Ιωάννης Χρ. Μπούγιας (Τµήµα Ειδίκευσης: Οικονοµική ιαχείριση) Τελική Εργασία «Βιώσιµη ιαχείριση Ενέργειας στην Περιφέρεια Ηπείρου»

Transcript

1 Α ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ Ιωάννης Χρ. Μπούγιας (Τµήµα Ειδίκευσης: Οικονοµική ιαχείριση) Τελική Εργασία «Βιώσιµη ιαχείριση Ενέργειας στην Περιφέρεια Ηπείρου» Επιβλέπουσα: Επ. Καθ. κα Ρόϊδω Μητούλα ΑΘΗΝΑΙ 2007

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ο Κεφάλαιο: Βιωσιµότητα... 9 Η έννοια της βιωσιµότητας/αειφορίας... 9 Ορισµός βιώσιµης/αειφόρου ανάπτυξης... 9 Βιώσιµη ανάπτυξη: Οικονοµική διάσταση... 9 Θεσµικό πλαίσιο βιώσιµης ανάπτυξης-βιωσιµότητα και περιφερειακή ανάπτυξη Γενικές αρχές ικαίου Περιβάλλοντος Παγκόσµιο θεσµικό πλαίσιο: ιεθνείς Συµβάσεις Ευρωπαϊκό θεσµικό πλαίσιο: Κοινοτικοί Κανονισµοί-Αποφάσεις-Οδηγίες-Ψηφίσµατα- Τελικές Πράξεις-Συστάσεις-Πράσινοι Βίβλοι-Λευκοί Βίβλοι Εθνικό θεσµικό πλαίσιο: Σύνταγµα-Νόµοι-Προεδρικά ιατάγµατα-υπουργικές Αποφάσεις-Λοιπές Αποφάσεις της ιοίκησης ο Κεφάλαιο: Ενέργεια Γενικά στοιχεία για την ενέργεια Σύνδεση της ενέργειας µε την έννοια της βιωσιµότητας Πηγές ενέργειας Συµβατικές/Μη ανανεώσιµες πηγές ενέργειας-πυρηνική ενέργεια-αυτάρκεια- Εξοικονόµηση-Κίνδυνοι Ανανεώσιµες/ ιατηρήσιµες-ήπιες πηγές ενέργειας Αιολική ενέργεια-αιολικά Πάρκα Ηλιακή ενέργεια Ενεργητικά ηλιακά συστήµατα: Θερµικά ηλιακά συστήµατα-φωτοβολταϊκές διατάξεις Παθητικά ηλιακά συστήµατα Γεωθερµία Βιοµάζα-Βιοαέριο Υδραυλική ενέργεια-υδροηλεκτρικά συστήµατα Λοιπές µορφές ΑΠΕ: Αξιοποίηση ενέργειας από παλίρροιες-θαλάσσια κύµαταωκεάνια ρεύµατα Πλεονεκτήµατα-Μειονεκτήµατα των ΑΠΕ ο Κεφάλαιο: Περιφέρεια Ηπείρου Γενικά στοιχεία-περιγραφή ιοικητική οργάνωση Γεωµορφολογία-Υδρογραφικά χαρακτηριστικά-κλιµατικά και Μετεωρολογικά χαρακτηριστικά Πληθυσµιακά και δηµογραφικά χαρακτηριστικά-κοινωνική ιάρθρωση- Εκπαίδευση Οικονοµικές δραστηριότητες-τοµείς οικονοµικής παραγωγής-απασχόληση- Ανεργία Υποδοµές Οικισµοί-Κατοικίες Κοινωνικές υποδοµές Υποδοµές υγείας και πρόνοιας Υποδοµές εκπαίδευσης Υποδοµές πολιτισµού

3 Μεταφορές Τηλεπικοινωνίες Τεχνικές υποδοµές SWOT Analysis Περιφέρειας Ηπείρου υνατά σηµεία-συγκριτικά πλεονεκτήµατα Αδύνατα σηµεία-μειονεκτήµατα Εξωτερικές ευκαιρίες-αναπτυξιακές δυνατότητες Εξωτερικές απειλές-κίνδυνοι ο Κεφάλαιο: Ενεργειακή πολιτική στην περιφέρεια Ηπείρου Θεσµικό πλαίσιο άσκησης ενεργειακής πολιτικής στην Περιφέρεια Ηπείρου Αξιοποίηση συµβατικών πηγών ενέργειας-εξάρτηση-αυτάρκεια-ικανοποίηση αναγκών Αξιοποίηση αιολικής ενέργειας Αξιοποίηση ηλιακής ενέργειας Αξιοποίηση γεωθερµίας Αξιοποίηση βιοµάζας Αξιοποίηση υδραυλικής ενέργειας-παραγωγή και µεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας Ενέργεια και Ευρωπαϊκά ιαρθρωτικά Ταµεία-Έργα ΑΠΕ στα πλαίσια των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης ο Κεφάλαιο: Συνεντεύξεις ο Κεφάλαιο: Συµπεράσµατα-Προτάσεις Συµπεράσµατα Συµπεράσµατα και προτάσεις επί της Περιφέρειας Ηπείρου Συµπεράσµατα επί του θεσµικού πλαισίου Συµπεράσµατα επί των τρόπων αξιοποίησης των πηγών ενέργειας (ανανεώσιµων και µη) και της συµβολής της Τοπικής Αυτοδιοίκησης Προτάσεις Προτάσεις επί του θεσµικού πλαισίου Προτάσεις επί των τρόπων αξιοποίησης των πηγών ενέργειας (ανανεώσιµων και µη) και της συµβολής της Τοπικής Αυτοδιοίκησης Γενικά σχόλια-επίλογος ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ & ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία µε τον τίτλο «Βιώσιµη ιαχείριση Ενέργειας στην Περιφέρεια Ηπείρου» αποτελεί την Τελική Εργασία του σπουδαστή Ιωάννη Μπούγια, κατά την παρακολούθηση του προγράµµατος σπουδών της Α Εκπαιδευτικής Σειράς της Εθνικής Σχολής Τοπικής Αυτοδιοίκησης, σύµφωνα µε τα όσα προβλέπονται στον Κανονισµό της Σχολής. Ο συνδυασµός του γνωσιολογικού αντικειµένου της ενέργειας, εξαιρετικά ενδιαφέροντος από µόνο του, µε την διερεύνηση των εννοιολογικών και πρακτικών του παραµέτρων και επιδράσεων σε µια περιοχή µε σηµαντικές ιδιαιτερότητες, όπως είναι η Περιφέρεια Ηπείρου, παρείχε στον γράφοντα την ευκαιρία για µια άκρως ενδιαφέρουσα, αν όχι συναρπαστική, κατάδυση στη θάλασσα της γνώσης και της εφαρµογής, της θεωρίας και της πράξης. Η ολοκλήρωση της εργασίας βρίσκει τον υποφαινόµενο µε σαφώς αυξηµένο το ενδιαφέρον του για τον τοµέα της ενέργειας και της διαχείρισής της προς όφελος της Χώρας και του κοινωνικού συνόλου και µε επιβεβαιωµένη την αγάπη του (ίσως και λατρεία) για τον τόπο της καταγωγής του, που ήταν και το αρχικό κίνητρο για την επιλογή της Ηπείρου, ανάµεσα, ίσως, σε άλλες χωρικές µονάδες της Ελλάδας. Θερµές ευχαριστίες οφείλονται, πρώτα και κύρια στην επιβλέπουσα της εργασίας, Επίκ. Καθηγήτρια του Χαροκοπείου Πανεπιστηµίου Αθηνών κα Ρόιδω Μητούλα, η καθοδήγηση και η βοήθεια της οποίας ήταν καθοριστικής σηµασίας για την τελική µορφή του πονήµατος. Ακόµη, ένα ειλικρινές «ευχαριστώ» πρέπει να απευθυνθεί προς τους ανθρώπους που βοήθησαν στη συλλογή των απαραίτητων στοιχείων και στον εµπλουτισµό της εργασίας µε πολύτιµες γνώσεις και εύστοχα σχόλια και απόψεις. Ειδικότερα, σηµαντική ήταν η συµβολή των υπαλλήλων µε τους οποίους υπήρξαν επαφές σε Υπηρεσίες της Κεντρικής ιοίκησης, της Περιφέρειας Ηπείρου και σε άλλους σχετικούς µε το αντικείµενο φορείς. Ιωάννης Χρ. Μπούγιας Αθήνα, Σεπτέµβριος

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η µελέτη του ζητήµατος της ενέργειας και της βιώσιµης διαχείρισής της στο χώρο της Περιφέρειας Ηπείρου. Στόχοι της εργασίας είναι η καταγραφή των όσων έχουν γίνει στον τοµέα της ενεργειακής διαχείρισης στην Περιφέρεια Ηπείρου, κατά πόσο έχει αξιοποιηθεί το υφιστάµενο θεσµικό πλαίσιο και ο βαθµός στον οποίο η παραγωγή και διαχείριση της ενέργειας βρίσκεται σε συµφωνία µε τις αρχές της αειφορίας και της βιωσιµότητας. Ακόµη, επιχειρείται διερεύνηση των δυνατοτήτων για περαιτέρω κινήσεις στην κατεύθυνση της άσκησης ενεργειακής πολιτικής στον χώρο της Ηπείρου, προκειµένου να καλυφθούν οι ενεργειακές ανάγκες της περιοχής, να εξυπηρετηθούν ευρύτερες αναπτυξιακές διαδικασίες και να τηρηθούν οι υποχρεώσεις για προστασία του περιβάλλοντος και διατήρηση των φυσικών πόρων. εδοµένης της σπουδαιότητας που αποδίδεται στο ρόλο της ενέργειας στην οικοδόµηση του σύγχρονου πολιτισµού και στην επίτευξη των στόχων που σχετίζονται µε την οικονοµική ανάπτυξη και ευηµερία, αλλά και της συµµετοχής της στην υποβάθµιση του περιβάλλοντος, τα ενεργειακά ζητήµατα αντιµετωπίζονται µέσα από σύνθετες θεωρήσεις. Η ανάγκη για επίτευξη ενεργειακής επάρκειας και αυτάρκειας πρέπει να συνεκτιµάται µε τις επιταγές της περιβαλλοντικής προστασίας, στα πλαίσια της εφαρµογής ολοκληρωµένων δράσεων περιφερειακής ανάπτυξης. Στην περίπτωση της Περιφέρειας Ηπείρου, ο συγκερασµός των δύο αυτών παραµέτρων αποκτά ιδιαιτέρως βαρύνουσα σηµασία. Από τη µία πλευρά, η συγκεκριµένη περιοχή αντιµετωπίζει κρίσιµες προκλήσεις ως προς την αναπτυξιακή της πορεία (η Ήπειρος βρίσκεται στο µεταβατικό στάδιο της ανάδυσής της από τη θέση µιας από τις φτωχότερες περιοχές του Ελληνικού χώρου σε εκείνη της λειτουργίας της ως κοµβικό σηµείο διασύνδεσης της Ελλάδας µε τα Βαλκάνια και τη υτική Ευρώπη) και, εποµένως, εµφανίζει αυξηµένες ανάγκες σε ενέργεια, σηµαντικό τµήµα των οποίων πρέπει να καλυφθεί µε αξιοποίηση τοπικών πηγών και πόρων. Από την άλλη πλευρά, η περιοχή της Ηπείρου έχει περιβαλλοντικές ιδιαιτερότητες, αφού περιλαµβάνει οικοσυστήµατα µεγάλης σηµασίας, τα οποία είναι ευάλωτα σε ανθρωπογενείς δραστηριότητες και δραστικές παρεµβάσεις, όπως είναι η εγκατάσταση και λειτουργία µονάδων παραγωγής ενέργειας, είτε πρόκειται για ενέργεια παραγόµενη από συµβατικές πηγές, είτε για αξιοποίηση ήπιων και ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Από τα πιο πάνω γίνεται φανερό πως η επεξεργασία του αντικειµένου της εργασίας απαιτούσε προσεκτικά σχεδιασµένη µεθοδολογία, η οποία ξεπερνούσε τα πλαίσια µιας απλής 5

6 βιβλιογραφικής έρευνας. Η συλλογή των αναγκαίων στοιχείων και πληροφοριών κινήθηκε σε πολλές κατευθύνσεις και το απαραίτητο υλικό προήλθε από διαφορετικές πηγές. Για την εύρεση του βιβλιογραφικού υλικού, ο γράφων επισκέφθηκε τις βιβλιοθήκες του Εθνικού Κέντρου ηµόσιας ιοίκησης και Αυτοδιοίκησης (Ε.Κ...Α.), του Χαροκοπείου Πανεπιστηµίου Αθηνών, της ηµόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισµού (.Ε.Η.) και του Κέντρου Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (Κ.Α.Π.Ε.). Επίσης, χρησιµοποιήθηκαν βιβλιογραφικές πηγές από την προσωπική βιβλιοθήκη του γράφοντος. Ακόµη, υλικό σε ηλεκτρονική µορφή συνελέγη από το ιαδίκτυο (Internet). Γενικά, το βιβλιογραφικό υλικό, που απετέλεσε και την αρχική βάση επεξεργασίας του θέµατος της εργασίας και καθορισµού της µεθοδολογίας της περαιτέρω έρευνας, αφορούσε σε συγγράµµατα, πρακτικά συνεδρίων, ανασκοπήσεις και αναφορές, άρθρα εφηµερίδων και του ειδικού περιοδικού Τύπου, µελέτες και πτυχιακές εργασίες, δηµοσιεύσεις στο ιαδίκτυο, ενώ βασική πηγή σύνθεσης του υφισταµένου θεσµικού πλαισίου υπήρξε το πρωτογενές υλικό των εκδοθέντων νοµικών κειµένων του διεθνούς, κοινοτικού και εθνικού δικαίου. Μετά από τη συγκέντρωση του αρχικού βιβλιογραφικού υλικού και την πρώτη συνθετική διαδικασία, επακολούθησε επίσκεψη του γράφοντος σε Υπηρεσίες που εµπλέκονται στα αντικείµενα και τις διαδικασίες που πραγµατεύεται η εργασία όπως είναι, ενδεικτικά, η ιεύθυνση Ανανεώσιµων Πηγών και Εξοικονόµησης Ενέργειας της Γενικής ιεύθυνσης Ενέργειας του Υπουργείου Ανάπτυξης, η «.Ε.Σ.Μ.Η.Ε. Α.Ε.» κ.ά.. Κατά τις επισκέψεις αυτές, εκτός από τον εµπλουτισµό του υλικού του γράφοντος µε εξαιρετικά χρήσιµα και εξειδικευµένα έγγραφα, υπήρξε η δυνατότητα συζήτησης µε αρµοδίους υπαλλήλους και στελέχη των Υπηρεσιών πάνω στα θέµατα της διαχείρισης των ενεργειακών ζητηµάτων. Φυσικά, ειδική αναφορά πρέπει να γίνει στην επίσκεψη του γράφοντος στην Περιφέρεια Ηπείρου. Κατά τη διάρκεια αυτής, έγιναν επαφές µε πλήθος υπαλλήλων και στελεχών, τόσο σε Υπηρεσίες της Περιφέρειας που σχετίζονται άµεσα µε το αντικείµενο που πραγµατεύεται η εργασία (π.χ. Τµήµα Περιβαλλοντικού Σχεδιασµού της ιεύθυνσης Περιβάλλοντος και Χωροταξίας, Τµήµα ιαχείρισης Υδατικών Πόρων της ιεύθυνσης Σχεδιασµού και Ανάπτυξης, Τµήµα Κινήτρων Περιφέρειας (Αναπτυξιακός Νόµος) της ιεύθυνσης Σχεδιασµού και Ανάπτυξης κ.λπ.), όσο και σε Υπηρεσίες αρµόδιες για την άσκηση άλλων διοικητικών καθηκόντων (π.χ. ιεύθυνση ιοίκησης της Γενικής Γραµµατείας Περιφέρειας Ηπείρου). Από τις επαφές αυτές εξήχθησαν χρήσιµα συµπεράσµατα, προέκυψαν σηµαντικά στοιχεία και σχηµατίσθηκε ολοκληρωµένη εικόνα για τη γενικότερη λειτουργία της Περιφέρειας Ηπείρου και για το κατά πόσο η υπόθεση εργασίας, όπως αυτή θα φανεί στη 6

7 συνέχεια, επαληθεύεται ή όχι. Όπως είναι φυσικό, αυτή η πληροφόρηση χρησιµοποιήθηκε και καθόρισε αποφασιστικά την τελική µορφή του κειµένου της εργασίας του γράφοντος. Η υπόθεση εργασίας που τίθεται σε έλεγχο στην εργασία είναι, κατά πόσο η Περιφέρεια Ηπείρου είναι αυτάρκης στον ενεργειακό τοµέα, µε την υφιστάµενη διαχείριση ενέργειας. Με διαφορετική διατύπωση, το ερώτηµα είναι, κατά πόσο η Περιφέρεια Ηπείρου καταφέρνει να καλύψει τις ανάγκες της σε ενέργεια µε τον τρόπο που σήµερα γίνεται αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων που αυτή διαθέτει. Η διάρθρωση των Κεφαλαίων της εργασίας ακολουθεί την εξής σειρά: Στο Πρώτο Κεφάλαιο διατυπώνονται ο ορισµός της βιωσιµότητας, οι βασικές αρχές της και το πώς αυτή συνδέεται µε την οικονοµική δραστηριότητα, επηρεάζοντας το ουσιαστικό και πρακτικό περιεχόµενο της έννοιας της ανάπτυξης. Στη συνέχεια, καταγράφεται το εφαρµοζόµενο δίκαιο, στα σχετικά µε τις έννοιες της βιωσιµότητας και της διαχείρισης της ενέργειας ζητήµατα. Στο εύτερο Κεφάλαιο αναλύονται τα ζητήµατα της ενέργειας και, ειδικότερα, του ενεργειακού προβλήµατος, γίνεται σύνδεση της έννοιας της ενέργειας µε εκείνη της βιωσιµότητας, µε ανάλυση των διοικητικών και άλλων παραµέτρων. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται και περιγράφονται οι διάφορες πηγές ενέργειας, ανανεώσιµες ή µη, µε στοιχεία για τη συµβολή τους στην αντιµετώπιση του ενεργειακού προβλήµατος στον Ελληνικό χώρο. Το Κεφάλαιο ολοκληρώνεται µε την παράθεση χαρακτηριστικών πλεονεκτηµάτων και µειονεκτηµάτων των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). Στο Τρίτο Κεφάλαιο γίνεται µια παρουσίαση της Περιφέρειας Ηπείρου. Μετά από τα γενικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την περιοχή της Ηπείρου (διοικητική οργάνωση, γεωµορφολογία, υδρογραφία, κλίµα κ.ά.), εκτίθενται στατιστικά στοιχεία που αφορούν στον πληθυσµό και τα κοινωνικά, µορφωτικά κ.ά.. χαρακτηριστικά του. Ακολούθως, περιγράφεται η εικόνα των οικονοµικών δραστηριοτήτων στην Ήπειρο και παρουσιάζονται στοιχεία για την απασχόληση και την ανεργία και αποσαφηνίζεται πως αναφερόµαστε σε µια κατά βάση κτηνοτροφική και γεωργική περιοχή. Στη συνέχεια, καταγράφεται το επίπεδο, όσον αφορά στην οικιστική κάλυψη και στις υποδοµές µε τις οποίες η Περιφέρεια Ηπείρου είναι εφοδιασµένη, σε τοµείς όπως η εκπαίδευση, η υγεία, ο πολιτισµός, οι τηλεπικοινωνίες, οι µεταφορές και οι τεχνικές υποδοµές και συνδέεται η πρόοδος που έχει επέλθει τα τελευταία χρόνια µε την ανάδειξη της περιοχής σε σηµαντικό διαµετακοµιστικό κέντρο. Το Κεφάλαιο ολοκληρώνεται µε την παρουσίαση µιας SWOT Analysis της Περιφέρειας Ηπείρου, µε την καταγραφή των δυνατών και αδύνατων σηµείων της περιοχής, καθώς και των ευκαιριών και των απειλών που αντιµετωπίζει από το εξωτερικό περιβάλλον. 7

8 Στο Τέταρτο Κεφάλαιο, µετά από µια συνοπτική παρουσίαση του θεσµικού πλαισίου το οποίο αφορά στη διαχείριση της ενέργειας, µε έµφαση στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ, κυρίως από µικρούς παραγωγούς µέσω προσέλκυσης επενδύσεων, παρουσιάζεται η παρούσα κατάσταση γύρω από την ηλεκτροπαραγωγή µε χρήση συµβατικών, αφενός, και ανανεώσιµων, αφετέρου, πηγών. Το Κεφάλαιο ολοκληρώνεται µε την παρουσίαση των προγραµµάτων από το Β και το Γ ΚΠΣ, τα οποία αναφέρονται στη διαχείριση ενέργειας (Επιχειρησιακά Προγράµµατα «Ενέργεια» και «Ανταγωνιστικότητα», αντίστοιχα), µε αναφορές που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την περιοχή της Ηπείρου. Στο Πέµπτο Κεφάλαιο καταγράφονται οι απαντήσεις που ελήφθησαν από υπαλλήλους και στελέχη της Περιφέρειας Ηπείρου σε ερωτήσεις σχετικές µε τη διαχείριση ενέργειας στην περιοχή. Οι απαντήσεις, εκτός από ενδιαφέρουσες, κρίνονται και ιδιαιτέρως χρήσιµες για την εξαγωγή συµπερασµάτων και για την επαλήθευση του αποτελέσµατος του ελέγχου της υπόθεσης εργασίας, µετά από την συνεκτίµηση και αξιολόγηση των στοιχείων που συνελέγησαν κατά τη διάρκεια της έρευνας. Στο Έκτο Κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συµπεράσµατα που έχουν εξαχθεί σχετικά µε την εικόνα που εµφανίζει η Περιφέρεια Ηπείρου, ενώ διατυπώνονται και προτάσεις για βελτίωσή της. Αντίστοιχα, αξιολογούνται το ισχύον θεσµικό πλαίσιο και οι τρόποι αξιοποίησης των ενεργειακών πηγών της Ηπείρου. Από τα συµπεράσµατα που εξάγονται από αυτήν την αξιολόγηση ελέγχεται η ορθότητα ή µη της υπόθεσης εργασίας, όπως αυτή τέθηκε πιο πάνω. Το Κεφάλαιο ολοκληρώνεται µε την παράθεση προτάσεων βελτίωσης της κατάστασης, τόσο ως προς το θεσµικό πλαίσιο, όσο και ως προς τους τρόπους αξιοποίησης των διατιθέµενων πόρων και µε την αναφορά κάποιων γενικών σχολίων ως επίλογο. 8

9 1 ο Κεφάλαιο: Βιωσιµότητα Η έννοια της βιωσιµότητας/αειφορίας Πριν από την διερεύνηση της βιωσιµότητας, όσον αφορά στην διαχείριση της ενέργειας στην Περιφέρεια Ηπείρου, είναι απαραίτητο παρουσιαστεί το εννοιολογικό και θεωρητικό περιεχόµενο της βιωσιµότητας, ώστε να τονισθεί η σπουδαιότητα αυτής ως ευρύτερης επιστηµονικής έννοιας. Ορισµός βιώσιµης/αειφόρου ανάπτυξης Σύµφωνα µε τον ορισµό τον οποίο διετύπωσε η Παγκόσµια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (World Committee for the Environment and Development-WCED) στην Έκθεση «Για το κοινό µας µέλλον» (γνωστή και ως «Έκθεση Brundtland», από το όνοµα της Προέδρου της πιο πάνω Επιτροπής, Dr. Gro Harlem Brundtland) (Μητούλα, 2007, σελ. 7), ως βιώσιµη/αειφόρος ανάπτυξη ορίζεται η ανάπτυξη η οποία ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσας γενιάς χωρίς να διακυβεύει την ικανοποίηση των αναγκών των µελλοντικών γενεών. Σηµειώνεται πως, εκτός από τους όρους «βιώσιµη» και «αειφόρος», για το είδος της ανάπτυξης το οποίο εντάσσεται στον πιο πάνω ορισµό, συναντώνται στην βιβλιογραφία και οι όροι «αυτοσυντηρούµενη ανάπτυξη» και «διατηρήσιµη ανάπτυξη» (Μπίθας, 2004, σελ. 363). Βιώσιµη ανάπτυξη: Οικονοµική διάσταση Η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης-ή, αλλιώς, το κριτήριο της βιωσιµότητας/αειφορίαςδιατρέχει σήµερα πλήθος επιστηµών, από τις θετικές έως τις ανθρωπιστικές επιστήµες, και αποτελεί τον βασικό γνώµονα χάραξης και υλοποίησης πολιτικών. Ωστόσο, πρέπει να σηµειωθεί το γεγονός πως οι αρχικοί προβληµατισµοί εµφανίσθηκαν και απετέλεσανσυνεχίζοντας να αποτελούν-αντικείµενο έρευνας και διαλόγου στους κόλπους των οικονοµικών επιστηµών (Βλάχου, 2001). Ο βασικός άξονας της διασύνδεσης της έννοιας της βιωσιµότητας µε τις αρχές και τα εννοιολογικά εργαλεία της Οικονοµικής επιστήµης βρίσκεται στη σχέση µεταξύ της αποτελεσµατικότητας και της δικαιοσύνης, όσον αφορά στην αξιοποίηση και κατανοµή των πόρων στην παρούσα και στις µελλοντικές γενεές. Ειδικότερα, η επίτευξη ισορροπίας 9

10 ανάµεσα στην αποτελεσµατική εκµετάλλευση των διαθέσιµων πόρων, κάτι που σηµαίνει ικανοποιητική κάλυψη των αναγκών της τωρινής γενιάς, και στη δίκαιη κατανοµή τους, ώστε να εξασφαλίζεται η ικανοποίηση των αναγκών και των µελλοντικών γενεών, αποτελεί την ουσιαστική εκπλήρωση του κριτηρίου της βιωσιµότητας/αειφορίας (Tietenberg, 1997, σελ. 65). Με διαφορετικά λόγια, το επίπεδο ευηµερίας των επόµενων γενεών δεν θα πρέπει να είναι χαµηλότερο από το αντίστοιχο επίπεδο όλων των προηγούµενων γενεών. Ενώ η αποτελεσµατικότητα της αξιοποίησης των πόρων αναφέρεται στην µεγιστοποίηση της παρούσας αξίας του καθαρού κοινωνικού οφέλους, η βιωσιµότητα συνδέεται µε χάραξη πολιτικών, λήψη αποφάσεων και υλοποίηση δράσεων που προωθούν καταστάσεις όπου όλοι, σε έκταση χώρου και βάθος χρόνου, βγαίνουν κερδισµένοι. Κοµβικό σηµείο στη θεώρηση της όλης προβληµατικής αποτελεί το στοιχείο της διάκρισης µεταξύ φυσικών και µη πόρων. Με οικονοµικούς όρους, η σχετική διάκριση µεταφράζεται σε διαφοροποίηση µεταξύ του φυσικού (natural) και του υλικού (physical) κεφαλαίου, αντίστοιχα (ο.π., σελ. 68). Προχωρώντας ένα βήµα παραπέρα στη συλλογιστική του ζητήµατος αυτού, εισάγεται η ανάγκη διερεύνησης της δυνατότητας υποκατάστασης πόρων του ενός είδους από το άλλο. Συγκεκριµένα, εάν είναι εφικτή η υποκατάσταση του φυσικού από το υλικό κεφάλαιο, το κριτήριο της βιωσιµότητας µπορεί να ικανοποιηθεί µέσω διαδικασιών µεταφοράς επενδύσεων, οπότε και αρκεί το συνολικό άθροισµα των δύο ειδών κεφαλαίου να παραµένει αµείωτο. Εάν, όµως, το φυσικό κεφάλαιο δεν είναι δυνατόν να υποκατασταθεί από το υλικό κεφάλαιο, επενδύσεις στο τελευταίο δεν εξασφαλίζουν την ευηµερία και τα συµφέροντα των µελλοντικών γενεών. Ως χαρακτηριστικό παράδειγµα µη εφικτής υποκατάστασης θα µπορούσε να αναφερθεί η διαχείριση κρίσιµων για την επιβίωση του ανθρώπου-και κάθε άλλου έµβιου οργανισµού-φυσικών πόρων, όπως ο αέρας ή το νερό. ύσκολα θα µπορούσε να υποστηριχθεί πως η σπατάλη και η ποιοτική υποβάθµιση αυτών των παραγόντων, µε προφανείς τις απειλές όσον αφορά στην εξασφάλιση του βιοτικού επιπέδου των επόµενων γενεών, θα µπορούσαν να αποκατασταθούν µέσα από χρηµατικές παροχές και ακριβές κατασκευές. Όπως ήταν αναµενόµενο, στα πλαίσια της αειφορικής σκέψης και προβληµατισµού έχουν αναπτυχθεί διαφορετικές σχολές και προσανατολισµοί. Οι δύο βασικές προσεγγίσεις είναι η «οικοκεντρική», η οποία προτάσσει την προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων (φυσικού κεφαλαίου) ως αυθύπαρκτων αξιών και όχι ως παραγόντων προσφεροµένων προς ανθρώπινη εκµετάλλευση µέσα στους µηχανισµούς της παραγωγής και της αγοράς και η «τεχνοκρατική», η οποία αποδίδει κυρίαρχο ρόλο και σηµασία στη διατήρηση του συνολικού, φυσικού και υλικού, κεφαλαίου, προτείνοντας διαδικασίες υποκατάστασης µεταξύ των 10

11 τελευταίων. Εξυπακούεται πως, στο φάσµα ανάµεσα στις δύο αυτές προσεγγίσεις, έχει διατυπωθεί σειρά θεωριών, οι οποίες συνιστούν προσπάθειες συγκερασµού και συνδυασµού αυτών («ισχυρή αειφορία», «ασθενής αειφορία» κ.ά.) (Βλάχου, 2001, σελ ). Από τα παραπάνω γίνεται σαφές πως η ανεξέλεγκτη λειτουργία των µηχανισµών της αγοράς δεν επιτυγχάνει την επιδιωκόµενη δικαιοσύνη στην κατανοµή των πόρων, αλλά ούτε και την αποτελεσµατικότητα στην αξιοποίησή τους (ο.π., σελ ). Σε περιβαλλοντικούς όρους, αυτό σηµαίνει πως το κυρίαρχο µοντέλο ανάπτυξης (εστιασµένο περισσότερο στην οικονοµική µεγέθυνση (Μπίθας, 2004, σελ. 364) παρά στην πραγµατική και ισόρροπη ανάπτυξη), πέρα από τα κοινωνικά και οικονοµικά αδιέξοδα και τα παρεπόµενα προβλήµατα στα οποία οδήγησε (ανεργία, χαµηλοί ρυθµοί ανάπτυξης, απαξίωση παραγωγικών κλάδων, διαρθρωτική καθυστέρηση περιοχών κ.ά.), ευθύνεται και για αρνητικές εξελίξεις, όπως είναι η υποβάθµιση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος (π.χ. ρύπανση, σε έκταση και ένταση που η φέρουσα ικανότητα της φύσης δεν µπορεί να αντιµετωπίσει, εµφάνιση και ένταση προβληµάτων, όπως αυτά του «φαινοµένου του θερµοκηπίου» και της µείωσης της στοιβάδας του Στρατοσφαιρικού Όζοντος (Ο 3 ) κ.ά.) και η εξάντληση των µη ανανεώσιµων πηγών ενέργειας (Καλδέλλης, 1999, σελ. 23, Βλάχου, 2001). Είναι πλέον αναντίρρητη η ανάγκη της σφαιρικής θεώρησης περιβαλλοντικών και κοινωνικών προβληµάτων. Σε συνθήκες παγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας, ελεύθερου εµπορίου και υψηλής κινητικότητας ανθρώπων, κεφαλαίων και υπηρεσιών, υπάρχει σαφής αλληλοτροφοδότηση µεταξύ φαινοµένων όξυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων και προσβολής του περιβάλλοντος. Όπως έχει διατυπωθεί σχετικά µε την ανάπτυξη πολιτικών οι οποίες κινούνται προς το σκοπό της επίτευξης των στόχων της βιωσιµότητας και τις κινητήριες δυνάµεις των πρώτων, αυτές, µεταξύ άλλων, «είναι η απασχόληση και η βιοµηχανική ανάπτυξη» (Ζερβός, 2005). Η οικονοµική διάσταση των ζητηµάτων της βιωσιµότητας αποκτά ιδιαιτέρως βαρύνουσα σηµασία στα πλαίσια των σηµερινών εθνικών και υπερεθνικών δοµών. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελούν οι στόχοι οι οποίοι τίθενται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, βασικοί άξονες των οποίων είναι η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και η επίτευξη υψηλών ρυθµών παραγωγικότητας. Είναι προφανής η δυσκολία συγκερασµού αυτών των στόχων µε την ανάγκη της προστασίας του περιβάλλοντος και της διατήρησης των φυσικών πόρων 1. Οι προσπάθειες προς την κατεύθυνση της υλοποίησης µιας αειφόρου ανάπτυξης φαίνεται να περιπλέκονται ακόµη περισσότερο εάν ληφθεί υπόψη και η κοινωνική πλευρά της ανάπτυξης, 1 Σχετικός είναι ο προβληµατισµός για τον συνδυασµό των στόχων που θέτει η Πράσινη Βίβλος για την ενέργεια, όπου διαφαίνεται µια αντιθετική σχέση µεταξύ της επιδίωξης για εξασφάλιση οµαλού εφοδιασµού σε ενέργεια, αφενός και προστασίας του περιβάλλοντος, αφετέρου (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 94). 11

12 µε όλες τις παραµέτρους που αυτή περιλαµβάνει. Η διεύρυνση της απασχόλησης, η δηµιουργία περισσοτέρων και καλυτέρων θέσεων εργασίας, η καταπολέµηση της φτώχειας αναµφισβήτητα αποτελούν πτυχές µιας αειφόρου και βιώσιµης ανάπτυξης, οι οποίες, όµως, στις σηµερινές συνθήκες ελεύθερης και παγκοσµιοποιηµένης αγοράς, είναι στόχοι επιτεύξιµοι µόνο, ή αποτελεσµατικότερα και αποδοτικότερα, µέσω βελτίωσης δεικτών ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητας 2. Η αποκατάσταση των προαναφερθέντων προβληµάτων επιχειρείται να προέλθει, όπως διεξοδικά θα γίνει προσπάθεια να αναλυθεί στα επόµενα, µέσω της θεσµικής παρέµβασης στις οικονοµικές δραστηριότητες, η οποία και συνιστά ένα σύνθετο και πολυεπίπεδο πλέγµα διαδικασιών και δοµών. Αυτό το στοιχείο είναι ενδεικτικό της σηµασίας που αποκτά το ζήτηµα της βιωσιµότητας στο σύνολο των δράσεων και των λειτουργιών που αναπτύσσονται στον χώρο των Περιφερειών, γενικά, και της Περιφέρειας Ηπείρου που πραγµατεύεται η παρούσα εργασία, ειδικότερα. Θεσµικό πλαίσιο βιώσιµης ανάπτυξης-βιωσιµότητα και περιφερειακή ανάπτυξη Η αναγκαία θεσµική παρέµβαση εντάσσεται σε ευρύτερες πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης, αφ ης στιγµής κρίνεται πως τα κοινωνικά, οικονοµικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα είναι αλληλένδετα µεταξύ τους και, συνεπώς, απαιτούν ολοκληρωµένες και σφαιρικές λύσεις. Καλύπτουν ένα ευρύ φάσµα δραστηριοτήτων (χωροταξικό σχεδιασµό, καθορισµό χρήσεων γης, πρόληψη και αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ρύπανσης, διαχείριση ανανεώσιµων ή µη ενεργειακών πηγών κ.ά.) και εκφράζεται σε κάθε επίπεδο (περιφερειακό, εθνικό, υπερεθνικό). Πριν την παρουσίαση του υφισταµένου νοµικού πλαισίου, κρίνεται σκόπιµο να δωθεί ο ορισµός του ικαίου Περιβάλλοντος (ή ίκαιο της Προστασίας του Περιβάλλοντος). Γενικά, «κατά την έννοια του νόµου, ως προστασία του περιβάλλοντος νοείται το σύνολο των ενεργειών, µέτρων και έργων, τα οποία έχουν για σκοπό την πρόληψη της υποβαθµίσεως του περιβάλλοντος, την αποκατάσταση, διατήρηση ή βελτίωσή του» (Παναγόπουλος, 1997, σελ. 76). Σύµφωνα µε έναν άλλον ορισµό, «µε τον όρο ίκαιο Περιβάλλοντος νοείται γενικώς το σύνολο των νοµικών κανόνων, που αφορούν στην προστασία του περιβάλλοντος» (Χαϊνταρλής, 2007, σελ. 1). 2 Είναι χαρακτηριστικός ο τίτλος της Λευκής Βίβλου της Επιτροπής, η οποία επιγράφεται ως «Ανάπτυξη, ανταγωνιστικότητα και απασχόληση-οι προκλήσεις και η αντιµετώπισή τους για τη µετάβαση στον 21 ο Αιώνα». 12

13 Γενικές αρχές ικαίου Περιβάλλοντος Η αρχή της Πρόληψης Κύρια επιδίωξη του δικαίου για την προστασία του περιβάλλοντος δεν πρέπει να είναι η εξουδετέρωση ή η αποκατάσταση τυχόν προσβολών του τελευταίου, αλλά η αποφυγή ή η πρόληψη δυσµενών για το περιβάλλον επιβαρύνσεων. Ακόµη, η αρχή της Πρόληψης επιτάσσει τη λήψη µέτρων, στο βαθµό και όπου αυτό είναι δυνατόν, της διατήρησης, βελτίωσης ή αναβάθµισης της ποιότητας του περιβάλλοντος. Η αρχή αυτή διαπνέει τα νοµικά κείµενα-εθνικά ή κοινοτικά-και καθορίζει σε µεγάλο βαθµό τον τρόπο άσκησης της δηµόσιας διοίκησης στα πεδία που άπτονται της περιβαλλοντικής διάστασης. Η αρχή της Προφύλαξης Εάν η αρχή της Πρόληψης συνδέεται µε τη χάραξη και υλοποίηση πολιτικών σχετικών µε την προστασία του περιβάλλοντος, η εφαρµογή της αρχής της Προφύλαξης «φαίνεται να εξαντλείται αποκλειστικά στην ανάγκη περιορισµού ή και εξάλειψης των ιδιαίτερα επικίνδυνων ουσιών» (ο.π., σελ. 31). Η αρχή του «ο ρυπαίνων πληρώνει» Σε αντίθεση µε την προηγούµενη αρχή, η συγκεκριµένη αρχή ενεργοποιείται εφόσον έχει συντελεσθεί η προσβολή του περιβάλλοντος και συνίσταται στην απόδοση ευθυνών, σε εφαρµογή των κείµενων νοµικών διατάξεων, στους υπαιτίους της προσβολής αυτής. Ως επακόλουθο, οι υπαίτιοι επιβαρύνονται µε την ανάληψη του κόστους για την αποκατάσταση της προκληθείσας προσβολής ή, αλλιώς, του «κόστους απορρύπανσης» (Βαλάτσος και Μπαµπαλιούτας, 2007, σελ. 52)-ή την αποφυγή µελλοντικής ανάλογης προσβολής-ή µε την καταβολή προστίµου ή άλλης µορφής τιµήµατος, όπως, για παράδειγµα, περιβαλλοντικού φόρου ή φόρου κατανάλωσης (ο.π., σελ. 53). Θα µπορούσε να υποστηριχθεί πως, µε την εφαρµογή της αρχής του «ο ρυπαίνων πληρώνει» επιχειρείται να ποσοτικοποιηθεί το κόστος το οποίο συνδέεται µε τη διαχείριση του περιβάλλοντος και την εκµετάλλευση των φυσικών πόρων και το οποίο τις περισσότερες φορές παραµένει ένα µέγεθος µη δυνάµενο να αποκτήσει µετρήσιµη υπόσταση και να ενταχθεί στους υπολογισµούς που διενεργούνται εντός της παραγωγικής διαδικασίας. Εξειδίκευση της πιο πάνω αρχής αποτελεί η αρχή «ο χρήστης πληρώνει», για την περίπτωση της διαχείρισης υδάτων. Συγκεκριµένα, «η αρχή «ο χρήστης πληρώνει» δεν είναι τίποτε άλλο παρά η φυσική προέκταση της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» προσαρµοσµένη 13

14 στον τοµέα των υδάτων, και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτά βρίσκονται σε ανεπαρκή σε σχέση µε τις ανάγκες ποσότητα» (Χαϊνταρλής, 2007, σελ. 31). Η αρχή της Συνεργασίας-Επικουρικότητας Η αρχή της Συνεργασίας άπτεται της ανάγκης για κοινή δράση κράτους και κοινωνίας για την προστασία του περιβάλλοντος. Σε ορισµένα νοµικά κείµενα (Ν.1650/1986 κ.ά.) αναφέρεται και ως «αρχή της οικονοµικής ισορροπίας», εστιάζοντας στην απαίτηση για ύπαρξη συνεργατικής σχέσης µεταξύ ιδιωτικού και δηµοσίου τοµέα και συνδυασµού του ιδιωτικού µε το δηµόσιο συµφέρον στα πλαίσια της άσκησης πολιτικών βιώσιµης και ισόρροπης ανάπτυξης. Συνδυαζόµενη µε γενικές αρχές του ικαίου, όπως είναι οι αρχές της Νοµιµότητας, της Αναλογικότητας, της Ισότητας απέναντι στον Νόµο, της Επιείκειας απέναντι στον οικονοµικά αδύνατο, της Απαγόρευσης καταχρηστικής άσκησης δικαιώµατος κ.ά.., και υπό το φως συγχρόνων εξελίξεων, όπως είναι η ενεργοποίηση µορφών της κοινωνίας πολιτών, µη κυβερνητικών οργανώσεων (περιβαλλοντικές οργανώσεις κ.ά.), η αρχή της Συνεργασίας προσδίδει αυξηµένη σπουδαιότητα στις διαδικασίες προστασίας του περιβάλλοντος. Επιπρόσθετα, δίνει στις τελευταίες µια ισχυρή κοινωνική διάσταση, πέρα από την τεχνοκρατική τους πλευρά. Η αρχή της Επικουρικότητας υποδεικνύει πως τα προβλήµατα που σχετίζονται µε την προστασία του περιβάλλοντος πρέπει να αντιµετωπίζονται στο θεσµικό επίπεδο το οποίο βρίσκεται εγγύτερα στον πολίτη. Μόνον εάν αυτό δεν είναι εφικτό ή εάν η αποτελεσµατικότερη επίλυση των προβληµάτων το απαιτεί, πρέπει να συµβάλλουν θεσµικά όργανα που βρίσκονται σε υψηλότερο επίπεδο. Στα πλαίσια των λειτουργιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και άλλων υπερεθνικών δοµών, η αρχή της Επικουρικότητας αποκτά ιδιαίτερο εννοιολογικό περιεχόµενο. εδοµένης της αυξηµένης, σε σχέση µε τα Κράτη-µέλη, βαρύτητας των θεσµών των Περιφερειών και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και της γενικής αποδοχής τους ως προς την εγγύτητα προς τους πολίτες, είναι φανερός ο ρόλος που µπορούν και καλούνται αυτοί να παίξουν στο σχεδιασµό και την υλοποίηση πολιτικών βιώσιµης ανάπτυξης (Βαλάτσος και Μπαµπαλιούτας, 2007, σελ ). Η αρχή της Ενσωµάτωσης Η αρχή της Ενσωµάτωσης υποδηλώνει πως οι ανάγκες στον τοµέα της προστασίας του περιβάλλοντος πρέπει να λαµβάνονται υπόψη στον καθορισµό και την εφαρµογή των υπολοίπων πολιτικών των υπερεθνικών σχηµατισµών (εν προκειµένω, της Ευρωπαϊκής 14

15 Ένωσης) και να συνυπολογίζεται η παράµετρος του περιβάλλοντος για την εκτέλεση οποιωνδήποτε έργων (Παναγόπουλος, 1997, σελ ). Η αρχή της ηµοσιότητας Η αρχή της ηµοσιότητας, δηλαδή της φανερής δράσεως των διοικητικών οργάνων, διέπει τα νοµικά κείµενα που αφορούν και στην προστασία του περιβάλλοντος. Επί αυτής της αρχής θεµελιώνονται δικαιώµατα για τους πολίτες έναντι της διοίκησης, όπως είναι το δικαίωµα γνώσης των διοικητικών εγγράφων (βλ. και Άρθ. 16, Ν. 1599/1986, Περί Σχέσεων Κράτους-Πολίτου), προκειµένου αυτοί να έχουν τη δυνατότητα αµφισβήτησης του νοµίµου των ενεργειών της διοίκησης και αποτελεσµατικότερης υπεράσπισης των ατοµικών ή συλλογικών τους συµφερόντων. Για να υπάρξει πληρέστερη κατανόηση αυτού ακριβώς του στοιχείου, πρέπει να τονισθεί η ιδιαίτερη φύση του δικαιώµατος της προστασίας του περιβάλλοντος, το οποίο είναι δικαίωµα ατοµικό (υποχρεώνει τη διοίκηση να απέχει από δράσεις οι οποίες προσβάλλουν το περιβάλλον), αλλά και κοινωνικό (υποχρεώνει τη διοίκηση να αναλαµβάνει τις δράσεις εκείνες οι οποίες προστατεύουν, διατηρούν και βελτιώνουν την ποιότητα του περιβάλλοντος). Η αρχή της ηµοσιότητας, αναφερόµενη και ως «αρχή της Συµµετοχής και Πληροφόρησης του πολίτη», εισάγει το στοιχείο του διαλόγου και της διαβούλευσης κατά τις διαδικασίες σχεδιασµού των πολιτικών και των προγραµµάτων για την προστασία του περιβάλλοντος. Η εφαρµογή της κατοχυρώνει και διασφαλίζει τη συµβολή των πολιτών σε αυτές τις διαδικασίες, από τα πρώιµα στάδιά τους. Η αρχή της Βιώσιµης Ανάπτυξης Η θέση όσων αναφέρθηκαν πιο πάνω σχετικά µε τη βιώσιµη ανάπτυξη ως γενική αρχή στο ίκαιο Περιβάλλοντος σηµατοδοτεί και κατοχυρώνει το ρόλο της διοίκησης στον περιορισµό (ορθότερα, της οριοθέτησης) της οικονοµικής ανάπτυξης, προκειµένου αυτή να βρίσκεται σε ισορροπία µε την προστασία του περιβάλλοντος, την ορθολογική χρήση των µη ανανεώσιµων πηγών ενέργειας (Καλδέλλης, 1999, σελ ), την ανάπτυξη και αξιοποίηση ανανεώσιµων πηγών ενέργειας κ.ά.. Ακολουθεί συνοπτική καταγραφή των κυριοτέρων κειµένων που έχουν θεσπισθεί, στην κατεύθυνση της επίτευξης βιώσιµης και ισόρροπης ανάπτυξης. 15

16 Παγκόσµιο θεσµικό πλαίσιο: ιεθνείς Συµβάσεις Το ιεθνές ίκαιο Περιβάλλοντος περιλαµβάνει κείµενα τα οποία έχουν προκύψει και υπογραφεί στα πλαίσια διεθνών Συµβάσεων και µε τη µορφή Συµφωνιών και Πρωτοκόλλων. Η κατανόηση, αν και σχετικά πρόσφατα, του παγκόσµιου χαρακτήρα των περιβαλλοντικών και ενεργειακών προβληµάτων και της παγκοσµιότητας, όσον αφορά στην ανάγκη αντιµετώπισης τους, έδωσε στις Συµβάσεις αυτές εξέχουσα σηµασία και στα σχετικά κείµενα αυξηµένη βαρύτητα («για την αποτελεσµατικότερη προστασία του (περιβάλλοντος), απαραίτητη καθίσταται η υπογραφή διεθνών Συµβάσεων µεταξύ περισσοτέρων κρατών ή ακόµη και Οργανισµών, που εκπροσωπούν περισσότερα Κράτη-µέλη») (ο.π., σελ. 115). Το τελευταίο στοιχείο καταφαίνεται από το γεγονός πως οι πολιτικές και τα νοµικά κείµενα που έχουν υιοθετηθεί (σε εθνικό ή κοινοτικό επίπεδο), στην κατεύθυνση της προστασίας του περιβάλλοντος και της διαχείρισης των ενεργειακών πόρων, αφορούν στην κύρωση και ενσωµάτωση αυτών των κειµένων. Αλλά και αντίστροφα, οι ακολουθούµενες από κράτη και υπερεθνικούς σχηµατισµούς πολιτικές και τα κείµενα που έχουν θεσπισθεί στην πορεία υλοποίησης των τελευταίων, τροφοδότησαν και συνεχίζουν να τροφοδοτούν τις εξελίξεις και τις τάσεις σε παγκόσµιο επίπεδο. Ακόµη, άξιον αναφοράς είναι το γεγονός της υπεροχής του ιεθνούς ικαίου, του ικαίου Περιβάλλοντος περιλαµβανοµένου, έναντι κάθε άλλης διάταξης νόµου της εθνικής έννοµης τάξης 3. Η Σύµβαση του Ραµσάρ (1971) (Παπαγρηγορίου, 2000, σελ ) Η Σύµβαση του Ραµσάρ, το αποτέλεσµα της ιεθνούς ιασκέψεως για τη ιατήρηση των Υγροτόπων και Υδροβίων Πουλιών, ήταν η πρώτη ιεθνής Σύµβαση η οποία υπεγράφη µε αντικείµενο τη διεθνή προστασία συγκεκριµένου είδους βιοτόπου. Η Ελλάς έχει καταχωρήσει δέκα (10) υγροτόπους της στο σχετικό Ειδικό Κατάλογο που προβλέπει η Σύµβαση. Η Συνδιάσκεψη της Στοκχόλµης για το Ανθρώπινο Περιβάλλον (1972) Η εναρκτήρια πράξη θέσπισης κειµένων του ιεθνούς ικαίου Περιβάλλοντος τοποθετείται στο 1972, έτος στο οποίο συνεκλήθη από τον Ο.Η.Ε. η Συνδιάσκεψη για το Ανθρώπινο Περιβάλλον, στη Στοκχόλµη. Με τη συµµετοχή 113 ανεπτυγµένων και αναπτυσσοµένων κρατών (Μητούλα, 2007, σελ. 5), κατέστη δυνατή η υιοθέτηση των θεµελιωδών αρχών του ικαίου Περιβάλλοντος και η θέση των βάσεων για την ίδρυση του Προγράµµατος των Ηνωµένων Εθνών για το Περιβάλλον (United Nations Environment Programme-UNEP), ως ο πρώτος διεθνής Οργανισµός, ο οποίος συνεισφέρει θετικά στην περιβαλλοντική προστασία σε παγκόσµιο επίπεδο. Ακόµη, προέκυψε η διακήρυξη της Συνδιάσκεψης, το Σχέδιο ράσης, στο οποίο διαφαίνεται µια πρώτη επισήµανση της 3 Βλ. σχετικά, Σύνταγµα της Ελλάδας, Άρθρο 28, παρ

17 σπουδαιότητας των περιβαλλοντικών προβληµάτων, της ανάγκης για συντονισµό των δράσεων προστασίας του περιβάλλοντος σε τοπικό, περιφερειακό και παγκόσµιο επίπεδο και της στενής σχέσης η οποία υπάρχει µεταξύ της προστασίας του περιβάλλοντος και της διασφάλισης των κοινωνικών δικαιωµάτων των πολιτών. Ωστόσο, ως αρνητικό στοιχείο της Συνδιάσκεψης εγγράφεται η έλλειψη έκδοσης κειµένων και θεσπισµάτων δεσµευτικού χαρακτήρα. Σύµβαση της Γενεύης (1979) Σύµβαση της Γενεύης, του 1979, αφορά στην αντιµετώπιση της ιασυνοριακής Ρύπανσης της Ατµόσφαιρας σε µεγάλη απόσταση (Παναγόπουλος, 1997, σελ. 116). Σύµβαση των Ηνωµένων Εθνών για το ίκαιο της Θάλασσας (1982) Στην πιο πάνω Σύµβαση περιλαµβάνονται διατάξεις, οι οποίες δύνανται να θεωρηθούν ως υπαγόµενες στο ίκαιο Περιβάλλοντος. Συγκεκριµένα, βάσει αυτής, δηµιουργείται «υποχρέωση προστασίας του θαλασσίου περιβάλλοντος στα κράτη, τα οποία την έχουν υπογράψει. Η υποχρέωση αυτή υλοποιείται κυρίως µε την λήψη προληπτικών µέτρων» (ο.π., σελ. 116). Σύµβαση του Λονδίνου-Σύµβαση της Βασιλείας Οι δύο αυτές Συµβάσεις αναφέρονται στον έλεγχο των ιασυνοριακών Μεταφορών Επικίνδυνων Αποβλήτων Απόφαση 38/161 (1983) Με την Απόφαση 38/161, του 1983, η Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. απεφάσισε τη σύσταση της Παγκόσµιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (World Committee for the Environment and Development-W.C.E.D.), γνωστότερα επιτεύγµατα της οποίας είναι η σύνταξη της Έκθεσης για «το κοινό µας µέλλον» και η προετοιµασία της επόµενης µεγάλης παγκόσµιας συνάντησης για το περιβάλλον, της Συνδιάσκεψης του Ρίο. Σύµβαση της Βιέννης (1985) Αντικείµενο της Σύµβασης της Βιέννης, του 1985, είναι η προστασία του στρώµατος (στοιβάδας) του Στρατοσφαιρικού Όζοντος (Ο 3 ). Βάσει της Σύµβασης, θεµελιώνεται υποχρέωση για τα κράτη τα οποία την έχουν υπογράψει, λήψης µέτρων προς την κατεύθυνση της προστασίας, όχι µόνον της ανθρώπινης ζωής και υγείας, αλλά και του περιβάλλοντος από δραστηριότητες οι οποίες προκαλούν αλλοιώσεις στο στρώµα του Όζοντος (ο.π., σελ. 116). Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ (1987) Το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ υπεγράφη ως συνοδευτικό έγγραφο της Σύµβασης της Γενεύης και απαγορεύει τη χρήση ορισµένων ουσιών, οι οποίες, κατά τεκµήριο, βλάπτουν το Όζον (ο.π., σελ ). 17

18 Απόφαση 44/228 (1989) Με την Απόφαση 44/228, του 1989, η Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. απεφάσισε τη σύγκληση παγκόσµιας διάσκεψης για το περιβάλλον και την ανάπτυξη και τη δηµιουργία σχετικής Προπαρασκευαστικής Επιτροπής (Μητούλα, 2007, σελ. 16). Συνδιάσκεψη του Ρίο για την Προστασία του Περιβάλλοντος και την Ανάπτυξη Η Συνδιάσκεψη του Ρίο για την Προστασία του Περιβάλλοντος και την Ανάπτυξη (United Nations Conference for the Environment and Development-U.N.C.E.D) κατέληξε σε πέντε (5) κείµενα µε άµεσο αντίκτυπο στην προστασία του περιβάλλοντος και την ανάπτυξη, µε σαφή αναφορά στις αρχές της βιωσιµότητας/αειφορίας (ο.π., σελ. 19): Η ιακήρυξη του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη Ο Οδηγός 21 (Local Agenda 21) Η ήλωση Αρχών για την ιαχείριση, ιατήρηση και Αυτοσυντηρούµενη Ανάπτυξη των ασών Όλων των Τύπων Η Σύµβαση για τη Βιολογική Ποικιλοµορφία (Βιοποικιλότητα) Η Σύµβαση Πλαίσιο για την Αλλαγή του Κλίµατος Πρωτόκολλο του Κιότο (1998) Το Πρωτόκολλο του Κιότο (1998) στη Σύµβαση Πλαίσιο των Ηνωµένων Εθνών για την Αλλαγή του Κλίµατος υπογράφηκε στη Νέα Υόρκη στις 29 Απριλίου Οι διατάξεις του Πρωτοκόλλου επιδιώκουν «τον περιορισµό ή τη µείωση των εκποµπών αερίων ρύπων που συµβάλλουν στο φαινόµενο του θερµοκηπίου και δεν ελέγχονται από το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ». 4 Παγκόσµια ιάσκεψη του Γιοχάνεσµπουργκ (2002) Το καταληκτικό έγγραφο της Παγκόσµιας ιάσκεψης του Γιοχάνεσµπουργκ για την Αειφόρο Ανάπτυξη ήταν το Σχέδιο Εφαρµογής, οι βασικές θεµατικές ενότητες του οποίου αναφέρονται: α)στην καταπολέµηση της φτώχειας και την αποτελεσµατική προστασία του περιβάλλοντος, β)στην αλλαγή των µη αειφόρων προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης, γ)στην προστασία των φυσικών πόρων και την αποτελεσµατική χρήση και διαχείρισή τους µε βάση την αρχή της αειφορίας, δ)στη σχέση παγκοσµιοποίησης και αειφόρου ανάπτυξης, ε)στην αναδιαµόρφωση της διεθνούς θεσµικής αρχιτεκτονικής στον τοµέα της προστασίας του περιβάλλοντος και της βιώσιµης ανάπτυξης και στ)στους χρηµατοδοτικούς πόρους για την υλοποίηση της βιώσιµης ανάπτυξης (Καραγεώργου, 2002). 4 Πηγή: Ν. 3017/2002, Κύρωση του Πρωτοκόλλου του Κιότο στη Σύµβαση-Πλαίσιο των Ηνωµένων Εθνών για την αλλαγή του κλίµατος, Άρθρο 2, παρ

19 Ευρωπαϊκό θεσµικό πλαίσιο: Κοινοτικοί Κανονισµοί-Αποφάσεις-Οδηγίες- Ψηφίσµατα-Τελικές Πράξεις-Συστάσεις-Πράσινοι Βίβλοι-Λευκοί Βίβλοι Το θεσµικό πλαίσιο που διέπει την διαχείριση των ενεργειακών ζητηµάτων στις Περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης διαµορφώνεται σε καθοριστικό βαθµό από τα Κοινοτικά νοµοθετικά όργανα. Η ισχύς του Ευρωπαϊκού ικαίου είναι υπερεθνική (Μιχελής, 2005), συνεπώς, για να γίνει αντιληπτό το νοµοθετικό περιβάλλον µέσα στο οποίο η Περιφέρεια Ηπείρου καλείται να εφαρµόσει ενεργειακές πολιτικές, είναι αναγκαία µια παρουσίαση του Ευρωπαϊκού θεσµικού πλαισίου επί των θεµάτων αυτών. Τα νοµικά κείµενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα οποία διέπουν την άσκηση της ενεργειακής πολιτικής προέρχονται κυρίως από το ευτερογενές Κοινοτικό ίκαιο, καθώς το Πρωτογενές Κοινοτικό ίκαιο δεν περιέχει ειδικό κεφάλαιο για την ενέργεια και η προσέγγιση του θέµατος αποτελεί ένα κράµα οικολογικής συνείδησης και ελεύθερης αγοράς (Τσοκανάς, 2004, σελ. 185). Τα κυριότερα από τα κείµενα αυτά είναι τα ακόλουθα (πιο αναλυτική παρουσίαση φαίνεται στο Παράρτηµα Ι) 5 : ΚAN 625/1983, ΚAN 1890/1984, KAN 2236/1995, ΚAN 736/1996, ΚΑΝ 0701/1997, ΚAN 2422/2001, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 230/83, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 391/96, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 21/99, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 22/99, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 23/99, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 24/99, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 647/00, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 353/01, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 358/02, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 269/03, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 1229/03, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 1230/03, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 905/05, ΑΠΟΦ ΣΥΜΒ 971/06, ΑΠΟΦ 639/79, ΑΠΟΦ 3632/93, ΑΠΟΦ 3632/93, ΑΠΟΦ 181/98, ΑΠΟΦ 280/99, ΑΠΟΦ 546/01, ΑΠΟΦ 17/2006, ΑΠΟΦ 770/06, ΑΠΟΦ 394/07, Ο 73/238, Ο 77/706, Ο 78/170, Ο 96/57, Ο 99/280, Ο 99/566, Ο 2000/55, Ο 2001/77 6, 2001/78/ΕΚ, Ο 92/75, Ο 78/170, Ο 79/531, Ο 85/337, Ο 2001/42, Ο. 02/91, Ο 2003/30, Ο 2003/87, Ο 2005/32, Ο 2003/66, Ο 2006/80, Ο 90/377, Ο 92/43 7, Ο 93/76, Ο 96/03, Ο 96/61, Ο 96/92 8, Ο 2003/87, Ο 2002/31, Ψήφισµα του 5 Πηγή: Ιστοσελίδα Υπουργείου Ανάπτυξης, Εθνικό Πληροφοριακό Σύστηµα Ενέργειας, Ιούλιος Η Οδηγία 2001/77/ΕΚ ρητώς αναφέρεται σε συστήµατα στήριξης των ΑΠΕ και αποδέχεται το ενδεχόµενο αυτά να τίθενται περιοριστικά ως προς το ελεύθερο εµπόριο, αλλά εν πάσει περιπτώσει συµβάλλουν στην επίτευξη της προστασίας του περιβάλλοντος (Μιχελής, 2005). Υπήρξε φυσική κατάληξη των διαβουλεύσεων που έγιναν µεταξύ όλων των ενδιαφεροµένων παραγόντων και µέσα από τους προβληµατισµούς που προκάλεσαν η Πράσινη και η Λευκή Βίβλος (Τσοκανάς, 2004, σελ. 187). 7 Η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ είναι γνωστή και ως Οδηγία «Natura 2000» και µε αυτήν «επιχειρείται η δηµιουργία ενός οικολογικού δικτύου προστατευόµενων περιοχών στον ευρωπαϊκό χώρο, µε βασική φιλοδοξία τη διαχρονική διασφάλιση της (κοινής) ευρωπαϊκής φυσικής κληρονοµιάς» (Χαϊνταρλής, 2007, σελ. 11). 8 Η Οδηγία 96/92 αφορά, ουσιαστικά, στις διαδικασίες για την απελευθέρωση της ηλεκτρικής ενέργειας (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 205). 19

20 Συµβουλίου/72, Ψήφισµα του Συµβουλίου/75, Ψήφισµα του Συµβουλίου/80, Ψήφισµα του Συµβουλίου/85, Ψήφισµα του Συµβουλίου/92, Ψήφισµα του Συµβουλίου/96, Ψήφισµα του Συµβουλίου της 8ης Ιουλίου 1996 σχετικά µε τη Λευκή Βίβλο, Ψήφισµα του Συµβουλίου/98, Ψήφισµα του Συµβουλίου/99, Τελική Πράξη/94, Τελική πράξη της ιάσκεψης του Ευρωπαϊκού Χάρτη Ενέργειας, Τελική Πράξη/94, Τελική Πράξη/98, Σύσταση 389Χ0439, Σύσταση 390Χ0439, Σύσταση 390Χ0438, Σύσταση 381Χ0339. Πέρα από τα πιο πάνω νοµικά θεσπίσµατα, ιδιαίτερη µνεία πρέπει να γίνει και σε άλλα κείµενα, τα οποία επηρεάζουν µε καθοριστικό τρόπο τις κοινοτικές πολιτικές στους τοµείς της προστασίας του περιβάλλοντος και της αειφόρου ενεργειακής διαχείρισης. Πράσινη Βίβλος «Μια Ενεργειακή Πολιτική για την Ευρωπαϊκή Ένωση» Το συγκεκριµένο κείµενο έθεσε τους µακρόπνοους στόχους και τις γενικές κατευθυντήριες γραµµές για την κοινοτική ενεργειακή πολιτική. Οι βασικοί άξονες των προβληµατισµών της Πράσινης Βίβλου για την ενέργεια είναι οι εξής (Μητούλα, Στεφάνου, 2002, σελ. 93): Η κάλυψη των αναγκών σε ενέργεια, για τα άτοµα και τις επιχειρήσεις, στο ελάχιστο δυνατό κόστος. Η εξασφάλιση, σε µακροχρόνιο ορίζοντα, του οµαλού εφοδιασµού των χωρών µε ενέργεια. Η προστασία του περιβάλλοντος. Λευκή Βίβλος για την Ενέργεια Στο κείµενο αυτό επαναδιατυπώνονται οι στόχοι οι οποίοι είχαν τεθεί µε την Πράσινη Βίβλο και εξειδικεύονται εντασσόµενοι στην οικονοµική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πιο συγκεκριµένα, η στοχοθεσία της Λευκής Βίβλου για την Ενέργεια περιλαµβάνει τα ακόλουθα ζητήµατα (ο.π., σελ. 95): Η ολοκλήρωση της ενιαίας αγοράς. Η οικονοµική και κοινωνική συνοχή. Ο περιορισµός του δηµοσίου τοµέα στα πλαίσια δράσης που άπτονται της προστασίας του κοινού συµφέροντος και της ευηµερίας των πολιτών. Η βιώσιµη και αειφόρος ανάπτυξη. Η προστασία του καταναλωτή. Ευρωπαϊκός Χάρτης Ενέργειας Το κείµενο αυτό αποτελεί εξειδίκευση των στόχων της ενεργειακής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι οποίοι θα ήταν δυνατόν να συνοψισθούν στα εξής (ο.π., σελ. 96): 20

21 Η επίτευξη υψηλού επιπέδου ασφάλειας κατά τον οµαλό εφοδιασµό της ένωσης µε ενέργεια, σε µακρύ χρονικό ορίζοντα. Ο εκσυγχρονισµός των ενεργειακών πολιτικών των σε µεταβατική φάση ευρισκοµένων χωρών και η αποτελεσµατικότερη χρήση της ενέργειας. Η προστασία του περιβάλλοντος σε όλες τις φάσεις της παραγωγής, µεταφοράς και κατανάλωσης της ενέργειας. Η απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας και η κατάργηση των περιοριστικών µέτρων, σε θεσµικό επίπεδο. Η εξασφάλιση της απρόσκοπτης µεταφοράς της ενέργειας. Η προώθηση των άµεσων επενδύσεων και η λήψη κατάλληλων µέτρων για τη διατήρηση ασφάλειας, όσον αφορά στις ξένες επενδύσεις. 5 ο Πρόγραµµα ράσης για το Περιβάλλον Το 5 ο Πρόγραµµα ράσης για το Περιβάλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης περιλαµβάνει δράσεις οι οποίοι κινούνται στους εξής κύριους άξονες (Σαρδιανού, σελ. 73): Η µεταβολή του κλίµατος και η καταστροφή της στοιβάδας του Όζοντος. Η οξίνιση και η ποιότητα του αέρα. Η προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας. Η διαχείριση των υδάτινων πόρων. Η βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος. Η προστασία των παράκτιων ζωνών. Η διαχείριση των αστικών και των επικίνδυνων αποβλήτων. 6 ο Πρόγραµµα ράσης για το Περιβάλλον (Μητούλα, 2006, σελ. 9) Το επικαιροποιηµένο 6 ο Πρόγραµµα ράσης για το Περιβάλλον θέτει τους στόχους και τις προτεραιότητες, για την περίοδο έως το 2010, στα πλαίσια της αντιµετώπισης περιβαλλοντικών προβληµάτων σε σχέση µε τη δηµόσια υγεία, τη διαχείριση των φυσικών πόρων και των αποβλήτων, τη βιοποικιλότητα κ.ά.. Παράλληλα, η στοχοθεσία του 6 ου Προγράµµατος ράσης για το Περιβάλλον περιλαµβάνει τα ακόλουθα: Βελτίωση της εφαρµογής της περιβαλλοντικής νοµοθεσίας. Συνεργασία µε την αγορά και τους πολίτες. Περαιτέρω βελτίωση της ενσωµάτωσης των περιβαλλοντικών παραµέτρων σε ευρύτερες κοινοτικές πολιτικές. 21

22 Ακόµη, η διαµόρφωση µιας «οικολογικής αγοράς προϊόντων» αποτελεί βασική επιδίωξη, όπως επίσης η παρακολούθηση της εφαρµογής της σχετικής κοινοτικής νοµοθεσίας και η σύνταξη και τακτική ενηµέρωση πίνακα αποτελεσµάτων. Εθνικό θεσµικό πλαίσιο: Σύνταγµα-Νόµοι-Προεδρικά ιατάγµατα-υπουργικές Αποφάσεις-Λοιπές Αποφάσεις της ιοίκησης Το εθνικό θεσµικό πλαίσιο αποτελεί το άµεσο νοµικό εργαλείο άσκησης πολιτικής στον τοµέα της ενέργειας, αλλά και γενικότερων πολιτικών που κινούνται στις κατευθυντήριες γραµµές της βιωσιµότητας. Τα σηµαντικότερα κείµενα του εθνικού θεσµικού πλαισίου στους τοµείς αυτούς είναι τα εξής: Σύνταγµα της Ελλάδας Άρθρο 24 Το ισχύον Σύνταγµα της Ελλάδας αναφέρει στο Άρθρο 24, παρ. 1, ότι «Η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωµα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά µέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας. Νόµος ορίζει τα σχετικά µε την προστασία των δασών και των δασικών εκτάσεων. Η σύνταξη δασολογίου συνιστά υποχρέωση του Κράτους. Απαγορεύεται η µεταβολή του προορισµού των δασών και των δασικών εκτάσεων, εκτός αν προέχει για την Εθνική Οικονοµία η αγροτική εκµετάλλευση ή άλλη τους χρήση, που την επιβάλλει το δηµόσιο συµφέρον». Είναι εµφανής η πρόθεση του συνταγµατικού νοµοθέτη, στα αναφερθέντα εδάφια, να αποτυπώσει τη διφυή νοµική φύση της προστασίας του περιβάλλοντος ως ατοµικού αλλά και κοινωνικού δικαιώµατος, αλλά και η προσπάθεια συγκερασµού των αναγκών για διαφύλαξη του περιβάλλοντος, αλλά και για εξυπηρέτηση του στόχου της οικονοµικής ανάπτυξης. Όσον αφορά στη διάκριση µεταξύ των προληπτικών και κατασταλτικών µέτρων για τη διαφύλαξη του περιβάλλοντος, τα µεν πρώτα µπορεί να είναι είτε κανονιστικά, δηλαδή να έχουν τη µορφή νόµων οι οποίοι ψηφίζονται από τη Βουλή ή κανονιστικών πράξεων της διοίκησης, είτε αυστηρά διοικητικά, (στις περιπτώσεις όπου οι αρµοδιότητες των διοικητικών αρχών τους παρέχουν τη δυνατότητα να λαµβάνουν µέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος), τα δε δεύτερα περιλαµβάνουν την επιβολή διοικητικών, αστικών ή ποινικών κυρώσεων (ο.π., σελ. 61). Στις επόµενες παραγράφους του Άρθρου 24, υπάρχουν συνταγµατικές αναφορές στη χωροταξική αναδιάρθρωση της Χώρας και σε θέµατα πολεοδοµίας και οικιστικής οργάνωσης. Ακόµη, στην παράγραφο 6 γίνεται αναφορά στα µνηµεία, τις παραδοσιακές 22

23 περιοχές και τα παραδοσιακά στοιχεία, η προστασία των οποίων αποτελεί αρµοδιότητα του Κράτους, µε τα αναγκαία για το σκοπό αυτό περιοριστικά µέτρα να ρυθµίζονται µε Νόµο. Επίσης, µε ερµηνευτική δήλωση προσδιορίζεται πως «Ως δάσος ή δασικό οικοσύστηµα νοείται το οργανικό σύνολο άγριων φυτών µε ξυλώδη κορµό πάνω στην αναγκαία επιφάνεια του εδάφους, τα οποία, µαζί µε την εκεί συνυπάρχουσα χλωρίδα και πανίδα, αποτελούν µέσω της αµοιβαίας αλληλεξάρτησης και αλληλοεπίδρασής τους, ιδιαίτερη βιοκοινότητα (δασοβιοκοινότητα) και ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον (δασογενές). ασική έκταση υπάρχει όταν στο παραπάνω σύνολο η άγρια ξυλώδης βλάστηση, υψηλή ή θαµνώδης, είναι αραιά». Οι ιδιαίτερες συνταγµατικές επιταγές και προβλέψεις για την προστασία του περιβάλλοντος εδράζονται και βρίσκονται σε άµεση συνάφεια µε άλλα θεµελιώδη άρθρα του Συντάγµατος, όπως είναι τα ακόλουθα: Άρθρο 2 Το Άρθρο 2, παρ. 1 του Συντάγµατος προβλέπει ότι «Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Άρθρο 5 Στο Άρθρο 5, παρ. 1 αναφέρεται πως «Καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη». Άρθρο 17 Το Άρθρο 17, παρ. 1 προβλέπει πως «Η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώµατα όµως που απορρέουν από αυτή δεν µπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συµφέροντος». Άρθρο 18 Το Άρθρο 18 προβλέπει πως µε Νόµο ρυθµίζεται η ιδιοκτησία και η διάθεση του ορυκτού πλούτου, των αρχαιολογικών χώρων και των υδάτων, η διαχείριση και η εκµετάλλευση λιµνοθαλασσών και λιµνών, ο αναδασµός αγροτικών εκτάσεων για επωφελέστερη εκµετάλλευση του εδάφους και η απαιτούµενη από ιδιαίτερες περιστάσεις στέρηση (µε αντάλλαγµα) της ελεύθερης χρήσης και κάρπωσης της ιδιοκτησίας και η αναγκαστική συνένωση οικοπέδων, εφόσον η αυτοτελής οικοδόµηση κάποιου από αυτά δεν ανταποκρίνεται στους ισχύοντες όρους δόµησης (ο.π., σελ. 62). Άρθρο 21 Στο Άρθρο 21, παρ. 3 θεµελιώνεται η αρµοδιότητα του Κράτους να µεριµνά για την υγεία των πολιτών. 23

24 Άρθρο 102 Στο Άρθρο 102, παρ. 1 αναφέρεται πως «Η διοίκηση των τοπικών υποθέσεων ανήκει στους οργανισµούς τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου και δεύτερου βαθµού» και πως «Με νόµο µπορεί να ανατίθεται στους οργανισµούς τοπικής αυτοδιοίκησης η άσκηση αρµοδιοτήτων που συνιστούν αποστολή του Κράτους». Στο Άρθρο αυτό θεµελιώνεται η συµβολή της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, πέραν όλων των άλλων θεµάτων, στην προστασία του περιβάλλοντος, στα χωρικά όρια ευθύνης κάθε Οργανισµού Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Άρθρο 106 Στο Άρθρο 106, παρ. 1 αναφέρεται πως «Για την εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και την προστασία του γενικού συµφέροντος το Κράτος προγραµµατίζει και συντονίζει την οικονοµική δραστηριότητα στη Χώρα, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την οικονοµική ανάπτυξη όλων των τοµέων της εθνικής οικονοµίας. Λαµβάνει τα επιβαλλόµενα µέτρα για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, από την ατµόσφαιρα και τα υπόγεια ή υποθαλάσσια κοιτάσµατα, για την προώθηση της περιφερειακής ανάπτυξης και την προαγωγή ιδίως της οικονοµίας των ορεινών, νησιωτικών και παραµεθόριων περιοχών». Άρθρο 117 Στο Άρθρο 117, παρ. 3 κατοχυρώνεται πως «ηµόσια ή ιδιωτικά δάση και δασικές εκτάσεις που καταστράφηκαν ή καταστρέφονται από πυρκαγιά ή που µε άλλο τρόπο αποψιλώθηκαν ή αποψιλώνονται δεν αποβάλλουν για το λόγο αυτό το χαρακτήρα που είχαν πριν καταστραφούν, κηρύσσονται υποχρεωτικά αναδασωτέες και αποκλείεται να διατεθούν για άλλο προορισµό». Με τις πιο πάνω διατάξεις του Συντάγµατος, το περιβάλλον προσδιορίζεται ως φυσικό έννοµο αγαθό και δίδεται στην Πολιτεία η αρµοδιότητα της λήψης µέτρων για τον περιορισµό της οικονοµικής δραστηριότητας, ώστε να µην θίγεται η ακεραιότητα και η ποιότητά του. Περαιτέρω, ο κοινός νοµοθέτης έχει θεσπίσει σειρά κειµένων, τα οποία βρίσκουν εφαρµογή στα πεδία της διαχείρισης της ενέργειας και της προστασίας του περιβάλλοντος. Τα κυριότερα από αυτά είναι τα ακόλουθα: Ν.1650/1986 Νόµος 1650/1986 (ΦΕΚ 160/Α /15/ ), Για την Προστασία του Περιβάλλοντος (όπως τροποποιηµένος ισχύει). Σκοπός του Νόµου είναι, όπως αναφέρεται στο Κεφάλαιο Α (Βασικές έννοιες), στο Άρθρο 1, παρ. 1 «η θέσπιση θεµελιωδών κανόνων και την καθιέρωση κριτηρίων και µηχανισµών για την προστασία του περιβάλλοντος, έτσι ώστε ο άνθρωπος, ως άτοµο και ως 24

25 µέλος κοινωνικού συνόλου, να ζει σε ένα υψηλής ποιότητας περιβάλλον, µέσα στο οποίο να προστατεύεται η υγεία του και να ευνοείται η ανάπτυξη της προσωπικότητάς του». Στη συνέχεια της παραγράφου, µε ιδιαίτερης σηµασίας αναγωγές στο ρόλο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, αναφέρεται πως «Η προστασία του περιβάλλοντος, θεµελιώδες και αναπόσπαστο µέρος της πολιτιστικής και αναπτυξιακής διαδικασίας και πολιτικής, υλοποιείται κύρια µέσα από το δηµοκρατικό προγραµµατισµό». Στην επόµενη παράγραφο του Άρθρου 1 εξειδικεύονται οι βασικοί στόχοι του Νόµου, οι οποίοι είναι οι ακόλουθοι: Η αποτροπή της ρύπανσης και γενικότερα της υποβάθµισης του περιβάλλοντος και η λήψη όλων των αναγκαίων, για το σκοπό αυτό, προληπτικών µέτρων. Η διασφάλιση της ανθρώπινης υγείας από τις διάφορες µορφές υποβάθµισης του περιβάλλοντος και ειδικότερα από τη ρύπανση και τις οχλήσεις. Η προώθηση της ισόρροπης ανάπτυξης του εθνικού χώρου συνολικά και των επί µέρους γεωγραφικών και οικιστικών ενοτήτων του και µέσα από την ορθολογική διαχείριση του περιβάλλοντος. Η διασφάλιση της δυνατότητας ανανέωσης των φυσικών πόρων και η ορθολογική αξιοποίηση των µη ανανεώσιµων ή σπάνιων σε σχέση µε τις τωρινές και τις µελλοντικές ανάγκες και µε κριτήριο την προστασία του περιβάλλοντος. Η διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας των φυσικών οικοσυστηµάτων και η διασφάλιση της αναπαραγωγικής τους ικανότητας. Η αποκατάσταση του περιβάλλοντος. Στο Κεφάλαιο Β του Νόµου ρυθµίζονται θέµατα προστασίας του περιβάλλοντος από έργα και δραστηριότητες. Ειδικότερα, προσδιορίζονται κατηγορίες έργων και δραστηριοτήτων αναλόγως των επιπτώσεων που αυτά προκαλούν στο περιβάλλον (Άρθρο 3), καθορίζονται οι διαδικασίες έγκρισης περιβαλλοντικών όρων (Άρθρο 4), περιγράφεται το περιεχόµενο και η δηµοσιότητα των Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Άρθρο 5) και ρυθµίζονται ζητήµατα που σχετίζονται µε τον έλεγχο τήρησης των περιβαλλοντικών όρων και ανταποδοτικά τέλη (Άρθρο 6). Το Κεφάλαιο Γ του Νόµου αναφέρεται στην προστασία του περιβάλλοντος από τη ρύπανση. Συγκεκριµένα, ρυθµίζονται θέµατα καθορισµού της ποιότητας της ατµόσφαιρας, (θέσπιση δεικτών και οριακών τιµών) και δικτύου παρακολούθησης, (Άρθρο 7), προσδιορίζονται µέτρα για την προστασία της ατµόσφαιρας (Άρθρο 8), καθορίζονται αντίστοιχα ζητήµατα σχετικά µε την ποιότητα των νερών και δικτύου παρακολούθησης (Άρθρο 9) και προσδιορίζονται µέτρα για την προστασία των νερών (Άρθρο 10) και του 25

26 εδάφους (Άρθρο 10). Το Άρθρο 12 αναφέρεται στα στερεά απόβλητα, το Άρθρο 13 αναφέρεται στη συσκευασία προϊόντων, στην επιβάρυνση προϊόντων και στα απόβλητα από µέσα µεταφοράς, το Άρθρο 14 αναφέρεται στην προστασία από το θόρυβο, το Άρθρο 15 αφορά στις επικίνδυνες ουσίες και παρασκευάσµατα, το Άρθρο 16 ρυθµίζει ζητήµατα παρακολούθησης των φυσικών αποδεκτών και λειτουργίας και συντήρησης εγκαταστάσεων επεξεργασίας αποβλήτων και το Άρθρο 17 αναφέρεται στα µέσα προστασίας από τη ραδιενέργεια. Το Κεφάλαιο του Νόµου περιέχει διατάξεις οι οποίες αφορούν την προστασία της φύσης και του τοπίου. Ειδικότερα, το Άρθρο 18 προσδιορίζει το αντικείµενο προστασίας και διατήρησης, το Άρθρο 19 καθορίζει τα κριτήρια χαρακτηρισµού και τις αρχές προστασίας, το Άρθρο 20 αναφέρεται στην προστασία και διατήρηση των ειδών της αυτοφυούς χλωρίδας και της άγριας πανίδας, το Άρθρο 21 ρυθµίζει θέµατα χαρακτηρισµού περιοχών, στοιχείων ή συνόλων της φύσης και του τοπίου, ενώ το Άρθρο 22 αναφέρεται σε οικονοµικές ρυθµίσεις. Το Κεφάλαιο Ε του Νόµου ρυθµίζει ζητήµατα τα οποία άπτονται των ζωνών ειδικών περιβαλλοντικών ενισχύσεων και των ζωνών ανάπτυξης παραγωγικών δραστηριοτήτων. Συγκεκριµένα, το Άρθρο 23 αναφέρεται στις Ζώνες Ειδικών Περιβαλλοντικών Ενισχύσεων και το Άρθρο 24 αναφέρεται Περιοχές Οργανωµένης Ανάπτυξης Παραγωγικών ραστηριοτήτων. Το Κεφάλαιο ΣΤ του Νόµου αφορά στις υπηρεσίες περιβάλλοντος. Ειδικότερα, το Άρθρο 25 αναφέρεται στον Ενιαίο Φορέα Περιβάλλοντος, το Άρθρο 26 αφορά στα Κλιµάκια Ελέγχου Ποιότητας Περιβάλλοντος και το Άρθρο 27 ρυθµίζει θέµατα µεταβίβασης αρµοδιοτήτων στον Νοµάρχη. Το Κεφάλαιο Ζ του Νόµου καθορίζει τα ύψη των κυρώσεων και την αστική ευθύνη για τις περιπτώσεις πρόκλησης ρύπανσης ή άλλης µορφής υποβάθµισης του περιβάλλοντος. Συγκεκριµένα, το Άρθρο 28 καθορίζει τις ποινικές κυρώσεις, το Άρθρο 29 αποδίδει την αστική ευθύνη, ενώ το Άρθρο 30 καθορίζει τις διοικητικές κυρώσεις (επιβαλλόµενα πρόστιµα). Το Άρθρο 31 περιέχει τροποποιήσεις άλλων διατάξεων, ενώ το κείµενο του Νόµου ολοκληρώνεται µε το Άρθρο 32, το οποίο περιέχει µεταβατικές διατάξεις. Ν.2742/1999 Νόµος 2742/1999 (ΦΕΚ 207/Α / ), Χωροταξικός Σχεδιασµός και Αειφόρος Ανάπτυξη και Άλλες ιατάξεις. Σκοπός του Νόµου είναι, όπως αναφέρεται στο Κεφάλαιο Α («Στόχοι και κατευθυντήριες αρχές του χωροταξικού σχεδιασµού»), στο Άρθρο 1, «η θέσπιση θεµελιωδών αρχών και η θεσµοθέτηση σύγχρονων οργάνων, διαδικασιών και µέσων άσκησης χωροταξικού 26

27 σχεδιασµού που προωθούν την αειφόρο και ισόρροπη ανάπτυξη, κατοχυρώνουν την παραγωγική και κοινωνική συνοχή, διασφαλίζουν την προστασία του περιβάλλοντος στο σύνολο του εθνικού χώρου και στις επιµέρους ενότητές του και ενισχύουν τη θέση της χώρας στο διεθνές και ευρωπαϊκό πλαίσιο». Στο Άρθρο 2 προσδιορίζονται οι στόχοι και οι αρχές του χωροταξικού σχεδιασµού. Το Κεφάλαιο Β («Όργανα του χωροταξικού σχεδιασµού») ξεκινά µε το Άρθρο 3, το οποίο αναφέρεται στην Επιτροπή Συντονισµού της Κυβερνητικής Πολιτικής στον τοµέα του Χωροταξικού Σχεδιασµού και της Αειφόρου Ανάπτυξης. Ακολούθως, στο Άρθρο 4, ρυθµίζονται θέµατα του Εθνικού Συµβουλίου Χωροταξικού Σχεδιασµού και Αειφόρου Ανάπτυξης, ενώ στο Άρθρο 5 καθορίζονται οι αρµοδιότητες του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων. Το Κεφάλαιο Γ («Μέσα χωροταξικού σχεδιασµού») περιλαµβάνει το Άρθρο 6, το οποίο περιγράφει το Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασµού και Αειφόρου Ανάπτυξης, το Άρθρο 7, το οποίο προσδιορίζει τα Ειδικά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασµού και Αειφόρου Ανάπτυξης, το Άρθρο 8 το οποίο καθορίζει τα Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασµού και Αειφόρου Ανάπτυξης και το Άρθρο 9 το οποίο προσδιορίζει τις συνέπειες της έγκρισης των Πλαισίων Χωροταξικού Σχεδιασµού και Αειφόρου Ανάπτυξης. Το Κεφάλαιο («Μηχανισµοί εφαρµογής, ελέγχου και υποστήριξης του χωροταξικού σχεδιασµού») περιλαµβάνει το Άρθρο 10, το οποίο χαρακτηρίζει και οριοθετεί τις Περιοχές Οργανωµένης Ανάπτυξης Παραγωγικών ραστηριοτήτων, το Άρθρο 11, το οποίο καθορίζει τις Περιοχές Ειδικών Χωρικών Παρεµβάσεων, το Άρθρο 12, το οποίο αναφέρεται στα Σχέδια Ολοκληρωµένων Αστικών Παρεµβάσεων, το Άρθρο 13, το οποίο προσδιορίζει τους χρηµατοδοτικούς µηχανισµούς του χωροταξικού σχεδιασµού και το Άρθρο 14, το οποίο αφορά στο Εθνικό ίκτυο Πληροφοριών για το Χωροταξικό Σχεδιασµό. Το Κεφάλαιο Ε («ιοίκηση και διαχείριση προστατευοµένων περιοχών») ξεκινά µε το Άρθρο 15, το οποίο προσδιορίζει τη νοµική προσωπικότητα, την οργάνωση και τις αρµοδιότητες των νοµικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου που θα ενεργούν ως φορείς διαχείρισης των προστατευοµένων περιοχών. Στο Άρθρο 16 αναφέρονται τροποποιήσεις και συµπληρώσεις επί του Ν.1650/1986 και το Άρθρο 17 αναφέρει συµπλήρωση αρµοδιοτήτων της Επιτροπής «Φύση 2000». Το Κεφάλαιο ΣΤ αποτελείται από το Άρθρο 18, το οποίο περιλαµβάνει µεταβατικές και καταργούµενες διατάξεις. Από τα υπόλοιπα Άρθρα του Νόµου, ενδιαφέρον παρουσιάζουν, το Άρθρο 21 («Καθορισµός ορίων ζωνών προστασίας του όρους Αιγάλεω, καθώς και των χρήσεων και 27

28 όρων δόµησης σε αυτές-καθορισµός ειδικών χρήσεων και όρων δόµησης ζωνών στην περιφέρεια του ορεινού όγκου»), το Άρθρο 24 («Ίδρυση Εθνικού Κέντρου Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης»), το Άρθρο 25 («Αποκατάσταση περιβάλλοντος ανενεργών λατοµείων στο Νοµό Αττικής»), το Άρθρο 27 («Τροποποίηση του Άρθρου 25 του Ν.1337/1983») και το Άρθρο 28 («Ρύθµιση θεµάτων ζωνών ενεργού πολεοδοµίας»). Άλλα θεσπίσµατα µε εφαρµογή σε ζητήµατα αειφορίας είναι τα ακόλουθα (πιο αναλυτική παρουσίαση φαίνεται στο Παράρτηµα ΙΙ) 9 : Ν.743/1977, Ν.1475/ , Ν.1559/ , Ν.2052/1992, Ν.2205/1994, N.22444/1994, Ν.2289/1995, Ν.2364/1995, Ν.2647/ , Ν.2773/1999, Ν.2837/2000, Ν.2854/2000, Ν.2860/2000, Ν.2941/2001, Ν.3017/2002, Ν.3175/2003, Ν.3208/2003, Ν.3299/2004, Ν.3316/2005, Ν.3325/2005, Ν.3438/2006, Ν.3468/2006, Ν.3481/2006, Ν.3541/2007, Π 420/1987, Π 327/1992, Π 335/1993, Π 180/1994, Π 274/2000, Π 328/2000, Π 22/2002, Π 78/2006, Π 51/2007, Π 59/2007, Π 60/2007, Τελική Πράξη/03, ΥΑ 692//1990, ΥΑ 103//1993, ΥΑ Α3-//1999/, ΥΑ 6///1999 /, ΥΑ 613/2002, ΥΑ 3/2003, ΥΑ 6/2003, ΥΑ 6/2003, ΥΑ 137//2003, ΥΑ 649/2003, ΥΑ Φ90/2004, ΥΑ Φ90//2004/, ΥΑ 761//2004/, ΚΥΑ 6/Φ1/οικ.19500/ (ΦΕΚ 1671/Β ), ΚΥΑ οικ /ευπε/υπεχω Ε/ (ΦΕΚ 663/Β ), ΚΥΑ οικ /ευπε/υπεχω Ε/ (ΦΕΚ 663/Β ), ΚΥΑ οικ /ευπε/υπεχω Ε/ (ΦΕΚ 1225/Β 05/092006), ΠΥΣ 13/2006/, ΥΑ 13//2006, ΥΑ 5///2006, ΥΑ Φ1//2006/, ΥΑ 1///2006, ΥΑ 6/Φ1/οικ.18359/ (ΦΕΚ 1442/Β ), ΥΑ Η.Π//2007/, ΥΑ 2174/2007, ΥΑ Α7//2007, ΥΑ 5///2007, ΥΑ 6/Φ1/οικ.1725/25/01/2007 (ΦΕΚ 148/Β ), ΥΑ 6/Φ1/οικ.5707/ (ΦΕΚ 448/Β ), 9 Πηγές: 1)Ζαραγκούλιας Ν., Περιβάλλον, Κάρτα Ελέγχου Καυσαερίων, σελ. 49, Εκδόσεις Ζήτα, Αθήνα, 1995, 2)Ιστοσελίδα Υπουργείου Ανάπτυξης, Εθνικό Πληροφοριακό Σύστηµα Ενέργειας, Ιούλιος 2007, 3)Ιστοσελίδα Ανώνυµης Εταιρείας «ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Α.Ε.», Ιούλιος Ο Ν.1475/1984 είναι ο πρώτος εθνικός νόµος που αφορά σε θέµατα σχετικά µε τις ΑΠΕ, αν και όχι µε όλες τις µορφές, αλλά συγκεκριµένα µε τη γεωθερµική ενέργεια και προσπαθεί να δώσει τους πρώτους σχετικούς ορισµούς και τις βασικές διατάξεις σχετικά µε τα δικαιώµατα αναζήτησης, έρευνας και εκµετάλλευσης του γεωθερµικού δυναµικού, καθώς και εκµίσθωσης γεωθερµικών πηγών. Θεωρείται αρκετά πρωτοπόρο κείµενο για τη χώρα, την εποχή εκείνη (Τσοκανάς, 2004, σελ. 185). 11 Ο Ν.1559/1985 αποτελεί την πρώτη νοµοθετική προσπάθεια ανάπτυξης ΑΠΕ στη χώρα µε τη χορήγηση της δυνατότητας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ σε αυτοπαραγωγούς, ιδιώτες και ΟΤΑ, που δικαιούνται την παραγωγή ενέργειας έως το τριπλάσιο της ισχύος των εγκαταστάσεων και την πώληση του επιπλέον ποσού ενέργειας στην ΕΗ. Ωστόσο, µε το εν λόγω κείµενο η ουσιαστική προώθηση των ΑΠΕ υπήρξε ελάχιστη, καθώς καθορίστηκε χαµηλότατη τιµή πώλησης της παραγόµενης ενέργειας και το περιθώριο κέρδους ήταν χαµηλότατο (Τσοκανάς, ο.π.). 12 Ο Ν.2647/1998 περιλαµβάνει σηµαντικές διατάξεις σχετικά µε τις αρµοδιότητες του Υπουργού Ανάπτυξης για την παραγωγή ενέργειας που µεταβιβάζονται στις Περιφέρειες. Αυτές είναι, κυρίως, οι εξής: 1)Η χορήγηση αδειών εγκατάστασης, λειτουργίας και επέκτασης ή ανανέωσης σταθµών ηλεκτροπαραγωγής µε χρήση ΑΠΕ, 2)Η χορήγηση αδειών χρήσης νερού σε περιπτώσεις ΜΥΗΣ και η χορήγηση ενιαίων αδειών χρήσης νερού και εκτέλεσης έργου αξιοποίησης υδατικών πόρων, 3)Η εκµίσθωση γεωθερµικού πεδίου χαµηλής ενθαλπίας και 4)Η επιβολή κυρώσεων σε σταθµούς ηλεκτροπαραγωγής. 28

29 ΥΑ 6/Φ1/οικ.13310/ (ΦΕΚ 1153/Β / ), ΥΑ 6/Φ1/οικ.14610/ (ΦΕΚ 1223/Β ), ΑΠΟΦ 99///2006, ΑΠΟΦ 25-//2007, ΑΠ26/2005, Αριθ. 5/ΗΛ/Β/Φ1/οικ Ως ένα γενικό σχόλιο από την παράθεση και ανάλυση των νοµικών κειµένων που σχετίζονται µε τα θέµατα της ενέργειας και της βιωσιµότητας, σε διεθνές, κοινοτικό και εθνικό επίπεδο, θα µπορούσε να υποστηριχθεί πως το πλήθος του παραχθέντος υλικού, η πληρότητα των επιµέρους τοµέων που καλύπτονται και η ευρύτητα των διοικητικών µηχανισµών και οργάνων που εµπλέκονται σε αυτά είναι χαρακτηριστικά της υψηλής προτεραιότητας η οποία αποδίδεται σε αυτά και στη διαχείρισή τους. Συνεπώς, η ανάλυση και η σύνδεσή τους µε τη διοικητική, οικονοµική και κοινωνική λειτουργία της Περιφέρειας Ηπείρου προσφέρει ένα λαµπρό πεδίο εξαγωγής εξαιρετικά χρήσιµων συµπερασµάτων. 29

30 2 ο Κεφάλαιο: Ενέργεια 2.1. Γενικά στοιχεία για την ενέργεια Η ανάλυση της έννοιας της ενέργειας, των χαρακτηριστικών της και των παρεποµένων στοιχείων µε τα οποία αυτή συνδέεται κρίνεται επιβεβληµένη, προτού εξετασθεί η διαχείρισή της στα χωρικά και διοικητικά πλαίσια της Περιφέρειας Ηπείρου. Αδιαµφισβήτητη είναι η σηµασία η οποία αποδίδεται στην έννοια της ενέργειας. Πέρα από θεµελιώδες µέγεθος της επιστήµης της Φυσικής, όπου ορίζεται ως η ικανότητα ενός συστήµατος να παράγει έργο, η ενέργεια αποτελεί τον παράγοντα εκείνον ο οποίος συντελεί στον µετασχηµατισµό της ύλης, κινεί τους µηχανισµούς της παραγωγής και επηρεάζει ή και διαµορφώνει, ακόµα, την καθηµερινότητα όλων µας (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 3). Άλλωστε, ο τεχνολογικός και υλικός, γενικότερα, πολιτισµός τον οποίον βιώνουµε, σε µεγάλο βαθµό είναι αποτέλεσµα της διαχείρισης της ενέργειας και της αξιοποίησης των ενεργειακών πηγών που κάθε φορά και σε κάθε τόπο είναι διαθέσιµες. Εποµένως, είναι καταφανής η στρατηγική σηµασία της ενέργειας στην οικονοµική και παραγωγική δραστηριότητα και, σύµφωνα και µε όσα ανεφέρθησαν στο προηγούµενο κεφάλαιο, στις δράσεις που έχουν άµεσο ή έµµεσο αντίκτυπο στο περιβάλλον και στους φυσικούς πόρους. Κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, το ζήτηµα της διαχείρισης της ενέργειας έχει εξελιχθεί σε ένα οξύ πρόβληµα µε πολλές διαφορετικές παραµέτρους και επιπτώσεις των οποίων η έκταση και η ένταση είναι δύσκολο να εκτιµηθούν. Το φαινόµενο της κατασπατάλησης και της ανορθολογικής, εν γένει, χρήσης της ενέργειας εδράζεται στις ακόλουθες αιτίες: Συνεχής αύξηση της κατά κεφαλήν κατανάλωσης ενέργειας (Καλδέλλης, 1999, σελ. 24) Η αύξηση του βιοτικού επιπέδου µιας χώρας ή περιφέρειας, του ρυθµού ανάπτυξης, της παραγωγικότητας, του κατά κεφαλήν Ακαθάριστου Εγχωρίου Προϊόντος (Α.Ε.Π.), η εκβιοµηχάνιση και άλλοι παρόµοιοι παράγοντες δρουν αυξητικά στην κατανάλωση ενέργειας. Η αντίληψη πως το επίπεδο ανάπτυξης και ο βαθµός ευηµερίας συνδέονται µε την κατανάλωση ενέργειας µε µια σχέση ευθέως ανάλογη, ήταν επί δεκαετίες παγιωµένη, τόσο στις σκέψεις των πολιτικών και των τεχνοκρατών, όσο και στην κοινή γνώµη. Μόλις τα τελευταία χρόνια, υπό το απειλητικό φάσµα της µη αντιστρεπτής υποβάθµισης του περιβάλλοντος και της εξάντλησης των φυσικών πόρων, διατυπώνονται και υιοθετούνται ιδέες, οι οποίες, απηχώντας τις αρχές της βιωσιµότητας και της αειφορίας, προβάλλουν ένα εναλλακτικό µοντέλο ανάπτυξης. Αυτό το µοντέλο βασίζεται στην εξοικονόµηση των 30

31 συµβατικών πηγών ενέργειας και στην ανάπτυξη των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας και όχι στην εντατική εκµετάλλευση των ενεργειακών πηγών. Ανοµοιοµορφία στην παγκόσµια κατανάλωση ενέργειας (ο.π., σελ. 25) Παραδοσιακά ισχυρές οικονοµικές δυνάµεις, όπως είναι οι Η.Π.Α. ή χώρες οι οποίες γνωρίζουν τα τελευταία χρόνια ραγδαία αύξηση του ρυθµού ανάπτυξής τους, όπως είναι η Κίνα, η Ινδία και η Βραζιλία, αποτελούν τους κυριότερους καταναλωτές ενέργειας. Στους αντίποδες, οι υπανάπτυκτες χώρες συµµετέχουν µε πολύ µικρότερα ποσοστά στην παγκόσµια κατανάλωση ενέργειας. Είναι, πάντως, χαρακτηριστικό και πρέπει να αναφερθεί το γεγονός πως «χώρες αναπτυσσόµενες που βρίσκονται στη φάση της εκβιοµηχάνισης και ανάπτυξης των ανέσεων της ζωής (σύγχρονες κατοικίες µε θέρµανση και κλιµατισµό, ιδιωτικής χρήσεως αυτοκίνητα κ.ά.) έχουν υψηλή εισοδηµατική ελαστικότητα ενέργειας, γι αυτό είναι αδύνατο να συνδυάσουν τη συνέχιση της ανάπτυξής τους µε τη µείωση της ενεργειακής έντασης» Παγκόσµια αύξηση του πληθυσµού (ο.π., σελ. 26) Το προφανές αποτέλεσµα της αύξησης της παγκόσµιας κατανάλωσης ενέργειας λόγω της παρατηρούµενης αύξησης του ανθρώπινου πληθυσµού έχει µια δυσάρεστη παράµετρο. Συγκεκριµένα, οι αυξητικοί ρυθµοί του πληθυσµού παρατηρούνται, ως επί το πλείστον, σε υπανάπτυκτες χώρες, στις οποίες πολύ µικρή δυνατότητα υπάρχει για µείωση της κατανάλωσης ενέργειας. Οι λόγοι αυτής της αδυναµίας πρέπει να αναζητηθούν στην ανυπαρξία αξιόπιστων δοµών και επαρκών υποδοµών και στην έλλειψη περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης λόγω ανεπαρκειών στην εκπαίδευση, την πληροφόρηση κ.ά.. Απώλειες συστηµάτων παραγωγής και µεταφοράς ενέργειας (ο.π., σελ. 27) Η µεταφορά της ενέργειας από τον τόπο παραγωγής της στον τόπο κατανάλωσής της είναι, στην πραγµατικότητα, µια σειρά µετατροπών της από µια µορφή σε άλλη. Σε κάθε φάση της διαδικασίας αυτής, ένα ποσό της ενέργειας µετατρέπεται σε θερµότητα, η οποία απελευθερώνεται στο περιβάλλον και αποτελεί απώλεια για το σύστηµα. Με άλλα λόγια, η παραγόµενη θερµότητα είναι µια υποβαθµισµένη, ως προς την ωφελιµότητά της, µορφή ενέργειας (µε την παραγωγή της αυξάνει την Εντροπία του συστήµατος, δηλαδή µειώνει την ικανότητα του συστήµατος να παράγει έργο µε την δεδοµένη ενέργεια, επειδή ένα ποσό αυτής βρίσκεται, όπως περιγράφτηκε, σε µορφή χαµηλής «ποιότητας»). Τα ποσά των απωλειών εξαρτώνται από τις µορφές στις οποίες µετατρέπεται η παραγόµενη ενέργεια (για παράδειγµα, η θερµική ενέργεια αντιστοιχεί σε µεγαλύτερες αυξήσεις της Εντροπίας από ότι η ηλεκτρική ενέργεια) και από τεχνολογικά (σχεδιαστικά, κατασκευαστικά κ.ά.) χαρακτηριστικά των υποδοµών και δικτύων παραγωγής και µεταφοράς της ενέργειας. 31

32 Μη ορθολογική χρήση της ενέργειας (ο.π., σελ. 28) Πέρα από τα ζητήµατα χρήσης της ενέργειας, τα οποία σχετίζονται µε τον βαθµό εξοικονόµησης αυτής, τα καταναλωτικά και βιοτικά πρότυπα των πολιτών, τις χρησιµοποιούµενες µεθόδους παραγωγής κ.ά., όσα αναφέρθησαν προηγουµένως υποδηλώνουν τρόπους αξιοποίησης ποσών ενέργειας, τα οποία συνήθως µένουν ανεκµετάλλευτα. Για παράδειγµα, θα µπορούσαν να αναπτυχθούν διατάξεις και συσκευές οι οποίες θα συλλέγουν την παραγόµενη θερµότητα και θα τη µετατρέπουν σε άλλη, υψηλότερης «ποιότητας» µορφή ενέργειας (π.χ. ηλεκτρική), αντί να διαφεύγει στο περιβάλλον και να αποτελεί θερµικό ρυπαντή Σύνδεση της ενέργειας µε την έννοια της βιωσιµότητας Προσεγγίζοντας το αντικείµενο της βιώσιµης ενεργειακής διαχείρισης στο χώρο της Περιφέρειας Ηπείρου, πρέπει προηγουµένως να διασαφηνισθεί η εννοιολογική διασύνδεση της ενέργειας µε τη βιωσιµότητα, σύµφωνα και µε όσα έχουν µέχρι τώρα καταγραφεί. Ολόκληρη η διαδικασία παραγωγής ενέργειας στα πλαίσια της βιοµηχανικής ανάπτυξηςκαι ιδιαιτέρως η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας µε τη χρήση συµβατικών καυσίµων (άνθρακας, πετρέλαιο κ.ά.)-είναι ένας από τους σηµαντικότερους παράγοντες µόλυνσης της ατµόσφαιρας και γενικότερης υποβάθµισης του περιβάλλοντος (Ασηµακόπουλος και Καρράς, 1991, σελ. 2). Οι εκποµπές διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) και οξειδίων του θείου (SO x ), ως αποτέλεσµα των σχετικών διαδικασιών, είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις και ευθύνονται, πέραν όλων των άλλων, για την όξυνση του «φαινοµένου του θερµοκηπίου» και της «όξινης βροχής», αντίστοιχα. Σηµειώνεται πως το «φαινόµενο του θερµοκηπίου» σχετίζεται µε την απορρόφηση της υπέρυθρης (θερµικής) ακτινοβολίας από τα µόρια του CO 2, την επανεκποµπή της προς την επιφάνεια της γης και τον εγκλωβισµό της στο σύστηµα γη-ατµόσφαιρα, µε αποτέλεσµα τη βαθµιαία αύξηση της θερµοκρασίας του πλανήτη, ενώ η «όξινη βροχή» περιγράφεται ως η δηµιουργία όξινων υδατικών διαλυµάτων, τα οποία, φτάνοντας στην επιφάνεια της γης µε τη µορφή των σταγόνων της βροχής, προκαλούν ανεπανόρθωτες φθορές στη χλωρίδα και στα µνηµεία. Εύκολα εξάγεται το συµπέρασµα πως η διαχείριση των ενεργειακών πόρων συνδέεται µε το ζήτηµα της βιωσιµότητας µέσω δύο αξόνων. Ο πρώτος άξονας αφορά αυτήν καθ εαυτήν την κατανάλωση της ενέργειας, τον τρόπο δηλαδή διαχείρισης αυτού του φυσικού πόρου, ώστε να εξασφαλίζεται ο εφοδιασµός σε ενέργεια και η ενεργειακή επάρκεια και των µελλοντικών γενεών. Ο δεύτερος άξονας αναφέρεται στην ορθολογική χρήση της ενέργειας, 32

33 ώστε να αποφεύγεται η υποβάθµιση του περιβάλλοντος (π.χ. µείωση των εκποµπών αερίων ρύπων). Παράλληλα, βέβαια, η εφαρµοζόµενη ενεργειακή πολιτική πρέπει να είναι σε συνάφεια και να εξυπηρετεί τους στόχους της εθνικής οικονοµίας κάθε κράτους (Μορφιαδάκης, 2001, σελ. 78). Στην κατεύθυνση της βιώσιµης διαχείρισης της ενέργειας έχουν ληφθεί, τα τελευταία χρόνια, πολλά µέτρα, σε διάφορα επίπεδα διοίκησης (τοπικό-περιφερειακό, εθνικό, κοινοτικό). Χαράσσονται πολιτικές και συστήνονται οργανισµοί, όργανα και υπηρεσίες (η σύσταση, στην Ελλάδα, της Ρυθµιστικής Αρχής Ενέργειας (Ρ.Α.Ε.), ως Ανεξάρτητης ιοικητικής Αρχής, µε την ιδιαίτερη θεσµική και λειτουργική θωράκιση που αυτό της προσδίδει 13, του Κέντρου Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (Κ.Α.Π.Ε.) ως εθνικού συντονιστικού κέντρου 14 «µε στόχο να αποτελέσει το βασικό συνδετικό κρίκο µεταξύ των ερευνητικών δραστηριοτήτων και των εµπορικών και βιοµηχανικών εφαρµογών των ΑΠΕ στη χώρα» (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 29) και το οποίο ανέλαβε, κατόπιν διαγωνισµού που διηνήργησε η Ρ.Α.Ε., την εκπόνηση µελέτης για τη βελτίωση της αδειοδοτικής διαδικασίας των έργων ΑΠΕ (Καµάρας et al, 2005), του Συµβουλίου Εθνικής Ενεργειακής Στρατηγικής (Σ.Ε.Ε.Σ.), της Ανώνυµης Εταιρείας «ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Α.Ε. (.Ε.Σ.Μ.Η.Ε. Α.Ε.)» (Μητούλα, 2006, σελ. 36) κ.ά.) και η λειτουργία, σε διεθνές επίπεδο, του ιεθνούς Οργανισµού Ενέργειας (International Energy Agency-I.E.A.) αποτελούν κάποιους µόνον από τους οργανισµούς αυτούς). Ιδιαιτέρως πρέπει να τονισθεί ο σχεδιασµός, η υλοποίηση και η παρακολούθηση σχετικών προγραµµάτων, µε χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις εκείνες των προγραµµάτων τα οποία εντάσσονται στα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης (ΚΠΣ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως είναι το Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Ενέργειας (ΕΠΕ) του Β ΚΠΣ ( ) (Γαβριηλίδης και Καµάρας, 2001, σελ. 72), µε το οποίο γίνεται για πρώτη φορά προσπάθεια προώθησης των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 207) και το Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Ανταγωνιστικότητας (ΕΠΑΝ) του Γ ΚΠΣ ( ) (Βασιλάκος, 2001, σελ. 65, Καµάρας et al, 2005). Η χρηµατοδότηση για την άσκηση αυτών 13 Η Ρ.Α.Ε. συστήθηκε µε το Ν.2773/1999, ο οποίος τροποποιήθηκε µε το Άρθρο 5 του Ν.2837/2000, είναι ανεξάρτητη διοικητική αρχή και έχει κυρίως γνωµοδοτικές και εισηγητικές αρµοδιότητες στον τοµέα της ενέργειας. ηµιουργήθηκε στα πλαίσια της εναρµόνισης της Ελληνικής νοµοθεσίας µε την Κοινοτική Οδηγία 96/92 και συνδυάζεται µε την πολιτική του εκσυγχρονισµού των ενεργειακών αγορών στην Ελλάδα (Πηγή: Ιστοσελίδα Ρυθµιστικής Αρχής Ενέργειας, Ιούλιος 2007). 14 Το Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ) είναι το εθνικό συντονιστικό κέντρο (Άρθρο 11, Ν.2702/1999) για τις Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), την Ορθολογική Χρήση Ενέργειας (ΟΧΕ) και την Εξοικονόµηση Ενέργειας (ΕΞΕ). Το ΚΑΠΕ ιδρύθηκε το 1987 µε το Π 375/87, είναι ΝΠΙ, τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Ανάπτυξης και έχει οικονοµική και διοικητική αυτοτέλεια (ΚΑΠΕ, Ετήσια Έκθεση 2006, σελ. 4). 33

34 των πολιτικών γίνεται από τα ιαρθρωτικά Ταµεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ενώ παράλληλα συµβάλλει και το Ταµείο Συνοχής, για έργα που αφορούν στα ιευρωπαϊκά ίκτυα Υποδοµής των Μεταφορών και Προστασίας του Περιβάλλοντος, σε χώρες των οποίων το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) είναι χαµηλότερο από το 90% του Κοινοτικού µέσου όρου (Μητούλα, 2006, σελ. 47). Στην Ελλάδα, η διαχείριση της ενέργειας και η άσκηση ενεργειακής πολιτικής γίνεται, ακόµη, µε τρόπο µάλλον συγκεντρωτικό από το Υπουργείο Ανάπτυξης, όπως αποτυπώνεται στο ιάγραµµα 1 που ακολουθεί. Υπουργείο Ανάπτυξης Γενική Γραµµατεία Ενέργειας ηµόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισµού (.Ε.Η.) ηµόσια Επιχείρηση Πετρελαίου (.Ε.Π.) Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (Κ.Ά.Π.Ε.) ηµόσια Επιχείρηση Αερίου (.ΕΠ.Α.) ιάγραµµα 1. Φορείς άσκησης ενεργειακής πολιτικής στην Ελλάδα Επιχειρώντας µια απόπειρα κωδικοποίησης των τρόπων µε τους οποίους οι διάφορες εκφάνσεις της δηµόσιας πολιτικής συµβάλλουν στη διαχείριση της ενέργειας, δηλαδή το πώς ασκείται η ενεργειακή πολιτική, και πως αυτές παρεµβαίνουν στο σύστηµα ελέγχου του περιβάλλοντος, θα µπορούσε κάποιος να σηµειώσει την ακόλουθη δέσµη τοµέων και αντικειµένων (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 11): Προστασία του περιβάλλοντος. Χωροταξία. Πολεοδοµία. Απασχόληση. 34

35 Οικονοµική πολιτική (νοµισµατική πολιτική, πιστωτική πολιτική, ενεργειακή πολιτική, βιοµηχανική πολιτική, αγροτική πολιτική, πολιτική µεταφορών, πολιτική υπηρεσιών, πολιτική επαγγελµάτων κ.ά.). Το Ελληνικό ενεργειακό σύστηµα βρίσκεται την τελευταία δεκαετία σε φάση σηµαντικών αλλαγών. Η διείσδυση του φυσικού αερίου, η κατασκευή των διευρωπαϊκών δικτύων, η προώθηση των ΑΠΕ και της εξοικονόµησης ενέργειας και τέλος η απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας αποτελούν τα νέα δεδοµένα του. Σηµαντικές είναι οι επιπτώσεις των νέων αυτών δεδοµένων στην ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασµού της χώρας, στη µείωση της εξάρτησής της από το εισαγόµενο πετρέλαιο, µε όλα τα συνεπαγόµενα οφέλη στην εθνική οικονοµία, στην εξοικονόµηση µη ανανεούµενων ενεργειακών πόρων, στην αύξηση της αποδοτικότητας των διαδικασιών παραγωγής, µετατροπής, µεταφοράς, διανοµής και κατανάλωσης ενέργειας, στην προστασία του περιβάλλοντος και τέλος στην βελτίωση των παρεχοµένων υπηρεσιών στους καταναλωτές Πηγές ενέργειας Η µελέτη της ενεργειακής διαχείρισης σε υπερεθνικό, εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο, όπως στην συγκεκριµένη εργασία εξετάζεται η περίπτωση της Περιφέρειας Ηπείρου, προαπαιτεί την παρουσίαση των κυριοτέρων πηγών ενέργειας και των σχετικών κατηγοριοποιήσεών τους. Η ανεύρεση και αξιοποίηση των διαφόρων πηγών ενέργειας και οι δυσκολίες που εµφανίζονται σε αυτήν τη διαδικασία συνιστούν το ενεργειακό πρόβληµα. Πριν από την αντιµετώπιση αυτών των ζητηµάτων, σκόπιµο είναι να παρατεθούν οι κατηγορίες στις οποίες διακρίνονται οι πηγές της ενέργειας. Από τις κατηγοριοποιήσεις οι οποίες έχουν προταθεί, σηµαντικότερες είναι εκείνη η οποία διακρίνει τις πηγές ενέργειας σε: α)πηγές πρωτογενούς ενέργειας, δηλαδή της ενέργειας που αντλείται κατευθείαν από τη φύση (υδροδυναµική ενέργεια, πυρηνική ενέργεια, στερεά-υγρά-αέρια καύσιµα κ.ά.) και β)πηγές δευτερογενούς ενέργειας, δηλαδή της ενέργειας που προκύπτει από κάποια διαδικασία µετατροπής (π.χ. η ηλεκτρική ενέργεια που προκύπτει από την καύση λιγνίτη, πετρελαίου κ.λπ., την σχάση πυρηνικών καυσίµων κ.ά.) (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 5) και εκείνη η οποία διακρίνει τις πηγές ενέργειας σε: α)μη ανανεώσιµες και β)ανανεώσιµες-ήπιες. Ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση των κυριοτέρων χαρακτηριστικών των πηγών ενέργειας, όπως αυτές διακρίνονται στη δεύτερη κατηγοριοποίηση, που είναι και εκείνη η 15 Πηγή: ο.π. 35

36 οποία έχει ιδιαίτερη χρησιµότητα στην εφαρµογή των αρχών της βιωσιµότητας στη διαχείριση της ενέργειας Συµβατικές/Μη ανανεώσιµες πηγές ενέργειας-πυρηνική ενέργεια- Αυτάρκεια-Εξοικονόµηση-Κίνδυνοι Οι κυριότερες µη ανανεώσιµες πηγές ενέργειας είναι το πετρέλαιο, οι διάφορες µορφές γαιανθράκων (π.χ. λιγνίτης) και το φυσικό αέριο. Πετρέλαιο Το πετρέλαιο αποτελεί την κυριότερη πηγή ενέργειας παγκοσµίως και τον σπουδαιότερο παράγοντα οικονοµικής ανάπτυξης. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γεγονός πως η ασκούµενη, σε διάφορα θεσµικά επίπεδα, Ενεργειακή Πολιτική, «µια πολιτική που, µετά την πρώτη βιοµηχανική επανάσταση, αυτή που χαρακτηρίστηκε ως επιλογή του άνθρακα, στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στα υγρά καύσιµα, δηλαδή στο πετρέλαιο και τα παράγωγά του» (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 26). Με την υποκατάσταση του άνθρακα από το πετρέλαιο για την κάλυψη των ενεργειακών της αναγκών, η ανθρωπότητα γνώρισε σηµαντική βελτίωση του βιοτικού της επιπέδου (Καλδέλλης, 1999, σελ. 23). Στην Ελλάδα, κυριότερες µονάδες διύλισης και παραγωγής πετρελαιοειδών, είναι οι εξής: ΕΛ Α (Ασπρόπυργος), PETROLA (Ελευσίνα), MOTOR OIL HELLAS (Άγιοι Θεόδωροι) και ΕΚΟ (Θεσσαλονίκη) 17. Παρ όλη την καθοµολογούµενη αξία και σπουδαιότητα του πετρελαίου, η αβεβαιότητα που επικρατεί σχετικά µε τα υπάρχοντα και αξιοποιήσιµα πετρελαϊκά αποθέµατα, οι πολιτικοστρατιωτικές διενέξεις οι οποίες οφείλονται ή έχουν επιπτώσεις στην εξόρυξη, επεξεργασία και εµπορία του πετρελαίου και, εποµένως, στην τιµή του και, φυσικά, η επιβάρυνση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ως αποτέλεσµα της παραγωγής και χρήσης του «µαύρου χρυσού», έχουν εγείρει έντονους προβληµατισµούς, όσον αφορά το µέλλον της εµπλοκής του παράγοντα «πετρέλαιο» στις οικονοµικές, και όχι µόνο, δραστηριότητες. Οι αυξητικές τάσεις στη ζήτηση και την κατανάλωση πετρελαίου από τις ραγδαία αναπτυσσόµενες χώρες µη µέλη του Ο.Ο.Σ.Α. (Οργανισµός για την Οικονοµική Συνεργασία και Ανάπτυξη) (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 13) επιτείνει τα προβλήµατα της 16 Ενδεικτικός της υψηλής σπουδαιότητας και προτεραιότητας η οποία αποδίδεται στην ανάπτυξη και αξιοποίηση των ΑΠΕ είναι ο στόχος ο οποίος έχει τεθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για διπλασιασµό, έως το 2010, της συµβολής των ΑΠΕ στο Ευρωπαϊκό Ενεργειακό Ισοζύγιο, σε σχέση µε τη συµµετοχή τους το 1995 (Καλουδιώτης, 2001, σελ. 39). 17 Πηγή: Ιστοσελίδα Ρυθµιστικής Αρχής Ενέργειας, Ιούλιος

37 εξάρτησης της παγκόσµιας οικονοµίας από το πετρέλαιο, των αρνητικών επιπτώσεων λόγω πολιτικών ανισορροπιών, στρατιωτικών εµπλοκών ή άλλων κλυδωνισµών στις πετρελαιοπαραγωγές χώρες και της προσβολής του περιβάλλοντος. Ειδικά για την Ελλάδα, η ανυπαρξία αξιόλογων κοιτασµάτων πετρελαίου στην επικράτειά της έχει ως συνέπεια την ισχυρή εξάρτηση της χώρας από την πετρελαϊκή αγορά του εξωτερικού. Σε συνδυασµό µε την χαµηλή απόδοση του ενεργειακού τοµέα, κάτι που µεταφράζεται σε υψηλή κατανάλωση ενέργειας ανά µονάδα παραγόµενου προϊόντος (λόγω των σχετικά υψηλών απωλειών ενέργειας κατά τη φάση της µετατροπής της πρωτογενούς ενέργειας σε τελική, αλλά και λόγω της σπατάλης κατά τη µεταφορά, διανοµή και χρήση της ενέργειας) (Καλδέλλης, 1999, σελ ), συνάγεται το συµπέρασµα πως πρέπει να αναθεωρηθεί η σκοπιµότητα και ο τρόπος της χρήσης του πετρελαίου ως ενεργειακού πόρου. Γαιάνθρακες Η πρωτογενής ενέργεια που χρησιµοποιείται κυρίως για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας προέρχεται από την καύση γαιανθράκων και ιδίως του λιγνίτη. Ο λιγνίτης βρίσκεται σε µεγάλες ποσότητες στον ελλαδικό χώρο και η σχεδόν αποκλειστική χρήση του στον τοµέα της ηλεκτροπαραγωγής (Βάσσος et al, 2005), µε υψηλή συµµετοχή στο ισοζύγιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας της ΕΗ, µειώνει την ενεργειακή εξάρτηση της χώρας από πηγές του εξωτερικού και συµβάλλει στην ενεργειακή της αυτοδυναµία. Σηµειώνεται πως το ηλεκτρικό σύστηµα της Ελλάδας διακρίνεται στο Εθνικό ιασυνδεδεµένο Σύστηµα (Ε..Σ.) και στο Νησιωτικό Σύστηµα. Το σύστηµα µεταφοράς του Εθνικού ιασυνδεδεµένου Συστήµατος απαρτίζεται από γραµµές µεταφοράς υψηλής (150kV) και υπερυψηλής (400 kv) τάσης. Οι σταθµοί παραγωγής του Ηλεκτρικού Συστήµατος διακρίνονται σε: Σταθµούς παραγωγής Ε..Σ. Αυτόνοµους Σταθµούς Παραγωγής του νησιωτικού συστήµατος 18 Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός πως ο λιγνίτης είναι ένας χαµηλής θερµογόνου δύναµης (Βάσσος, 2005) και ιδιαιτέρως ρυπογόνος ενεργειακός πόρος, µε ιδιαιτέρως επιβαρυντική επίδραση στις εκποµπές CO 2. Συνεπώς, και η χρήση του λιγνίτη θα πρέπει να αναθεωρηθεί. 18 Πηγή: ο.π.. 37

38 Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζονται οι θερµικοί σταθµοί παραγωγής της ΕΗ, σηµειώνοντας πως, στο σύνολο της εγκατεστηµένης ισχύος της ΕΗ, οι λιγνιτικοί σταθµοί αποτελούν το 40% (ο.π., 2005). Πίνακας 1. Θερµικοί σταθµοί παραγωγής ΕΗ Σταθµός Περιοχή Αριθµός µονάδων Εγκατεστηµένη Ισχύς (MW) Αγίου ηµητρίου. Μακεδονία Καρδιάς. Μακεδονία Πτολεµαΐδας. Μακεδονία Αµυνταίου. Μακεδονία Αλιβερίου Εύβοια Λαυρίου Αττική Αγ. Γεωργίου Αττική Μεγαλόπολης Πελοπόννησος Λιπτολ. Μακεδονία 2 43 Αργοστολίου Ν. Ιονίου 1 11,6 Ζακύνθου Ν. Ιονίου 1 27 Πηγή: Ιστοσελίδα Ρυθµιστικής Αρχής Ενέργειας, Ιούλιος Στο χάρτη που ακολουθεί, εµφανίζεται η κατανοµή στον ελλαδικό χώρο των σταθµών παραγωγής ηλεκτρισµού και το δίκτυο µεταφοράς αυτού. Χάρτης 1. Χάρτης σταθµών παραγωγής ηλεκτρισµού και δικτύου µεταφοράς. Πηγή: Ιστοσελίδα Ρυθµιστικής Αρχής Ενέργειας, Ιούλιος

39 Φυσικό αέριο Η επικείµενη κατασκευή του αγωγού µεταφοράς φυσικού αερίου Ελλάδας-Ιταλίας και η διέλευση τµήµατός του από το έδαφος της Περιφέρειας Ηπείρου καθιστά αναγκαία την διεξοδική παρουσίαση αυτής της πηγής ενέργειας. Το φυσικό αέριο είναι αέριο καύσιµο, το οποίο απαντάται ως µίγµα υδρογονανθράκων, κυρίως Μεθανίου (CH 4 )-σε ποσοστό 50%-90%-και βαρύτερων υδρογονανθράκων, όπως Αιθάνιο (C 2 H 6 ), Προπάνιο (C 3 H 8 ), Βουτάνιο (C 4 H 10 ), αλλά και ανόργανων χηµικών ενώσεων, όπως Υδρόθειο (H 2 S), Μονοξείδιο του Άνθρακα (CO), ιοξείδιο του Άνθρακα (CO 2 ) κ.ά. (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ ). Οι συγκεντρώσεις φυσικού αερίου συνήθως εντοπίζονται σε υπόγεια ή υποθαλάσσια σηµεία, ως στρώµατα υπερκείµενα κοιτασµάτων αργού πετρελαίου, αλλά, σπανιότερα, και ως αυτούσια κοιτάσµατα, σε υπόγειες πηγές ή, σε µεγάλα βάθη, διαλυµένα σε θερµό νερό. Τα σηµαντικότερα αξιοποιούµενα κοιτάσµατα φυσικού αερίου βρίσκονται στη Ρωσία και το Καζακστάν, αντιπροσωπεύοντας περίπου το 40% των συνολικών αποθεµάτων. Μικρότερες ποσότητες εντοπίζονται στο Ιράν (14%), στις Η.Π.Α. (5%), στο Κατάρ (4%), στην Αλγερία (4%), στη Σαουδική Αραβία (3%) και στη Νιγηρία (3%) (ο.π., σελ ). Στον Ελληνικό χώρο, συγκεκριµένα στην περιοχή της Καβάλας, το κοίτασµα φυσικού αερίου θεωρείται ότι έχει ήδη αντληθεί (Βασταρδή, σελ. 20). Μετά την εξόρυξη και την επεξεργασία του (ξήρανση, καθαρισµός από το Υδρόθειο κ.ά.), το φυσικό αέριο διανέµεται, στην αέρια φάση στην οποία βρίσκεται, µέσω αντλιών συµπίεσης και δικτύων αγωγών, όπως αυτά που έχουν αναπτυχθεί για τη µεταφορά φυσικού αερίου από την Αλγερία και χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης προς την Ευρώπη και από χώρες του Περσικού Κόλπου προς το Πακιστάν (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 73) ή υγροποιείται, σε συνθήκες υψηλής πίεσης ή πολύ χαµηλής θερµοκρασίας και µεταφέρεται µε δεξαµενόπλοια. Το φυσικό αέριο εισάγεται στην Ελλάδα από: α)τη Ρωσία (Gazexport), µέσω αγωγών µεταφοράς, µε σηµείο παραλαβής τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα και σε ποσότητα 2,4 δις. κυβικών µέτρων (m 3 ). ετησίως µέχρι το 2016 και β)την Αλγερία, σε υγροποιηµένη µορφή (Liquid Natural Gas-LNG), µε ειδικό δεξαµενόπλοιο στις εγκαταστάσεις αποθήκευσης της Ρεβυθούσας. Η ελάχιστη ετήσια ποσότητα είναι 0,68 δις m 3, µε δυνατότητα µελλοντικής αύξησης. Η διαχείριση του φυσικού αερίου γίνεται από την ηµόσια Επιχείρηση Αερίου (.ΕΠ.Α.). Η.ΕΠ.Α. ιδρύθηκε το 1988 «κατόπιν οικονοµικής ενίσχυσης κατά 75% της Ευρωπαϊκής Ένωσης» (ο.π., σελ. 20), σαν θυγατρική της.ε.π. και στη συνέχεια, µε την αναδιοργάνωση 39

40 της.ε.π. και την εισαγωγή της στο χρηµατιστήριο σαν «Ελληνικά Πετρέλαια», µεταβιβάστηκε το 85% του µετοχικού της κεφαλαίου στο Ελληνικό ηµόσιο, ενώ το υπόλοιπο 15% παρέµεινε στην Μητρική Εταιρεία. Η.ΕΠ.Α. έχει ιδρύσει τρεις θυγατρικές Εταιρείες ιανοµής Αερίου (Ε..Α.), µε την συµµετοχή και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, οι οποίες θα έχουν την κυριότητα των δικτύων διανοµής και την ευθύνη εκµετάλλευσής τους στην Αττική, τη Θεσσαλονίκη και τη Θεσσαλία. Το σύστηµα του φυσικού αερίου έχει ως σκοπό την ασφαλή τροφοδοσία των µεγάλων καταναλωτικών κέντρων της χώρας και αποτελείται από: α)το δίκτυο µεταφοράς του φυσικού αερίου, β)τον τερµατικό σταθµό αποθήκευσης του υγροποιηµένου (LNG) Αλγερινού φυσικού αερίου στην Ρεβυθούσα, από όπου το υγροποιηµένο φυσικό αέριο επαναεριοποιείται και τροφοδοτεί το δίκτυο µεταφοράς και γ)το σύστηµα διανοµής του φυσικού αερίου στους καταναλωτές. Η εισαγωγή του φυσικού αερίου στο ενεργειακό ισοζύγιο της Ελλάδας αναµένεται να επηρεάσει σηµαντικούς κλάδους της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής της χώρας, µιας και εξασφαλίζεται η διαφοροποίηση των ενεργειακών πηγών στην χώρα και µάλιστα µε ένα καύσιµο υψηλής ποιότητας το οποίο µπορεί να διεισδύσει σε όλους σχεδόν τους κλάδους (βιοµηχανία, ηλεκτροπαραγωγή, συµπαραγωγή, υπηρεσίες και οικιακός τοµέας, µεταφορές κ.ά.). Με την εισαγωγή του φυσικού αερίου αναµένονται: α)η αύξηση της ανταγωνιστικότητας της Ελληνικής βιοµηχανίας, β)η βελτίωση της ποιότητας ζωής, γ)η δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας και δ)η µείωση της ατµοσφαιρικής ρύπανσης 19. Η κυριότερη συµβολή του φυσικού αερίου στη µείωση της ατµοσφαιρικής ρύπανσης αφορά στο CO 2 (Ζερβός, 2005). Εξειδικεύοντας τις θετικές επιδράσεις από τη χρήση του φυσικού αερίου, εντοπίζονται τα ακόλουθα πλεονεκτήµατα αυτού: α)είναι η καθαρότερη και φιλικότερη προς το περιβάλλον συµβατική πηγή ενέργειας (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 69, 71). Οι εκποµπές ρύπων κατά την καύση του φυσικού αερίου είναι σηµαντικά µικρότερες από τις αντίστοιχες του πετρελαίου ή του άνθρακα. Συγκριτικά, η παραγόµενη ποσότητα CO 2 ανά µονάδα ενέργειας που απελευθερώνεται από την καύση του φυσικού αερίου είναι το 55%-57% της αντίστοιχης για τον άνθρακα και το 70% της αντίστοιχης για το πετρέλαιο (αυτό το στοιχείο είναι ιδιαιτέρως σηµαντικό, δεδοµένου ότι το CO 2 είναι το κυριότερο από τα αέρια που ευθύνονται για το φαινόµενο του θερµοκηπίου). Επίσης, οι ρύποι από τη χρήση του φυσικού αερίου είναι πρακτικά απαλλαγµένοι από Θείο (σε σύγκριση µε τα άλλα είδη καυσίµων, το φυσικό αέριο παράγει µηδαµινές ποσότητες ιοξειδίου του Θείου (SO 2 )) (Βασταρδή, σελ. 20), ενώ µόνον τα ποσοστά των παραγοµένων Οξειδίων του Αζώτου 19 Πηγή: Ιστοσελίδα Ρυθµιστικής Αρχής Ενέργειας (Ρ.Α.Ε.), ηµόσια Επιχείρηση Αερίου (.ΕΠ.Α.), Ιούλιος

41 (NO X ) κινούνται σε παραπλήσια ή χαµηλότερα επίπεδα (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 36), β)χαρακτηρίζεται από αυξηµένη ενεργειακή απόδοση, συµβάλλοντας, µε τον τρόπο αυτό, στη µείωση του κόστους παραγωγής, κυρίως όσον αφορά στη χρήση του στη βιοµηχανία (ο.π., σελ. 36), γ)είναι σηµαντικά φθηνότερη (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 71) και οικονοµικά ανταγωνιστικότερη πηγή ενέργειας, σε σύγκριση µε το πετρέλαιο και τον ηλεκτρισµό, σε ποσοστό της τάξης του 10% (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 36), δ)τα µέχρι σήµερα γνωστά κοιτάσµατα και οι ποσότητες που υπολογίζονται είναι πολύ περισσότερες από εκείνες των αποθεµάτων πετρελαίου (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 71), ε)η επεξεργασία του είναι ευκολότερη και φθηνότερη από τις αντίστοιχες διαδικασίες διΰλισης του πετρελαίου (ο.π., σελ. 71), στ)σε σχέση µε τον άνθρακα, η µεταφορά του, µέσω αγωγών, είναι ευκολότερη (ο.π., σελ. 71), ζ)η χρήση του παρέχει συνθήκες ενθάρρυνσης της τοπικής ανάπτυξης, καθώς αποτελεί φθηνή και σταθερής ποιότητας πηγή ενέργειας, κατάλληλη για χρήση σε ηµιαστικές και αγροτικές περιοχές (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 36), η)η χρήση του, ιδιαιτέρως µετά την ολοκλήρωση της διείσδυσής του στην ενεργειακή αγορά της χώρας, θα υποκαταστήσει σε µεγάλο βαθµό τις εισαγωγές πετρελαίου και θα µειώσει την εξάρτηση της χώρας από αυτό (Βασταρδή, σελ. 20, Βασιλείου et al, 1997, σελ. 36), θ)είναι ασφαλές, καθώς δεν είναι τοξικό, ενώ, επειδή είναι ελαφρύτερο από τον αέρα, σε περίπτωση διαρροής διαχέεται στο περιβάλλον (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 36). Ακόµη, οι κίνδυνοι ανάφλεξης και έκρηξης κρίνονται ως ελάχιστοι, λόγω της εξελιγµένης τεχνολογίας και τεχνογνωσίας στον τοµέα των συστηµάτων διανοµής και χρήσης του φυσικού αερίου και των εφαρµοζόµενων διατάξεων ασφαλείας, και ι)συνιστά συνεχή παροχή καυσίµου και ανεφοδιασµού, χωρίς την ανάγκη τήρησης και αναπλήρωσης αποθεµάτων (ο.π., σελ. 36, 37). Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να παραβλέπονται τα µειονεκτήµατα του φυσικού αερίου, όπως είναι τα ακόλουθα: α)η µεταφορά του µε δεξαµενόπλοια απαιτεί την υγροποίησή του (στη µορφή του LNG), κάτι που συνεπάγεται αυξηµένη δυσκολία και κόστος µεταφοράς. Αυτό, πάντως, το µειονέκτηµα αµβλύνεται µε την ενδιάµεση µετατροπή του σε Μεθανόλη (CH 3 OH), υλικό το οποίο µεταφέρεται εύκολα (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ ), β)η µεταφορά και η διανοµή του ενέχει κινδύνους ανάφλεξης ή έκρηξης (ο.π., σελ. 72), οι οποίοι, όµως, περιορίζονται µε τη χρήση βαλβίδων ασφαλείας, οι οποίες διακόπτουν την παροχή σε ανάλογες περιπτώσεις, γ)είναι υπαρκτός ο κίνδυνος διαρροών από τις δεξαµενές αποθήκευσης ή τα δίκτυα αγωγών µεταφοράς και διανοµής. εδοµένου ότι βασικό συστατικό του φυσικού αερίου είναι το CH 4, ένα από τα κύρια αέρια που προκαλούν το φαινόµενο του θερµοκηπίου-πολύ πιο επιβαρυντικό από το CO 2, είναι προφανές πως ένα συµβάν διαρροής φυσικού αερίου ενδέχεται να έχει ανυπολόγιστες οικολογικές επιπτώσεις 41

42 (ο.π., σελ. 72). Αυτή είναι µια σηµαντική παράµετρος, ειδικά για τις χώρες µε υψηλή σεισµικότητα, όπως είναι η Ελλάδα. Οι κίνδυνοι, πάντως, αυτοί ελαχιστοποιούνται όσο εξελίσσεται η χρησιµοποιούµενη τεχνολογία και αυστηροποιούνται οι διαδικασίες ελέγχου και συντήρησης των αγωγών και των λοιπών εγκαταστάσεων, δ)οι εργασίες εγκατάστασης και συντήρησης του δικτύου µεταφοράς και διανοµής του φυσικού αερίου συνιστούν παρέµβαση και αλλοίωση του περιβάλλοντος και της αισθητικής του τοπίου και ε)μέχρι της ολοκλήρωσης της επέκτασης της χρήσης του στον εµπορικό, βιοµηχανικό και οικιακό τοµέα, µεγάλο µέρος του φυσικού αερίου θα χρησιµοποιηθεί για ηλεκτροπαραγωγή. Συγκεκριµένα, οι σταθµοί φυσικού αερίου αποτελούν το 19% της συνολικής εγκατεστηµένης ισχύος της ΕΗ (Βάσσος, 2005). Αυτό σηµαίνει σηµαντικές ενεργειακές απώλειες, οι οποίες θα µπορούσαν να αποφευχθούν µε την ευρεία χρήση, για παράδειγµα, οικιακών συσκευών οι οποίες χρησιµοποιούν φυσικό αέριο και όχι ηλεκτρικό ρεύµα. Στη χάρτη που ακολουθεί εµφανίζεται η κατανοµή στον ελλαδικό χώρο των εγκαταστάσεων και το δίκτυο µεταφοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου. Χάρτης 2. Χάρτης εγκαταστάσεων και δικτύου µεταφοράς πετρελαίου/φυσικού αερίου. Πηγή: Ιστοσελίδα Ρυθµιστικής Αρχής Ενέργειας, Ιούλιος Πυρηνική ενέργεια Η πυρηνική ενέργεια, δηλαδή η ενέργεια η οποία απελευθερώνεται κατά τις διαδικασίες σχάσης 20 πυρήνων ραδιενεργών στοιχείων (π.χ. Ουράνιο 235 U, Ουράνιο 238 U, Πλουτώνιο 239 Pl, Θόριο 232 Th (Καλδέλλης, 1999, σελ. 33)), πρέπει να παρουσιασθεί και να αναλυθεί ως ιδιαίτερη περίπτωση ενεργειακής πηγής. Οι ιδιαιτερότητες της φύσης της πυρηνικής ενέργειας, καθώς και των παρεποµένων χαρακτηριστικών που σχετίζονται µε τη διαχείριση 20 Η τεχνολογία στον τοµέα της πυρηνικής σύντηξης δεν έχει ακόµη φθάσει στο επίπεδο της δυνατότητας πρακτικής αξιοποίησης της ενέργειας που εκλύεται από αυτήν. 42

43 και αξιοποίησή της, καθιστούν την υπαγωγή της, σε κάποια από τις εξεταζόµενες κατηγορίες πηγών ενέργειας, µάλλον αδόκιµη. Η χρήση της πυρηνικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς προτάθηκε, στις δεκαετίες που ακολούθησαν το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου, ως πανάκεια σε όλα τα ενεργειακά προβλήµατα. Στο κλίµα του ψυχροπολεµικού ανταγωνισµού, αλλά και περιφερειακών διενέξεων, η πυρηνική ενέργεια προσέλαβε σχεδόν µυθικές διαστάσεις. Στη διάρκεια των δύο ενεργειακών κρίσεων (µέσα της δεκαετίας του 70 (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 208) και αρχές της δεκαετίας του 80, αντίστοιχα) προβλήθηκε ως η λύση που θα έλυνε οριστικά το πρόβληµα της ενέργειας και θα προσέδιδε, στα κράτη που θα κατασκεύαζαν και θα λειτουργούσαν στο έδαφός τους πυρηνικούς αντιδραστήρες για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ενεργειακή αυτονοµία και απεξάρτηση από το πετρέλαιο. Πιο πρόσφατα, η πυρηνική ενέργεια προτάθηκε από πολλούς και ως εναλλακτική επιλογή, στις προσπάθειες για µείωση των εκποµπών CO 2 και άλλων αερίων ρύπων (οι υποστηρικτές της χρήσης της πυρηνικής ενέργειας περιέβαλαν την επιχειρηµατολογία τους και µε ένα οικολογικό ένδυµα παρουσιάζοντας την πυρηνική ενέργεια ως...«καθαρή»(!) πηγή ενέργειας). Η εµπειρία που επακολούθησε απεκάλυψε τα τεράστια προβλήµατα και τους εφιαλτικούς κινδύνους που συνδέονται µε τη χρήση, στην πράξη, της πυρηνικής ενέργειας. Τα ατυχήµατα που συνέβησαν σε πυρηνικούς αντιδραστήρες, µε σοβαρότερα εκείνα στην πόλη Three Mile Island των Η.Π.Α. στα τέλη της δεκαετίας του 70 και στην πόλη Chernobyl της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στα µέσα της δεκαετίας του 80 (Εικόνα 1), επέφεραν ανεπανόρθωτες βλάβες στα οικοσυστήµατα, µόλυναν µε ραδιενεργούς ρύπους τεράστιες περιοχέςκαθιστώντας τις µη κατοικήσιµες ή αξιοποιήσιµες-και προκάλεσαν σειρά προβληµάτων (εµφάνιση ή επιδείνωση γενετικών ασθενειών και ανωµαλιών στους κατοίκους των ευρύτερων περιοχών), η χωρική και χρονική εξέλιξη των οποίων είναι πολύ δύσκολο να εκτιµηθεί. Εικόνα 1 Πηγή: Σεπτέµβριος

44 Εκτός όµως από τον κίνδυνο των ατυχηµάτων (τα οποία µπορεί να προκληθούν, είτε από αστοχίες των συστηµάτων και των διατάξεων ασφαλείας, είτε από τυχαίους παράγοντες, όπως είναι η πιθανότητα ενός σεισµού µε επίκεντρο κοντά στις εγκαταστάσεις του αντιδραστήρα), ακόµα και η απρόσκοπτη και προβλεπόµενη λειτουργία ενός πυρηνικού αντιδραστήρα δεν στερείται προβληµάτων µε άµεσες επιπτώσεις στην ποιότητα του περιβάλλοντος. Η διαχείριση των αποβλήτων του αντιδραστήρα, δηλαδή των ραδιενεργών παραπροϊόντων της διαδικασίας της σχάσης του πυρηνικού καυσίµου, αποτελεί ακανθώδες πρόβληµα και διαρκή απειλή για το περιβάλλον, καθώς η πρακτική που ακολουθείται στο ζήτηµα αυτό αφορά στην ταφή των πυρηνικών αποβλήτων στο έδαφος ή στην απόρριψή τους στην θάλασσα. Σοβαρό πρόβληµα, επίσης, αποτελεί η τύχη του ίδιου του αντιδραστήρα µετά την ολοκλήρωση του κύκλου ζωής και τη λήξη της λειτουργίας του, καθώς τότε γίνεται και ο ίδιος πυρηνικό απόβλητο και απαιτούνται ειδικές και µακροχρόνιοι µέθοδοι διαχείρισής του, προτού η συγκεκριµένη περιοχή αποδοθεί προς άλλες χρήσεις, χωρίς τον κίνδυνο να έχει υποστεί ραδιενεργό µόλυνση. Ακόµη, «ιδιαίτερη ανάλυση απαιτείται για την αποτίµηση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης που συνοδεύει την εξόρυξη, επεξεργασία και εµπλουτισµό των σχάσιµων ραδιενεργών υλικών» (Καλδέλλης, 1999, σελ. 40). Επίσης, «ένα από τα βασικά µειονεκτήµατα των πυρηνικών µονάδων αποτελεί η ισχυρή θερµική ρύπανση που αυτές προκαλούν» (ο.π., σελ. 40). Ολοκληρώνοντας µε τους κινδύνους που συνδέονται µε την πρακτική χρήση της πυρηνικής ενέργειας, πρέπει να αναφερθεί η πάντα υπαρκτή απειλή, τα πυρηνικά καύσιµα να ή τα απόβλητα από τη λειτουργία του αντιδραστήρα να χρησιµοποιηθούν για την κατασκευή πυρηνικών όπλων ή ο ίδιος ο αντιδραστήρας να γίνει στόχος τροµοκρατικής επίθεσης. Σε κάθε πάντως περίπτωση, µακριά από οποιαδήποτε διάθεση εκ προοιµίου δαιµονοποίησης και εξοβελισµού της πυρηνικής ενέργειας ως ενός, ούτως ή άλλως, υπάρχοντος και αξιοποιούµενου ενεργειακού πόρου, πρέπει να αναγνωρισθεί η χρησιµότητά της, µε την επιφύλαξη, όµως, της εγκατάστασης και λειτουργίας αξιόπιστων συστηµάτων ασφαλείας και της αυστηρής τήρησης των διαδικασιών ασφαλείας σε όλες τις φάσεις (εξόρυξη σχάσιµου υλικού, επεξεργασία και εµπλουτισµός πυρηνικού καυσίµου, διαχείριση υποπροϊόντων επεξεργασίας, λειτουργία πυρηνικού αντιδραστήρα, διάθεση πυρηνικών αποβλήτων). Στην κατεύθυνση αυτή, χρήσιµη είναι η δηµιουργία υπερεθνικών προγραµµάτων και οργανισµών, οι οποίοι έχουν ως αρµοδιότητα την έκδοση κριτηρίων και κανονισµών ασφαλείας στη χρήση της πυρηνικής ενέργειας, την άσκηση σχετικών ελέγχων και την προώθηση της συνεργασίας µεταξύ των χωρών στους τοµείς της έρευνας και της 44

45 τεχνογνωσίας (Πρόγραµµα του ιεθνούς Θερµοπυρηνικού Πειραµατικού Αντιδραστήρα- ITER για την έρευνα γύρω από την πυρηνική σύντηξη, παροχή επιστηµονικής και τεχνικής βοήθειας στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και της τέως Σοβιετικής Ένωσης, δράσεις για τη σύναψη διεθνών συµβάσεων για την ασφαλή διαχείριση και διάθεση πυρηνικών αποβλήτων κ.ά.) (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ ). Εξοικονόµηση ενέργειας Έχοντας ολοκληρωθεί η παρουσίαση των µη ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, σκόπιµο είναι να θιγεί το κρίσιµο ζήτηµα της εξοικονόµησης ενέργειας. Όπως είναι φυσικό, οι σχετικοί προβληµατισµοί αφορούν πρωτίστως στον κατ εξοχήν ενεργοβόρο κλάδο της βιοµηχανίας αλλά και άλλους καταναλωτές ενέργειας. Στην κατεύθυνση αυτή και στα πλαίσια του Β ΚΠΣ κινήθηκε στο παρελθόν το Μέτρο 2.2 του ΕΠΕ, το οποίο αφορούσε σε «Οικονοµικά κίνητρα για την πραγµατοποίηση επενδύσεων εξοικονόµησης ενέργειας κυρίως από ενεργοβόρους καταναλωτές» (Αλεξάνδρου et al, 2005). Μέσα από την υλοποίηση 75 συνολικά έργων, σε εθνικό επίπεδο, πραγµατοποιήθηκαν επεµβάσεις εξοικονόµησης πρωτογενούς συµβατικής ενέργειας σε βιοµηχανικές µονάδες (π.χ. εργοστάσια µεταλλουργίας, τροφίµων-ποτών κ.ά.) και χώρους του τριτογενούς τοµέα (π.χ. ξενοδοχεία, νοσοκοµεία κ.ά.). Επίσης, χρηµατοδοτήθηκαν έργα συµπαραγωγής και υποκατάστασης καυσίµου (Βάσσος, 2005). Σηµαντική συµβολή στην εξοικονόµηση ενέργειας απετέλεσε και η καθιέρωση της σχετικής σήµανσης των οικιακών συσκευών (ο.π., 2005) Ανανεώσιµες/ ιατηρήσιµες-ήπιες πηγές ενέργειας Στρατηγικό ρόλο στην άσκηση σύγχρονων ενεργειακών πολιτικών, αλλά και στις προσπάθειες για γενικότερη πρόοδο των Περιφερειών της Χώρας, συνεπώς και της Περιφέρειας Ηπείρου, διαδραµατίζουν οι Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας, ειδικά στις παρούσες συνθήκες που χαρακτηρίζονται από καταστάσεις όπως η υποβάθµιση του περιβάλλοντας, αφενός, και η απελευθερωµένη αγορά ενέργειας, αφετέρου (Μορφιαδάκης, 2001, σελ. 78).. Ως Ανανεώσιµες Πηγές Ενέργειας (Α.Π.Ε.) ορίζονται οι µη ορυκτές πηγές ενέργειας (αιολική, ηλιακή και γεωθερµική ενέργεια, ενέργεια κυµάτων, παλιρροϊκή ενέργεια, υδραυλική ενέργεια, βιοµάζα, αέρια εκλυόµενα από χώρους υγειονοµικής ταφής, από εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισµού και βιοαέρια Πηγή: Άρθρο 2, Οδηγία 2001/77/ΕΚ. 45

46 Ακολουθεί περιγραφή των κυριοτέρων µορφών ΑΠΕ, οι οποίες παρουσιάζουν ερευνητικό και τεχνολογικό ενδιαφέρον και δυνατότητα αξιοποίησης για πρακτικούς σκοπούς (Κ.Α.Π.Ε., 2006, σελ. 7-61) Αιολική ενέργεια-αιολικά Πάρκα Η αιολική ενέργεια είναι µια µορφή ενέργειας η οποία δηµιουργείται έµµεσα από την ηλιακή ακτινοβολία. Η ανοµοιόµορφη θέρµανση της επιφάνειας της Γης από τον Ήλιο προκαλεί διαφορές στην ατµοσφαιρική πίεση και µετακινήσεις µεγάλων µαζών αέρα από τη µια περιοχή στην άλλη, δηλαδή το φαινόµενο των ανέµων. εδοµένου πως αρχική πηγή της είναι ο Ήλιος, η αιολική ενέργεια είναι πρακτικά ανανεώσιµη, δηλαδή ανεξάντλητη. Είναι ευρέως γνωστή, από την αρχαιότητα, η εκµετάλλευση της αιολικής ενέργειας στην κίνηση των ιστιοφόρων πλοίων και των ανεµόµυλων, ενώ δυνατή είναι η χρήση της και για άντληση νερού (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 50). Στη σύγχρονη εποχή, τα συστήµατα αξιοποίησης της αιολικής ενέργειας αφορούν σχεδόν αποκλειστικά µηχανές οι οποίες µετατρέπουν την κινητική ενέργεια του ανέµου σε ηλεκτρική µέσω της λειτουργίας ανεµογεννητριών. Οι σχετικές εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρισµού µέσω της αξιοποίησης του αιολικού δυναµικού µιας περιοχής λειτουργούν, είτε µε τη µορφή µεµονωµένων ανεµογεννητριών (Α/Γ), είτε µε τη µορφή αιολικών πάρκων (Α/Π), δηλαδή συστοιχιών ανεµογεννητριών (Εικόνα 2), σε Περιοχές Αιολικής Προτεραιότητας (ΠΑΠ). Εικόνα. 2 Πηγή: Περιοδικό Ανεµολόγια, αρ. τεύχους 44, σελ. 7 Όσον αφορά στις δυνατότητες κάλυψης των ενεργειακών αναγκών µε αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας, υπολογίζεται ότι για να καλυφθούν οι ηλεκτρικές ανάγκες όλης της χώρας το 2010, που εκτιµώνται σε 68 TWh, θα χρειαζόντουσαν θεωρητικά 14500, περίπου, 46

47 ανεµογεννήτριες ισχύος 2ΜW, η ανάπτυξη των οποίων θα γινόταν σε έκταση ίση µε στρέµµατα ή σε ποσοστό 0,02% της επιφάνειας της Ελλάδας 22. Επίσης, έχει προταθεί η λειτουργία πλωτών µονάδων συνδυασµένης αξιοποίησης αιολικής ενέργειας και αφαλάτωσης θαλασσίου ύδατος (Βατίστας et al, 2005) µε εφαρµογή της µεθόδου της αντίστροφης όσµωσης (Μητούλα και Στεφάνου, 2002, σελ. 51). Η αιολική ενέργεια αποτελεί την πιο γρήγορα αναπτυσσόµενη ΑΠΕ παγκοσµίως. Ειδικά για την Ελλάδα, το υψηλό αιολικό δυναµικό, σε συνδυασµό µε τα οικονοµικά κίνητρα τα οποία παρέχονται, έχουν οδηγήσει τα τελευταία χρόνια σε σηµαντική αύξηση της αξιοποίησής της (Παρασκευόπουλος, 2005, σελ. 553) Ηλιακή ενέργεια Η αξιοποίηση της ηλεκτροµαγνητικής ακτινοβολίας (κυρίως του ορατού τµήµατος του φάσµατος), η οποία παράγεται στο εσωτερικό (πυρήνα) του Ηλίου και η οποία προσπίπτει στην επιφάνεια της Γης, πραγµατοποιείται µέσω διατάξεων που γενικά αποκαλούνται «ηλιακά συστήµατα» και διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, των ενεργητικών ηλιακών συστηµάτων (θερµικά και φωτοβολταϊκά ηλιακά συστήµατα) και των παθητικών ηλιακών συστηµάτων Ενεργητικά ηλιακά συστήµατα: Θερµικά ηλιακά συστήµατα- Φωτοβολταϊκές διατάξεις Η κατηγορία των ενεργητικών ηλιακών συστηµάτων περιλαµβάνει, κατ αρχάς, τα θερµικά ηλιακά συστήµατα, δηλαδή τις διατάξεις οι οποίες συλλέγουν την ηλιακή ακτινοβολία, τη µετατρέπουν σε θερµική ενέργεια και τη διοχετεύουν σε κατάλληλο συνεχές µέσο (νερό, έλαιο ή άλλου είδους ρευστό). Η απαγόµενη µε τον τρόπο αυτό θερµότητα χρησιµοποιείται για τη θέρµανση νερού, για οικιακή ή άλλες χρήσεις (π.χ. ξήρανση πρώτων υλών στη βιοµηχανία ή στις εγκαταστάσεις διαχείρισης οικιακών απορριµµάτων και αγροτικών υπολειµµάτων), καθώς και για τη θέρµανση ή ψύξη εσωτερικών χώρων, µε τη βοήθεια κατάλληλων εναλλακτών θερµότητας. Η πιο διαδεδοµένη χρήση θερµικών ηλιακών συστηµάτων, ειδικά σε χώρες µε υψηλή ηλιοφάνεια, όπως είναι η Ελλάδα, είναι οι οικιακοί ηλιακοί συλλέκτες για την παροχή ζεστού νερού. Οι φωτοβολταϊκές (Φ/Β) διατάξεις αφορούν σε συστήµατα τα οποία µετατρέπουν την ηλιακή ενέργεια σε ηλεκτρική, σε ηλιακούς συλλέκτες κατασκευασµένους από υλικό στο 22 Πηγή: Περιοδικό Ανεµολόγια, αρ. τεύχους 44, Ιούλιος-Αύγουστος 2007, σελ

48 οποίο, λόγω της µοριακής τους σύστασης, η πρόσπτωση και απορρόφηση της φωτεινής (ορατής) ηλιακής ακτινοβολίας προκαλεί την ανάπτυξη ηλεκτρικής τάσης (εµφάνιση διαφοράς δυναµικού), σύµφωνα µε την αρχή του φωτοηλεκτρικού φαινοµένου (Εικόνα 3). Στις περισσότερες Φ/Β διατάξεις, η παραγόµενη ηλεκτρική ενέργεια αποθηκεύεται σε συσσωρευτές µεγάλης χωρητικότητας (Κυριακαράκος και Παπαδάκης, 2005). Εικόνα 3 Πηγή: ΚΑΠΕ, Ετήσια Έκθεση 2006, σελ Παθητικά ηλιακά συστήµατα Η ανάπτυξη παθητικών ηλιακών συστηµάτων έγκειται στον σχεδιασµό των κτιρίων και στη χρήση δοµικών υλικών, τέτοιων ώστε να γίνεται αξιοποίηση της προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας στην κατεύθυνση της ρύθµισης της θερµοκρασίας στους εσωτερικούς χώρους. Συγκεκριµένα, οι εξωτερικές επιφάνειες (οροφές, τοίχοι, παράθυρα κ.λπ.) σχεδιάζονται και κατασκευάζονται µε ειδικό τρόπο και συνδυάζονται µε χώρους («δεξαµενές») και κανάλια στο εσωτερικό του κτιρίου, µέσω των οποίων ο αέρας, κινούµενος, θερµαίνει τους χώρους το χειµώνα και τους δροσίζει το καλοκαίρι. Σαφές είναι ότι για να είναι αποτελεσµατικές παρόµοιες πρακτικές πρέπει να συνδυάζονται µε ενέργειες και επεµβάσεις εξοικονόµησης ενέργειας (Αλεξάνδρου, 2005). Ιδιαιτέρως σηµαντικός είναι ο συνδυασµός του ενεργειακού σχεδιασµού κτιρίων, όπως περιεγράφη πιο πάνω, µε τον εφοδιασµό τους µε ενεργητικά ηλιακά συστήµατα για την κάλυψη µέρους, ή και του συνόλου, των αναγκών τους σε ηλεκτρική ενέργεια. Το αποτέλεσµα είναι οικιακές, ή άλλες, µονάδες, σε µεγάλο βαθµό ενεργειακά αυτόνοµες και οι οποίες καλύπτουν τις ενεργειακές τους ανάγκες µε ενέργεια προερχόµενη από ανανεώσιµες πηγές, µε θετικά αποτελέσµατα στην κατεύθυνση της προστασίας του περιβάλλοντος και της διατήρησης των φυσικών πόρων. 48

49 Γεωθερµία Η γεωθερµική ενέργεια αποτελεί έναν ήπιο και κοινωνικά αποδεκτό ενεργειακό όρο (Ανδρίτσος et al, 2005). Η γεωθερµική ενέργεια εµφανίζεται, κυρίως, µε τη µορφή της θέρµανσης ποσοτήτων ύδατος από το εσωτερικό της Γης. Η θερµότητα αυτή προέρχεται από ηφαιστειακής και γεωλογικής φύσης δραστηριότητες (λόγω της αύξησης της θερµοκρασίας από το εξωτερικό προς το εσωτερικό της Γης (γεωθερµική βαθµίδα), παρατηρείται µεταφορά θερµότητας προς την αντίθετη κατεύθυνση) ή από πυρηνικές σχάσεις ραδιενεργών υλικών (κυρίως Ραδονίου Rn) στο εσωτερικό πετρωµάτων. Τα θερµά πετρώµατα, ακολούθως, θερµαίνουν το νερό που έρχεται σε επαφή µε αυτά κατά τη ροή τους και το οποίο εµφανίζεται στην επιφάνεια της Γης µε τη µορφή θερµών πιδάκων ή ατµών ή παραµένει στο εσωτερικό της στη µορφή θερµών συγκεντρώσεων. Το γεωθερµικό δυναµικό εµφανίζεται ως γεωθερµική ενέργεια υψηλής θερµοκρασίας ή ενθαλπίας (µε θερµοκρασία ρευστών µεγαλύτερη από 150ºC), µέσης θερµοκρασίας ή ενθαλπίας (µε θερµοκρασία ρευστών από 90ºC έως 150ºC) και χαµηλής θερµοκρασίας ή ενθαλπίας (µε θερµοκρασία ρευστών από 25ºC έως 90ºC) (Ανδρίτσος και Φυτίκας, 2005). Η απόληψη των συγκεντρώσεων γεωθερµικού ρευστού, στις περιοχές που εµφανίζουν αξιοποιήσιµο γεωθερµικό δυναµικό, γίνεται προκειµένου η θερµική ενέργεια να αξιοποιηθεί, κυρίως, στη θέρµανση κτιρίων ή θερµοκηπίων και στη ξήρανση αγροτικών προϊόντων (ο.π., 2005). Επίσης, η εκµετάλλευση της γεωθερµικής ενέργειας θερµοκρασίας µικρότερης από 150ºC για ηλεκτροπαραγωγή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τόσο για άµεσες εφαρµογές εκµετάλλευσης της θερµότητας υπογείων υδροφόρων πετρωµάτων, όσο και για µακροπρόθεσµες µεγάλης κλίµακας εφαρµογές εκµετάλλευσης των θερµών ξηρών πετρωµάτων (Καρύτσας και Μενδρινός, 2005) Βιοµάζα-Βιοαέριο Γενικά, ως βιοµάζα ορίζεται η ύλη που έχει βιολογική (οργανική ) προέλευση. Πρακτικά, στον όρο «βιοµάζα» περιλαµβάνεται οποιοδήποτε υλικό προέρχεται άµεσα ή έµµεσα από το φυτικό κόσµο (Παπαϊωάννου et al, 1991, σελ. 1). Πιο συγκεκριµένα, σε αυτήν περιλαµβάνονται: 49

50 Οι φυτικές ύλες που προέρχονται είτε από φυσικά οικοσυστήµατα, όπως είναι τα αυτοφυή φυτά και δάση, είτε από τις ενεργειακές καλλιέργειες (όπως αποκαλούνται τα φυτά που καλλιεργούνται µε σκοπό την παραγωγή βιοµάζας για παραγωγή ενέργειας) γεωργικών και δασικών ειδών (σόργο το σακχαρούχο, καλάµι, ευκάλυπτος κ.ά.). Τα υποπροϊόντα και κατάλοιπα της φυτικής, ζωικής, δασικής και αλιευτικής παραγωγής (άχυρα, στελέχη (κώνοι) αραβοσίτου, και βαµβακιάς, κλαδοδέµατα, κλαδιά δένδρων, φύκη, κτηνοτροφικά απόβλητα, κληµατίδες κ.ά.). Τα υποπροϊόντα που προέρχονται από τη µεταποίηση ή την επεξεργασία των υλικών αυτών (ελαιοπυρηνόξυλα, υπολείµµατα εκκοκκισµού βαµβακιού, πριονίδι 23 κ.ά.). Το βιολογικής προέλευσης µέρος των αστικών λυµάτων (π.χ. λυµατολάσπη) και απορριµµάτων (Παπαϊωάννου et al, 1991, σελ. 4, Βασιλείου et al, 1997, σελ. 31). Η βιοµάζα αποτελεί µια δεσµευµένη και αποθηκευµένη µορφή της ηλιακής ενέργειας και είναι αποτέλεσµα της φωτοσυνθετικής λειτουργίας των φυτικών οργανισµών. Συνεπώς, µπορεί να θεωρηθεί ως ανανεώσιµη πηγή ενέργειας. Είναι χαρακτηριστικό πως η χρήση της βιοµάζας, µε τη µορφή της καύσης καυσοξύλων και ξυλανθράκων, παρείχε το µεγαλύτερο µέρος (περίπου 97%) της χρησιµοποιούµενης ενέργειας στον ελλαδικό χώρο, έως το τέλος του περασµένου αιώνα. Η βιοµάζα προσφέρεται προς αξιοποίηση για την κάλυψη ενεργειακών αναγκών (θέρµανση, ψύξη, παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας κ.ά.) είτε µε απευθείας καύση, είτε µε προηγούµενη µετατροπή της σε αέρια, υγρά ή στερεά καύσιµα, µέσω θερµοχηµικών ή βιοχηµικών διεργασιών. Οι εφαρµογές αφορούν στην κάλυψη των αναγκών θέρµανσης, ψύξης ή/και ηλεκτρισµού σε γεωργικές και άλλες βιοµηχανίες, στην τηλεθέρµανση κατοικηµένων περιοχών, στη θέρµανση θερµοκηπίων, στην παραγωγή υγρών καυσίµων (βιοκαύσιµα) µετά από βιοχηµική µετατροπή της βιοµάζας κ.ά.. Είναι χαρακτηριστικό πως η βιοµάζα είναι η µοναδική από τις ΑΠΕ, η οποία µπορεί να χρησιµεύσει και να συνεισφέρει σε όλες τις µορφές ενεργειακής χρήσης (παραγωγή ηλεκτρισµού, παραγωγή θερµότητας, µεταφορές) (Ζερβός, 2005). 23 Έχουν επικρατήσει διεθνώς οι όροι wood pellets και wood chips για τις µορφές βιοµάζας οι οποίες έχουν ως βάση το ξύλο και προέρχονται κυρίως από υπολείµµατα της µηχανικής κατεργασίας του (π.χ. βιοµηχανία επίπλου) και της γεωργικής παραγωγής ξυλώδους µορφής αγροτικών προϊόντων (Παπαδόπουλος και Τρίγκας, 2007, σελ και Πασιάς, 2007, σελ ). 50

51 Υδραυλική ενέργεια-υδροηλεκτρικά συστήµατα Η υδραυλική ενέργεια έγκειται στην αξιοποίηση της κινητικής ενέργειας του νερού κατά την κίνηση (πτώση) του από ανώτερο σε κατώτερο επίπεδο. Και της υδραυλικής ενέργειας αρχική πηγή είναι ο Ήλιος, αφού µε την ηλεκτροµαγνητική ακτινοβολία που εκπέµπει συµµετέχει στον κύκλο του νερού στη φύση (πρόσπτωση ηλιακής ακτινοβολίας σε επιφάνειες νερού-εξάτµιση-συµπύκνωση υδρατµών-πτώση του νερού στην επιφάνεια (ως βροχή, χιόνι, χαλάζι κ.ά.) κ.ο.κ.. Συνεπώς, και η υδραυλική ενέργεια θεωρείται ανανεώσιµη πηγή. Από το παρελθόν είναι γνωστή η αξιοποίηση της υδραυλικής ενέργειας στη λειτουργία των νερόµυλων. Στη σύγχρονη εποχή, η µεταφορική κίνηση του νερού προκαλεί την περιστροφική κίνηση των κινουµένων µερών (ρότορες) µεγάλων ηλεκτρογεννητριών, µε αποτέλεσµα την µετατροπή της κινητικής ενέργειας του νερού σε ηλεκτρική ενέργεια. Η αξιοποίηση του υδροηλεκτρικού δυναµικού µιας περιοχής προϋποθέτει, στις περισσότερες περιπτώσεις, την κατασκευή φραγµάτων σε πρόσφορα σηµεία ποταµών, ώστε να είναι δυνατή η ρύθµιση και ο έλεγχος της ροής (παροχής) και της ταχύτητας του νερού, άρα και της παραγόµενης κάθε φορά ηλεκτρικής ενέργειας (Κόλλιας et al, 2005). Αυτό συνεπάγεται την αλλαγή του τοπικού περιβάλλοντος, µιας και στο σηµείο όπου πριν βρισκόταν τµήµα ενός ποταµού, δηµιουργείται µια λίµνη. Είναι ευνόητο πως, από µια τέτοια ενέργεια, επέρχονται διαφοροποιήσεις στη σύσταση και τη λειτουργία των οικοσυστηµάτων, στα χαρακτηριστικά του µικροκλίµατος της περιοχής κ.ά.. Εξάλλου, η δηµιουργηµένη λίµνη δεν παύει να είναι τεχνητή, που σηµαίνει πως τα χαρακτηριστικά της απέχουν πολύ από εκείνα ενός φυσικού οικοσυστήµατος. Είναι προφανές πως, όσο µεγαλύτερης κλίµακας είναι η όλη κατασκευή, τόσο µεγαλύτερη είναι η αλλοίωση του τοπικού περιβάλλοντος. Για το λόγο αυτό, ως ανανεώσιµες πηγές ενέργειας θεωρούνται τα µικρής κλίµακας και δυναµικότητας υδροηλεκτρικά συστήµατα, γνωστά ως «Μικρά Υδροηλεκτρικά Έργα (ΜΥΗΕ)» ή «Μικροί Υδροηλεκτρικοί Σταθµοί (ΜΥΗΣ)» 24, τα οποία είναι, κυρίως, συνεχούς ροής, δηλαδή δεν περιλαµβάνουν περισυλλογή σηµαντικών ποσοτήτων ύδατος και, εποµένως, δεν απαιτούν την κατασκευή µεγάλων φραγµάτων και ταµιευτήρων. 24 εν υφίσταται κάποια γενική διεθνής παραδοχή για τον ορισµό των ΜΥΗΣ, το ανώτερο όριο των οποίων ποικίλλει µεταξύ 2.5 MW και 25 MW σε διάφορες χώρες, αλλά γίνεται γενικώς αποδεκτή η τιµή των 10 MW, όπως συµβαίνει µε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Μικρών Υδροηλεκτρικών (ESHA). Πηγή: Εγχειρίδιο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας για υνητικούς Χρήστες, ΚΑΠΕ, (σ.σ. Το ανώτατο όριο ισχύος για τους ΜΥΗΣ, σύµφωνα µε το Άρθρο 27, παρ. 4 του Ν.3468/2006, όπως τροποποιήθηκε από το Άρθρο 17 του Ν.3489/2006, είναι τα 15MW e ). 51

52 Λοιπές µορφές ΑΠΕ: Αξιοποίηση ενέργειας από παλίρροιες-θαλάσσια κύµατα-ωκεάνια ρεύµατα Εκτός από τις περιπτώσεις των ΑΠΕ, των οποίων η πρακτική εφαρµογή και αξιοποίηση γίνεται σε ευρεία ή, έστω, αξιόλογη κλίµακα, τα τελευταία χρόνια έχουν προταθεί µέθοδοι αξιοποίησης ΑΠΕ, οι οποίες βρίσκονται ακόµη σε ερευνητικό στάδιο, χωρίς να είναι γνωστό, επί του παρόντος, εάν είναι δυνατή η χρήση τους για την κάλυψη σηµαντικού τµήµατος των ενεργειακών αναγκών. Για το λόγο αυτό, η παρουσίαση δύο από αυτών θα είναι συνοπτική. Αξιοποίηση ενέργειας από παλίρροιες Παλίρροια ονοµάζεται η περιοδική ανύψωση (πληµµυρίδα) και πτώση (άµπωτη) της στάθµης της θάλασσας, υπό τη βαρυτική επίδραση (έλξη) που ασκούν στην υδρόσφαιρα της Γης, η Σελήνη (λόγω της κοντινής της απόστασης από τη Γη) και ο Ήλιος (λόγω της µεγάλης του µάζας) (Μέµος και Ψαράς, 2005). Η ένταση του φαινοµένου επηρεάζεται από τη σχετική θέση της Σελήνης και του Ηλίου, από την ένταση και τη διεύθυνση του ανέµου που πνέει στην περιοχή και από τη γνωστή, λόγω της περιστροφικής κίνησης της Γης, δύναµη Coriollis. Η αξιοποίηση της ενέργειας από τις παλίρροιες συνδέεται µε την ανάπτυξη διατάξεων οι οποίες εκµεταλλεύονται είτε την κινητική ενέργεια από τη µεταφορική κίνηση του νερού κατά την ανοδική και καθοδική πορεία του, είτε τη δυναµική ενέργεια από τη θέση του νερού κατά τη φάση της πληµµυρίδας, µε την κατασκευή κατάλληλων φραγµάτων (ο.π., 2005). Στην Ελλάδα, ερευνητικές προσπάθειες έχουν γίνει για τη διερεύνηση της δυνατότητας αξιοποίησης του παλιρροιακής φύσης φαινοµένου της περιοδικής αλλαγής στη φορά κίνησης του νερού στο στενό του Ευρίπου (ο.π., 2005). Αξιοποίηση ενέργειας από θαλάσσια κύµατα Τα θαλάσσια κύµατα είναι κυµατικής φύσης περιοδικές κινήσεις του θαλασσίου ύδατος, κατά τη διάρκεια των οποίων µεταφέρεται ορµή και ενέργεια. Η ακριβής µορφή του κύµατος (κυµατοµορφή), καθώς και η περίοδος, η συχνότητα και το µήκος του κύµατος και το πλάτος της κατακόρυφης ταλάντωσης (που προσδιορίζει την ενέργεια που µεταφέρει το κύµα), είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων, όπως είναι το µήκος της ακτής, το βάθος, η κλίση και η διαµόρφωση του πυθµένα, η ένταση και η διεύθυνση του ανέµου που πνέει στην περιοχή κ.ά.. Η αξιοποίηση της ενέργειας από το θαλάσσιο κυµατισµό έχει προταθεί να γίνεται µέσω κατάλληλων πλωτήρων (Κλαδάς et al, 2005), οι οποίοι θα εκµεταλλεύονται την κίνηση του νερού κατά την κατακόρυφη ταλάντωση, η µεταφορά (όδευση) της οποίας συνθέτει το φαινόµενο του κυµατισµού. 52

53 Τέλος, προτάσεις έχουν διατυπωθεί για την εκµετάλλευση της κινητικής ενέργειας από τα µεγάλης κλίµακας ωκεάνια ρεύµατα, µε τα πιθανά σχέδια να συνδυάζονται µε αξιοποίηση της θερµικής ενέργειας η οποία περικλείεται στο εσωτερικό των θαλασσών Πλεονεκτήµατα-Μειονεκτήµατα των ΑΠΕ Α)Πλεονεκτήµατα ανάπτυξης και αξιοποίησης ΑΠΕ Είναι πρακτικά ανεξάντλητες πηγές ενέργειας και η χρήση τους λύνει ή, έστω, αµβλύνει, το πρόβληµα της επάρκειας, το οποίο συνοδεύει τις µη ανανεώσιµες πηγές ενέργειας. Είναι εγχώριες πηγές ενέργειας και η χρήση τους συµβάλλει στη µείωση της εξάρτησης κάθε χώρας από τον ενεργειακό εφοδιασµό από άλλα κράτη, ο οποίος πολλές φορές επηρεάζεται από τις διεθνείς εξελίξεις ή χρησιµοποιείται ως µέσον άσκησης πολιτικής ή οικονοµικής πίεσης. Επίσης, σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, η χρήση των ΑΠΕ µπορεί να µειώσει την εξάρτηση από εισαγωγές ενέργειας (Ζερβός, 2005). Είναι διάσπαρτες γεωγραφικά, σε αντίθεση µε τις µη ανανεώσιµες πηγές ενέργειας, οι οποίες εξαρτώνται από κοιτάσµατα υλικών (πετρέλαιο, γαιάνθρακες, φυσικό αέριο) τα οποία εντοπίζονται συγκεντρωµένα σε συγκεκριµένα σηµεία του πλανήτη. Αυτό το στοιχείο, εκτός από το προφανές πλεονέκτηµα της δυνατότητας κάλυψης των ενεργειακών αναγκών σε τοπική κλίµακα χωρίς την ανάγκη διαµόρφωσης υποδοµών και συστηµάτων µεταφοράς της ενέργειας, παρέχει στις τοπικές κοινωνίες σηµαντικές δυνατότητες ανάπτυξης (δηµιουργία πόλων τοπικής ανάπτυξης), στα πλαίσια εφαρµογής των αρχών της βιώσιµης και αειφόρου περιφερειακής ανάπτυξης (π.χ. ανάπτυξη θερµοκηπιακών καλλιεργειών µε τη χρήση γεωθερµικής ενέργειας σε περιοχές µε αξιόλογο γεωθερµικό δυναµικό) καθώς επίσης και προσέλκυσης επενδύσεων, οι οποίες µπορούν να συµβάλλουν στην αναζωογόνηση οικονοµικά υποβαθµισµένων περιοχών. Η µικρότερη κλίµακα µεγέθους, η οποία κατά κανόνα χαρακτηρίζει τις ΑΠΕ, συµβάλλει στον αποτελεσµατικότερο έλεγχο της χρήσης της ενέργειας και στην ορθολογικότερη διαχείριση αυτής (π.χ. αξιοποίηση ηλιακής ενέργειας για 53

54 παραγωγή θερµότητας χαµηλής θερµοκρασίας, αξιοποίηση αιολικής ενέργειας για παραγωγή ηλεκτρισµού κ.ά.). Έχουν, συνήθως, χαµηλό λειτουργικό κόστος, το οποίο δεν επηρεάζεται από τις µεταβολές της διεθνούς οικονοµικής κατάστασης και των τιµών των συµβατικών καυσίµων, ειδικότερα (Βασιλείου et al, 1997, σελ. 27). Λόγω της φιλικής τους λειτουργίας προς το περιβάλλον, οι ΑΠΕ εξασφαλίζουν ευρεία αποδοχή από την κοινή γνώµη και τις τοπικές κοινωνίες. Οι εγκαταστάσεις και οι υποδοµές των ΑΠΕ χαρακτηρίζονται, γενικά, από µικρούς χρόνους κατασκευής και διαµόρφωσης, στοιχείο που προσδίδει στις τελευταίες ευελιξία και δυνατότητα προσαρµογής και ανταπόκρισης της προσφοράς προς τη ζήτηση ενέργειας (ο.π., σελ. 27). Οι επενδύσεις που αφορούν ανάπτυξη συστηµάτων ΑΠΕ είναι εντάσεως εργασίας, κάτι που σηµαίνει πως προωθούν συνθήκες δηµιουργίας σηµαντικού αριθµού νέων θέσεων εργασίας, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο (ο.π., σελ. 28). Συγκεκριµένα, «καθώς η εφαρµογή τεχνολογιών ΑΠΕ προϋποθέτει περισσότερη εργασία απ ότι οι τεχνολογίες αξιοποίησης ορυκτών καυσίµων, θεωρείται ότι µπορεί να συµβάλλει σε σηµαντικό βαθµό στην αύξηση της απασχόλησης και άρα στη βιοµηχανική και στην περιφερειακή ανάπτυξη» (Ζερβός, 2005). Β)Μειονεκτήµατα ανάπτυξης και αξιοποίησης ΑΠΕ Ορισµένες τεχνολογίες ΑΠΕ χαρακτηρίζονται από υψηλό κόστος κατασκευής και εγκατάστασης. Αυτό πάντως το εµπόδιο στην ανάπτυξη συστηµάτων ΑΠΕ είναι προφανές πως αµβλύνεται όσο οι τεχνολογίες ΑΠΕ εξελίσσονται και δηµιουργούνται στην αγορά οι σχετικές οικονοµίες κλίµακας (π.χ. δραστηριοποίηση περισσοτέρων εξειδικευµένων σε θέµατα ΑΠΕ επιχειρήσεων). Συγκρινόµενες µε τις µη ανανεώσιµες πηγές ενέργειας, οι ΑΠΕ υπολείπονται, όσον αφορά στην οικονοµική ανταγωνιστικότητα. Ωστόσο, πρέπει να ληφθεί υπόψη το κόστος που συνδέεται µε την εκµετάλλευση των πρώτων, το οποίο συνδέεται µε επιπτώσεις στην ποιότητα του περιβάλλοντος, την απασχόληση, την υγεία κ.ά. και δε δύναται να αποτιµηθεί σε λογιστικούς όρους (ο.π., σελ. 28). Υπάρχει, ακόµη, σοβαρό έλλειµµα στο επίπεδο πληροφόρησης της κοινής γνώµης γύρω από τις ΑΠΕ και τον κρίσιµο ρόλο που αυτές µπορούν να διαδραµατίσουν στα ζητήµατα της προστασίας του περιβάλλοντος και της διατήρησης των 54

55 φυσικών πόρων. Αυτό έχει ως αποτέλεσµα οι εγκαθιστάµενες διατάξεις αξιοποίησης ΑΠΕ να αντιµετωπίζονται µε αρνητική διάθεση από τους κατοίκους των περιοχών (π.χ. αντιδράσεις κατοίκων περιοχών στις οποίες εγκαθίστανται και λειτουργούν ανεµογεννήτριες και αιολικά πάρκα). 55

56 3 ο Κεφάλαιο: Περιφέρεια Ηπείρου 3.1. Γενικά στοιχεία-περιγραφή ιοικητική οργάνωση Τα τελευταία έτη έχει συντελεσθεί εκτενής µεταβίβαση αρµοδιοτήτων, οι οποίες εντάσσονται στα πλαίσια της βιωσιµότητας, από την Κεντρική ιοίκηση (π.χ. Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων, Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων, Υπουργείο Ανάπτυξης) στις Περιφέρειες και τις Υπηρεσίες τους (Βαλάτσος και Μπαµπαλιούτας, 2007, σελ ). Ως εκ τούτου, κρίνεται σκόπιµη η παρουσίαση της διοικητικής οργάνωσης της Περιφέρειας Ηπείρου, ώστε να γίνει αντιληπτό το διοικητικό πλαίσιο το οποίο οργανώνει και συντονίζει τις δράσεις της ενεργειακής διαχείρισης στον χώρο της Ηπείρου. Χάρτης 3 Πηγή: Η Περιφέρεια Ηπείρου (Χάρτης 3) βρίσκεται στο βορειοδυτικό τµήµα της χώρας. Καταλαµβάνει έκταση τετραγωνικών χιλιοµέτρων (9.203 km 2 ), καλύπτοντας το 6,7% της συνολικής έκτασης της χώρας. Αποτελείται από τις Νοµαρχιακές Αυτοδιοικήσεις Άρτας 56

57 (έκτασης km 2 και πληθυσµού , µε πρωτεύουσα την Άρτα), Θεσπρωτίας (έκτασης km 2 και πληθυσµού κατοίκων, µε πρωτεύουσα την Ηγουµενίτσα), Ιωαννίνων (έκτασης km 2 και πληθυσµού κατοίκων, µε πρωτεύουσα τα Ιωάννινα) και Πρέβεζας (έκτασης km 2 και πληθυσµού κατοίκων, µε πρωτεύουσα την Πρέβεζα). Πρωτεύουσα της Περιφέρειας Ηπείρου είναι τα Ιωάννινα (Alatopoulou et al, 1994, σελ. 1). Ο νοµός Άρτας αποτελείται από 13 ήµους και 3 Κοινότητες, ο νοµός Θεσπρωτίας αποτελείται από 8 ήµους και 2 Κοινότητες, ο νοµός Ιωαννίνων αποτελείται από 28 ήµους και 13 Κοινότητες και ο νοµός Πρέβεζας αποτελείται από 8 ήµους και 1 Κοινότητα. Η Περιφέρεια Ηπείρου αποτελείται από τις εξής υπηρεσίες, στις αρµοδιότητες πολλών από τις οποίες υπάγονται θέµατα βιωσιµότητας και ενεργειακής διαχείρισης (αναλυτική απεικόνιση του οργανογράµµατος της Περιφέρειας Ηπείρου φαίνεται στο Παράρτηµα ΙΙΙ) 26 : Ν. Άρτας o o ιεύθυνση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και ιοίκησης Ν. Άρτας ιεύθυνση ασών Ν. Άρτας Ν. Θεσπρωτίας o o ιεύθυνση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και ιοίκησης Ν. Θεσπρωτίας ιεύθυνση ασών Ν. Θεσπρωτίας Ν. Ιωαννίνων o o o o o o o o o Γραφείο Γενικού Γραµµατέα Περιφέρειας Γενική ιεύθυνση Περιφέρειας ιεύθυνση Πολιτικής Προστασίας ιεύθυνση ιοίκησης ιεύθυνση Σχεδιασµού και Ανάπτυξης ιεύθυνση Αυτοδιοίκησης και Αποκέντρωσης ιεύθυνση Αστικής Κατάστασης & Αλλοδαπών & Μετανάστευσης Επιθεώρηση ασών Ηπείρου ιεύθυνση ασών Ηπείρου 25 Τα πληθυσµιακά στοιχεία αφορούν τη γενική απογραφή πληθυσµού του 2001 και προέρχονται από την Ιστοσελίδα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδας (Ε.Σ.Υ.Ε.), 26 Πηγή: Γενική Γραµµατεία Περιφέρειας Ηπείρου, /νση ιοίκησης. 57

58 o o o o o o o o o o ιεύθυνση Γεωργικής Ανάπτυξης ιεύθυνση ηµοσίων Έργων ιεύθυνση Ελέγχου Κατασκευής Έργων ιεύθυνση Ελέγχου Συντήρησης Έργων ιεύθυνση Περιβάλλοντος και Χωροταξίας ιεύθυνση Υδάτων ιεύθυνση ασών Ιωαννίνων ασαρχείο Ιωαννίνων ασαρχείο Κόνιτσας ασαρχείο Μετσόβου Ν. Πρέβεζας o ιεύθυνση Τοπικής Αυτοδιοίκησης και ιοίκησης Ν. Πρέβεζας o ιεύθυνση ασών Ν. Πρέβεζας εδοµένου ότι η άσκηση ενεργειακής πολιτικής και η προώθηση ζητηµάτων σχετικών µε τη βιώσιµη διαχείριση της ενέργειας απαιτεί ανθρώπινο δυναµικό µε επάρκεια γνώσεων και δεξιοτήτων, χρήσιµο είναι να αποτυπωθεί η εικόνα του προσωπικού που εργάζεται στην Περιφέρεια Ηπείρου. Το ανθρώπινο δυναµικό που στελεχώνει τις διάφορες υπηρεσίες της Περιφέρειας αποτελείται από 637 υπαλλήλους, η σχέση εργασίας και η κατηγορία εκπαίδευσης των οποίων απεικονίζονται στον ακόλουθο πίνακα 27. Πίνακας 2. Χαρακτηριστικά υπαλλήλων Περιφέρειας Ηπείρου Σχέση Κατηγορία εκπαίδευσης εργασίας ΥΕ Ε ΤΕ ΠΕ Σύνολο Μόνιµοι Υπάλληλοι Υπάλληλοι Ι..Α.Χ. Σύνολο Όπως φαίνεται από τα στοιχεία του πίνακα, το προσωπικό της Περιφέρειας Ηπείρου αποτελείται, ως επί το πλείστον, από µονίµους υπαλλήλους. Ποσοστό 6,1% των υπαλλήλων 27 Πηγή: ο.π.. 58

59 (µονίµων και Ι..Α.Χ.) είναι κατηγορίας ΥΕ (Υποχρεωτική Εκπαίδευση), ποσοστό 44,6% είναι κατηγορίας Ε ( ευτεροβάθµια Εκπαίδευση), ποσοστό 14,4% είναι κατηγορίας ΤΕ (Τεχνολογική Εκπαίδευση) και ποσοστό 34,9% είναι κατηγορίας ΠΕ (Πανεπιστηµιακή Εκπαίδευση) Γεωµορφολογία-Υδρογραφικά χαρακτηριστικά-κλιµατικά και Μετεωρολογικά χαρακτηριστικά Η δυνατότητα ανάπτυξης και αξιοποίησης εντόπιων πηγών ενέργειας, ιδίως των ΑΠΕ, στην Περιφέρεια Ηπείρου εξαρτάται άµεσα από τα φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής, τα οποία θα καθορίσουν το ποιες µορφές ενεργειακού δυναµικού και σε τι βαθµό θα εµφανισθούν. Ο γεωγραφικός χώρος της Ηπείρου οριοθετείται από την οροσειρά της Πίνδου, στην Ανατολική πλευρά και τις ακτές του Ιονίου Πελάγους, στην υτική πλευρά. Το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο της γεωµορφολογίας της Περιφέρειας Ηπείρου είναι ο ορεινός της χαρακτήρας, όντας η περισσότερο ορεινή Περιφέρεια της Ελλάδας. Οι ορεινές περιοχές καλύπτουν το µεγαλύτερο µέρος της συνολικής έκτασής της (ποσοστό 77%). Οι πεδινές εκτάσεις καλύπτουν ποσοστό 10% του εδάφους της, ενώ το υπόλοιπο 13% είναι ηµιορεινό. Είναι, επίσης, χαρακτηριστικό το γεγονός πως, από το πεδινό τµήµα των εκτάσεων της Περιφέρειας Ηπείρου, µόνο το 25% είναι κατάλληλο για καλλιέργεια. Πεδινές εκτάσεις εντοπίζονται µόνο στους νοµούς Άρτας και Πρέβεζας, καθώς και στις κοιλάδες των ποταµών Αχέροντα και Καλαµά, ενώ µεγαλύτερες πεδιάδες είναι αυτές της Άρτας και των Ιωαννίνων. Ποσοστό 14,2% της έκτασης της Περιφέρειας καλλιεργείται, το 50,2% χρησιµοποιείται κυρίως ως βοσκότοποι, το 26,8% καλύπτεται από δάση, το 3,3% καλύπτεται από επιφανειακά ύδατα και το 5,5% αποδίδεται σε αστικές και άλλες σχετικές δραστηριότητες. Ως σχόλιο, σχετικά µε τις χρήσεις γης, αναφέρεται πως το ποσοστό βοσκοτόπων στην Περιφέρεια Ηπείρου είναι σηµαντικά υψηλότερο από το αντίστοιχο της Ελλάδας, συνολικά (39,8%), το ποσοστό δασοκάλυψης είναι ελαφρώς µεγαλύτερο (22%, αντίστοιχα), ενώ το ποσοστό καλλιεργούµενων εκτάσεων υπολείπεται σηµαντικά (29,9%, αντίστοιχα) (ο.π., σελ. 4-5). Οι µεγαλύτερες δασικές εκτάσεις βρίσκονται στα όρια της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Άρτας και, σε φθίνουσα σειρά ποσοστού δασοκάλυψης, ακολουθούν οι Νοµαρχιακές Αυτοδιοικήσεις Ιωαννίνων, Πρέβεζας και Θεσπρωτίας. Τα δασικά είδη περιλαµβάνουν έλατα, πεύκα, οξιές, δρύες (βελανιδιές) και άλλα αειθαλή δένδρα. 59

60 Ο ορεινός όγκος-οροσειρά της Πίνδου, η οποία αποτελεί συνέχεια των Αλβανικών Άλπεων και διαρρέει τον κορµό της Ελληνικής ενδοχώρας µε Βορειοδυτική διεύθυνση, κυριαρχεί στην Περιφέρεια Ηπείρου, αποτελώντας το φυσικό όριο της τελευταίας µε τις Περιφέρειες υτικής Μακεδονίας και Θεσσαλίας, συντελώντας έτσι µε καθοριστικό τρόπο στην αποµόνωσή της (Πηγή: Σύνδεσµος Βιοµηχανιών Βορείου Ελλάδος, Ιστοσελίδα Περιφέρειας Ηπείρου Ιούλιος 2007, σελ. 290). Οι υψηλότερες κορυφές της Πίνδου, στα όρια της Ηπείρου, είναι ο Σµόλικας (2.637 m), ο Γράµµος (2.520 m), η Τύµφη (2.497 m), η Κακαρδίτσα (2.469 m), τα Τζουµέρκα (2.393 m), ο Λάκµος (2.295 m) και ο Λύνγκος (2.177 m). Άλλα σηµαντικά όρη της Ηπείρου είναι το Μιτσικέλι και ο Τόµαρος, καθώς και τα όρη του Σουλίου, της Παραµυθιάς και της Πάργας. Όσον αφορά στα υδρογεωλογικά δεδοµένα της Περιφέρειας Ηπείρου, στοιχεία που καθορίζουν το ιδιαίτερα υψηλό υδροηλεκτρικό δυναµικό της περιοχής, αυτή περιλαµβάνει το χώρο ο οποίος καθορίζεται από τα γεωγραφικά όριά της και επεκτείνεται, σε µικρά ποσοστά, στις γειτονικές Νοµαρχιακές Αυτοδιοικήσεις Καστοριάς, Γρεβενών, Τρικάλων και Αιτωλοακαρνανίας (ο Αµβρακικός Κόλπος αποτελεί τη µεγαλύτερη φυσική περιοχή ιχθυοκαλλιέργειας στην Ευρώπη και περιοχή εξαιρετικής σπουδαιότητας, προστατευόµενη από τη Συνθήκη RAMSAR ( ιεθνής Σύµβαση του Ramsar)), καθώς και στα νησιά Κέρκυρα, Παξοί και Αντίπαξοι, καλύπτοντας συνολική έκταση km 2. Η περιοχή διαιρείται σε εννέα (9) µεγάλες Υδρογραφικές Λεκάνες 28, οι οποίες φαίνονται στον Πίνακα 3. Πίνακας 3. Υδρογραφικές Λεκάνες Περιφέρειας Ηπείρου Υδρογραφική Λεκάνη Έκταση (km 2 ) Ποταµός Αώος Αώος Βοϊδοµάτης Σαραντάπορος 870 Ποταµός Καλαµάς (Θύαµις) Υδατικό ιαµέρισµα Ιωαννίνων 531 Ποταµός ρίνος Χρησιµοποιείται, επίσης, ο όρος «ιαµερίσµατα Υδρογραφικών Λεκανών», ενώ η Κοινοτική Οδηγία 2000/60 αναφέρει τον όρο «Περιοχές Λεκάνης Απορροής Ποταµού». Η χρησιµοποιούµενη ορολογία αντιστοιχεί στην έννοια του «Υδατικών ιαµερισµάτων», όρος «ο οποίος εισήχθη µε το Ν.1739/1987 και χρησιµοποιήθηκε για αρκετές δεκαετίες. Όπως είναι γνωστό, µε το Ν.1739/1987 η Ελλάδα διαµοιράστηκε σε 14 Υδατικά ιαµερίσµατα» (Χαϊνταρλής, 2007, σελ. 33). 60

61 Ποταµός Άραχθος Ποταµός Λούρος 983 Ποταµός Αχέρων 752 Υδατικό ιαµέρισµα Μαργαριτίου 180 Νήσος Κέρκυρα 592 Πηγή: Alatopoulou et al, 1994, σελ. 6 Κυριότεροι ποταµοί οι οποίοι διαρρέουν την Περιφέρεια Ηπείρου είναι οι ακόλουθοι: Αώος, ο οποίος πηγάζει από τα ορεινά της Πίνδου, συνεχίζει προς το έδαφος της Αλβανίας και εκβάλλει στην Αδριατική Θάλασσα 29. Καλαµάς (Θύαµις), ο οποίος πηγάζει από το όρος ούσκος και εκβάλλει στο Ιόνιο Πέλαγος. ρίνος, ο οποίος πηγάζει από τη δυτική πλευρά των βουνών Κασιδάρης και Νεµέρτσκα και συναντάται µε τον ποταµό Αώο. Το µήκος του, στην πορεία του εντός του Ελληνικού εδάφους, είναι 40 χιλιόµετρα (40 km). Άραχθος, ο οποίος ρέει διαµέσου αδιαπέραστων σχηµατισµών, οι οποίοι δηµιουργούν διακυµάνσεις στη ροή του. Λούρος, ο οποίος τροφοδοτείται από τα υπόγεια ύδατα του υδροφόρου ορίζοντα, από τις πηγές των Αγ. Γεωργίου, Κάµπης και Χανόπουλου στα Ανατολικά και από τις πηγές των Πριάλας και Σκάλας στα υτικά. Το δέλτα του ποταµού Λούρου περιλαµβάνεται στους δέκα (10) υγροβιοτόπους του Ελληνικού χώρου, οι οποίοι είναι καταχωρηµένοι στον Ειδικό Κατάλογο που προβλέπει η ιεθνής Σύµβαση του Ramsar (Παπαγρηγορίου, 2000, σελ. 604). Αχέρων, ο οποίος πηγάζει από τη Νότια πλευρά του όρους Τόµαρος και από τη υτική πλευρά του όρους Σούλι και εκβάλλει στο Ιόνιο Πέλαγος. Οι κυριότερες πηγές στο έδαφος της Περιφέρειας Ηπείρου είναι αυτές του ποταµού Λούρου, του ποταµού Καλαρύτικου (παραπόταµος του Αράχθου), του ποταµού Καλαµά (Θύαµι), του ποταµού Βοϊδοµάτη, του ποταµού Αώου, του ποταµού Αχέροντα και της λεκάνης απορροής Ιωαννίνων. Οι κυριότερες λίµνες στα όρια της Περιφέρειας Ηπείρου είναι η Παµβώτιδα (έκτασης 22 km 2 ) η οποία βρίσκεται στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, σε υψόµετρο 470 µέτρων (470 m), η µικρή λίµνη Ζίρος (έκτασης 0,25 km 2 ) η οποία βρίσκεται στη υτική πλευρά των πηγών του Αγ. Γεωργίου, στην υδρογραφική λεκάνη του ποταµού Λούρου, σε υψόµετρο 49 m και η Ζαραβίνα (έκτασης 0,50 km 2 ), η οποία βρίσκεται σε υψόµετρο 455 m. Υπάρχουν, ακόµη, 29 Σε µεγάλο τµήµα της περιοχής η οποία διαρρέεται από τον ποταµό Αώο υπάρχει ο υψηλής οικολογικής αξίας Εθνικός ρυµός Βίκου-Αώου. 61

62 τρεις (3) τεχνητές λίµνες, στους ποταµούς Λούρος, Άραχθος και Αώος, κατασκευασµένες για υδρογεωλογικούς λόγους (ο.π., σελ. 8). Όσον αφορά στα κλιµατικά και µετεωρολογικά χαρακτηριστικά, παράγοντες κρίσιµοι στη διαµόρφωση των δυναµικών των διαφόρων µορφών ΑΠΕ, η Περιφέρεια Ηπείρου έχει µεσογειακό κλίµα στις δυτικές και νότιες περιοχές και σχεδόν ηπειρωτικό στις ορεινές περιοχές, όπου οι βροχοπτώσεις και οι χιονοπτώσεις είναι συχνότατες (στοιχείο το οποίο συντελεί στην ύπαρξη του ιδιαιτέρως αξιόλογου υδροηλεκτρικού δυναµικού της Περιφέρειας). Το χειµώνα, το κλίµα είναι υγρό, µε συχνούς παγετούς και πυκνά χιόνια στα όρη. Τα καλοκαίρια είναι θερµά και αίθρια µε πολλές ηµέρες ηλιοφάνειας. Στον πίνακα που ακολουθεί, απεικονίζονται, για τα Ιωάννινα, µέσες τιµές κλιµατικών στοιχείων σε µεγάλο βάθος χρόνου (τουλάχιστον πενήντα (50) ετών), καθώς µόνον έτσι µπορεί να διασαφηνισθεί το κλίµα της περιοχής. Πίνακας 4. Κλιµατικά στοιχεία Ιωαννίνων ΙΑΝ. AΠΡ. ΙΟΥΛ. OΚΤ. ΕΤΟΣ Μέση Θερµοκρασία (C) Μέγιστη Θερµοκρασία (C) Ελάχιστη Θερµοκρασία (C) Σχετική Υγρασία (%) Νέφωση (όγδοα νεφοκάλυψης) Ηλιοφάνεια (ώρες) Βροχόπτωση (mm) Βροχόπτωση (ηµέρες) Χιονόπτωση (ηµέρες) Παγετός (ηµέρες) Καταιγίδες (ηµέρες) Οµίχλη (ηµέρες) Επικρατών Άνεµος ΝΑ ΝΑ Β ΝΑ Πηγή: Τµήµα Φυσικής Παν/µίου Ιωαννίνων, Εργαστήριο Μετεωρολογίας, Αύγουστος

63 Στη συνέχεια, απεικονίζονται τα κυριότερα µηνιαία µετεωρολογικά στοιχεία, για τις περιοχές Ιωαννίνων και Άρτας (Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία (Ε.Μ.Υ.), Ιωάννινα: Γ. Μήκος (Lon) 20 ο 49 1» / Γ. Πλάτος (Lat) 39 ο 42 0»/ Ύψος 483µ. Α)Θερµοκρασία Απόλυτη Μέγιστη Θερµοκρασία: 42,4ºC, Απόλυτη Ελάχιστη Θερµοκρασία: -13,0ºC ιάγραµµα 2. Μηνιαίες τιµές θερµοκρασίας περιοχής Ιωαννίνων 1 ο Εξάµηνο ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. Ελάχιστη Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Μέση Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Μέγιστη Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) ο Εξάµηνο ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΕΚ. Ελάχιστη Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Μέση Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Μέγιστη Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, Ιούλιος Β)Σχετική Υγρασία ιάγραµµα 3. Μηνιαίες τιµές σχετικής υγρασίας περιοχής Ιωαννίνων 63

64 1 ο Εξάµηνο ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. Μέση Μηνιαία Υγρασία (%) ο Εξάµηνο ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΕΚ. Μέση Μηνιαία Υγρασία (%) Γ)Βροχόπτωση Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, Ιούλιος ιάγραµµα 4. Μηνιαίες τιµές βροχόπτωσης περιοχής Ιωαννίνων 1 ο Εξάµηνο ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. Μέσο Μηνιαίο Ύψος Βροχής (mm) Συνολικές Μέρες Βροχής ο Εξάµηνο ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΕΚ. Μέσο Μηνιαίο Ύψος Βροχής (mm) Συνολικές Μέρες Βροχής Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, Ιούλιος )Άνεµοι ιάγραµµα 5. Μηνιαίες τιµές ανέµων περιοχής Ιωαννίνων 64

65 1 ο Εξάµηνο ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. Μέση Μηνιαία ιεύθυνση Ανέµων Μέση Μηνιαία Ένταση Ανέµων (kts) ΝΑ ΝΑ ΝΑ Β Β Β ο Εξάµηνο ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΕΚ. Μέση Μηνιαία ιεύθυνση Ανέµων Β ΝΑ ΝΑ ΝΑ Μέση Μηνιαία Ένταση Ανέµων (kts) Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, Ιούλιος Άρτα: Γ. Μήκος (Lon) 21 ο 0'0" / Γ. Πλάτος (Lat) 39 ο 10'1"/ Ύψος 11µ. Α)Θερµοκρασία Απόλυτη Μέγιστη Θερµοκρασία: 41,0ºC, Απόλυτη Ελάχιστη Θερµοκρασία: -07,2ºC ιάγραµµα 6. Μηνιαίες τιµές θερµοκρασίας περιοχής Άρτας 1 ο Εξάµηνο ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. Ελάχιστη Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Μέση Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Μέγιστη Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) ο Εξάµηνο ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΕΚ. Ελάχιστη Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Μέση Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Μέγιστη Μηνιαία Θερµοκρασία (ºC) Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, Ιούλιος

66 Β)Σχετική Υγρασία ιάγραµµα 7. Μηνιαίες τιµές σχετικής υγρασίας περιοχής Άρτας 1 ο Εξάµηνο ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. Μέση Μηνιαία Υγρασία (%) ο Εξάµηνο ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΕΚ. Μέση Μηνιαία Υγρασία (%) Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, Ιούλιος Γ)Βροχόπτωση ιάγραµµα 8. Μηνιαίες τιµές βροχόπτωσης περιοχής Άρτας 1 ο Εξάµηνο ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. Μέσο Μηνιαίο Ύψος Βροχής (mm) Συνολικές Μέρες Βροχής ο Εξάµηνο ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΕΚ. Μέσο Μηνιαίο Ύψος Βροχής (mm) Συνολικές Μέρες Βροχής Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, Ιούλιος )Άνεµοι ιάγραµµα 9. Μηνιαίες τιµές ανέµων περιοχής Άρτας 66

67 1 ο Εξάµηνο ΙΑΝ. ΦΕΒ. ΜΑΡ. ΑΠΡ. ΜΑΙ. ΙΟΥΝ. Μέση Μηνιαία ιεύθυνση Ανέµων Μέση Μηνιαία Ένταση Ανέµων (kts) ΒΑ ΒΑ ΒΑ ΒΑ ΒΑ ΒΑ ο Εξάµηνο ΙΟΥΛ. ΑΥΓ. ΣΕΠ. ΟΚΤ. ΝΟΕ. ΕΚ. Μέση Μηνιαία ιεύθυνση Ανέµων ΒΑ ΒΑ ΒΑ ΒΑ ΒΑ ΒΑ Μέση Μηνιαία Ένταση Ανέµων (kts) Πηγή: Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, Ιούλιος Πληθυσµιακά και δηµογραφικά χαρακτηριστικά-κοινωνική ιάρθρωση- Εκπαίδευση Η παρουσίαση των χαρακτηριστικών και των τάσεων του πληθυσµού της Περιφέρειας Ηπείρου είναι απαραίτητη, προκειµένου να αποτυπωθεί η γενικότερη δυναµικότητα της περιοχής, άρα και οι ανάγκες και οι προοπτικές µιας σύγχρονης και βιώσιµης ενεργειακής διαχείρισης στο συγκεκριµένο χώρο. Η Περιφέρεια Ηπείρου είναι από τις πλέον αραιοκατοικηµένες, µε πυκνότητα πληθυσµού 38 κάτοικοι/km 2, έναντι 79,7 της χώρας. Ο αστικός πληθυσµός αντιπροσωπεύει περίπου το 1/3 του συνολικού πληθυσµού της Περιφέρειας και παρουσιάζει αυξητικές τάσεις. Ο αγροτικός πληθυσµός είναι µειούµενος σε σχέση µε το 1991, ενώ ο ηµιαστικός πληθυσµός παρουσιάζει µικρή άνοδο. Στον ακόλουθο πίνακα απεικονίζονται τα βασικά πληθυσµιακά στοιχεία, για τους νοµούς της Περιφέρειας Ηπείρου και το σύνολο αυτής, καθώς και οι µεταβολές τους, βάσει των στοιχείων από τις γενικές απογραφές πληθυσµού των ετών 1991 και Πίνακας 5. Πληθυσµιακά στοιχεία Περιφέρειας Ηπείρου Νοµός Απογραφή 1991 Απογραφή 2001 Ποσοστό µεταβολής Άρ. Θήλ. Σύνολο Άρ. Θήλ. Σύνολο Άρ. Θήλ. Σύνολο 30 Πηγή: Ιστοσελίδα Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδας (Ε.Σ.Υ.Ε.), 67

68 Άρτας ,8% 0,9% 2,6% Θεσπρωτίας ,8% 5,2% 3,0% Ιωαννίνων ,5% 6,8% 7,6% Πρέβεζας ,3% 2,1% 1,2% Ήπειρος ,9% 3,6% 3,7% Στον επόµενο πίνακα φαίνονται τα στοιχεία που αφορούν στις γεννήσεις (2001) για τους νοµούς της Περιφέρειας Ηπείρου και το σύνολο αυτής, κατά τόπο µόνιµης κατοικίας της µητέρας. Πίνακας 6. Γεννήσεις στην Περιφέρεια Ηπείρου (2001) Μόνιµη κατοικία µητέρας Σύνολο Περιοχές Αστικές Ηµιαστικές Αγροτικές Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων 1, Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Ιστοσελίδα Σεπτέµβριος Συγκριτικά, το γενικό σύνολο στην Ελλάδα, για το ίδιο έτος, ήταν ίσο µε γεννήσεις. Συνεπώς, η Ήπειρος, στο συγκεκριµένο δηµογραφικό χαρακτηριστικό, αντιπροσωπεύει ποσοστό 2,5% του συνόλου της Ελλάδας. Αντίστοιχη απεικόνιση των στοιχείων που αφορούν στους θανάτους φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα. Πίνακας 7. Θάνατοι στην Περιφέρεια Ηπείρου (2001) Μόνιµη κατοικία θανόντος Σύνολο Περιοχές Αστικές Ηµιαστικές Αγροτικές Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Ιστοσελίδα Σεπτέµβριος

69 Το γενικό σύνολο στην Ελλάδα, για το ίδιο έτος, ήταν ίσο µε και, εποµένως, στην Ήπειρο συνέβηκε ποσοστό 3,4% των θανάτων όλης της χώρας. Τα στοιχεία που αναφέρονται στους γάµους που τελέστηκαν στην Ήπειρο εντός του 2001 απεικονίζονται στον πίνακα που ακολουθεί και είναι ενδεικτικά των ενεργειακών αναγκών, καθώς τα νοικοκυριά είναι σηµαντικοί ενεργειακοί καταναλωτές.. Πίνακας 8. Γάµοι στην Περιφέρεια Ηπείρου (2001) Μόνιµη κατοικία Σύνολο Περιοχές Αστικές Ηµιαστικές Αγροτικές γαµπρού Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Ιστοσελίδα Σεπτέµβριος Το γενικό σύνολο στην Ελλάδα, για το ίδιο έτος, ήταν ίσο µε και, εποµένως, στην Ήπειρο τελέστηκε ποσοστό 2,7% των γάµων όλης της χώρας. Όσον αφορά στο επίπεδο εκπαίδευσης στην Ήπειρο, στοιχείο που σχετίζεται µε τη διαµόρφωση ευαισθητοποιηµένης σκέψης των νέων ανθρώπων της περιοχής σε θέµατα βιωσιµότητας, στον επόµενο πίνακα φαίνονται οι αριθµοί των µαθητών που παρακολουθούν τη διδασκαλία στα δηµόσια σχολεία της Πρωτοβάθµιας και ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. Πίνακας 9. Μαθητικό δυναµικό δηµοσίων σχολείων στην Περιφέρεια Ηπείρου Νοµός Μαθητές Νηπιαγωγείου Μαθητές ηµοτικού Μαθητές Γυµνασίου Μαθητές Ενιαίου Λυκείου Μαθητές Τ.Ε.Ε. Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος

70 Οικονοµικές δραστηριότητες-τοµείς οικονοµικής παραγωγής- Απασχόληση-Ανεργία Τα γενικά και τα ειδικότερα οικονοµικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Ηπείρου καθορίζουν σε µεγάλο βαθµό τις ενεργειακές της ανάγκες. Στον πίνακα που ακολουθεί απεικονίζεται η διαµόρφωση του κατά κεφαλήν ακαθάριστου εγχωρίου προϊόντος (κατά κεφαλήν ΑΕΠ) στην Ήπειρο, κατά νοµό και για τα έτη από το 1995 έως το 2002 (για τα στοιχεία χρησιµοποιήθηκε ο υπολογιζόµενος πληθυσµός στις 30/06 κάθε έτους, ενώ µε αστερίσκο (*) υποδηλώνονται προσωρινά στοιχεία). Πίνακας 10. Κατά κεφαλήν ακαθάριστο εγχώριο προϊόν στην Ήπειρο κατά νοµό Περιφέρειες * 2001* 2002* Νοµοί Σύνολο Ελλάδας Ήπειρος Άρτα Θεσπρωτία Ιωάννινα Πρέβεζα Πηγή: Ιστοσελίδα Σεπτέµβριος 2007 Από τα στοιχεία του πίνακα είναι εµφανής η αυξητική πορεία του κατά κεφαλήν ΑΕΠ, τόσο για την περιφέρεια Ηπείρου, ως σύνολο, όσο και για κάθε έναν από τους νοµούς της. Όπως είναι εύκολα αντιληπτό, αυτό οδηγεί σε γενικότερη άνοδο του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων και, εποµένως, σε αυξηµένες ανάγκες σε ενέργεια, οι οποίες καλούνται να καλυφθούν µε παράλληλη ικανοποίηση των αρχών της βιωσιµότητας. Οι οικονοµικές δραστηριότητες στο χώρο της Ηπείρου επικεντρώνονται κυρίως στον πρωτογενή τοµέα της παραγωγής, µε έµφαση στην κτηνοτροφία (κυρίως αιγοπρόβατα και, λιγότερο, βοοειδή και ιπποειδή) και την πτηνοτροφία (πουλερικά), ενώ η αγροτική παραγωγή αφορά κυρίως δενδροκαλλιέργειες (π.χ. εσπεριδοειδή) και ετήσιες καλλιέργειες και, σε µικρότερο βαθµό, αµπελουργικές καλλιέργειες. Χαρακτηριστικό είναι πως σηµαντικό τµήµα των καλλιεργειών προορίζεται για υποστήριξη των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων (π.χ. για παραγωγή ζωοτροφής) και ασκείται ως συµπληρωµατική ασχολία ως προς την κτηνοτροφία 70

71 (Alatopoulou et al, 1994, σελ. 20). Ακόµη, δραστήριοι κλάδοι είναι αυτοί της επεξεργασίας ξύλου και της εξόρυξης µη µεταλλικών ορυκτών (κυρίως µαρµάρου). Ο δευτερογενής τοµέας-κατ εξοχήν ενεργοβόρος-σχετίζεται, ως επί το πλείστον, µε µεταποιητικές δραστηριότητες των κτηνοτροφικών προϊόντων και τον κλάδο των τροφίµων (π.χ. παραγωγή προϊόντων κρέατος και γαλακτοκοµικών ειδών), ενώ τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται και ο τριτογενής τοµέας µε τη µορφή της παροχής υπηρεσιών στον κλάδο του τουρισµού. Όσον αφορά στην απασχόληση, στοιχείο το οποίο συνδέεται µε το βιοτικό επίπεδο και την ενεργειακή κατανάλωση, µε βάση στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε. για το 2003, ο οικονοµικά ενεργός πληθυσµός στην Ήπειρο ανέρχεται στους , ή, σε ποσοστό, το 49,0% του συνολικού πληθυσµού της περιοχής. Συγκριτικά, το ποσοστό του οικονοµικά ενεργού πληθυσµού για το σύνολο της χώρας και για το ίδιο έτος ισούται µε 52,5%. Στον επόµενο πίνακα φαίνεται η εξέλιξη των στοιχείων που απεικονίζουν την απασχόληση και την ανεργία στην Περιφέρεια Ηπείρου, συγκριτικά µε το σύνολο της Ελλάδας, για τα έτη 1999, 2001 και 2003 (τα στοιχεία του πίνακα προέρχονται από την Γ. Γ. της Ε.Σ.Υ.Ε., Έρευνα Εργατικού υναµικού). Πίνακας 11. Απασχόληση και ανεργία στην Ήπειρο Απασχολ. Άνεργοι Ποσοστό Απασχολ. Άνεργοι Ποσοστό Απασχολ. Άνεργοι Ποσοστό Σύνολο ανεργίας ανεργίας ανεργίας ,1% ,8% ,7% Ελλάδας Περιφέρεια ,1% ,6% ,8% Ηπείρου Από τα στοιχεία του πίνακα παρατηρείται ότι το ποσοστό ανεργίας στην Ήπειρο υπερβαίνει κατά περίπου 2 ποσοστιαίες µονάδες τον εθνικό µέσο όρο και ότι ακολουθεί την πτωτική πορεία του τελευταίου Υποδοµές Οικισµοί-Κατοικίες Η οικιστική ανάπτυξη στην Περιφέρεια Ηπείρου χαρακτηρίζεται από έντονη διασπορά, ως απόρροια του έντονου αναγλύφου της περιοχής, αλλά και ιστορικών και κοινωνικοοικονοµικών συνθηκών. Ως αποτέλεσµα, η άσκηση εθνικών και κοινοτικών 71

72 πολιτικών περιφερειακής ανάπτυξης (συµπεριλαµβανοµένων των ενεργειακών πολιτικών) στην Ήπειρο αντιµετωπίζει εγγενείς δυσκολίες και αδυναµίες. Ο νοµός Ιωαννίνων κατέχει, σε όλη την Ήπειρο, το µικρότερο ποσοστό (4,8%) οικισµών µε πληθυσµό άνω των 1000 κατοίκων. Στο νοµό Θεσπρωτίας, ο πληθυσµός συγκεντρώνεται στην πόλη της Ηγουµενίτσας, η οποία παρέχει κάποιες περιφερειακές υπηρεσίες, αλλά κυρίως εξαρτάται από τα Ιωάννινα, την Κέρκυρα και την Αθήνα, προκειµένου για υπηρεσίες σε περιφερειακό επίπεδο. Ανάλογες συνθήκες συναντώνται και στους νοµούς Άρτας και Πρέβεζας (Alatopoulou et al, 1994, σελ. 39) Κοινωνικές υποδοµές Οι κοινωνικές υποδοµές τις οποίες διαθέτει η Περιφέρεια Ηπείρου και παρουσίαση των οποίων ακολουθεί, συντελούν στη διαµόρφωση επιπέδου ποιότητας ζωής στην περιοχή, συµβάλλουν στη συγκράτηση του τοπικού πληθυσµού και αποτελούν στοιχείο αύξησης του ΑΕΠ της Περιφέρειας. Συνεπώς, συνδέονται αποφασιστικά µε τις ενεργειακές ανάγκες και την εµφανιζόµενη ενεργειακή κατανάλωση στο χώρο της Ηπείρου Υποδοµές υγείας και πρόνοιας Νοσοκοµεία Η Περιφέρεια Ηπείρου διαθέτει τα εξής νοσοκοµεία: Πανεπιστηµιακό Γενικό Νοσοκοµείο Ιωαννίνων Γενικό Νοσοκοµείο Ιωαννίνων «Γ. Χατζηκώστα» Γενικό Νοσοκοµείο Άρτας Γενικό Νοσοκοµείο Πρέβεζας Γενικό Νοσοκοµείο Φιλιατών Οι ανάγκες σε πρωτοβάθµια περίθαλψη συµπληρώνονται από τρία (3) Κέντρα Υγείας στο Νοµό Άρτας, τρία (3) Κέντρα Υγείας στο Νοµό Θεσπρωτίας, έξη (6) Κέντρα Υγείας στο Νοµό Ιωαννίνων και τέσσερα (4) Κέντρα Υγείας στο Νοµό Πρέβεζας. Ως προς την παροχή βοήθειας σχετικά µε τη ψυχική υγεία, υπάρχουν οι ακόλουθες µονάδες: Νοµός Ιωαννίνων o Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστηµιακού Γενικού Νοσοκοµείου Ιωαννίνων o Κέντρο Ψυχικής Υγείας του Γενικού Νοσοκοµείου Ιωαννίνων «Γ. Χατζηκώστα» 72

73 o Κέντρο Προστασίας και Επαγγελµατικής Κατάρτισης και Ξενώνας του Γενικού Νοσοκοµείου Ιωαννίνων «Γ. Χατζηκώστα» o Ξενώνας Α «Ψυχαργώς» του Γενικού Νοσοκοµείου Ιωαννίνων «Γ. Χατζηκώστα» o Ξενώνας Β «Ψυχαργώς»: «Χαραυγή» του Γενικού Νοσοκοµείου Ιωαννίνων «Γ. Χατζηκώστα» o Τακτικά Εξωτερικά Ψυχιατρικά Ιατρεία και ιασυνδετική-συµβουλευτική Ψυχιατρική του Γενικού Νοσοκοµείου Ιωαννίνων «Γ. Χατζηκώστα» Νοµός Άρτας o Τακτικά Εξωτερικά Ιατρεία του Γενικού Νοσοκοµείου Άρτας o Ξενώνας «Μελισσάνθια» του Γενικού Νοσοκοµείου Άρτας Νοµός Πρέβεζας o Ξενώνας «Εστία» του Γενικού Νοσοκοµείου Πρέβεζας Νοµός Θεσπρωτίας o Ξενώνας «Εν οίκω» του Γενικού Νοσοκοµείου Φιλιατών Όσον αφορά στην προνοιακή βοήθεια, λειτουργούν οι ακόλουθες Μονάδες; o Κ.Α.Α.Κ.Υ.Α.Μ.Ε.Α. Άρτας o Ίδρυµα Κοινωνικής Πρόνοιας Θεσπρωτίας o Θεραπευτήριο Χρονίων Παθήσεων Ηγουµενίτσας o Κέντρο Παιδικής Μέριµνας Αρρένων Φιλιατών o Κέντρο Παιδικής Μέριµνας Θηλέων Ιωαννίνων o Κέντρο Παιδικής Μέριµνας Αρρένων Κόνιτσας o Κέντρο Παιδικής Μέριµνας Αρρένων Πωγωνιανής o Παιδόπολη Ιωαννίνων «Αγία Ελένη» o Ίδρυµα Κοινωνικής Πρόνοιας «Νεοµάρτυς Γεώργιος» o Κέντρο Κοινωνικής Υποστήριξης και Κατάρτισης ΑΜΕΑ (ΚΕΚ ΥΚ ΑΜΕΑ) Πρέβεζας Υποδοµές εκπαίδευσης Οι εκπαιδευτικές υποδοµές είναι αποφασιστικός παράγοντας συγκράτησης του τοπικού πληθυσµού, µε σηµαντική επίδραση στην ενεργειακή κατανάλωση. Στους ακόλουθους πίνακες απεικονίζονται οι υποδοµές που διαθέτει η Περιφέρεια Ηπείρου για τις διάφορες βαθµίδες εκπαίδευσης. Νηπιαγωγεία Πίνακας 12. Νηπιαγωγεία στην Περιφέρεια Ηπείρου 73

74 Ολοήµερα Νοµός Νηπιαγωγεία ηµόσια Ιδιωτικά 14 Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος Πίνακας 13. Ειδικοί τύποι νηπιαγωγείων Νοµός Ειδικά Πειραµατικά Άρτας - - Θεσπρωτίας 1 - Ιωαννίνων 2 1 Πρέβεζας - - Ήπειρος 3 1 Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος ηµοτικά σχολεία Πίνακας 14. ηµοτικά σχολεία στην Περιφέρεια Ηπείρου Ολοήµερα Νοµός ηµοτικά σχολεία ηµόσια Ιδιωτικά 22 Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος Πίνακας 15. Ειδικοί τύποι ηµοτικών σχολείων Νοµός Ειδικά Ειδικά -πειραµατικά Πειραµατικά ιαπολιτισµικά Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος Γυµνάσια Πίνακας 16. Γυµνάσια στην Περιφέρεια Ηπείρου 74

75 Νοµός Νοµός Γυµνάσια ηµόσια Ιδιωτικά Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος Πίνακας 17. Ειδικοί τύποι Γυµνασίων Εσπερινά Αθλητικά Μουσικά Πειραµατικά ιαπολιτισµικά Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος Λύκεια Νοµός Πίνακας 18. Λύκεια στην Περιφέρεια Ηπείρου Ενιαία Λύκεια ηµόσια Ιδιωτικά Λυκειακές Τάξεις Σύνολο Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος Νοµός Πίνακας 19. Ειδικοί τύποι Ενιαίων Λυκείων Εσπερινά Αθλητικά Εκκλησιαστικά Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος Τεχνικά Επαγγελµατικά Εκπαιδευτήρια Τ.Ε.Ε.) Πίνακας 20. Τ.Ε.Ε. στην Περιφέρεια Ηπείρου 75

76 Νοµός Τ.Ε.Ε. ηµόσια Ιδιωτικά Άρτας Θεσπρωτίας Ιωαννίνων Πρέβεζας Ήπειρος Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος Πίνακας 21. Ειδικοί τύποι Τ.Ε.Ε. Νοµός Εσπερινά Άρτας 1 Θεσπρωτίας - Ιωαννίνων 1 Πρέβεζας - Ήπειρος 2 Πηγή: Περιφερειακή ιεύθυνση Εκπαίδευσης Ηπείρου, Σεπτέµβριος Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στα Τριτοβάθµια εκπαιδευτικά ιδρύµατα τα οποία εδρεύουν στην Ήπειρο, καθώς τα εκπαιδευτικά και ερευνητικά αντικείµενά τους κρίνεται πως πρέπει να σχετίζονται, µεταξύ των άλλων, µε τον εντοπισµό και την αξιοποίηση των τοπικών φυσικών πόρων και ενεργειακών δυναµικών, ιδίως εκείνων που αφορούν στις ΑΠΕ. Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων Οι διδακτικές και ερευνητικές µονάδες του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων αποτελούνται από τις ακόλουθες Σχολές και Τµήµατα: Σχολή Θετικών Επιστηµών o Τµήµα Φυσικής o Τµήµα Χηµείας o Τµήµα Μαθηµατικών o Τµήµα Πληροφορικής Φιλοσοφική Σχολή o Τµήµα Φιλολογίας o Τµήµα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας o Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ιατρική Σχολή o Τµήµα Ιατρικής 76

77 Σχολή Επιστηµών Αγωγής o Παιδαγωγικό Τµήµα, ηµοτικής Εκπαίδευσης o Παιδαγωγικό Τµήµα, Νηπιαγωγών Σχολή Επιστηµών και Τεχνολογιών o Τµήµα Επιστήµης και Τεχνολογίας Υλικών o Τµήµα Βιολογικών Εφαρµογών και Τεχνολογιών Σχολή ιαχείρισης Φυσικών Πόρων και Επιχειρήσεων (Αγρίνιο) o Τµήµα ιαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων o Τµήµα ιοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών Προϊόντων και Τροφίµων 31 o Τµήµα ιαχείρισης Πολιτισµικού Περιβάλλοντος και Τεχνολογιών Τµήµατα Μη Υπαγόµενα σε Σχολή o Τµήµα Οικονοµικών o Τµήµα Πλαστικών Τεχνών και Επιστηµών της Τέχνης Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα (Τ.Ε.Ι.) Ηπείρου Το Τ.Ε.Ι. Ηπείρου, µε έδρα την Άρτα, αποτελείται από τις ακόλουθες Σχολές και Τµήµατα: Σχολή ιοίκησης και Οικονοµίας o Τµήµα Τηλεπληροφορικής και ιοίκησης o Τµήµα Λογιστικής (Πρέβεζα) o Τµήµα Χρηµατοοικονοµικής και Ελεγκτικής (Πρέβεζα) o Τµήµα Τουριστικών Επιχειρήσεων (Ηγουµενίτσα) o Τµήµα Εφαρµοσµένων Γλωσσών στη ιοίκηση και στο Εµπόριο (Ηγουµενίτσα) Σχολή Επιστηµών Υγείας και Πρόνοιας o Τµήµα Νοσηλευτικής (Ιωάννινα) o Τµήµα Βρεφονηπιοκοµίας (Ιωάννινα) o Τµήµα Λογοθεραπείας (Ιωάννινα) Σχολή Τεχνολογίας-Γεωπονίας o Τµήµα Φυτικής Παραγωγής (Άρτα) o Τµήµα Ζωικής Παραγωγής (Άρτα) o Τµήµα Ανθοκοµίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου (Άρτα) o Τµήµα Ιχθυοκοµίας και Αλιείας (Ηγουµενίτσα) 31 Μετονοµασία του Τµήµατος Οργάνωσης και ιαχείρισης Αγροτικών Εκµεταλλεύσεων (Π.. 110/2006, Ιούλιος 2006). 77

78 Σχολή Μουσικής Τεχνολογίας o Τµήµα Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής (Άρτα) Μεταπτυχιακά Προγράµµατα o Υδατοκαλλιέργειες και Παθολογικά Προβλήµατα Εκτρεφοµένων Υδροβίων Οργανισµών o Γεωργία και Περιβάλλον o Νοσηλευτική-Παθολογία o Αγροχηµεία και Βιολογικές Καλλιέργειες o Τηλεπικοινωνιακές Εφαρµογές Επιστηµονικό και Τεχνολογικό Πάρκο Ηπείρου Το Επιστηµονικό και Τεχνολογικό Πάρκο Ηπείρου ιδρύθηκε το 1999 από το Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων και την Περιφέρεια Ηπείρου. Η κατασκευή και ο εξοπλισµός του κτιρίου χρηµατοδοτήθηκαν από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραµµα (ΠΕΠ) Ηπείρου του Γ Κοινοτικού Πλαισίου στήριξης (Γ ΚΠΣ). Από το 2003 τη λειτουργία του Πάρκου έχει αναλάβει η Εταιρία ιαχείρισης «Επιστηµονικό και Τεχνολογικό Πάρκο Ηπείρου Α.Ε.». Αποστολή του Επιστηµονικού και Τεχνολογικού Πάρκου Ηπείρου είναι να αποτελέσει τον κύριο φορέα στήριξης για την εισαγωγή νέων και καινοτόµων τεχνολογιών τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δηµόσιο τοµέα, µε προφανείς αναγωγές και στον ενεργειακό τοµέα Υποδοµές πολιτισµού Οι πολιτιστικές υποδοµές της Περιφέρειας Ηπείρου, πέραν της διαµόρφωσης της τοπικής ταυτότητας, είναι στοιχεία οικονοµικής ανάπτυξης της περιοχής και συγκράτησης του τοπικού πληθυσµού. Όσον αφορά στον τοµέα του πολιτισµού, η Ήπειρος διαθέτει, χάρη στη µακραίωνη ιστορική της παρουσία, σειρά µνηµείων και χώρων οι οποίοι καλύπτουν ένα πολύ µεγάλο χρονολογικό φάσµα, από τα προϊστορικά χρόνια έως τη νεότερη εποχή, όπως είναι ο αρχαιολογικός χώρος της ωδώνης (Εικόνα 4). Ωστόσο, είναι γενική µάλλον η παραδοχή πως αυτά τα πολιτισµικά στοιχεία δεν έχουν αξιοποιηθεί στο βαθµό που θα ήταν δυνατόν, ενδεχοµένως και στα πλαίσια ενός ευρύτερου σχεδιασµού στον τοµέα του τουρισµού, που θα ανεδείκνυε το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της περιοχής. 78

79 Εικόνα 4 Πηγή: Σεπτέµβριος Στην Ήπειρο υπάρχει αξιόλογος αριθµός πολιτιστικών φορέων, σηµαντικό τµήµα των οποίων έχουν συνεχή παρουσία και η δραστηριοποίησή τους δεν σχετίζεται αποκλειστικά µε την πραγµατοποίηση εκδηλώσεων, κυρίως κατά τους θερινούς µήνες. Σηµαντικό ρόλο διαδραµατίζουν, επίσης, οι φορείς της κατάρτισης και της εκπαίδευσης, κυρίως της Τεχνικής (π.χ. Τ.Ε.Ε., Κ.Ε.Κ.) και της Τεχνολογικής (Τ.Ε.Ι.), µέσω της οποίας παραδοσιακές µορφές παραγωγής πολιτισµού της περιοχής (π.χ. αργυροχοΐα, κατεργασία ξύλου κ.ά.) διατηρούνται και αναπτύσσονται Μεταφορές Ο τοµέας των µεταφορών, κρίσιµης σηµασίας για µια περιοχή µε φυσική αποµόνωση από την υπόλοιπη χώρα, αλλά και µε δυσκολίες προσπέλασης στο εσωτερικό της, όπως είναι η Ήπειρος, συνδέεται άρρηκτα µε την ανάγκη κάλυψης των ενεργειακών αναγκών της περιοχής και την υλοποιούµενη ενεργειακή πολιτική. Η ολοκλήρωση της Εγνατίας Οδού, η κατασκευή του κάθετου οδικού άξονα της Ιονίου Οδού και η περαιτέρω βελτίωση του εθνικού και επαρχιακού οδικού δικτύου στην περιοχή είναι σίγουρο πως θα συµβάλλουν αποφασιστικά στην άνοδο του επιπέδου των µεταφορών και της κίνησης ανθρώπων και υλικών στην περιοχή της Ηπείρου του τουριστικού ρεύµατος και της διασύνδεσής της µε την υπόλοιπη Ευρώπη και τα υτικά Βαλκάνια. Οι θαλάσσιες µεταφορές είναι αυξηµένης σηµασίας για την Περιφέρεια Ηπείρου. Αυτές εξυπηρετούνται, κυρίως, από τα µεγάλα λιµάνια της Ηγουµενίτσας και της Πρέβεζας και, σε µικρότερο βαθµό, από τα µικρότερα λιµάνια της Σαγιάδας και της Πάργας (Alatopoulou et al, 1994). Η αναβάθµιση του λιµανιού της Ηγουµενίτσας, του τρίτου σε δυναµικότητα λιµανιού της χώρας (ο.π., 1994), και η βελτίωση των υποδοµών και των εγκαταστάσεών του, που έγινε 79