ΧΑΪΝΤΟΥΝΤΗΔΕΣ - ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ ΚΑΠΕΤΑΝΑΙΟΙ

Transcript

1 ΧΑΪΝΤΟΥΝΤΗΔΕΣ - ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ ΚΑΠΕΤΑΝΑΙΟΙ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΤΕΣ 1659-Ο Μπούρμπαγης και η Σοφία Ο Τζουάνος ή Καπετάν Τζοβάνη (Πρώτη περίοδος της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη) Από: Άννα Καλογρίδου, Msc. (Master σε Συστήματα Πολιτισμ. Πληροφοριών & Διαχειρ. της Πολιτισμικής Κληρονομιάς ΠΑΝ/ΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ). Ηλεκτρονικός, Τμηματάρχης ΥΠΕΘΑ (Ναύσταθμος Κρήτης) Μέλος Ναυτικού Μουσείου Κρήτης Μέλος ICOM Η μελέτη επιλεγμένων ιεροδικαστικών πράξεων από τις Μεταφράσεις των Τουρκικών Εγγράφων από τον Ν. Σταυρινίδη (κώδικες του Ιεροδικείου Ηρακλείου) σε συνδυασμό με το σύνολο του πεντάτομου έργου και άλλες πηγές μας οδηγεί στα συμπεράσματα της παρούσας εργασίας η οποία αποτελεί μέρος ευρύτερης αδημοσίευτης έρευνας. Στόχος μας είναι να ανασυνθέσουμε τις ιστορίες που κρύβονται πίσω από τις δίκες εναντίον της Σοφίας από τα Σφακιά που την έκλεψε ο Μπούρμπαγης, ο χαϊντούντης και εναντίον των Σφακιανών Καπεταναίων για τον φόνο του Σταμάτη από τους Ατσιπάδες μέσα στη Χώρα Σφακίων ο οποίος δεν εξιχνιάζεται ποτέ. Θα προσπαθήσουμε επίσης μέσα από τη συσχέτιση των ονομάτων του Μπούρμπαγη και του καπετάν Τζουάνου που αναφέρονται σε αυτές τις υποθέσεις να αναδείξουμε την πιθανή ταύτιση τους με γνωστά ονόματα, δύο οικογενειών των Σφακίων, που έχουν σήμερα, σχέση μεταξύ τους. Γενικά Εισαγωγή Τα έγγραφα που θα μελετήσουμε αναφέρονται σε δύο πολύ μικρά επεισόδια που αποτελούν τμήματα της μεγάλης Κρητικής ιστορίας και εκτυλίσσονται στα 1659 το πρώτο, και μεταξύ του 1672 και 1674, το δεύτερο. Οι πρωταγωνιστές μας είναι άνθρωποι που ζουν στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη και ιδιαίτερα στα Σφακιά, σε μία εποχή όπου η κοινωνία και η τεχνολογία είναι διαφορετικές, αλλά όπου ο τόπος είναι ό ίδιος με τον σημερινό. Ο κοινός τόπος είναι η Κρήτη του τότε με τα βότανα και τις μυρωδιές της με τα στάρια, τα αμπέλια και τις πολύ λιγότερες ελιές της. Η Κρήτη που γεννούσε επίσης βαμβάκι, μετάξι αλλά και καπνό και καφέ. Με τη μουσική από τα κουδούνια των κοπαδιών να συμπληρώνει το κελάιδισμα των πουλιών και το τραγούδι της λύρας πάνω στη Σφακιανή Μαδάρα του τότε. Όπως και σήμερα. Ποιοί είναι άραγε οι άνθρωποι που ζωντανεύουν μέσα από τα παλιά έγγραφα. Πώς αγωνίζονται για να επιβιώσουν οι Κρητικοί και πώς καταφέρνουν αλήθεια, να συμβιώσουν με τους Τούρκους μέσα στις συνθήκες καταπίεσης που προκύπτουν από τη σχέση κατακτητή και κατακτημένου; Πόσο αλλάζει η ζωή των ανθρώπων που είχαν μάθει, αναγκαστικά και πάλι, να συμβιώνουν με τους προηγούμενους κατακτητές του νησιού, τους Βενετούς, στα προηγούμενα τετρακόσια χρόνια; Είναι εύκολο να αλλάξεις τις συνήθειες μιας ζωής από τη μια στιγμή στην άλλη; Ποιός είναι ο εχθρός και ποιός ο φίλος; Ο παλιός ή ο νέος κατακτητής; Κάποιοι από τους προπροπαππούδες μας του 1659 δεν θα περίμεναν άραγε, όσο το Μεγάλο Κάστρο άντεχε στην πολιορκία των Τούρκων, να περάσει αυτή η κατάσταση και να γίνουν τα πράγματα όπως και πρώτα; Κι όταν στα 1669 η Κρήτη ολόκληρη πέφτει πια στα χέρια των Τούρκων, πώς αλλάζουν οι ζωές των ανθρώπων; Πώς αντιμετωπίζουν πλέον οι άνθρωποι του νησιού τη νέα κατάσταση και πώς θα αποφασίσουν να ανταπεξέλθουν στις νέες απαιτήσεις της ζωής τους; Με βάση αυτά τα ερωτηματικά θα χτίσουμε τους συλλογισμούς μας και θα ψάξουμε για απαντήσεις που να ικανοποιούν τη λογική μας και τη δική σας, ελπίζουμε. 1

2 Μπούρμπαγης Αρ. Μετάφρασης 139, Τόμος Α Περίληψη εγγράφου Στο ιεροδικαστικό έγγραφο με ημερομηνία 22 Ιανουαρίου 1659, περιγράφεται η δίκη της Σοφίας από τα Σφακιά. Στα δικαστήρια την έχει στείλει ο Βοϊβόδας Ρεθύμνης, ο Μουσλή Αγάς. Ζητάει από το Ιεροδικείο να την ανακρίνει και να της αποδώσει την επιβαλλόμενη τιμωρία. Επιπλέον, έχει κλητεύσει και μάρτυρες από το χωριό Σελλί (Ρεθύμνου) για να καταθέσωσι περί της διαγωγής της Σοφίας. Η Σοφία κατηγορείται ότι διατηρεί σχέσεις με κάποιον Μπούρμπαγη ενώ είναι αστεφάνωτη. Ο Μπούρμπαγης που είναι χαϊντούντης δηλαδή, ληστής (Haydud eskiyasindan Birbagi zemi ) την έχει μεταφέρει εκεί από τα Σφακιά, λέει ο Αγάς του Ρεθύμνου, την επισκέπτεται εκεί κατά καιρούς, την παίρνει μαζί του στα βουνά και μετά τη γυρίζει πάλι στο Σελλί. Ο (Ιερο)δικαστής (kadi) ρωτάει πρώτα την κατηγορουμένη σχετικά και εκείνη απαντάει απλά ότι ο Μπούρμπαγης της είχε υποσχεθεί γάμο, Στη συνέχεια ερωτούνται και οι συγχωριανοί της από το Σελλί οι οποίοι επιβεβαιώνουν τα λεγόμενα του Μουσλή Αγά. Οι εναγόμενοι μάρτυρες του χωριού είναι οι παρακάτω: ο Χουσείν Μπέης, Σπαχής του χωριού ο παπά Γιακουμής, παπάς του χωριού ο Πανάς (Παναγιώτης, υιός) Γιακουμή, ο Κωνσταντίνος Βάθης, ο Ανδρουλής, ο Μιχάλης, ο Δημήτριος, ο Νικόλαος και ο Ιωάννης Μετά το τέλος των καταθέσεων που, σύμφωνα με την επιθυμία του Αγά, καταγράφονται στο επίσημο Ιερό βιβλίο, υπογράφουν και οι μάρτυρες του Ιεροδικείου. Αυτοί είναι : ο Ιζά Τσελεμπή μπίν (υιός) Εϋγιούμπ, ο Χασάν Μπέης (υιός) Αμπντουλάχ, ο Αχμέτ Μπέης, δραγουμάνος, (διερμηνέας) ο Ιμπραχήμ μπίν Αλή μπεσέ, υπάλληλος, και ο Γιουσούφ Μπέης δραγουμάνος Το ιστορικό πλαίσιο Ο μεγάλος πόλεμος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τη Βενετία, συνεχίζεται αυτή την εποχή, και μάλιστα στα 1659 που εκτυλίσσεται η ιστορία μας, ο (γνωστός) ναύαρχος Μοροζίνι θα επιτεθεί στον Μοριά όπου με τη βοήθεια των Μανιατών θα καταλάβει την Καλαμάτα. Η επιτυχία των Βενετών όμως θα είναι πρόσκαιρη γιατί ο Μοροζίνι θα χρειαστεί να αποσύρει τον στρατό και τα πλοία του για να επιστρέψει στη Βενετία όπου τα πολιτικά πράγματα βρίσκονται σε αναβρασμό. Η χρονιά αυτή είναι όπως αποδεικνύεται μια Εικόνα 1 - Μανιάτες Πειρατές (Πηγή - χρονιά εκλογών. Μετά από πολλές εσωτερικές ζυμώσεις ανάμεσα στα δύο ισχυρά κόμματα της Γαληνοτάτης, θα εκλεγεί ένας νέος Δόγης στη Δημοκρατία της Βενετίας. Οι Μανιάτες τώρα, θα βρεθούν στο Εικόνα 2-Morosini Capitan Generale (Πηγή- Wikipedia) ilitaresaboya3ad1636tornav ento.it/saboya3ilpredomini ospagnoloinitalia.htm έλεος των Τούρκων και θα στραφούν και πάλι στις πειρατείες των περαστικών Μουσουλμανικών πλοίων. Μια τέτοια πρώτη αναφορά πειρατείας έχουμε 2

3 από την... Αϊσέ, θυγάτηρ Αβδουλλάχ, εκ του χωρίου Δρυμίσκος Αγίου Βασιλείου... που στις 3 Μαίου 1658, θα καταθέσει ότι πειραταί εκ Μάνης, επιτέθηκαν στο πλοίο που ταξίδευε με τον άντρα της, Velli Bey προς την πατρίδα του την Αττάλεια. 1 Με την πειρατεία όμως, ως πολεμική πράξη οικονομικής φθοράς του εχθρού, ασχολούνται και οι ίδιοι οι Βενετοί όπως και άλλοι ναυτικοί λαοί της εποχής. Μια τέτοια μαρτυρία έχουμε στην αναφορά στον Μακρυγιάννη από τη Λάρισα που είχε εγκατασταθεί στην... πόλιν Ρεθύμνης χάριν εμπορίας... και όταν φόρτωσε από το Ρέθυμνο λάδι... εις τι ιστιοφόρον... για να το πάει στη Σμύρνη... Ενετικά κάτεργα (πλοία) συναντήσαντα αυτόν, τον συνέλαβον και αιχμαλωτίσαντες αυτόν, διήρπασαν το εμπόρευμά του... ευρισκόμενος δε εντός αυτών κατά την μετέπειτα πυρπόλησην των Ενετικών κατέργων εις τα Στενά (Δαρδανέλια), εκάη και απωλέσθη και ούτος μετ αυτών... 2 Η δίκη του εγγράφου που μελετάμε γίνεται, όπως προαναφέρθηκε, στις 22 Ιανουαρίου του έτους 1659, με έναν πόλεμο να μαίνεται έξω και έναν άλλο να συνεχίζεται μέσα στο νησί της Κρήτης, μιας και ο Χάνδακας βρίσκεται ακόμη στα χέρια των Βενετών από το 1645 που άρχισε ο μακρύς Βενετό-τουρκικός πόλεμος που θα τελειώσει το 1669 με την παράδοση του Μεγάλου Κάστρου στους Τούρκους. Αυτό σημαίνει ότι το νησί δεν έχει ενσωματωθεί ακόμη ολοκληρωτικά στη Δημόσια Διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο εν ενεργεία αρχιστράτηγος δηλαδή, είναι και ο ανώτατος Οθωμανός Διοικητής του νησιού, εκπροσωπεί δε τον Σουλτάνο και λειτουργεί κατά περίπτωση διοικητικά αντί αυτού, μέσα σε ένα κλίμα αστάθειας που προέρχεται από τον πόλεμο και συντηρείται από αυτόν. Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είναι ο 17χρονος Μωάμεθ o Δ (ο επονομαζόμενος Κυνηγός) που διαδέχτηκε στο θρόνο της Αυτοκρατορίας τον πατέρα του, Ιμπραχήμ Α, στα 6 του χρόνια, λίγο πριν ο τελευταίος στραγγαλιστεί κατ εντολή του τότε Μεγάλου Βεζύρη Mevlevî Mehmed Paşa (Sofu Mehmed Pasha). Είναι ο γυιός της Τουρχάν Χατιτζέ Βαλιδέ Σουλτάνας, ουκρανικής καταγωγής. Μία από τις γυναίκες του Μεχμέτ είναι και η Emetullah Rabia Gülnûş Sultan κρητικής καταγωγής, η ρεθεμνιώτισα Ευμενία Βεργίτση, Εικόνα 3- Mehmed IV Avci (Ο Κυνηγός) (Πηγή Internet) κόρη του παπά Βοριά 3. Το κοινωνικό-οικονομικό πλαίσιο Το μέχρι τώρα, βιλαέτι ή εγιαλέτι της Κρήτης (Girit eyalet) του 1659, αποτελεί, μια ασταθή μεν, αλλά αυτοτελή διοικητική ενότητα μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και έχει δύο νομούς- Sanjak-Σαντζάκια. Το έγγραφο που μελετάμε αποτελεί μια ιεροδικαστική πράξη και είναι ένα τυπικό δικαστικό έγγραφο Ιεροδικείου του Σαντζακίου Ρεθύμνης που μαζί με το αντίστοιχο των Χανίων αποτελεί τα δύο ανώτατα δικαστικά ιδρύματα του νησιού. Η Κρήτη είναι μια κατακτημένη χώρα που συμμετέχει με τον αγροτικό της πλούτο, το ναυτικό εμπόριο και τα λιμάνια της, στους οικονομικούς πόρους του Οθωμανικού κράτους. Παρακάτω παρουσιάζεται ένα μικρό δείγμα του κρατικού προϋπολογισμού της Αυτοκρατορίας για την περίοδο που μελετάμε: Πίνακας 1 - Προϋπολογισμός Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, (Pamuk, 1997, p. 354) Χρονική περίοδος Έσοδα Έξοδα Υπόλοιπο (ελλειμματικό) άσπρα (akca) 4 1 Έγγραφο αρ. 44 του Α τόμου των Μεταφράσεων Σταυρινίδη (ΣΤΑΥΡ.Α ) 2 Έγγραφο αρ. 126 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 3 Περί της Ρεμπιά βλ. ΡΕΜΠΙΑ ΓΚΙΟΥΛΝΟΥΣ Η ΡΕΘΥΜΝΙΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΗ ΣΟΥΛΤΑΝΑ, (Σταυρινίδης, 1985) 3

4 άσπρα 1658: Ο κεφαλικός φόρος στην Κρήτη είναι 4 γρόσια το σπιτικό 5 ανά έτος, προς 120 άσπρα το γρόσι δηλαδή 580 άσπρα τον χρόνο. [Μέτρο σύγκρισης: 1 καρβέλι ψωμί βάρους περίπου 100 δράμια κοστίζει 1 άσπρο] Στο Οθωμανικό Κτηματικό Σύστημα η γη χωρίζεται σε κρατική (Miri) και ιδιωτική (Mulk). Ιδιωτική περιουσία θεωρούνταν τα σπίτια, οι κήποι, τα αμπέλια, τα περβόλια, ο χώρος δηλαδή που φρόντιζε ο κάθε ιδιοκτήτης και μπορούσε να τον κληροδοτήσει στους απογόνους του. Όλη η υπόλοιπη γη εκτός από τα αφιερώματα (Vakf=βακουφικά, εκκλησιαστική περιουσία μιλώντας με σημερινούς όρους), ήταν Miri και ανήκε στο Θεό, δηλαδή στον Σουλτάνο αφού αυτός ήταν ο εκπρόσωπος του Θεού επί της γης. Ολόκληρη η γη της κατακτημένης Κρήτης είναι Miri-κρατική και ο Σουλτάνος απαιτεί από τους κατοίκους να του πληρώνουν σαν φόρο, ένα ποσοστό από τα έσοδά τους. Οι Κρητικοί δηλαδή είναι reaya- «υπόχρεοι σε κατά βούλησην πολιτικούς φόρους», για τις ιδιοκτησίες τους και το αγροτικό τους εισόδημα το οποίο βρίσκεται αποκλειστικά στα χέρια τους, έτσι ώστε, αν οι ραγιάδες σταματήσουν να καλλιεργούν τις περιουσίες τους τότε το κράτος θα πάψει να έχει εισοδήματα από τους τόπους που κατάκτησε. Οι ραγιάδες είναι ιδιοκτήτες της γης τους και χωρίς ιεροδικαστική πράξη δεν μπορεί κανένας να τους την πάρει. Ο Σουλτάνος σαν επικυρίαρχος της γης τη χωρίζει σε τεμάχια υπόχρεα σε φόρο υποτέλειας, τα τιμάρια-timar που το μέγεθός τους το μετράει ανάλογα με το πόσα χρήματα περιμένει να εισπράξει από καθένα από αυτά, και όχι ανάλογα με την έκταση του. Για κάθε τιμάριο παραχωρεί τα δικαιώματα είσπραξης με αυτοκρατορική διαταγή, το berat-ιερόν Μπεράτιον 6, σε εκείνους που κατάκτησαν τη γη «του», στους σπαχήδες (στρατιώτες ιππικού sipah i= ιππέας) και τους αξιωματικούς του δηλαδή, και τους καθιστά έτσι τιμαριούχους-timariot. Αυτοί ονομάζονται τιμαρλί σπαχήδες. Οι φοροεισπράκτορες-τιμαριούχοι μπορεί ανάλογα με το ύψος του ποσού είσπραξης να είναι Βοϊβόδες, Αγάδες, Ζαίμηδες, Σουμπάσηδες, Ρείσηδες κ.α. Οι στρατιωτικοί βαθμοί συνδυάζονται και με τίτλους ευγενείας. Έτσι ένας Αγάς, προύχων δηλαδή, μπορεί να είναι ταυτόχρονα διοικητής μίας στρατιωτικής μονάδας ενώ ο Βοϊβόδας είναι ο φοροεισπράκτορας ενός τιμαρίου που ανήκει σε ανώτατο αξιωματούχο όπως ο πασάς και είναι και αυτός προύχων. Ένας Σούμπασης είναι λοχαγός μιας μονάδας ιππικού Σπαχήδων σε περίοδο πολέμου και ταυτόχρονα φοροεισπράκτορας ενός μεγάλου τιμαρίου. Ο απλός σπαχής είναι ο φοροεισπράκτορας του μικρότερου ποσού χρημάτων. Οι τιμαριούχοι, οφείλουν, να εισπράττουν από τους ραγιάδες που είναι οι νόμιμοι ιδιοκτήτες της γης... την δεκάτην, τους κατά βούλησην πολιτικούς φόρους και πάσας τας προσόδους τας χορηγουμένας εις τους Σπαχήδες 7... Η δεκάτη είναι το 1/10 από τα έσοδα του τιμαρίου και ο κατά βούλησην φόρος είναι ένα συγκεκριμένο και κατά περίπτωση συμφωνημένο ποσό χρημάτων για το κάθε τιμάριο. Στο έγγραφο 1429, 3 Απριλίου του 1696 διαβάζουμε για παράδειγμα ότι ο Αχμέτ μπέης υιός Αλή, τέως Σπαχής του χωριού Κριτσά Μεραμπέλλου, ενάγει τον παπά Μανώλη υιό παπά Μιχάλη που είναι εγγεγραμένος στους ραγιάδες αυτού του χωριού ότι... ο παπά Μανώλης είναι από τους ραγιάδες που μου ανήκουν και μου καθυστερεί από τη δεκάτη του λαδιού που παράγει αυτό το χωριό 14 μιστάτα λάδι (δηλαδή 140 οκάδες-168 κιλά) που αναλογούν στη δική μου χρονική περίοδο... αρνείται την παράδοση... ενώ ο παπά Μανώλης απαντά... τη χρονιά που ήταν Σπαχής στο χωριό μας 4 akca = άσπρο (Οθωμανικό ασημένιο νόμισμα) - Pamuk (1994, 354)- Οθωμανικοί προϋπολογισμοί 5 Έγγραφο αρ. 32 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 6 Υποσημείωση 3 σελ. 11, σχετική με το έγγραφο αρ. 11 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 7 Έγγραφο αρ. 17 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 4

5 ο Αχμέτ Μπέης δεν είχαμε παρέγει ούτε 1 δράμι λάδι και συνεπώς αρνούμαι την παράδοση... και κερδίζει τη δίκη όταν παρουσιάζει τρείς μάρτυρες. Οι πρόσοδοι που χορηγούνται στους Σπαχήδες δηλαδή, είναι η προμήθεια τους από την είσπραξη των φόρων των τιμαρίων τους για λογαριασμό του Κράτους. Από τα έσοδα των φόρων χρηματοδοτούνται επίσης και οι Μισθοδοσίες των Γενιτσάρων που σταθμεύουν μόνιμα στο νησί. Μέσα από αυτή τη δομή λοιπόν αυτοχρηματοδοτείται η συντήρηση του Οθωμανικού στρατού που παραμένει και φρουρεί την Κρήτη. Έτσι, σε περίπτωση πολέμου, τα τιμάρια ανάλογα με το μέγεθός τους, προσφέρουν άμεσα ένα προκαθορισμένο αριθμό ιππέων με τα άλογα και τον εξοπλισμό τους. Οι πασάδες αντίστοιχα μαζεύουν τον στρατό και μέσα σε μερικούς μήνες οι Σαντζάκ μπέηδες έχουν στη διάθεσή τους ένα ετοιμοπόλεμο στράτευμα έτοιμο να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε πρόκληση. 8 Για παράδειγμα ένα τιμάριο, ποσού από άσπρα αποτελεί ένα Ζιαμέτι-zeamet, όπου ο Τιμαριούχος είναι Ζαίμης-zaim και οφείλει για κάθε άσπρα που εισπράττει, να συντηρεί ένα Σπαχή, ενώ ένα τιμάριο μέχρι άσπρα οφείλει να συντηρεί ένα Σπαχή για κάθε άσπρα εσόδων. Το Γεράνι, Ρεθύμνης, επί παραδείγματι, είναι Ζεαμέτ και έχει ένα Ζαίμη, τον Χουσείν Αγά 9, ενώ ο Ζαίμης Κρασούνας, Μυλοποτάμου αντίστοιχα είναι ο Αλή αγάς μπίν Αμπντουλλάχ. Από το επώνυμο του Αλή Αγά, (bin Abdullah=Δούλος του Θεού) συνάγεται επιπλέον ότι είναι νεομουσουλμάνος 10, εξισλαμισμένος χριστιανός ο οποίος μάλιστα έχει αποκτήσει και το αξίωμα του Αγά. Σχετική με την οθωμανική θρησκεία και κάτω από ειδικό νομικό καθεστώς, είναι η κάθε περιουσία που ορίζεται σαν εξαρτώμενη από κάποιο αφιέρωμα. Το τζαμί που χτίζει, για παράδειγμα, με δικά του έξοδα ο Χατζή Ιμπραχήμ Αγάς υιός Μουσταφά, μέσα στην πόλη του Ρεθύμνου αποτελεί ένα αφιέρωμα. Αυτός ορίζει με αφιερωτήρια ειδική ιεροδικαστική πράξη ότι τα έσοδα από τους φόρους των χωριών Μαρουλά 11 και Πρινέ, Ρεθύμνου αποτελούν μεταξύ άλλων εξαρτήματα του αφιερώματος. Με παρόμοια διαδικασία έχει οριστεί και ολόκληρη η επαρχία Σφακίων ως βακουφικό αφιέρωμα των δύο ιερών πόλεων της Μέκκας και της Μεδίνας. Σε αυτή τη γη, δεν έχει εξουσία ούτε ο ίδιος ο Σουλτάνος, επειδή αφιερώνεται, τα έσοδά της δηλαδή χαρίζονται πρακτικά στον Θεό μέσω της αγαθοεργίας που οφείλει να ασκεί κάθε ευσεβής Μουσουλμάνος, δηλαδή ο αφιερωτής. Ο εκάστοτε αφιερωτής ορίζει πάντοτε μέσα στο αφιερωτήριο όλες τις σχετικές λεπτομέρειες καθώς και έναν επί μισθώ ειδικό εισπράκτορα, εκπρόσωπό του, τον Μουτεβελή -Mutevelli. Το αφιέρωμα κληροδοτείται στους νόμιμους απογόνους και των δύο φύλων και μόνο αν εκλείψουν αυτοί, η γη πηγαίνει στο κράτος, το ίδιο ισχύει και για τους Μουτεβελήδες που και αυτοί κατέχουν κληρονομικά το δικαίωμα εκπροσώπησης του αφιερωτή. Από την εξαρτημένη περιουσία πληρώνονται όλα τα έξοδα λειτουργίας και συντήρησής του αφιερώματος, οι υπάλληλοι, οι ιμάμηδες, οι μουεζίνηδες, ελεούνται οι φτωχοί, και, πληρώνονται και οι Μουτεβελήδες. Σε κάποιες περιπτώσεις και οι Μουτεβελήδες των Μουτεβελήδων. Όλες οι συναλλαγές με το Δημόσιο, οι αγοραπωλησίες περιουσιών, οι διαφορές μεταξύ των πολιτών, οι εμπορικοί συνεταιρισμοί, οι γάμοι, τα διαζύγια, οι θάνατοι, οι εξισλαμισμοί όπως και κάθε σουλτανικό φερμάνι ή έγγραφη διαταγή του Πασά (buyurultu) αποτελούν ιεροδικαστικές πράξεις που αποκτούν νομιμότητα και κύρος μέσα από τις καταχωρήσεις τους στο Ιερό Βιβλίο του Ιεροδικείου (kadi kitab). Ο Ιεροδίκης αποτελούσε μέλος του Συμβουλίου (Ντιβάν) του Πασά στον οποίο απαντούσε εγγράφως όταν ζητούσε τη γνώμη του σε περιπτώσεις ποινικού, κληρονομικού ή εμπράγματου δικαίου όντας ο απόλυτος εκτελεστής του Ιερού Νόμου της Σαρία. 8 (Murphey, 2001) 9 Στοιχείο που προκύπτει από το έγγραφο αρ. 68 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 10 Υποσημείωση 1 σελ. 4, σχετική με το έγγραφο αρ. 6 του (ΣΤΑΥΡ.Α ) 11 Σχετική αναφορά στο έγγραφο αρ. 17 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 5

6 Ο τόπος και τα πρόσωπα Ο τόπος Η δίκη του εγγράφου με αριθμό μετάφρασης 139, εξελίσσεται στο Ιεροδικείο Ρεθύμνης. Στο έγγραφο αναφέρονται με συγκεκριμένο τόπο καταγωγής οι κάτοικοι του χωριού Σελλί, η Σοφία που κατάγεται από τα Σφακιά και ο Μουσλή Αγάς που είναι Βοϊβόδας Ρεθύμνης. Αν ρίξουμε μια ματιά στον χάρτη θα δούμε ότι στο κέντρο περίπου και προς τα βόρεια του Νομού Ρεθύμνης υπάρχει το χωριό Σελί στη σημερινή επαρχία Αγίου Βασιλείου, το οποίο μάλιστα βρίσκεται αρκετά κοντά στα νότια του Πρασσέ που ήταν όπως προαναφέραμε τσιφλίκι του Μουσλή Αγά. Είναι λογικό επομένως να ταυτίσουμε το Σελλί του εγγράφου μας με το Σελί του παρακάτω χάρτη. Σύμφωνα με το έγγραφο, ο Μπούρμπαγης έφερε τη Σοφία από τα Σφακιά, την εγκατέστησε στο Σελί, έφευγε, ξαναγύριζε και ξανάφευγε στα βουνά. Επομένως την έκλεψε από ένα Σφακιανό χωριό, η απόσταση του οποίου θα πρέπει να επιτρέπει πεζοπορικά αυτό το πήγαινε-έλα, Σελί-Σφακιά. Τα χωριά της επαρχίας Σφακίων που βρίσκονται κοντινότερα (με τα πόδια μιάς και δεν επιτρεπόταν να καβαλάει άλογο ή μουλάρι ραγιάς εκτός αν είχε ειδικό Μπεράτ) στο Σελί, είναι ο Καλλικράτης και τ Ασφέντου. Εικόνα 4- Τμήμα Νομού Ρεθύμνης από απόσπασμα σύγχρονου χάρτη της Κρήτης ( Πηγή- Internet) Ο Μπούρμπαγης είναι σύμφωνα με τους Τούρκους ληστής, η Σοφία όμως που τώρα κατοικεί αστεφάνωτη στο Σελί, τι έφταιξε? Ποιος είναι ο Μουσλή Αγάς που την κατηγορεί? Τα πρόσωπα Ο Μουσλή Αγάς ήταν μέλος της ακολουθίας του τρίτου αρχιστράτηγου της Κρήτης, του Πορθητή του Ρεθύμνου, Χουσεΐν Πασά που ονομάζεται Δελής ( Deli που σημαίνει τρελός για το θάρρος και την τόλμη που επιδεικνύει όταν ρίχνεται στο πεδίο της μάχης). Ο Χουσείν που είναι παντρεμένος με μία αδελφή του Σουλτάνου Μεχμέτ Δ, ονομάστηκε Γαζής όταν κατέλαβε τα Χανιά και το Ρέθυμνο και πριν ξεκινήσει την πολιορκία του Χάνδακα στα Έντεκα χρόνια μετά, τον Αύγουστο του 1658 και με την πολιορκία του Μεγάλου Κάστρου ακόμη να συνεχίζεται, ο Χουσείν πασάς ανακαλείται ως Γαζή Καπουδάν Πασάς (Ναύαρχος) στην Κωνσταντινούπολη και όχι ως σερασκέρης-αρχηγός στρατιάς, πλέον. Τα πράγματα είναι μάλλον σκούρα για κείνον. 6

7 Ο διακεκριμένος προύχων Μουσλή Σιάχ, είναι κλειδούχος των νεανιών του εξοχωτάτου και Αγάς. Και οι δύο αυτοί τίτλοι, αυτός δηλαδή που κρατάει τα κλειδιά του χαρεμιού του Πασά και ο Αγάς, αποδίδονται και σε ευνούχους. Σε έγγραφο με ημερομηνία, 13 Αυγούστου 1658 ο Μουσλής δηλώνει:... προκειμένου να αναχωρήσω εις Κωνσταντινούπολην μετά του εξοχωτάτου και ευτυχούς προϊσταμένου μου, καθιστώ πληρεξούσιον επίτροπον... τον Γιουσούφ Εφέντη... δια το Τσιφλίκιόν μου στον Πρασσέ Ρεθύμνης φαίνεται λοιπόν ότι πρέπει να συνοδεύσει το χαρέμι του Χουσείν Πασά, στην πρωτεύουσα. Κατά περίεργο όμως τρόπο τον βλέπουμε τον Ιανουάριο του 1659, ακόμη στην Κρήτη, να κατηγορεί τη Σοφία από τα Σφακιά. Αντί του Μουσλή φαίνεται, ότι... ανεχώρησεν εις Κωνσταντινούπολην συνοδεύων το χαρέμι του Καπουτάν Χουσείν Πασά, ο Χατζή Ραμαζάν Αγάς, αφήνοντας το τιμάριόν του, αδέσποτον Η αναφορά αυτή βρίσκεται σε άλλο έγγραφο με ημερομηνία 12 Σεπτεμβρίου Αυτή η κίνηση αποδεικνύεται σωτήρια για τον Μουσλή γιατί σε δύο μήνες από το δικαστήριο της Σοφίας και του Μπούρμπαγη, τον Μάρτιο του 1659, ο Χουσείν Πασάς θα αποκεφαλιστεί και το συνήθειο εκείνες τις εποχές ήταν, να έχει και η ακολουθία του την ίδια τύχη με τον αρχηγό της. Ο Musli Sah... εκ των Σπαχήδων Ρεθύμνης... Αγάς του ιππικού και... διακεκριμένος μεταξύ των ομηλίκων του... γίνεται μέσα σε 10 ημέρες Μουτεβελής Βακουφίου για το Τζαμί Σουλτάν Ιμπραχήμ, Ρεθύμνου 14, και, Βοϊβόδας επαρχίας Ρεθύμνης 15. Αυτό σημαίνει ότι παίρνει ένα μισθό από το τζαμί και ταυτόχρονα την προμήθεια που του αναλογεί από την είσπραξη των φόρων ολόκληρης της επαρχίας Ρεθύμνης. Από το καλοκαίρι του 1658 και μετά θα σύρει στα δικαστήρια πολύ κόσμο από την επαρχία του. Για παράδειγμα: ενάγει χωριανούς από τις Σαϊτούρες με την κατηγορία ότι δεν πιστοποίησαν τον θάνατο της Ζαμπετίνας μέσω υπαλλήλου του Ιεροδικείου (επομένως το Ιεροδικείο δεν εισέπραξε το ανάλογο ποσό) καθώς και κατοίκους του χωριού Ρούστικα που δεν δηλώνουν στο Ιεροδικείο τον θάνατο του Νικόλαου και του Κωνσταντίνου 16. Αναγκάζει άλλους πάλι από τον νομό Ρεθύμνης να πουλήσουν τα παιδιά τους για να πληρώσουν τα χρέη τους 17. Την ημέρα δε που εκδικάζεται η υπόθεση της Σοφίας, ενάγονται τρείς ακόμα γυναίκες για υποθέσεις «χρηστών ηθών»:... η νεάνις Καλή που καταστρέφει και κατεξευτελίζει την γυναικείαν αγνότητα και σωφροσύνην... η Ελένη Ξένου... από το χωριό Κυργιάνα επειδή... κατέστρεψε την παρθενικότητά της και εξηυτέλισε την γυναικείαν αγνότητα και σωφροσύνην... και τέλος... η Μαρία (του) Γεωργίου... επίσης... από το χωριό Κυργιάνα, διότι πορνεύεται δημόσια Το Ιεροδικείο εξετάζει ως μάρτυρες για τη δίκη της Σοφίας, τον Σπαχή του χωριού Σελί, τον Χουσείν που είναι Μπέης, αξιωματούχος δηλαδή, τον παπά του χωριού που είναι ο εκπρόσωπος των Χριστιανών κατοίκων, δύο άτομα με όνομα και επώνυμο άρα προεστούς και πέντε ακόμα που αναφέρονται μόνο με το όνομά τους. Έχει κλητεύσει δηλαδή όλες τις αρχές του χωριού και με το παραπάνω. Ανάμεσα στους μάρτυρες του Ιεροδικείου, βρίσκονται οι Ιζά Τσελεμπή μπίν Εϋγιούμπ, πιθανότατα άνθρωπος του κλήρου αφού είναι τσελεμπή, δηλαδή ευσεβής και Χασάν Μπέης (υιός) Αμπντουλάχ, αξιωματούχος επίσης και μάλιστα εξισλαμισμένος. Υπάρχουν δύο δραγουμάνοι, ο Αχμέτ και ο Γιουσούφ Μπέης και ο απαραίτητος δικαστικός υπάλληλος, ο Ιμπραχήμ μπίν Αλή μπεσέ, πράγμα που δεν συνηθίζεται γιατί σε πολλά άλλα έγγραφα αναφέρεται μόνο ένας δραγουμάνος και αργότερα κανένας. Ο Μουσλή Αγάς που είναι μάλλον ευνούχος φαίνεται να διαχειρίζεται τη δίκη της Σοφίας του Μπούρμπαγη σαν μια εξαιρετική περίπτωση. Βλέπουμε ότι κατηγορώντας την για ανηθικότητα, προτείνει ουσιαστικά τον εαυτό του ως Προστάτη των Χρηστών Ηθών, επομένως έχει ηθικό και 12 Έγγραφο αρ. 62 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 13 Έγγραφο αρ. 101 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 14 Έγγραφο αρ. 79 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 15 Στοιχείο που προκύπτει από το έγγραφο αρ. 107 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 16 Έγγραφα αρ. 132 και 133 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 17 Έγγραφα αρ. 117,119, 121,123,124 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 18 Έγγραφο αρ. 136 και 137 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 7

8 κοινωνικό όφελος απέναντι στους ομηλίκους του. Ταυτόχρονα την χρησιμοποιεί για να ξεφορτωθεί ή για να βάλει στο χέρι τον Μπούρμπαγη που κατηγορείται για ληστείες, προτείνοντας τον εαυτό του σαν προστάτη των χωρικών του Σελίου, επομένως έχει επαγγελματικό όφελος αφού είναι Βοϊβόδας Ρεθύμνης. Την ίδια στιγμή όμως χρησιμοποιεί τους χωριανούς σαν μάρτυρες εναντίον και του Μπούρμπαγη και της Σοφίας. Έτσι, αφού δήλωσαν επίσημα ότι αυτός είναι χαϊντούντης δεν υπάρχει περίπτωση να του παρέξουν ξανά καταφύγιο στο χωριό τους γιατί τώρα κινδυνεύουν και οι ίδιοι. Έτσι εξασφαλίζει και την υποταγή του χωριού στην Οθωμανική κατοχή. Συμπέρασμα Μια κοπέλα από τα Σφακιά, αναρωτιέμαι, μπορεί έτσι απλά να την κλέψει ένας μη Σφακιανός? με σιγουριά θα απαντήσω : Όχι, σε καμία περίπτωση. Επομένως ο Μπούρμπαγης πρέπει να είναι και αυτός Σφακιανός, αλλά, για να μπορεί να επιστρέφει πίσω στα βουνά δεν πρέπει να έχει κλέψει κοπελιά από το χωριό του. Αλλιώς, θα είχε να κάνει με τους δικούς της. Από διπλανό όμως? Δεν θα μπορούσε? Και πάλι όμως θα πρόκειται για κάποια που έχει μείνει μόνη της γιατί οι άγραφοι νόμοι των Σφακιανών δεν επιτρέπουν χαλάρωση στα ήθη, αλλιώς θα είχε και πάλι να κάνει με τους δικούς της. Επομένως, ψάχνοντας στον χάρτη μας το κοντινότερο Σφακιανό χωριό στο Σελί, είναι ο Καλλικράτης και το αμέσως κοντινότερο, είναι το χωριό Ασφέντου. Δεν είναι λογικό να κατάγονται και οι δυό τους από τα δύο αυτά διπλανά χωριά? Αφού την έκλεψε, έπρεπε να την πάει αρκετά μακριά, αλλά όχι πολύ, τόσο όσο να μπορεί και να τη βλέπει. Αν υπολογίσουμε την απόσταση Ασφέντου-Καλλικράτη-Σελί σε τέσσερεις μέρες δρόμο, μέσα από τη διαδρομή Σελί Καρέ -Αρμένοι - Άνω Βαρσαμόνερο - Αγ. Κωνσταντίνο Ζουρίδι Αργυρούπολη Μυριοκέφαλα Καλλικράτη Ασφέντου, τότε φαίνεται να μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ή το ένα ή το άλλο είναι το χωριό από όπου έκλεψε τη Σοφία ο Μπούρμπαγης. Ταυτόχρονα αφού πρέπει να αφήσει την κοπέλα μόνη της σε μια ξένη επαρχία πρέπει και να έχει γνωστούς εκεί, αλλά μάλλον όχι συγγενείς που θα τον μάλωναν για την πράξη του αυτή. Άρα κάποιοι από το Σελί τους παρέχουν καταφύγιο εκεί και έχουν και το νού τους στη Σοφία. Ίσως μάλιστα αυτοί να πληρώνονται μιας και τα πράγματα δεν είναι εύκολα για τους ραγιάδες, με τους Τούρκους να ζητούν συνέχεια φόρους και ένα Σπαχή στο χωριό αρματωμένο ανά πάσα στιγμή και έτοιμο να εισπράξει χρήμα για λογαριασμό δικό του ή ενός ανωτέρου του. Από την άλλη, ο Μπούρμπαγης φαίνεται πως έχει χρήματα και ίσως γι αυτό τον ειδοποιούν έγκαιρα οι γνωστοί του, που αν θέλαμε να το τραβήξουμε, θα μπορούσε να ήταν ακόμα και κάποιοι από τους μάρτυρες που πάνε στο δικαστήριο! Ίσως αυτοί που καταθέτουν (αρκετά αργά για να προλάβει να φύγει όπως φαίνεται) ότι... αποδειχθείσης όμως της διαγωγής του ταύτης... απέδρασε και εξηφανίσθη ούτος... εις τα όρη όπου και περιφέρεται πάντοτε διαπράττων ληστείες... ίσως αυτοί οι ίδιοι τον βοήθησαν να αποδράσει. Το όνομα του χαϊντούντη, που ο μεταφραστής τον ονομάζει Μπούρμπαγη, μοιάζει πάρα πολύ με το όνομα της Οικογένειας Μπούρμπαχη-Βούρβαχη-Μπουρμπαχάκη-Βουρβαχάκη που κατάγονται από το χωριό Ασφέντου, Σφακίων. Ίσως λοιπόν ήταν ένας Μπούρμπαχης αυτός για τον οποίο μιλάει το δικόγραφο που εξετάσαμε. Ένας Μπούρμπαχης που πολεμάει για την επιβίωση και είναι ο ίδιος αφεντικό του εαυτού του. Δεν είναι χαίνης όπως θα ονομάσουν αργότερα οι Τούρκοι τους συμμάχους της Βενετίας, αλλά χαϊντούντης, δηλαδή ληστής για τους Τούρκους γιατί όταν θέλει κάτι, πολύ, απλώς το κλέβει και μετά καταφεύγει στο καταφύγιό του στη Σφακιανή Μαδάρα. Ίσως. 8

9 Τζουάνος ή Καπετάν Τζοβάνη Αρ. Μετάφρασης 630 και 733 Τόμος Β Περίληψη εγγράφων Έγγραφο 630 Στο ιεροδικαστικό έγγραφο με ημερομηνία 4 Αυγούστου 1672 περιγράφεται η δίκη στην οποία δηλώνεται ότι δεν ευθύνονται οι κάτοικοι της Χώρας Σφακίων (Νέφς Ισφακιά) για τον θάνατο του Σταματίου υιού Θεοδώρου από τους Ατσιπάδες Μονοφατσίου, που πέθανε πριν από επτά μήνες. Αντίθετα, ή χήρα του η Ζαμπιά το γένος Αντωνίου και ο μεγάλος του γυιός Γεώργιος, δηλώνουν ότι ετραυματίσθη και εφονεύθη εν τω δωματίω του Εμπού Μπεκήρ Μπεσέ, Σούμπαση 19 του χωρίου Νέφς Ισφακιά. Οι δύο συγγενείς του πεθαμένου δηλώνουν επιπλέον ότι δεν έχουν άλλη απαίτηση από τους Σφακιανούς και δεν εγείρουν αγωγήν, λόγω φόρου αίματος. Ενώπιον του Ιεροδικαστικού Συμβουλίου Χάνδακος, εμφανίζονται εκτός από τη Ζαμπιά και τον γυιό της, ως μάρτυρες κατάθεσης πέντε άτομα που δηλώνουν κάτοικοι Χώρας Σφακίων οι οποίοι και έχουν εξουσιοδοτηθεί από τους καπεταναίους Σφακίων. Αυτοί, με τη σειρά αναφοράς τους στο έγγραφο, είναι οι: Σταμάτιος υιός Νικολάου Φραγκιάς υιός Γεωργίου Ιωάννης υιός Μουρή Ιωάννης υιός Μανιού Νικηφόρος υιός Θεοδώρου Ακολουθούν οι 11 Σφακιανοί Καπεταναίοι τους οποίους αυτοί εκπροσωπούν και πάλι με τη σειρά αναφοράς τους: Καπετάν Πύργος, Καπετάν Πόλος, Καπετάν Φάτζος, Καπετάν Μανόλης, Καπετάν Φραδίκια, Καπετάν Μπίζης, Καπετάν Πόλης Μοράκης, Καπετάν Τζιοβάνι, Καπετάν Βουρομανώλης, Καπετάν Νικόλας και Καπετάν Νικηφόρος Άς σημειωθεί εδώ ότι οι γραμματείς στο Ιεροδικείο καταγράφουν τα ελληνικά ονόματα έτσι όπως τα άκουγαν και έτσι όπως αυτοί μπορούσαν να καταγράψουν τους ξένους σε αυτούς ελληνικούς φθόγγους, γι αυτό κάποια από αυτά μας ακούγονται παράξενα. Μετά το τέλος των καταθέσεων που, καταχωρίζονται στο επίσημο Ιερό βιβλίο, υπογράφουν και οι πέντε μάρτυρες του Ιεροδικείου. Αυτοί είναι : ο διακεκριμένος προύχων Ραμαζάν Αγάς,υιός Ελχάτζ Αχμέτ, κλητήρ, ο Αχμέτ Εφένδης, υιός Αλή, ο επίλεκτος των ομηλίκων του, ο Ραμαζάν Αγάς, υιός Αβδουλλάχ, ο Αλή Μπέης, υιός Αβδουλλάχ, 19 Subashi, ο στρατιωτικός που εισπράττει τους ειδικούς φόρους του Βακουφίου για λογαριασμό του ειδικού φοροεισπράκτορα ο οποίος διορίστηκε από τον επόπτη του Βακουφίου. Ο επόπτης στην περίπτωσή μας είναι ο γυιός του αρχικού Αφιερωτή, Γαζί Χουσείν Πασά. 9

10 ο Γιουσούφ Μπεσέ, υιός Αβδουλλάχ (διαγγελεύς 20 -κλητήρας) κ.λ.π. Έγγραφο 733 Στο Ιεροδικαστικό έγγραφο με ημερομηνία, 22 Φεβρουαρίου 1674 περιγράφεται η δίκη που βεβαιώνει επίσημα την είσπραξη των φόρων που πλήρωσαν οι ραγιάδες των Σφακίων και τους οποίους εισέπραξε αντίστοιχα ο Μουτεβελής του βακουφίου Τεμένους Σουλτάν Ιμπραχήμ Χάν, στο Ρέθυμνο, Σπαχής, Αβδουλλάχ Αγάς, υιός Αβδουλλάχ. Οι εκπρόσωποι και πληρεξούσιοι της Επαρχίας βεβαιώνουν την είσπραξη επακριβώς και ανελλιπώς του φόρου της δεκάτης και των φόρων των ετών 1671 και Βεβαιώνουν επίσης ότι... ουδεμία αυθαιρεσία του... μουτεβελή παρετηρήθη και τον ευγνωμονούμεν και είμεθα ευχαριστημένοι από αυτόν... δεν έχομεν διένεξιν, ούτε αγωγήν... κατ αυτού. Τα 11 άτομα από τους... ραγιάδες των Σφακίων... που ενεφανίσθησαν ενώπιον του Ιερού τούτου Συμβουλίου, στον Χάνδακα, παριστάμενοι αυτοπροσώπως δια τον εαυτόν των και ως πληρεξούσιοι της Επαρχίας... είναι οι εξής: Τζουάννος υιός Γιάννη, Κασούλης υιός Βάρδα, Πόλος υιός Μεράκη, Νικολός υιός Πέρου, Κατζανέρος υιός Νικηφόρου, Μιχάλης υιός Γιάννη, Μανώλης Μανιά, Λιόδης υιός Ξηρούχη, Γεώργιος υιός Κατσούλη, Ξηρούχης υιός Μιχάλη και Δράκος υιός Γεώργη Μετά την επικύρωση των καταθέσεων γίνονται οι καταχωρήσεις στο Ιερό Βιβλίο και υπογράφουν οι εξής πέντε μάρτυρες του Ιεροδικείου : ο Ομέρ Αγάς, υιός Χιζίρ, ο Χουσείν Μπέης, υιός Αβδουλλάχ, ο Γιουσούφ Μπεσέ, υιός Αβδουλλάχ (κλητήρας) ο Χουσείν Μπέης υιός Μουσταφά Αβάζ Μπέης, υιός Αβδουλλάχ. Το ιστορικό πλαίσιο Βρισκόμαστε στα , ο Σουλτάνος Μωάμεθ Δ έχει αποκτήσει ένα διαδόχο από την αγαπημένη του Σουλτάνα που έχει γεννήσει τον πρώτο και στα 1673 τον δεύτερό της γυιό. Η μικρή ρεθεμνιώτισσα σουλτάνα από τις Μαργαρίτες, η Emetullah Rabia Gülnûş Sultan, έχει ανέβει πλέον στην Ιεραρχία Εικόνα 6 - De sultane-moeder (Πηγή- Jean- Baptiste van Mour, Rijksmuseum Amsterdam) του Χαρεμιού του Topkapisaray, και από απλή hassodalikευνοουμένη του Σουλτάνου έχει γίνει Hasseki Sultan-Χάσεκη Σουλτάνα, πρώτη σύζυγος, πριγκίπισσα και μητέρα γιών, πριγκίπων. Ο μακροχρόνιος βενετό-τουρκικός πόλεμος έχει Εικόνα 5 - Marco Boschini - Il regno tutto di Candia, 1651 (Πηγή- Princeton University Library Digital Collections) 20 Έγγραφο αρ. 640 του Β τόμου των Μεταφράσεων Σταυρινίδη (ΣΤΑΥΡ.Β ) 10

11 λήξει εδώ και τρία χρόνια, αναδεικνύοντας τον Σουλτάνο σε Gazi, κατακτητή της Κρήτης. Το μεγάλο Κάστρο και μαζί με αυτό ολόκληρο το Βενετικό Ducato ή Regno di Candia παραδόθηκε στους Οθωμανούς στις 6 Σεπτεμβρίου του Διαπραγματεύσεις ενός χρόνου σχεδόν, στο στρατόπεδο του Σουλτάνου στη Λάρισα, ολοκληρώνονται με την υπογραφή της Συμφωνίας Ειρήνης στο Παλαιόκαστρο, κοντά στον Χάνδακα. Τη Συνθήκη υπογράφουν: εκ μέρους του Δόγη της Βενετίας Domenico Contarini, ο Morosini τελευταίος Προβλεπτής-Provveditore di Candia και εκ μέρους του Σουλτάνου, ο Μεγάλος Βεζύρης, της Αυτοκρατορίας και αρχιστράτηγος Κρήτης, Φαζίλ Αχμέτ Κιοπρουλού Πασάς. Μέλη των δύο αντιπροσωπειών που χρησιμοποιούνται σαν terccuman-μεταφραστές-δραγουμάνοι στις διπλωματικές συνομιλίες, είναι και δύο έλληνες. Ο Παναγιώτης ή Παναγιωτάκης Νικούσιος από τη Χίο που είναι ο Δραγουμάνος των Οθωμανών 21 και ένας Σκορδίλης που είναι ο αντίστοιχος δραγουμάνος του Φραντσέσκο Μοροζίνι. Ένας πολύ σύντομος απολογισμός του πολέμου παρατίθεται παρακάτω: Πίνακας 2 - Απολογισμός Βενετό-τουρκικού πολέμου, Προϋπολογισμός , Οθ. Κράτους Οι απώλειες των Οθωμανών είναι γύρω στις ανθρώπινες ζωές και αρκετά εκατομμύρια δουκάτα, ενώ ο προϋπολογισμός του για την Αυτοκρατορία (ελλειμματικός και πάλι) ανέρχεται σε: Έσοδα : άσπρα Έξοδα: άσπρα Υπόλοιπο: άσπρα 22 Ο πόλεμος «... a difender Candia fino al ultimo sospiro 23 -να υπερασπιστούμε την Κάντια μέχρι την ύστατη πνοή μας...» έχει κοστίσει στους Βενετούς ανθρώπινες ζωές και δουκάτα (όσο το εσωτερικό χρέος της Ισπανίας που έχει χρεοκοπήσει επίσημα αυτή την εποχή). Αν υπολογίσουμε ότι ένα δουκάτο είναι 252 άσπρα τότε βλέπουμε ότι η Βενετία έχει δαπανήσει 33,7 δις άσπρα στα 24 χρόνια πολέμου. Επομένως ουσιαστικά η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας έχει χρεοκοπήσει ή βρίσκεται στα πρόθυρα της χρεωκοπίας. Στις συνομιλίες, επομένως της λήξης του πολέμου, το μεγαλύτερο μέλημα των Βενετών ήταν πλέον, η εξασφάλιση των εμπορικών σχέσεων της Βενετίας με τις χώρες του Σουλτάνου στη Μεσόγειο έτσι ώστε να αποσβεστεί κάπως η απώλεια του νησιού. Όπως φαίνεται λοιπόν στο Φερμάνι αρ. 398/ 14 Οκτωβρίου 1669 που ρυθμίζει τα Δασμολογικά θέματα του νησιού ένα μήνα μόνο μετά την υπογραφή της Ειρήνης, η Ενετοί διπλωμάτες τα κατάφεραν τελικά να πετύχουν τον στόχο τους:...εάν δε από τας χώρας των Φράγκων, από την Ενετίαν και από άλλα μέρη διαμετακομιστούν εμπορεύματα... υπολογιζομένης της αξίας του εμπορεύματος ως φθάση τούτο εις το τελωνείον... θέλουν εισπράττεσθαι 5 άσπρα επι τοις εκατόν...». Προφανώς, και ο Κιοπρουλής που ως Μέγας Βεζύρης είναι και Υπουργός Εθνικής Οικονομίας, υπολογίζει στα οικονομικά προφανώςοφέλη που θα αποκομίσει η Υψηλή Πύλη όταν συμφωνεί να κρατήσουν οι Βενετοί τα τρία μικρά νησάκια γύρω από την Κρήτη: τη Σπιναλόγκα, ανατολικά στον κόλπο του Μεραμπέλλο και τις νησίδες Σούδα, στον κόλπο της Σούδας και Γραμβούσα στα δυτικά της Κρήτης. Με αυτό τον τρόπο στην ουσία η Γραμβούσα και η νησίδα της Σούδας αποτελούν τα 21 (Σταματιάδης, 1865) 22 (Pamuk, 1997) 23 (Valiero, 1679) 11

12 σύνορα της Δύσης, σε απόσταση αναπνοής από τα σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που είναι τα δυτικά και βόρεια παράλια των Χανίων ενώ η Σπιναλόγκα αποτελεί μια Βενετική αποικία μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η ανάκαμψη της Οικονομίας τους είναι θέμα επιβίωσης για τους Βενετούς εμπόρους οι οποίοι πρέπει τώρα να προσπαθήσουν με κάθε μέσον να ισοσκελίσουν τις απώλειές τους με την επαναλειτουργία των εμπορικών οδών του εμπορίου της Μεσογείου. Η ικανή τους διπλωματία στο πρόσωπο του Βάιλου της Κωνσταντινούπολης, Καβαλιέρ Αλοίζιο Μολίν, εξασφαλίζει νόμιμη και ασφαλή διακίνηση του εμπορίου τους με τα κρητικά παράλια, προνομιούχους εμπορικούς σταθμούς σε σχέση με άλλους εμπόρους της Δύσης και επίσημους αντιπροσώπους μέσα στην αχανή Αυτοκρατορία. Στις 6 Ιουνίου 1671 διορίζεται με το κατάλληλο Σουλτανικό Φερμάνι-Μπεράτ Πρόξενος της Βενετίας στον Χάνδακα... συμφώνως τη αυτοκρατορική Συνθήκη... ο Ριχάρδος Κοντόσταυλος ο οποίος μάλιστα απολαμβάνει διπλωματική ασυλία όπως αναφέρεται παρακάτω... επειδή παρίσταται ανάγκη διορισμού εκ μέρους της Βενετίας ενός Προξένου, όστις θα επιβλέπη τας υποθέσεις και τα συμφέροντα των ενετών εμπόρων, των ευρισκομένων εν τη χάριτι θεού... αλωθείση και κατακτηθείση νήσω Κρήτη... ουδείς έχει το δικαίωμα να συλλαμβάνη, προσβάλλη και εκβιάζη τον ρηθέντα Πρόξενον ή τους άνδρας της ακολουθίας του, δια χρέος ή παράβασιν άλλου ατόμου Επιπλέον, σε ένα ακόμη άρθρο στο Δασμολογικό Φερμάνι 398 διαβάζουμε,... Εάν ραγιάδες ευρισκόμενοι εν τη ημετέρα χώρα συνεταιρισθούν μετά φράγκων εις τας φραγκικάς χώρας και αποστείλωσιν εκείσε εμπορεύματα θέλει ισχύσει δι αυτούς ο προβλεπόμενος δια τους ραγιάδες φόρος... Αυτή η παράγραφος που αναφέρεται σε μία άλλη μέσα στο μακροσκελές φερμάνι ορίζει ότι οι μουσουλμάνοι έμποροι θα πληρώνουν δασμούς 2%, οι ραγιάδες 4% και οι ξένοι 5% στα τελωνεία της Αυτοκρατορίας και φωτογραφίζει έτσι τις συνεργασίες όλων των χριστιανών εμπόρων με τους ραγιάδες προσφέροντας το μειωμένο δασμολόγιο ως ισχυρότατο κίνητρο συνεργασίας των ξένων εμπόρων με τους Ρωμιούς. Η Γραμβούσα, η Σούδα και η Σπιναλόγκα δίνουν πλέον τη δυνατότητα σε όποιον έχει π.χ. μια βάρκα στην Κρήτη να μπορεί να κάνει νόμιμα εξαγωγές εις τας φραγκικάς χώρας με μηδενικά έξοδα μεταφοράς και επομένως αυξημένη κερδοφορία. Αν ήταν τώρα κανείς λίγο πιο παράτολμος και ριψοκίνδυνος ναυτικός θα μπορούσε πολύ εύκολα να θησαυρίσει με παράνομες αδασμολόγητες συναλλαγές προς τας φραγκικάς χώρας. Σαν να το ήξερε ο Εβλιγιά Τσελεμπή που περιόδευε στα 1699 την κατακτημένη Κρήτη για να καταγράψει από άκρη σε άκρη το νησί, όταν λέει: «... Έτσι που κανονίστηκε η ειρήνη θα υπάρχουν μπελάδες. Η ειρήνη και η συμφωνία είναι ψεύτικες αφού τελικά η Σούδα ανήκει ακόμη στους απίστους. Οι καπεταναίοι τους όταν συναντάμε το στόλο τους και τους ρωτάμε που πηγαίνουν λένε στην Κρήτη μας πηγαίνουμε. Δε λένε όμως: πηγαίνουμε στην Κύπρο μας και στη Ρόδο μας 25...» Το εμπόριο - Χαίνηδες Κουρσάροι και πειρατές στη Μεσόγειο Εικόνα 7 - Λουδοβίκος 14ος, Βασιλιάς της Γαλλίας, 1761 (Πηγή: Wikipedia) Οι Βενετοί κλείνουν στα 1669 έναν επίσημο πόλεμο ανοίγοντας στην πραγματικότητα έναν άλλο, ανεπίσημο, πόλεμο φθοράς και ανταγωνισμού ταυτόχρονα. Αφενός θέλουν να εκδικηθούν και ίσως να ανακτήσουν τη χαμένη πλούσια Κρήτη από τους Τούρκους, και αφετέρου πρέπει να λάβουν τα μέτρα τους γιατί ο μεγάλος τους εμπορικός αντίπαλος στη Μεσόγειο, δεν είναι πλέον ο χρεωκοπημένος Ισπανός κολοσσός με τον επτάχρονο ασθενικό βασιλιά, αλλά ο νεαρός φωτισμένος βασιλιάς της Γαλλίας, Louis XIV. Ο Λουί, που τον Μάιο του 1668, 4 χρόνια μόλις πριν, ολοκλήρωσε ένα πόλεμο με την Ισπανία, δείχνει αποφασισμένος να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία που του παρουσιάζεται με τη Βενετία αποδυναμωμένη για να σπάσει μια και καλή το Μονοπωλιακό εμπόριο, Βενετών και Ισπανών με την Οθωμανική 24 Έγγραφο αρ. 618 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 25 Από το Οδοιπορικό στην Ελλάδα ( ) Σελ. 273 (Τσελεμπή, 2005) 12

13 Αυτοκρατορία. Μαζί με τον Colbert δρομολογεί ριζοσπαστικές ιδέες επιθετικού μάρκετινγκ και κρατικές δομές υποστήριξης των προϊόντων του και μεθοδεύει τις βάσεις ενός εμπορίου διεθνούς εμβέλειας για τα επώνυμα προϊόντα των γαλλικών βιοτεχνιών. Είχε στείλει και αυτός στη Λάρισα τον πρεσβευτή του στον Σουλτάνο στα 1668, στο τέλος του πολέμου με τους Βενετούς, προσπαθώντας να διαπραγματευτεί μια εμπορική συμφωνία με την Υψηλή Πύλη. Πετυχαίνει βέβαια την αποστολή ενός διπλωμάτη, του Suleiman Aga, ο οποίος στις 5 Δεκεμβρίου του 1669 του παραδίδει στο Παρίσι, μια επιστολή φιλίας από τον Σουλτάνο αλλά, τίποτα περισσότερο. Έτσι ο γάλλος βασιλιάς ξεκινάει από τον επόμενο χρόνο και για τρία περίπου χρόνια μέχρι τα 1673, εντατικές διαπραγματεύσεις με τον Σουλτάνο στοχεύοντας να πάρει όσα γίνεται περισσότερα και να δώσει όσα γίνεται λιγότερα. Στέλνει νέο πρεσβευτή στην Υψηλή Πύλη, τον Μαρκήσιο Charles Marie Francois Olier de Nointel που συνοδεύεται από μία μεγάλη διπλωματική αποστολή η οποία μεταφέρεται στην Κωνσταντινούπολη με μία μοίρα του Γαλλικού πολεμικού ναυτικού. Μπορούμε να φανταστούμε την είσοδο των γαλλικών πλοίων στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης με τη σημαία του Γάλλου βασιλιά να κυματίζει στα ιστία τους και τη διπλωματική αποστολή με τα χρυσά της και τις δαντέλες της να παρελαύνει στα σοκάκια της Πόλης υπό των ήχο τυμπάνων και με τη συνοδεία των γάλλων πεζοναυτών από τα πλοία αλλά και των γενιτσάρων που προσφέρονταν σαν Προξενική Φρουρά από τον Σουλτάνο. Το επικοινωνιακό όφελος της Γαλλίας από αυτή τη θεατρική επίδειξη κύρους, μεγαλοπρέπειας και πολυτέλειας είναι αδιαμφισβήτητο. 26 Οι Βενετοί είναι ενήμεροι για τις κινήσεις των Γάλλων και πολύ έμπειροι έμποροι για να μην αντιληφθούν τι ακριβώς σημαίνει Γαλλία στη Μεσόγειο «τους», δεν έχουν όμως πλέον το απαιτούμενο ανάστημα για να τα βάλουν μόνοι τους ταυτόχρονα με Γάλλους και Οθωμανούς και είναι υποχρεωμένοι να βρουν συμμάχους. Μας έχουν δείξει από τη συμμαχία του 1659 με τους Μανιάτες πειρατές 27, ότι όταν υπάρχει οικονομικό θέμα ούτε μακριά ψάχνουν, ούτε η διαφορά δόγματος τους απασχολεί ιδιαίτερα αλλά ούτε και με νομιμότητες ασχολούνται. Τώρα πια όμως, οι Τούρκοι έχουν εγκατασταθεί για καλά στη Μάνη βοηθούμενοι από τον Λυμπεράκη Γερακάρη μα οι βεντέτες έχουν διασκορπίσει πια τους Μανιάτες, με τους Γιατράκους να εκπατρίζονται και να καταφεύγουν στην Τοσκάνη από τη μια και τους Στεφανόπουλους να ψάχνουν για νέα πατρίδα στην Κορσική 28 από την άλλη. Επομένως ένας από τους παλιούς τους συμμάχους έχει απενεργοποιηθεί προς το παρόν και αν μη τι άλλο επιχειρεί κάνοντας πειρατείες για λογαριασμό του πλέον. Εικόνα 9 Attacco dell'armata turca alla Suda Anonimo, 1649 (Πηγή- Biblioteca Nazionale Marciana, Venezia) Εικόνα 8 - Ναύσταθμος Κωνσταντινούπολης Οι Κρητικοί με τους οποίους έχουν ήδη συνεργαστεί από την αρχή του πολέμου με τους Τούρκους, είναι για τους Βενετούς, ίσως, η επόμενη λύση. Τότε, στα 1645, αναφέρεται ότι ο Ματθαίος Καλλέργης με ένα σώμα 500 Σφακιανών και σε συνεργασία με τον κόντε Carlo Celso Fenarolo από την Brescia, ανέλαβε την υποστήριξη της περιοχής μεταξύ Μαλάξας- Καλαμίου όταν οι Τούρκοι πολιορκούσαν ακόμη τα Χανιά 29. Στη συνέχεια στα 1665 και όσο ακόμη αντιστεκόταν το Μεγάλο Κάστρο 30,ο παπά-τζανής από τη Νεάπολη Μεραμπέλλου γίνεται χαίνης, on la voit alors défiler dans les rues de la ville avec un appareil quasi militaire, formée en colonne, précédée du drapeau, conduite par le consul, au milieu de ses janissaires. Les Turcs ne trouvent jamais devant eux des Français dispersés, mais une petite France tout entière, puisant sa force dans sa cohésion... - (Vandal, 1887) 27 Ανάλυση προηγουμένου έγγραφου Βλ. Ιστορικό πλαίσιο (Valiero, 1679) 13

14 δηλαδή... επίβουλος, άπιστος, αχάριστος και προδότης... σύμφωνα με το κατηγορητήριο του Ιεροδικείου στον Χάνδακα και δικάζεται τον Σεπτέμβρη του 1672, ένα μόλις μήνα μετά τα γεγονότα του πρώτου έγγραφου που μελετάμε εδώ... Ο παπά Τζανής υιός Φραγκιά... διαβάζουμε... πρώην Κετχουντάς-προέδρος Μεραμπέλλου, προ επτά ετών έγινε χαίνης και... κατέφυγεν εις Σπιναλόγκαν... Από άλλη δίκη που γίνεται επίσης τον Σεπτέμβρη του 1672, αυτή του εγγράφου 641, μαθαίνουμε για τον εξισλαμισμένο Χουσείν από το Κάτω Βαρσαμόνερο, Ρεθύμνης... όστις καίτοι φέρει μουσουλμανικόν όνομα... χρησιμεύων ως κολαγούζ-οδηγός εις τους εχθρούς της Σούδας και συνεργαζόμενος μετ αυτών... αφήρεσεν 15 περίπου μουζούρια σίτου -(15 οκάδες το μουζούρι, 125 οκάδες δηλαδή) και 10 πρόβατα... είναι ληστής και στασιαστής... δέον να εξοντωθεί... Οι Βενετοί βοηθούν, χωρίς να τους κοστίζει δα και τίποτε, τους καταπιεσμένους ραγιάδες Κρητικούς που εδώ και 24 χρόνια βρισκόντουσαν σε κατάσταση συνεχούς σχεδόν πολέμου, χρησιμοποιώντας τους σε ένα πόλεμο φθοράς εναντίον των Τούρκων όχι βέβαια επειδή τους συμπονούν ή γιατί τους ενδιαφέρει η ανεξαρτησία των Ρωμιών αλλά γιατί έτσι, εξυπηρετούν τα δικά τους οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα που βρίσκονται ούτως ή άλλως σε μεγάλο κίνδυνο. Επιπλέον, οι νέες εμπορικές συμφωνίες των Οθωμανών που ευνοούν όλους τους ραγιάδες εμπόρους στις συνεργασίες τους με το εξωτερικό, αποτελούν ισχυρότατο κίνητρο για να επιζητούν οι Κρητικοί την ειρήνη που είναι αναγκαία για το εμπόριο και την οικονομική ευμάρεια και όχι την αναστάτωση και την ανασφάλεια που θα προκαλούσε μια νέα εξέγερση εναντίον των Τούρκων, όπως θα ήθελαν οι Βενετοί. Ο Κιοπρουλής αποδεικνύεται δύσκολος αντίπαλος γιατί πολεμάει τους Δυτικούς με όπλα παρόμοια με τα δικά τους, δυσκολεύοντας έτσι τις προσπάθειες των Βενετών να ξεσηκώσουν τους ντόπιους εναντίον των Τούρκων. Αν τώρα προσθέσουμε εδώ και την τακτική θρησκευτικής ανοχής σε αντίθεση με τη θρησκευτική καταπίεση των Καθολικών, το όνειρο ανάκτησης του νησιού από τους Τούρκους φαίνεται να απομακρύνεται για τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου. Γι αυτό, όσο περνάει ο καιρός και οι Τούρκοι εγκαθιδρύονται μονιμότερα στο νησί οι επιθέσεις των χαίνηδων οργανώνονται καλύτερα και δεν αποσκοπούν μονάχα σε κλοπές και ληστείες όπως είδαμε παραπάνω. Σε κάθε περίπτωση πάντως οι αντιοθωμανικές επιχειρήσεις συντονίζονται και εκπορεύονται κυρίως από τα τρία Βενετικά νησάκια της Κρήτης, μετατρέποντας τους χαίνηδες, σε πειρατές και κουρσάρους αφού διασχίζουν θάλασσα και χρησιμοποιούν πλοία για να καταφύγουν στο κρησφύγετο τους. Έτσι για παράδειγμα, και σε δέκα περίπου χρόνια από τώρα, στις 3 Απριλίου 1685 όταν ένας νέος βενετό-τουρκικός πόλεμος θα αρχίσει στα 1684, θα δούμε... τον παπά-τζώρτζη, υιό παπα-γιάννη από τους Κασάνους Αρκαλοχωρίου... να βγαίνει από τη σουλτανική φυλακή όπου βρισκόταν εδώ και ένα χρόνο, με εγγυητές τον Μαστρομιχάλη και τον Μαστρονικολό από το Βαρβάρω και τον παπά Νικολό από τον Θραψανό,... ως βοηθούντος τους εσχάτως αθετήσαντας την συνθήκην και εκ του φρουρίου της Σούδας εξορμούντας κουρσάρους και ληστάς χαίνηδες Το κοινωνικό-οικονομικό πλαίσιο Η Κρήτη του 1672/ 74 έχει ενσωματωθεί πλέον στον φοροεισπρακτικό μηχανισμό του οθωμανικού κράτους. Οι γενίτσαροι, τα πεζοπόρα δηλαδή τμήματα του στρατού κατοχής πληρώνονται άμεσα από τα φορολογικά έσοδα του νησιού ενώ το ιππικό-οι σπαχήδες, πληρώνονται από τα τιμάριά τους όπως έχουμε προαναφέρει, με αποτέλεσμα να μην επιβαρύνεται ο κρατικός προϋπολογισμός. Όταν όμως ο πασάς δεν φροντίζει για την είσπραξη των ανάλογων ποσών ή όταν εκείνος ή οι διάφοροι φοροεισπράκτορες δεν αποδίδουν τα χρήματα που εισπράττουν στο δημόσιο ταμείο, τότε, οι γενίτσαροι που μένουν απλήρωτοι ειδοποιούν όπως φαίνεται τον Σουλτάνο, όπως διαβάζουμε σε ένα φερμάνι,... ότι έφθασεν εις την αυτοκρατορικήν μου ακοήν η πληροφορία... 32, 30 όπως φαίνεται από την περίπτωση του εγγράφου αρ. 640 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 31 Έγγραφο αρ. 822 α (ΣΤΑΥΡ.Β ) 32 Έγγραφο αρ. 553 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 14

15 απειλώντας με δημόσιες εξεγέρσεις και θέτοντας έτσι σε κίνδυνο τη δημόσια ασφάλεια και την ίδια τη σταθερότητα, αλλά και το κύρος του Σουλτανικού θρόνου. Στις 29 Φεβρουαρίου 1672, για παράδειγμα, στην αρχή του χρόνου της δίκης του πρώτου μας εγγράφου (630), ο Βεζίρης Χάνδακος Ιμπραχήμ Πασάς, γενικός διοικητής του νησιού, παίρνει ένα φερμάνι από την Αδριανούπολη με το οποίο ο Σουλτάνος του γνωστοποίει ότι παρέμεινε σε εκκρεμότητα ένα υπόλοιπο από την είσπραξη των φόρων των ετών 1670 και 1671 το οποίο οφείλει να εισπράξει για να εξοφληθούν οι αποδοχές των γενιτσάρων του νησιού. 33 Το συνολικό ποσόν που αναλογεί στους φόρους δύο χρόνων μαζί με τον κεφαλικό φόρο της Κρήτης ανέρχεται σε 202 φορτία και άσπρα όπου 200 φορτία είναι 20 εκατομμύρια άσπρα επομένως μιλάμε για άσπρα, ποσόν αρκετά κοντά στο έλλειμμα του συνολικού κρατικού προϋπολογισμού , όπως φαίνεται στον πίνακα 2. Τρία συνεχόμενα σχεδόν Σουλτανικά φερμάνια απευθύνονται στον Πασά που είναι ο Διοικητής του νησιού, στον Δεφτερδάρη Κρήτης που είναι ο προϊστάμενος της Εφορίας του νησιού και στον Ιεροδίκη Χάνδακος που είναι ο ανώτατος Δικαστής του Χάνδακα. Έτσι, ο... Defterdar Girit Μεχμέτ Εφέντης ενάγει... για παράδειγμα στις 5 Μαΐου 1672, δύο χωριά από το Μεραμπέλλο, τα Θεοφιλιανά για άσπρα και τη Νεάπολη για άσπρα από φόρους του 1669 που οι εναγώμενοι εκπρόσωποι των χωριών δηλώνουν όμως ότι τα πλήρωσαν στον Ελχάτζ Αχμετ Αγά και παρουσιάζουν αποδεικτικό της πληρωμή τους. 34 Ο έφορος συνεχίζει τις μηνύσεις και στις 10 Μάιου 1672 ενάγει ακόμη δύο χωριά... για καθυστέρηση πληρωμής φόρων έτους 1669, ύψους άσπρων... Είναι τα χωριά Μελιδοχώρι, και Καβεργιάννη(διάβ. Φαβριανά) στα νότια του Kandiye sanjak-νομού Χάνδακα Οι χριστιανοί απολογούμενοι λέγουσιν... και πάλι... ότι επλήρωσαν το ποσόν τούτο εις τον Ελχάτζ Αχμέτ Αγά εντεταλμένον την είσπραξην του φόρου τούτου κατά το έτος εκείνο και παρουσιάζουσι την χορηγηθείσαν εξοφλητικήν απόδειξην... Την ίδια μέρα με το Μελιδοχώρι ενάγονται και οι κάτοικοι του χωριού Αλιτζάν(διάβ. Αλιτζανή-σημερινό Αρχοντικό) επαρχίας Μονοφατσίου για άσπρα, επίσης φόρους του Κι αυτοί παρουσιάζουν απόδειξη είσπραξης από τον ίδιο Ελχάτζ Αχμέτ Αγά 36 που είναι... μέλος της Ακολουθίας του Defterdar Girit, Μεχμέτ Εφέντη... Από τα παραπάνω φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο Ελχάτζ Αχμέτ Αγάς είναι ένας από εκείνους που δεν έχουν αποδώσει στο Δημόσιο Ταμείο της Κρήτης τα ποσά που είχε εισπράξει για λογαριασμό του κράτους πριν τρία χρόνια και φαίνεται επίσης ότι το 1672 είναι μια χρονιά όπου οι Οθωμανοί προσπαθούν να γεμίσουν τα ταμεία τους για να πληρώσουν τους γενίτσαρους της Κρήτης. Γνωρίζουμε ότι στις 5 Ιουνίου 1672, ο Σουλτάνος επικεφαλής του φοβερού Οθωμανικού στρατού ξεκινάει πόλεμο εναντίον του Πολωνού, στρατηγού, Jan Sobiesky, συμμάχου του Γερμανού Αυτοκράτορα, που έχει εισβάλλει στην Ουκρανία. Οι Κοζάκοι της Ουκρανίας που αυτή την εποχή πολεμούν στη Γαλικία εναντίον του Αυτοκράτορα στρέφονται με τη σειρά τους στους Τούρκους για βοήθεια. Η Συμμαχία του Σουλτάνου με τον Petro Doroshenko, Αταμάνο των Κοζάκων επισφραγίζεται με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου του 1672, όπου μάλιστα ο Σουλτάνος ονομάζει τον Doroshenko, Sanjak Bey. Είναι πολύ πιθανόν, ο εφοδιασμός του Χάνδακα με τροφές και πολεμοφόδια στις 29 Ιουνίου του να δηλώνει προετοιμασία των Οθωμανών για πιθανή επίθεση των Βενετών και αντίστοιχα πολιορκία της Κρήτης με την ευκαιρία της οθωμανικής εμπλοκής στον πόλεμό με τους Πολωνούς. Το τελευταίο που θα ήθελε προφανώς ο πασάς του Χάνδακα θα ήταν να βρεθεί σε πόλεμο στην Κρήτη με τον Βενετικό στόλο γύρω από το νησί και τον στρατό του απλήρωτο. 33 Έγγραφο αρ. 551 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 34 Έγγραφο αρ. 585 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 35 Έγγραφο αρ. 578 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 36 Έγγραφο αρ. 583 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 37 Έγγραφα αρ. 592, 593, 594, 595 και 600 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 15

16 Γνωρίζουμε επίσης ό,τι στις 18 Μαρτίου η Αγγλία και στις 6 Απριλίου 1672, η Γαλλία κηρύσσουν τον πόλεμο στην Ολλανδία. Η Ολλανδία αποτελεί αυτή την εποχή τη μεγαλύτερη Ναυτική Δύναμη του Δυτικού κόσμου με τεράστια οικονομικά συμφέροντα στο εμπόριο Μπαχαρικών, στις θάλασσες των Ανατολικών Ινδιών στην Ασία, στο εμπόριο με τους Ισπανούς των Δυτικών Ινδιών στην Αμερική, στο εμπόριο της Βαλτικής αλλά και στη Μεσόγειο. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι η Ολλανδία και η Ισπανία προμηθεύουν με ασημένια νομίσματα τον Σουλτάνο που έχει κλείσει τα Νομισματοκοπεία της Αυτοκρατορίας από τα 1650 περίπου. Η τιμωρία των πειρατών της Μπαρμπαριάς από τα Μπεηλίκια Αλγερίας και Τριπολίτιδας που ρημάζουν μέχρι και τις ακτές της Προβηγκίας, δίνει μια εξαιρετική δικαιολογία στη Γαλλία για να κλιμακώσει τον πόλεμο της εναντίον των Ολλανδών και στη Μεσόγειο, χωρίς να προσβάλλει ιδιαίτερα τον Σουλτάνο στον οποίο είναι υποτελείς οι πειρατές. Όπως προαναφέραμε, κατέφθασε στο λιμάνι του Χάνδακα, στις 29 Ιουνίου του 1672, μια μεγάλη ναυτική μοίρα που αποτελείται από 11 πλοία. Διοικητής είναι ο Αλή Πασάς Καπουδάν Πασάς Κωνσταντινουπόλεως, και παραδίδει με ιεροδικαστική πράξη στον Χάνδακα τόνους στάρι, 357 τόνους dari couscous, τουφέκια, 500 καντάρια (35,4 τόνοι) ακατέργαστον σίδηρον... δοκάρια Νικομήδειας εξ πήχεων, δοκάρια Μαύρης Θάλασσης πέντε πήχεων σανίδια Νικομήδειας... Την αποστολή συνόδευε και (ο γνωστός μας;) Ελχάτζ Αχμέτ Αγάς με την ιδιότητα του μέλους στην ακολουθία του Αρχιδεφτερδάρη Κωνσταντινούπολης... ως εντεταλμένος δια την παραλαβήν των φορτωθέντων εκ Κωνσταντινουπόλεως ειδών... Γιατί χρησιμοποιήθηκαν τόσα πολεμικά πλοία και μάλιστα με συνοδεία ναυάρχου για αυτή τη μεταφορά? Ίσως επειδή η είσοδος του Γαλλικού στόλου στη Μεσόγειο αναγκάζει τους Οθωμανούς να δείξουν δυναμική παρουσία στα Κρητικά τους σύνορα, δεδομένου ότι αφ ενός οι Ολλανδοί είναι Σύμμαχοι του Σουλτάνου και αφετέρου οι Συνομιλίες Συμμαχίας Γαλλίας-Οθ. Αυτοκρατορίας δεν βρίσκονται σε καθόλου καλό δρόμο. Στα 1673 πάντως καταλήγουν οι Διαπραγματεύσεις του Κιοπρουλή με τον de Nointel, ανανεώνοντας τις παλιές Διομολογήσεις (Capitulations), με συμφερότερους όρους για τη Γαλλία και μάλιστα, σε όμοια βάση με εκείνες των αντίστοιχων Εμπορικών Συνθηκών του Σουλτάνου με τη Βενετία, την Ολλανδία και την Αγγλία. Επομένως οι ραγιάδες της Κρήτης που συμμετέχουν με τους φόρους που πληρώνουν στην οικονομική στήριξη της οθωμανικής πολεμικής μηχανής και με τα λιμάνια τους να ορίζουν τα νοτιοδυτικά θαλάσσια σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με τη Δύση, είναι, χωρίς εκείνοι να το γνωρίζουν, άρρηκτα συνδεδεμένοι με την πολιτική οικονομία της Μεσογείου που και αυτή με τη σειρά της συμμετέχει στα αντιμαχόμενα Ευρωπαϊκά συμφέροντα και τη Διεθνή Πολιτική Οικονομία. Τα δύο έγγραφα που μελετάμε εδώ βρίσκονται χρονικά, μεταξύ της κήρυξη του πολέμου της Γαλλίας και της Αγγλίας εναντίον της Ολλανδίας (έγγραφο 630/ 1672) και στην Υπογραφή της Συνθήκης του Westminster όπου ο Charles II της Αγγλίας συμφωνεί με τον William III-Πρίγκιπα της Οράγγης, της Ολλανδίας για την παύση του πολέμου, αφήνοντας τον Λουδοβίκο 14 ο να συνεχίσει μόνος του τον πόλεμο εναντίον των Ολλανδών. Το έγγραφο 733 που μελετάμε εδώ, δηλαδή, δικάζεται στις 22 Φεβρουαρίου 1674 τρείς ημέρες μετά τη Συνθήκη Λήξης του δεύτερου Άγγλοολλανδικού πολέμου. Ο τόπος και τα πρόσωπα Και οι δύο δίκες των εγγράφων 630 και 733, διαδραματίζονται στο Ιεροδικείο Χάνδακος όπου έχει συγκληθεί το Ιερόν Συμβούλιον αλλά και οι δύο, αναφέρονται στα Σφακιά και μάλιστα αναφέρουν πρόσωπα που επαναλαμβάνονται και στις δύο περιπτώσεις. Η παράλληλη και συγκριτική τους μελέτη θα οδηγήσει πιστεύουμε σε ασφαλέστερα συμπεράσματα σχετικά με την ταύτιση των προσώπων και την ανάδειξη των γεγονότων που αναφέρονται. Στην πρώτη περίπτωση όπου ρυθμίζεται μία υπόθεση φόνου που συνέβη στη Χώρα Σφακίων αλλά αφορά ένα ξενομερίτη, από τους Ατσιπάδες Μονοφατσίου καταθέτουν στον Χάνδακα οι 5 μάρτυρες της δίκης που είναι όμως εξουσιοδοτημένοι από τους 11 Καπεταναίους ολόκληρης της Επαρχίας. Στην δεύτερη περίπτωση, που αφορά φορολογική διευθέτηση της Επαρχίας έχουν κληθεί 16

17 και καταθέτουν αυτοπροσώπως στο Ιεροδικείο οι ίδιοι, πιστεύουμε, 11 Καπεταναίοι των Σφακίων που στο δεύτερο έγγραφο δεν αποκαλούνται Καπετάνιοι. Η πεποίθηση ότι πρόκειται για τους ίδιους ανθρώπους εκτός από τον αριθμό τους που είναι όμοιος και την πολύ κοντινή χρονική απόσταση που είναι μόνο δύο χρόνια, είναι και η αναφορά σε δύο άτομα που είναι κατά την άποψή μας τα ίδια. Ο ένας είναι ο Καπετάν Πόλης Μοράκης του 72 που επαναλαμβάνεται σαν Πόλος υιός Μεράκη το 74 και ο άλλος είναι ο Καπετάν Τζιοβάνι του 72 που επαναλαμβάνεται σαν Τζουάνος υιός Γιάννη το 74. Πίνακας 3 - Συγκριτική κατάσταση ονομάτων Σφακιανών καπεταναίων εγγράφων 630, 730 (Σταυρινίδης, 1987) 1672 Καπετάν Πύργος, Καπετάν Πόλος, Καπετάν Φάτζος, Καπετάν Μανόλης, Καπετάν Φραδίκια, Καπετάν Μπίζης, Καπετάν Πόλης Μοράκης, Καπετάν Τζιοβάνι, Καπετάν Βουρομανώλης, Καπετάν Νικόλας και Καπετάν Νικηφόρος 1674 Τζουάννος υιός Γιάννη, Κασούλης υιός Βάρδα, Πόλος υιός Μεράκη, Νικολός υιός Πέρου, Κατζανέρος υιός Νικηφόρου, Μιχάλης υιός Γιάννη, Μανώλης Μανιά, Λιόδης υιός Ξηρούχη, Γεώργιος υιός Κατσούλη, Ξηρούχης υιός Μιχάλη και Δράκος υιός Γεώργη Δυστυχώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε με ασφάλεια άλλα από τα ονόματα του 72 με εκείνα του 74 που παρατίθενται προς σύγκριση στον ανωτέρω πίνακα (Πίνακας 3) διότι κρίνεται πολύ παρακινδυνευμένη η προσπάθεια ανίχνευσης του ονόματος που κρύβεται για παράδειγμα πίσω από τα «Πύργος, Φάτζος, Φραδίκια ή Μπίζης», παρά το γεγονός ότι γνωρίζουμε από πολλές άλλες παραποιημένες λέξεις των Μεταφράσεων πώς κατέγραφαν οι Τούρκοι τα ελληνικά ονόματα τόπων και ανθρώπων. Το χωριό «Φαβριανά» επι παραδείγματι που έχουμε αναφέρει παραπάνω, οι Τούρκοι το καταγράφουν «Καβεργιάννη», την Αράδαινα, «Βάρδενα», τον Γύρο, «Γίζο» και το όνομα «Μισελής ή Μιχελής» το βρίσκουμε γραμμένο «Μιγλής». 38 Το γνωστό μας όμως και από άλλα έγγραφα ονοματεπώνυμο του Πόλου Μοράκη απ τ Ασκύφου 39 είναι ξεκάθαρο γιατί το 72 είναι γραμμένο σωστά το επώνυμο και το 74 είναι σωστό το όνομα και με πολύ μικρή αλλαγή έτσι μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε σαν σημείο αναφοράς της ταύτισης των προσώπων μας. Ίσως να μπορούσαμε να ταυτίσουμε και τον Κατζανέρο υιό Νικηφόρου του 74 με τον Καπετάν Νικηφόρο του 72 με τη σκέψη ότι ο πρώτος είναι ο γυιός του δεύτερου που έχει σταλεί στη θέση του πατέρα του στον Χάνδακα για να καταθέσει. Ίσως και ο Τζουάνος υιός Γιάννη με το Βενετσιάνικο όνομα του 74 να είναι ο καπετάν Τζιοβάνι με το Ιταλικό όνομα του 72 και πρόκειται και πάλι για παραφθορά του ίδιου ονόματος. Το όνομα Τζουάνος άλλωστε το συναντάμε και σε άλλο έγγραφο αργότερα στις 26 Ιουνίου 1695 όπου... Ο Τζουάνος, ο Δομένικος, ο Μαρής και ο Μάστρο Μανιός πλήρωμα του πειρατικού πλοίου «Ιερουσαλήμ»... συλλαμβάνονται από τους τσέτες (απόσπασμα ζαπιτιέδων-χωροφυλάκων), της φρουράς περιοχής Μεραμπέλλου όταν αποβιβάζονται στην ξηρά για να βρουν νερό για το πλοίο τους όπου και συλλαμβάνονται για να καταδικαστούν στη συνέχει και να πουληθούν στο σκλαβοπάζαρο της αγοράς του Χάνδακα. 40 Στο πρώτο έγγραφο που αναφέρεται στους έντεκα καπεταναίους, παρατηρούμε ότι ενώ πρόκειται για μια επτάμηνη αντιδικία που αφορά ένα φόνο, η δίκη είναι μάλλον πρόχειρη και βιαστική θα λέγαμε, χωρίς να υπάρχει καν κατάθεση των εγκαλουμένων Σφακιανών οι οποίοι φαίνεται από την κατάθεση της γυναίκας και του γιού του θύματος ότι είναι οι τυπικά υπεύθυνοι,... ούτε εγείρομεν αγωγήν τινά κατ αυτών... λόγω φόρου αίματος. Ενώ, σε μια παρόμοια περίπτωση 38 Υπόθεση με περιουσιακά Σφακιανών απο το έγγραφο αρ. 493 (ΣΤΑΥΡ.Α ) 39 Έγγραφο αρ (ΣΤΑΥΡ.Β ) 40 Έγγραφο αρ (ΣΤΑΥΡ.Γ ) 17

18 φόνου, αυτή του Μουσταφά Μπεσέ, υιού Αβδουλλάχ, για παράδειγμα, κατοίκου του χωριού Φοινικιά επαρχίας Τεμένους που είναι εξισλαμισμένος γενίτσαρος και ανήκει στο 12 ο Τάγμα των Γερλήδωνντόπιων Γενιτσάρων γίνεται κανονική δίκη με καταθέσεις μαρτύρων και λεπτομερή περιγραφή:... Ο Μουσταφά Μπεσέ... που σκοτώνει τον συγχωριανό του Μιχαήλ Λεμπίδη... ειπών εις αυτόν «τα βόδια σου εμπήκανε στο μποστάνι μου»... και καταφέρη κατ αυτού κτυπήματα δια της σιδηράς σκαπάνης του... τρεις ώρας δε μετά ταύτα, απεβίωσεν ούτος. 41 Η Ζαμπία και ο γυιός του θύματος στο δικό μας έγγραφο, δηλώνουν ξεκάθαρα ότι... ο Σταμάτιος... εφονεύθη... χωρίς να κατηγορούν όμως κανένα γι αυτό. Δεν καταγράφεται επίσης κανένας αυτόπτης μάρτυρας γιατί, όπως καταθέτουν, ο μακαρίτης, ετραυματίσθει και εφονεύθει (από μόνος του?) εν τω δωματίω του Εμπού Μπεκήρ Μπεσέ, Σούμπαση Νέφς Ισφακιά (χώρας Σφακίων)... Τόση ανωτερότητα από τους συγγενείς του μακαρίτη και τόση αδιαφορία από τους Σφακιανούς μας ξενίζει, γιατί αυτό που γίνεται εδώ ουσιαστικά, είναι ή επισημοποίηση ενός διακανονισμού ο οποίος αθωώνει ξεκάθαρα τον Σούμπαση και αποκλείει κάθε οικονομική αποζημίωση που θα επιβάρυνε προφανώς τους Σφακιανούς Καπεταναίους που αναφέρονται στο έγγραφο και δεν παρίστανται καν στη διαδικασία του Ιεροδικαστικού Συμβουλίου. Η ουδετερότητα αυτή των Σφακιανών που δεν συνάδει με τους άγραφους νόμους και τα συνήθειά τους, είτε για το θύμα είτε για τον Σούμπαση μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Σταμάτιος από τους Ατσιπάδες Μονοφατσίου δεν έχει οικογενειακή ή φιλική σχέση με τους Σφακιανούς, δεν είναι συγγενής, σύντεκνος, κουμπάρος ή φίλος κάποιου δηλαδή. Αντίθετα, ο Σούμπασης του χωριού τον οποίο δεν φαίνεται κανείς να κατηγορεί για τον φόνο, φαίνεται να είναι κάποιος που έχει κάποιου είδους σχέση με την επαρχία. Σίγουρα πάντως δεν είναι εχθρός των Σφακιανών, γιατί αν ήταν, δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να διατηρήσει σπίτι δικό του στη Χώρα Σφακίων και μάλιστα να κατοικεί μόνος του εκεί, αφού ούτε από αυτό το έγγραφο αλλά ούτε και από κάποιο άλλο είναι γνωστή η παρουσία αστυνομικής ή στρατιωτικής δύναμης στα Σφακιά πριν τα γεγονότα του Ίσως η σχέση αυτή να συνάγεται από το δεύτερο έγγραφο που αναφέρεται στην είσπραξη φόρων του 1671 και 72, της χρονιάς του πρώτου εγγράφου δηλαδή όπως θα δείξουμε παρακάτω. Και το δεύτερο έγγραφο αναφέρεται σε μια μάλλον γρήγορη και πρόχειρη διαδικασία σε σύγκριση με άλλα, σχετικά με τις οικονομικές υποχρεώσεις των Σφακιανών που είναι πολύ πιο μακροσκελή και λεπτομερή 42 ή ακόμη και ένα άλλο δικόγραφο όπου οι Σφακιανοί απαιτούν, και μάλιστα δικαιώνονται, αποζημίωση από τους Τούρκους για μία περίπτωση που θεωρούν ότι ο Φιντίκ Μεχμέτ Πασάς τους αδίκησε. 43 Σε όλες τις περιπτώσεις πάντως υπάρχει Δραγουμάνος ή Γιαζιτζήςγραμματέας, υπάρχουν καταθέσεις και περισσότεροι μάρτυρες. Σε καμία άλλη περίπτωση επίσης δεν παραδέχονται οι Σφακιανοί ότι... Ο αγάς εισέπραξεν παρ ημών επακριβώς και ανελλιπώς την δεκάτην και τους φόρους... Ουδεμία αυθαιρεσία παρετηρήθη. Τον ευγνωμονούμεν και είμεθα ευχαριστημένοι από αυτόν... Λένε δηλαδή ότι είναι ευχαριστημένοι από τον Αβδουλλάχ Αγά, υιό Αβδουλλάχ, Μουτεβελή Ειδικό Επιστάτη δηλαδή που έχει οριστεί από τον Αφιερωτή του Βακουφικού Τιμαρίου, που είναι τα Σφακιά, για να εισπράττει τους φόρους που πληρώνουν οι ραγιάδες των Σφακίων. Βεβαιώνουν επίσης με την επίσημη κατάθεσή τους που επικυρώνεται και καταγράφεται στο επίσημο και Ιερό βιβλίο του Ιεροδικίου ότι ο Μουτεβελής εισέπραξεν παρ ημών επακριβώς και ανελλιπώς το ποσόν που αναλογούσε στα έτη 1671 και Συμπεράσματα 41 Έγγραφο αρ. 649 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 42 Υπόθεση εγγράφου Μαρτίου 1692, (ΣΤΑΥΡ.Β ) 43 Υπόθεση εγγράφου Αυγούστου 1694 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 18

19 Συγκρίνοντας όλες τις περιπτώσεις που προαναφέραμε όπου οι άλλοι Κρητικοί από τα Θεοφιλιανά, τη Νεάπολη, το Μελιδοχώρι, τα Φαβριανά και την Αλιτζανή παίρνουν απόδειξη για τους φόρους που πλήρωσαν στον Ελχάτζ Αχμέτ Αγά και που τη χρησιμοποίησαν μάλιστα στα 1672 για να προστατευτούν από τους Τούρκους που απαιτούν κι άλλα χρήματα, δεν είναι περίεργο που οι Σφακιανοί αντί να παίρνουν Απόδειξη Είσπραξης δίνουν στην ουσία Βεβαίωση Πληρωμής στους Τούρκους? Έντεκα Καπεταναίοι που εκπροσωπούν ολόκληρη την επαρχία δηλώνουν ξεκάθαρα ότι... ο αγάς εισέπραξεν παρ ημών επακριβώς και ανελλιπώς... Μήπως ο Σούμπασης του 1672 που είναι στρατιωτικός με αρμοδιότητες φοροεισπράκτορα και που οι ίδιοι έντεκα Καπεταναίοι τον καλύπτουν με τη σιωπή τους, είναι το πρόσωπο που εισέπραξε, για λογαριασμό του Αβδουλλάχ Αγά, υιού Αβδουλλάχ, τους φόρους των ετών στα 1674? Μήπως η σχέση των Σφακιανών με τον Σούμπαση, τον Αβδουλλάχ Αγά αλλά και τον Σταμάτιο από τους Ατσιπάδες Μαλεβιζίου ήταν εμπορική? Μέσα στα Τουρκικά Αρχεία άλλωστε καταγράφονται δεκάδες περιπτώσεις γενιτσάρων που ασκούν και κάποια παράλληλη εμπορική δραστηριότητα. Μήπως μέσα στο επτάμηνον διάστημα που πέρασε μέχρι να δηλωθεί ο φόνος του 72 έγιναν κάποιες συμφωνίες τέτοιες που να επιτρέπουν να είναι όλοι ευχαριστημένοι το 74, αν λάβουμε υπόψη και το όνομα του Μουτεβελή που μας δείχνει ότι είναι υιός Αβδουλλάχ, δηλαδή εξισλαμισμένος χριστιανός και Αγάς δηλαδή πλούσιος και πιθανότατα έμπορος? Και τι δουλειά έχει ο Σταμάτιος από τους Ατσιπάδες Μαλεβιζίου στη Χώρα Σφακίων? Αν ρίξουμε μια ματιά στον χάρτη μας, στην Εικόνα 11, θα δούμε ότι μια πιθανή γεωγραφική σχέση των Ατσιπάδων με τα Σφακιά είναι αυτή της θαλάσσιας σύνδεσης μέσω Ματάλων. Γνωρίζουμε από μεταγενέστερο έγγραφο του 1703/ αρ. 1663, ότι υπήρχε εμπορική σχέση μεταξύ Ματάλων και Βενετίας. Γνωρίζουμε επίσης από το έγγραφο 1110 ότι οι Εικόνα 10 - Χάρτης Κρήτης - Απόσπασμα (Πηγή- Internet) Σφακιανοί έχουν σχέση με τα Μάταλα και ότι τα Μάταλα αποτελούν κέντρο εμπορικών ανταλλαγών με τη Λιβύη. Υπάρχει όμως και το μεταγενέστερο αυτοκρατορικό Φιρμάνι, του Εγγράφου αρ. 740 που εκδίδεται στις 7 Μαρτίου 1674 όπου αναφέρεται η άρση της απαγόρευσης πώλησης...όπως μη πολώνται εις το εξωτερικόν τα προϊόντα εις τους μετά των ιστιοφόρων τους ερχομένους εις την νήσον εμπόρους από... τους κατόχους γεννημάτων... λόγω του επελθόντος λιμού. Υπάρχουν ιεροδικαστικά έγγραφα που μαρτυρούν αργότερα νόμιμες Εισαγωγές... βούτυρον,... τάπητες και λοιπά πολεμικά είδη από τη Δέρνα και τη Βεγγάζη της Τριπολίτιδας (Λιβύης) αλλά και Εξαγωγές σε στάρι και κριθάρι 45, προφανώς, από τις περιοχές γύρω από τα Μάταλα που είναι και οι πιο εύφορες της Κρήτης. Οι εξαγωγές σιτηρών λοιπόν είναι απόλυτα ελεγχόμενες, καταγράφονται στο Ιερό Βιβλίο του Ιεροδικείου και χρειάζεται ειδική Άδεια από τον Βαλή Χάνδακος για κάθε εξαγωγή. Εικόνα 11 - Δέρνα Λιβύης Εικόνα 12 Χάρτης Λιβύης (Πηγή Internet) (Πηγή Internet) Επομένως η εμπορική συνεργασία στα Μάταλα με εξαγωγές σταριού ήταν πέρα για πέρα παράνομη και κυρίως αδασμολόγητη. Μήπως το αντάλλαγμα για τους Σφακιανούς για μια τόσο επικίνδυνη συναλλαγή, εκτός από το εμπορικό κέρδος, είναι οι εισαγωγές όπλων; 44 Από Υπόθεση Σφακιανών, εγγράφου 1110 (ΣΤΑΥΡ.Β ) 45 Στοιχείο που προκύπτει μεταξύ άλλων από τα έγγραφα αρ. 1465, 1364, 1491, 1487, των Μεταφράσεων Σταυρινίδη 19

20 Και μήπως η επιχείρηση αφορά στην πώληση σταριού από τη Μεσαρά με συνδετικό κρίκο τον Σταμάτη από τους Ατσιπάδες και την κρυφή μεταφορά και διάθεσή του από τους Σφακιανούς Καπεταναίους; Αντί δηλαδή να πηγαίνουν οι Λίβυοι, οι πειρατές και οι Βενετοί στα νότια Κρητικά παράλια με τα Μάταλα και τους Καλούς Λιμένες που φρουρούνται, να πηγαίνουν στη Γαύδο που είναι απέναντι από τα Σφακιανά παράλια και να κάνουν ανενόχλητοι τις δουλειές τους με τη σύμφωνη γνώμη, με το αζημίωτο, και του Σούμπαση. Ο οποίος, εισπράττει τους φόρους της Επαρχίας Σφακίων, για λογαριασμό του Τουρκοκρητικού Αβδουλλάχ υιού Αβδουλλάχ όπως βεβαιώνουν οι έντεκα Σφακιανοί καπεταναίοι που δεν έχουν μάλιστα και κανένα παράπονο και είναι και πολύ ευχαριστημένοι από αυτόν. Μεταξύ των Σφακιανών Καπεταναίων αναφέρεται και στα δύο έγγραφα της υπόθεσης ο Τζουάνος. Υπάρχει σήμερα στα Σφακιά η Οικογένεια Τζουγάνου- Ζουγάνου-Τζουγανάκη 46 από τ Ασφέντου που το όνομά της μοιάζει πάρα πολύ με του Τζουάνου και του καπετάν Τζιοβάνι. Μήπως ο Τζουάνος αυτός ήταν ένας Τζουγάνος-Τζουγανάκης από τ Ασφέντου που το Βενετικό του όνομα θα δικαιολογούσε τυχόν διασυνδέσεις με τους εμπόρους της Βενετίας; Μήπως ο Τζουάνος αποτελεί τον άλλο συνδετικό κρίκο της υπόθεσης δεδομένου ότι οι Βενετοί έχουν κάνει σχετικές εμπορικές συμφωνίες με τους Τούρκους; 47 ; Ένα τέτοιο δίκτυο δεν δικαιολογεί την προχειρότητα των διαδικασιών, την επτάμηνη αργοπορία δήλωσης του φόνου, την κάλυψη του Σούμπαση και τη Βεβαίωση Πληρωμής των Καπεταναίων στον Αβδουλλάχ Αγά; Ένα τέτοιο δίκτυο δεν δικαιολογεί ακόμα ακόμα και φόνο ; ΕΠΙΛΟΓΟΣ Τελειώνοντας τη μικρή αναδρομή στο παρελθόν θέλουμε να προσθέσουμε ότι δεν γνωρίζομε τι απόγιναν η Σοφία με τον Βούρβαχη και ο Καπετάν Τζουάνος ή Καπετάν Τζιοβάνι γιατί τα ονόματα τους δεν αναφέρονται ξανά στους Κώδικες του Ιεροδικείου Χάνδακος. Γνωρίζομε όμως πως στ Ασφέντου σε μιαν άκρα υπάρχει μια γειτονιά με 11 σπίθια που μόνο δυό κατοικιούνται ακόμης. Είναι η γειτονιά που ονομάζεται Μπουρμπαχιανά κι εκέ παλιά εμένανε μοναχά συγγενείς. Όπως και σήμερα. Στο ένα μένει ένας Τζουγανάκης και στο άλλο ένας Βουρβαχάκης. Στη γέρικη συκιά που είδα κι εγώ όξω στην αυλή λέγεται πως εκρεμούσανε 27 ντουφέκια που το καθ ένα ανήκε σ έναν καλό άντρα της οικογένειας Οι Βουρβάχοι και οι Τζουγανάκηδες απ τ Ασφέντου Σφακίων λοιπόν που μένουν ακόμη και σήμερα στα χωριά Μυριοκέφαλα και Καρωτή Ρεθύμνης, έχουν ως φαίνεται πολύ βαθιές ρίζες στο Σφακιανό χώμα και δεν είναι τυχαία συνοδοιπόρες στις Κρητικές στράτες εδώ και 454 χρόνια. Ο στόχος μας άλλωστε ήταν να ανακαλύψουμε μέσα από τις αληθινές ιστορίες των ανθρώπων που μελετήσαμε, τα στοιχεία εκείνα που θα μας έδειχναν την καθημερινότητα των Κρητικών του 1659 και 1672/74 και τις σχέσεις τους με τους Οθωμανούς κατακτητές. Στοιχεία άγνωστα ακόμη πιστεύουμε που αξίζει να τα μάθουμε για να δούμε από πρώτο χέρι ποιοι είμαστε εμείς οι απόγονοί τους και από πού βαστούμε... Μέσα από αυτά τα στοιχεία διαφαίνεται επίσης και η ιδιαιτερότητα της Σφακιανής κοινότητας που αποτελεί από τότε μια ενιαία ξεχωριστή ενότητα ανάμεσα στους υπόλοιπους Κρητικούς. Σαν ενιαία κοινότητα τους αντιμετωπίζουν και οι Τούρκοι όταν τους ζητούν να πιστοποιήσουν την πληρωμή του φόρου για να εκκαθαρίσουν τις οικονομικές τους εκκρεμότητες με το οθωμανικό κράτος. Σαν ενιαία κοινότητα λειτουργούν κι εκείνοι όταν αρχίζουν να αναπτύσσουν εμπορικές σχέσεις με την υπόλοιπη Μεσόγειο εκμεταλλευόμενοι την πλεονεκτική γεωγραφική τους 46 Από αυτή την Οικογένεια κατάγεται και ο γνωστός Μουσικός και Τραγουδιστής Μιχάλης Τζουγανάκης 47 «μπορούν να ασχολούνται με την εμπορίαν παντός είδους πλην... ίππων, όπλων, μολύβδου και σίτου..» Αναφορά στον Διορισμό του Κοντόσταυλου στα 1671 του πρώτου, όπως προαναφέραμε, Προξένου Βενετίας μετά την πτώση του Χάνδακα στα