εφόδια για να τα ανεβάσουν στο δώμα κι ένα κλιμακοστάσιο. Στη δυτική πλευρά αυτού, εντοιχίστηκε πλάκα με την εγχάρακτη χρονολογία 1539.

29 Η κύρια πύλη του φρουρίου στη θάλασσα ανοίγεται στην δυτική πλευρά. Εκεί κατέληγε ο δυτικός μόλος, που ξεκινούσε από την πύλη του μόλου. Η είσοδος ήταν προσεκτικά προστατευμένη: τρεις ξύλινες ισχυρές πόρτες υπήρχαν στο θολοσκεπή και ελαφριά κατωφερικό διάδρομο της εισόδου ο οποίος οδηγούσε στο εσωτερικό του φρουρίου. Το ένα σκέλος του διαδρόμου οδηγούσε στη βόρεια πλευρά του φρουρίου που υπήρχε δεύτερη πύλη προς το sperone και την ανοιχτή θάλασσα. Το άλλο σκέλος με ανατολική κατεύθυνση κατέληγε στο ανατολικό τμήμα του οχυρού, η κάτοψη του οποίου έχει σχήμα μισής έλλειψης. Στην νοτιοδυτική πλευρά του ισογείου υπήρχε και τρίτη δευτερεύουσα έξοδος, η οποία οδηγούσε στο χώρο του λιμένα. Το φρούριο είχε εξοπλιστεί με κανόνια στις κανονιοθυρίδες του, που βλέπουμε ακόμη και σήμερα να ανοίγονται στους τοίχους εξωτερικά. Ο Βασιλικάτα μας πληροφορεί ότι στο ισόγειο του υπήρχαν 18 κανόνια στις κανονιοθυρίδες και 25 στις επάλξεις του ορόφου. Συγχρόνως ήταν εφοδιασμένο με 300 κιβώτια και μπάλες διάφορων μεγεθών. Στον πάνω όροφο βρίσκονταν χώροι στρατωνισμού φρουράς, ενώ στη βόρεια γωνία είχε κατασκευαστεί ο πύργος του φάρου. Στις κύριες εξωτερικές πλευρές του φρουρίου, νότια, ανατολικά και βόρεια, είχε εντοιχιστεί το έμβλημα της Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας, το λιοντάρι, φιλοτεχνημένο πάνω σε λευκό μάρμαρο, ο γνωστός φτερωτός λέων του Άγιου Μάρκου. Το μυθικό ζώο τοποθετήθηκε στο κέντρο της παράστασης. Σε όλη τη περίμετρο της οχύρωσης του Χάνδακα, σε διάφορα σημεία των τειχών, οι βενετοί είχαν εντοιχίσει ανάγλυφες πλάκες με τα σύμβολα της Βενετίας και τα διάσημα των εκπροσώπων

30 της στο νησί, καθώς και διάφορα εγχάρακτα κείμενα και χρονολογίες, που μαρτυρούσαν την πραγματοποίηση του τεράστιου αυτού έργου από την δοξασμένη τους πολιτεία. Αξίζει τέλος να αναφερθούμε στο μικρό Κούλε που δεν υπάρχει σήμερα. Στο έργο του Αυστριακού γιατρού-βοτανολόγου F.W. Sieber, γίνεται αναφορά για ένα μακρύ τείχος με στρογγυλό πύργο που βρίσκεται απέναντι από το κάστρο. Πρόκειται για το λεγόμενο μικρό Κούλε (Κιουτσούκ Σου Καλεσιντέ), που κατασκεύασαν οι Τούρκοι στο άκρο του ανατολικού λιμενοβραχίονα και ήταν το μοναδικό οχυρωματικό έργο που έκαναν καθ όλη τη διάρκεια της επικυριαρχίας τους στο νησί. Ο μικρός Κούλες κατεδαφίστηκε το 1936 με απόφαση της Λιμενικής επιτροπής.