Σοφία Μεργιαλή-Σαχά. Αμφίδρομες πολιτισμικές διαδρομές ανάμεσα στο Βυζάντιο και την αναγεννησιακή Ιταλία

Transcript

1 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά Αμφίδρομες πολιτισμικές διαδρομές ανάμεσα στο Βυζάντιο και την αναγεννησιακή Ιταλία Η ιστορία των πολιτισμικών σχέσεων ανάμεσα στη βυζαντινή Ανατολή και τη λατινική Δύση εκτείνεται σε ένα ευρύ χρονικό πλαίσιο από τον 4 ο μέχρι και τον 16 ο αιώνα. 1 Στη πορεία της διαφορετικής τους εξέλιξης, οι δύο συγγενικοί πολιτισμοί του ελληνορωμαϊκού κόσμου απομακρύνθηκαν, αποξενώθηκαν και τέλος υπέκυψαν στη διαδικασία της ιστορικής και πολιτιστικής διαφοροποίησης τους. Mία ιδεατή διαχωριστική γραμμή «του τρόπου, του είναι και του σκέπτεσθαι» 2 χαράχτηκε ανάμεσα στη λατινόφωνη Δύση και το ελληνόφωνο Βυζάντιο. Το εκκλησιαστικό σχίσμα του 1054 κατέλυσε την εύθραυστη ενότητα της Χριστιανοσύνης, κορυφώνοντας την αμοιβαία θεολογική αδιαλλαξία και πόλωση, ενώ η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Σταυ ροφόρους επέφερε την οριστική ρήξη μετατρέποντας την προκατάληψη των Βυζαντινών προς τους Λατίνους σε ανοιχτή εχθρότητα και μίσος που διαπέρασε όλα τα κοινωνικά στρώματα. 3 Η απώλεια της Κωνσταντινούπολης αποδείχθηκε τραυματική για τους Βυζαντινούς, οι οποίοι σε μία προσπάθεια αυτο προσδιορισμού και ενδυνά μωσης της κλονισμένης συλλογικής τους ταυτότητας αγκιστρώθηκαν με μεγαλύτερη ένταση στην αρχαιοελληνική πολιτισμική τους κληρονομιά ως μέσο ανάδειξης της ανωτερότητάς τους έναντι των Λατίνων. 4 Με την εγκατάσταση των Δυτικών σε πρώην βυζαντινά εδάφη και την πολύ 1 D. J. Geanakoplos, Interaction of the Sibling Byzantine and Western Cultures in the Middle Ages and the Italian Renaissance ( ), New Haven London 1976, 5, σημ Ελένη Γλύκατζη-Ahrweiler, Το Βυζάντιο και η Δύση, στο: Σπ. Ασωνίτης, Γιάννα Αθανασο πούλου (επιμ. έκδ.), Ε Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου, 3-5 Οκτωβρίου 2003, Κέρκυρα, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ιστορίας, Κέρκυρα 2003, 31. Angeliki E. Laiou, Byzan tium and the West, στο: Angeliki E. Laiou and Henry Maguire (έκδ.), Byzantium. A World Civilization, [Dumbarton Oaks], Washington, D. C., 1992, D. J. Geanakoplos, Byzantine East and Latin West. Two Worlds of Christendom in Middle Ages and Renaissance. Studies in Ecclesiastical and Cultural History, New York 1966, M. Angold, Autobiography and Identity. The Case of the Later Byzantine Empire, BSl 60 (1999) Βυζαντινά 32 (2012)

2 228 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά μορ φη διείσδυση τους στην ανατολική Μεσόγειο, 5 η αντιπαράθεση των δύο κοινωνιών και η αυξανόμενη ανταγωνιστική τους σχέση έγινε μέρος της καθημε ρινότητας και ο μακρύς κατάλογος των διαφορών τους γιγάντωσε τις προ καταλήψεις του ενός για τον άλλον. 6 Ένα μόλις χρόνο μετά τη λατινική κατά κτη ση της Κωνσταντινούπολης το διάχυτο αντιλατινικό αίσθημα αποτυπώνεται από τον βυ ζαντινό ιστορικό Νικήτα Χωνιάτη ως εξής: «Ανάμεσα σε εμάς και τους Λατίνους χάσμα διαφορᾶς ἐστήρικται μέγιστον. Είμαστε διαμετρικά αντίθετοι. Δεν έχουμε ούτε μια σκέψη κοινή». 7 Θα χρειαστεί να περάσουν τουλάχιστον εκα τό πενήντα χρόνια πριν ο Δημήτριος Κυδώνης υποστηρίξει ότι Βυζαντινοί και Λατίνοι είχαν κοινή σκέψη, αλλά είχαν διχαστεί εξαιτίας της έλλειψης μιας κοινής γλώσσας. 8 Η αναγκαστική συνύπαρξη των δύο κόσμων στην Ανατολή μετά το 1204, άλλαξε ριζικά και τη δυναμική των σχέσεων τους, και το Βυζάντιο, ως τμήμα πια της ενοποιημένης οικονομικά Μεσογείου, δέχτηκε έντονες επιρροές από τους κοινωνικούς και οικονομικούς θεσμούς του δυτικού κόσμου. 9 Ουσιαστικές όμως πολιτισμικές επαφές και αλληλοεπιδράσεις, οι οποίες θα άμβλυναν την πολι τι στι κή ετε ρότητα ανάμεσα στο Βυζάντιο και τη Δύση, δεν παρατηρήθηκαν μέχρι τον 14 ο και 15 ο αιώνα. Η απουσία μιας κοινής γλώσσας, που συνιστούσε ένα από τα βασικότερα προβλήματα στις σχέσεις Βυζαντινών Δυτικών σε ολόκληρη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, παρέμεινε το κύριο εμπόδιο στην αμοιβαία και ουσιαστική προσέγγιση των δύο κόσμων, 10 που συνέχισαν την παράλληλη και ανεξάρτητη 5 Angeliki E. Laiou-Thomadakis, The Byzantine Economy in the Mediterranean Trade System; Thirteenth-Fifteenth Centuries, DOP 34/35 (1980/81) (στο εξής: Laiou-Thoma dakis, The Byzantine Economy). M. Balard, L organisation des colonies étrangères dans l empire byzantin (XIIe-XVe siècle) στο: Vasiliki Kravari, J. Lefort et Cecile Morrisson, Hommes et richesses dans l Empire byzantin, II, VIIIe-XVe siècle, Paris 1991, A. Kaldellis, Hellenism in Byzantium. The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition, Cambridge 2007, Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική διήγησις, έκδ. I. A. van Dieten [CFHB 11], Berlin 1975, Δημητρίου Κυδώνη, Apologie della propria fede, στο: G. Mercati, Notizie di Procoro e Demetrio Cidone,Vatican City 1931, : «ἀλλ ἦν ἀμφοῖν ἡ διάνοια μία ταῖς φωναῖς μόναις διαι ρουμένη». 9 Χρύσα Α. Μαλτέζου, Graecolatinitas nostra: Ζητήματα και προοπτικές, στο: Χρύσα Α. Μαλτέζου (επιμ.), Πλούσιοι και φτωχοί στην κοινωνία της ελληνολατινικής Ανατολής, Βενετία 1998, 13. D. Jacoby, The Encounter of Two Societies: Western Conquerors and Byzantines in the Peloponnesus after the Fourth Crusade, The American Historical Review 78 (1973) M. Angold, The Interaction of Latins and Byzatines during the Period of the Latin Empire ( ): The case of Ordeal, Actes du XVe Congrès International d Études Byzantines, Athènes, 1976, IV. Histoire, Athènes 1980, A. P. Kazhdan, Ann Wharton Epstein, Change in Byzantine Culture in the Eleventh and Twelfth Centuries, London 1985, 183 (στο εξής: Kazhdan Epstein, Change in Byzantine

3 Αμφίδρομες πολιτιστικές διαδρομές 229 πνευματική τους εξέλιξη, όπως το λάδι με το νερό στο ίδιο δοχείο. 11 Mέχρι και τον 12 ο αιώνα οι επισκέψεις πολιτισμικού χαρακτήρα ανάμεσα στο Βυζάντιο και τη Δύση υπήρξαν σποραδικές. Από την πλευρά των Βυζαντινών, πολύ λίγοι πρεσβευτές και περιπλανώμενοι μοναχοί ταξίδευαν στη Δύ ση ή αποφάσιζαν να εγκατασταθούν εκεί μόνιμα. 12 Χαρακτηριστική ήταν η εσωστρέ φεια και αδιαφορία των Βυζαντινών για τον έξω κόσμο, καθώς και οι βαθιά ριζω μέ νες προκαταλήψεις τους για τους ξένους πολιτισμούς. 13 Παρόλο που τον 12 ο αιώ να οι Βυζαντινοί απέκτησαν συνείδηση των πλεονεκτημάτων που παρείχε η γνώση ξένων γλωσσών και οι δίγλωσσοι Βυζαντινοί στα ανώτερα κλιμάκια αυ ξάνονταν συνεχώς, οι γνώστες της λατινικής γλώσσας περιόριζαν τη χρήση της στις ανάγκες του διοικητικού τους αξιώματός. 14 Αλλά και στο δυτικό κό σμο, μια στοιχειώδης γνώση ελληνικών εξυπηρετούσε απλά τις ανάγκες των πολιτι κών, εκκλησιαστικών και εμπορικών σχέσεων με το Βυζάντιο. Οι μεμο νωμέ νες απόπειρες εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας και μετάφρασης αρχαίων ελλη νικών κειμένων που άρχισαν να καταγράφονται από τον ένατο αιώνα και μετά αποδείχθηκαν εφήμερες, ενώ οι πολύμορφες επαφές Βυζαντίου και Δύσης στη διάρκεια του 12 ου αιώνα, αποδείχθηκαν άκαρπες σε πολιτισμικό επίπεδο. Ανά μεσα στην «αναγέν νηση» που έλαβε χώρα στη δυτική Ευρώπη τον 12 ο αι. και την πολιτιστική ζωή στο Βυζάντιο τον αιώνα των Κομνηνών δεν ανιχνεύονται αλλη λοεπιδράσεις, γε γο νός που καταδεικνύει ότι Βυζαντινοί και Λατίνοι στο σύνολό τους παρέμειναν αποκομμένοι πολιτιστικά και αδιάφοροι ο ένας για τον άλλον. 15 Δείγματα μετά δοσης κλασικών κειμένων από το Βυζάντιο στη Δύση τον αιώνα αυτό προήλθαν μόνο από παραδοσιακούς χώρους συνύπαρξης των δύο πολιτισμών, τη Σικελία και τη Βενετία, και οι λιγοστές μεταφράσεις που πραγματοποιήθηκαν δεν είχαν περαιτέρω αντίκτυπο. 16 Σπάνιες εξάλλου ήταν οι περιπτώσεις Δυτικών που γνώ ρι ζαν τα ελληνικά τον 11 ο και 12 ο αιώνα ή που αναλάμβαναν μία προσωρινή αποδημία στη βυζαντινή πρωτεύουσα για να μά θουν τη γλώσσα ή να σπουδά σουν. Σε αυτές τις σπάνιες περιπτώσεις ανήκ ει ένας ανώνυμος δυτικοευρωπαίος, πιθανότατα απε Culture). N. G. Wilson, Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση. Ελληνικές Σπουδές κατά την Ιταλική Ανα γέννηση, μτφρ. Φωτεινή Πρεβεδούρου-Γεωργίνη, Αθήνα 1994, 15 (στο εξής: Wilson, Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση). 11 R. S. Lopez, Foreigners in Byzantium, στο Byzantium and the World around it : Economic and Institutional Relations [Variorum Reprints], London 1978, XIV, Krijnie N. Ciggaar, Western Travellers to Constantinople. The West and Byzantium, : Cultural and Political Relations, Leiden 1996, 18 (στο εξής: Ciggaar, Western Travellers). 13 Kazhdan, Epstein, Change in Byzantine Culture, Kazhdan, Epstein, Change in Byzantine Culture, A. Bryer, Cultural Relations between East and West in the Twelfth Century. στο: D. Baker (επιμ.), Relations between East and West in the Middle Ages, Edinburgh 1973, 78 και Bryer, Cultural Relations, 80.

4 230 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά σταλ μένος στην Κωνσταντι νούπολη στο τελευταίο τέταρτο του 11 ου αιώνα, ο οποίος στο διάστημα της παραμονής του στη βυζαντινή πρωτεύουσα συνέθεσε μία περιγραφή της πό λης με τα κυριότερα αξιοθέατά της, γνωστή ως De Constantinopoli civitate και επι δόθηκε στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας σε σχολείο της Αγίας Σο φίας. 17 Το ίδιο μοναδική εμφανίζεται η περίπτωση του Ιωάννη Ιταλού (ca ca. 1082) στο δεύτερο μισό του 11 ου αιώνα, Νορμανδού από την Καλαβρία, ο οποίος εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη στα 1050 για να εμβαθύνει στη σπουδή της φιλοσοφίας με καθηγητή τον Ψελλό, τον οποίο και διαδέχθηκε στη διδασκαλία της φιλοσοφίας. Η απόπειρά του όμως να χειραφε τήσει τη φιλοσο φική σκέψη από το Ορθόδοξο δόγμα τον οδήγησε το 1082 ενώπιον του πατριαρ χικού δικαστηρίου, όπου και καταδικάστηκε ως αιρετικός και παγανιστής και αναθεματίστηκε από την Εκκλησία. 18 Η αποξένωση ανάμεσα στη βυζαντινή Ανατολή και τη λατινική Δύση σε γλωσσικό, θρησκευτικό και πολιτισμικό επίπεδο αρχίζει να υποχωρεί την εποχή των Παλαιολόγων ( ), όταν μέσα από μία συγκυρία παραγόντων δημιουργούνται πολύμορφοι δίαυλοι επικοινωνίας ανάμεσα στους δύο κόσμους. Η αλληλοεπίδραση ανάμεσα στο Βυζαντινό κράτος, τα δυτικά ευρωπαϊκά κράτη και τους εγκατεστημένους Δυτικούς σε βυζαντινά εδάφη είναι εμφανής σε πολλούς τομείς. 19 Στον οικονομικό τομέα, το Βυζάντιο είναι σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένο από τη Δύση, ενώ στην Κωνσταντινούπολη δεσπόζουν οι λατινικές αποικίες με καθαρά δυτικές οικονομικές δομές. 20 Οι στενές οικονομικές σχέσεις οδηγούν σε ανταλλαγές σε όλα τα επίπεδα. 21 Μέσα στο πλαίσιο αυτό πολιτισμικές επίσης ανταλ λαγές Ιταλίας-Βυζαντίου γίνονται παράδοση στη διάρκεια του 14 ου αιώνα, καθώς με την ανάπτυξη της αστικής ζωής στην Ιταλία, η ενιαία κοινωνία ευγενών και αστών που σχηματίστηκε προώθησε την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα στο επίκεντρο της παιδείας της εποχής. 22 Στον πολιτικό χώρο, η συστηματική σύν δεση 17 Krijnie N. Ciggaar, Une Description de Constantinople dans le Tarragonensis 55, REB 53 (1995) Kazhdan Epstein, Change in Byzantine Culture, 127. L. Clucas, The Trial of John Italos and the Crisis of Intellectual Values in Byzantium, Munich Angeliki E. Laiou, Italy and Italians in the Political Geography of the Byzantines (14 th Century), DOP 49 (1995) Laiou-Thomadakis, The Byzantine Economy, N.Oikonomidès, Hommes d affaires grecs et latins à Constantinople (XIIIe-XVe siècles), Montréal 1979, K.-P. Matschke, Ανταλλαγές, εμπόριο, αγορές και χρήμα (13 ος -15 ος αιώνας), στο: Αγγελική Ε. Λαΐου (επιμ.), Οικο νο μική Ιστορία του Βυζαντίου από τον 7 ο έως τον 15 ο αιώνα, ΙΙ, Αθήνα 2006, Ν. Οικονομίδης, Η Αναγέννηση και το Βυζάντιο, στο: Βυζάντιο και Ευρώπη. Α Διεθνής Βυ ζαντινολογική Συνάντηση. Δελφοί, Ιουλίου 1985, Αθήνα 1987, J. Burckhardt, Ο πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία, μτφρ. Μαρία Τοπάλη, Αθή να 1997, P. O Kristeller, Renaissance Humanism and Classical Antiquity στο: A. Rabil (έκδ.), Renaissance Humanism. Foundations, Forms, and Legacy, 1: Humanism in Italy, Philadelphia 1988,

5 Αμφίδρομες πολιτιστικές διαδρομές 231 των Παλαιολόγων αυτοκρατόρων μέσω της «γαμήλιας» πολιτικής με μέλη ηγε μονι κών οίκων της Δύσης και με δυτικούς ηγεμονικούς οίκους που είχαν εγκα ταστα θεί στην Ανατολή προκαλεί ευρύτερες πολιτισμικές αλληλοεπιδράσεις. Έξι από τους δέκα Παλαιολόγους αυτοκράτορες αναζήτησαν συζύγους στη Δύση, οι οποίες έφεραν στην Κωνσταντινούπολη μαζί με την ακολουθία τους, δυτικές συνήθειες και ιδέες. Ενώ ο επιδιωκόμενος στόχος μιας τέτοιας πολιτικής ήταν η δημιουργία ενός δικτύου συμμαχιών στη Δύση και η εξουδετέρωση δυτικών διεκδικήσεων σε βυζαντινά εδάφη, αλλαγές δυτικού τύπου σημειώθηκαν στην αυτοκρατορική αυλή, στον τρόπο διακυβέρνησης του κράτους, ακόμη και στον τρόπο ανατροφής ενός μελλοντικού αυτοκράτορα με συνέπεια την υιοθέτηση πολιτικών ανοίκειων για τη βυζαντινή νοοτροπία και την πολιτική ιδεολογία. 23 Η επαναφορά του πολιτικού κέντρου της αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινού πολη το 1261 και η νέα γεωπολιτική κατάσταση που διαμορφώθηκε, 24 προσανατόλισε την όλη γεωστρατηγική του Βυζαντίου σταθερά προς τη δυτική Ευρώπη με στόχο αρχικά την εξουδετέρωση δυτικών εχθρικών συνασπισμών μέσω της παπικής παρέμβασης και από τα μέσα του 14 ου αιώνα την εξασφάλιση δυτικής στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας για την αντιμετώπιση της θανάσιμης οθωμανικής απειλής. Οι πνευματικές δοσοληψίες που έλαβαν χώρα στο περιθώ ριο των ενωτικών διαπραγματεύσεων και των εκκλησιαστικών συνόδων με την παπική Εκκλησία στους δύο τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου με κατάληξη τις απατηλές ενώσεις των δύο Εκκλησιών το 1274 (σύνοδος της Λυών) και το (σύνοδος Φερράρας Φλωρεντίας), αφύπνισαν το ενδιαφέρον ορι σμένων Βυζαντινών για τη δυτική θεολογική σκέψη και συνέβαλαν στο αμοι βαίο πλησίασμα λογίων κύκλων του Βυζαντίου και της Δύσης. Είναι χαρακτη ριστικό ότι με αφορμή τις διεργασίες που προηγήθηκαν της συνόδου στη Λυών το 1274, ο γνωστός λόγιος Μάξιμος Πλανούδης επιδόθηκε στην εκμάθηση της λατινικής γλώσσας, προχώρησε στη μελέτη και εμβάθυνση της δυτικής θεολο γίας και μετέφρασε το 23 Ο Ιωάννης Ε Παλαιολόγος, κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας εμποτίστηκε από το όλο φιλοδυτικό πνεύμα που απέπνεε η αυλή της καθολικής Ιταλίδας μητέρας του, Άννας της Σαβοΐας, και ο κύκλος ένθερμων υποστηρικτών της ένωσης των Εκκλησιών που την απάρ τιζε, έτσι ώστε κατά την ενηλικίωση του να αποτελεί μοναδική περίπτωση βυζαντινού αυτο κράτορα τέλεια εξοικειωμένου με την καθολική Δύση και την παπική εκκλησία. Ως απο τέλεσμα, ακολούθησε πολιτική φιλοδυτική και λατινόφιλη και αποτέλεσε μοναδικό παρά δειγ μα βυζαντινού αυτοκράτορα που μεταστράφηκε προσωπικά στον καθολικισμό. Βλ. Βασι λική Νεράντζη- Βαρμάζη, Το Βυζάντιο και η Δύση ( ). Συμβολή στην ιστορία των πρώ των χρόνων της μονοκρατορίας του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου, Θεσσαλονίκη 1993, Σο φία Μερ γιαλή-σαχά, Το άλλο πρόσωπο της αυτοκρατορικής διπλωματίας: Ο Βυζαντινός αυτο κρά το ρας στο ρόλο του πρεσβευτή τον 14 ο και 15 ο αι., Βυζαντιακά 25 (2005-6) (στο εξής: Μερ γιαλή-σαχά, Το άλλο πρόσωπο). 24 Angeliki Laiou, The Palaiologoi and the World around them ( ), στο: J. Shepard (έκδ.), The Cambridge History of the Byzantine Empire c , Cambridge 2008,

6 232 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά έργο του ιερού Αυγουστίνου De Trinitatae με στόχο να συνεισφέρει στο αμοιβαία προσέγγιση των δύο Εκκλησιών. 25 Mετά τα μέσα του 14 ου αιώνα, παρά τις δυσκολίες που προκαλούσε το λεγόμενο Μεγάλο Σχί σμα στην Καθολική Εκκλη σία ( ), οι σχέσεις Βυζαντίου Δύσης απέκτη σαν ακόμη μεγαλύτε ρη συχνότη τα και αμεσότητα καθώς η τουρκική απειλή επε κτει νόταν από τους Ορθο δόξους και στους Καθολικούς στην Ανατολή. 26 Σε ακόμη με γαλύτερη έκτα ση σημειώθηκαν πολιτισμικές ανταλλαγές στη σύνοδο Φερ ρά ρας Φλωρεντίας, παρά την «δραματική σύγκρουση των παραδόσεων των δύο κόσμων». 27 Από την πολυάριθμη ακολουθία επτακοσίων αυλικών και κληρικών που συνόδευσε τον αυτοκράτορα Ιωάννη Η Παλαιολόγο στη Φερράρα Φλω ρε ντία το 1438 με στό χο την ένωση των Εκκλησιών, 28 η αντιπροσωπία των Βυζαντι νών λογίων με επικεφαλής τον Γεώργιο Γεμιστό-Πλήθωνα, ήρθε σε επαφή με τους Ιταλούς ουμανιστές και είχε την ευκαιρία να παρατηρήσει όλα τα επιτεύγματα του δυτικού πολιτισμού. Στο περιθώριο των ενωτικών συζητήσεων, ο Πλήθων έδωσε διαλέξεις πάνω στη φιλοσοφία του Πλάτωνα, εντυπωσίασε βαθύτατα τους Δυτικούς με τη σοφία και τα επιχειρήματά του και προετοίμασε το έδαφος για την ίδρυση δύο δεκαετιών αργότερα της Πλατωνικής Ακαδημίας στη Φλωρεντία. 29 Ακόμη, χάρη στη σύνοδο Φερράρας Φλωρεντίας, αφυπνίστηκε ευρύτερα το ενδιαφέρον για τις ελληνικές σπουδές πέρα από την Ιταλία μέχρι και την Αγγλία. 30 Το υπόβαθρο όμως των διαπολιτισμικών σχέσεων Βυζαντίου Δύσης αυτήν την εποχή πρέπει να αναζητηθεί στον ευρύτερο χώρο της διπλωματίας, της οποίας ο ρόλος αναβαθμίζεται σε σύγκριση με τις στρατιωτικές μεθόδους άσκησης εξωτερικής πολιτικής, και η δράση της επικεντρώνεται σε όλα τα μεγάλα κέντρα της δυτικής Ευρώπης. Στο περιθώριο των επίσημων πολιτικών επαφών, οι διπλωματικές αποστολές γίνονται αφορμή πολλαπλών και ποικίλων επαφών που 25 M. Rackl, Die griechischen Augustinusϋbersetzungen, Miscellanes Francesco Ehrle I, Vatikan 1924, W. O. Schmitt, Lateinische Literartur in Byzanz: Die Überrsetzungen des Maxi mos Planudes und die moderne Forschung, JÖBG 17 (1968) R. Loenertz, Les dominicains byzantins Théodore et André Chrysobergès et les né gotiations pour l union des Églises grecque et latine de 1415 à 1430, Archivum Fratrum Praedicatorum 9 (1939) 11 (στο εξής: Loenertz, Les dominicains byzantins). 27 Ε. Χρυσός, Η Ανατολή συναντά τη Δύση. Προβλήματα επικοινωνίας και προκαθεδρίας στη Σύνοδο της Φλωρεντίας, στο: Φλωρεντία Ευαγγελάτου-Νοταρά Τριανταφυλλίτσα Μανιάτη-Κοκκίνη (έκδ.), Κλητόριον εις μνήμην Νίκου Οικονομίδη, Αθήνα Θεσσαλονίκη 2005, J. Gill, Personalities of the Council of Florence and other essays, Oxford 1964, 106. Για τη σύνοδο Φλωρεντίας γενικά βλ. J. Gill, The Council of Florence, Cambridge J. Meyendorff, Was there an Encounter between East and West at Florence?, στο: G. Alberigo (έκδ.), Christian unity: the Council of Ferrara-Florence 1438/9-1989, Leuven 1991, W. J. Hanegraaff, Esotericism and the Academy: Rejected Knowledge in Western Culture, Cambridge 2012, R. Weiss, Humanism in England during the fifteenth century, Oxford

7 Αμφίδρομες πολιτιστικές διαδρομές 233 διευκολύνουν τη διαδικασία της αμοιβαίας πολιτισμικής διείσδυσης και συντελούν στη γεφύρωση του γλωσσικού χάσματος. Και ενώ ένας κοινός πολιτισμός ήταν αδύνατο να προκύψει απλά και μόνο μέσω της ανταλλαγής πρεσβειών, καθοριστική στη γεφύρωση του πολιτισμικού χάσματος των δύο κόσμων υπήρξε η ενσυνείδητη «στρατολόγηση» στο διπλωματικό σώμα των Παλαιολόγων αυτοκρατόρων ενός συγκεκριμένου τύπου λογίου-πρεσβευτή με δύο ευδιάκριτα χαρακτηριστικά: γνώση της λατινικής γλώσσας και γνήσιο ενδιαφέρον για τον δυτικό κόσμο. Ο λόγιος-πρεσβευτής απέκτησε ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα από τα μέσα του 14 ου αιώνα, όταν σε σημαντική πτυχή της Παλαιολόγειας διπλωματίας αναδείχθηκε η αφύπνιση του δυτικού κόσμου και ιδιαίτερα των ουμανιστικών κύκλων για την αρχαία ελληνική πολιτισμική κληρονομιά και συνακόλουθα για την τύχη των φορέων της που ήταν οι Βυζαντινοί. 31 Ένα πρώτο παράδειγμα λoγίου-πρεσβευτή που συνέβαλε στην διαπολιτισμική προσέγγιση Βυζαντίου Δύσης μέσα από μία διπλωματική αποστολή είναι ο πολυμαθής μοναχός Μάξιμος Πλανούδης στα τέλη του 13 ου αιώνα. Άριστος γνώστης της λατινικής γλώσσας, στάλθηκε το 1296 σε διπλωματική αποστολή στη Βε νετία, όπου είχε την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με τους κύκλους των διανο ουμένων της και να ενημερωθεί για τους Λατίνους συγγραφείς που διαβάζονταν και διδάσκονταν στην Ιταλία στα τέλη του 13 ου αιώνα. Ένα χρόνο μετά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη, το ενδιαφέρον του για τη λατινική σκέ ψη εκδηλώθηκε ενεργά. Δεν είναι τυχαίο ότι μετέφρασε Οβίδιο, Βοήθιο, Μα κρό βιο, Κάτωνα και Δονάτο, δηλαδή τους συγγραφείς που διδάσκονταν στη Δύση τον 13 ο αιώνα 32 και διέδωσε τη λατινική σκέψη όχι μόνο στο στενό κύ κλο των φοι τη τών του, αλλά και στα πιο ανήσυχα πνεύματα των συγχρόνων του, δανεί ζοντας τα βιβλία του. Παράλληλα, το γεγονός ότι στο γύρισμα του 13 ου προς τον 14 ο αι. ο Pace, δάσκαλος γραμματικής και λογικής στην προ-ουμανιστική Πά δουα, είχε στα χέρια του ένα αντίγραφο των Ηθικών (Moralia) του Πλουτάρχου, οφείλεται στη διπλωματική επίσκεψη του Μαξίμου Πλανούδη στη Βενετία στα Ένα δεύτερο παράδειγμα λογίου-πρεσβευτή που συνέβαλε στην αφύπνιση 31 Βλ. Sophia Mergiali-Sahas, A Byzantine Ambassador to the West and his Office during the Fourteenth and Fifteenth Centuries: A Profile, BZ 94 (2001) 593, 595, 601, 604. J. W. Barker, Emperors, Embassies, and Scholars. Diplomacy and the Transmission of Byzantine Humanism to Renaissance Italy, στο: D. G. Angelov (έκδ.), Church and Society in Late Byzantium, Kalamazoo 2009, M. Gigante, La cultura latina a Bizanzio nel sec. XIII, La parola del passato 17(1962) Sophia Mergiali, L enseignement et les lettrés pendant l époque des Paléologues ( ) [Εταιρεία των φίλων του λαού. Κέντρον ερεύνης Βυζαντίου 5], Αθήναι 1996, (στο εξής: Mergiali, L enseignement). 33 P. A. Stadter, Planudes, Plutarch, and Pace of Ferrara, Italia medioevale e umanistica 16 (1973)

8 234 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά του δυτικού κόσμου για την αρχαιοελληνική γραμματεία προσφέρει ο βυζαντινός πρεσβευτής Νικόλαος Σιγηρός, επίσης άριστος γνώστης της λατινικής γλώσσας. Το στη διάρκεια μίας διπλωματικής του αποστολής στον πάπα Κλήμη Στ, ο Νικολάος Σιγηρός ήρθε σε επαφή με τον Πετράρχη, στον οποίο φρόντισε να στείλει ως δώρο αργότερα το ελληνικό χειρόγραφο της Ιλιάδας. 34 Δεν είναι τυχαίο ότι το αναγεννημένο ενδιαφέρον για την αρχαία ελληνική γραμματεία που προκάλεσε δημιουργικό ενθουσιασμό και άμιλλα στους Ιταλούς ουμανιστές οφείλεται στον Πετράρχη και τον Βοκκάκιο και αρχίζει από τα μέσα του 14 ου αιώνα. Ενώ όμως θεωρητικά, η επιθυμία των Δυτικών να μάθουν ελληνικά εκδη λώθηκε με τον Πετράρχη και τον Βοκκάκιο στη Βόρεια Ιταλία, λίγοι ήταν αυτοί που επιδόθηκαν σοβαρά στο εγχείρημα αυτό. 35 Ένα τρίτο παράδειγμα λογίου-πρεσβευτή, που ανήκει στην πρωτοπορία στο χώρο της προσέγγισης του δυτικού κόσμου, είναι ο Δημήτριος Κυδώνης, προσω πικότητα που δεσπόζει στην πνευματική και πολιτική ζωή της Κωνσταντινούπολης το δεύτερο μισό του 14 ου αι. Ο κεντρικός του ρόλος στη διπλωματία του Βυζαντίου με την παπική Εκκλησία στο διάστημα καθορίστηκε από τη μεταστροφή του στο καθολικισμό (1357), την άριστη γνώση της λατινικής γλώσσας, τη βαθιά θεολογική του κατάρτιση στη δυτική σχολαστική θεολογία και την εξαιρετικά σημαντική του θέση στην κυβέρνηση δύο αυτοκρατόρων διαδο χικά, του Ιωάννη Στ Καντακουζηνού και του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου, χάρη στην οποία βρισκόταν σε προνομιούχα θέση επαφής με παπικούς λεγάτους και Λατίνους θεολόγους, κυρίως Δομινικανούς. 36 Στη διάρκεια της παραμονής του Ιωάννη Ε Παλαιολόγου στην παπική αυλή του Ουρβανού Ε ( ) στη Ρώ μη στα , ο Δημήτριος Κυδώνης είχε καθοριστικό ρόλο ως κύριος πρεσβευτής και προσωπικός διερμηνέας του αυτοκράτορα. Ένα τέταρτο παράδειγμα λογίου στην υπηρεσία του διπλωματικού στόχου της αφύπνισης του δυτικού κόσμου για την αρχαιοελληνική πολιτισμική κληρονομιά προσφέρει ο Μανουήλ Χρυσολωράς. Στα βρέθηκε σε κρίσιμη διπλω ματική αποστολή μαζί με τον Δημήτριο Κυδώνη στη Βενετία. Το νέο της 34 Fr. Dölger P. Wirth, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches, 5.Teil: Re gesten von , München 1965, αρ A. Pertusi, L Omero inviato al Petrarca da Nicola Sigero ambasciatoro e letterato bizantino, Mélanges Eugène Tisseraut 3 (1964) K. M. Setton, The Byzantine Background and the Italian Renaissance, The Proceedings of the American Philosophical Society 100 (1956) (= Του ίδιου, Europe and the Levant in the Middle Ages and the Renaissance [Variorum Reprints], London 1974, I, στο εξής: Setton, The Byzantine Background). 35 I. Thomson, Manuel Chrysoloras and the Early Italian Renaissance, GRBS 7 (1966) 64 (στο εξής: Thomson, Manuel Chrysoloras). 36 Frances Kianka, Byzantine-Papal Diplomacy: The Role of Demetrius Cydones, The International History Review 7 (1985) 179 και 184.

9 Αμφίδρομες πολιτιστικές διαδρομές 235 άφιξής τους διαδόθηκε ταχύτατα στην Ιταλία μεταξύ των λογίων ουμανιστών και οι Φλωρεντινοί, Roberto Rossi και Jacopo Angeli della Scarperia έσπευσαν στη Βενετία για να τους γνωρίσουν. Με την ολοκλήρωση της αποστολής τους ο Jacopo αποφάσισε να τους ακολουθήσει στην Κωνσταντινούπολη. 37 Ενώ η διπλωματική αποστολή του Χρυσολωρά στη Βενετία το δεν στέφθηκε από επιτυχία, η παρουσία του στη λιμνοθάλασσα επηρέασε καθοριστικά τις εξε λίξεις στο πολιτισμικό πεδίο. Πίσω από την απόφαση της κοινότητας της Φλω ρε ντίας να προσκαλέσει τον Χρυσολωρά να διδάξει την ελληνική γλώσσα στη Φλωρεντία το 1397 βρίσκεται η επαφή των δύο βυζαντινών λογίων με εκπροσώπους των ου μανιστών στη διάρκεια αυτού του διπλωματικού ταξι διού. Αξίζει να διευκρι νιστεί ότι την απόφαση του Χρυσολωρά να διδάξει σε ηγετικούς κύκλους της Φλωρεντίας δεν καθόρισαν προσωπικά αλλά πολιτικά και πατριωτικά κίνη τρα, καθώς και η νομιμοφροσύνη του απέναντι στον αυτοκράτορα. 38 Ο Μανουήλ Β Παλαιολόγος δεν θα μπορούσε να βρει καλύτερο απεσταλμένο για τη Δύση και μάλιστα στη Φλωρεντία, την οικονομική πρωτεύουσα της Ευρώπης, όπου ορισμένοι από τους οικονομικούς μεγιστάνες, όπως ο Palla Strozzi, ταυτίζονταν με τους πρωταγωνιστές της πρωτοβουλίας για τη διδασκαλία των ελληνικών στην πόλη τους. 39 Με την επιτυχημένη διδασκαλία ελληνικών σε ηγετικούς κύ κλους της Φλωρεντίας στο διάστημα , ο Χρυσολωράς συνέβαλε απο φα σιστικά στην αφύπνιση των ουμανιστικών κύκλων για την αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία και συνακόλουθα για τους φορείς της τους Βυζαντινούς. Ωστόσο, παρά την επιτυχία της διδασκαλίας του στη Φλωρεντία, που είχε προκα λέσει δύο φορές αύξηση του μισθού του και παρά το πενταετές συμβόλαιό του, ο Χρυσολωράς εγκατέλειψε τη Φλωρεντία στα Η πολύκροτη δραστη ριό τητά του ως δασκάλου των πρώτων Ιταλών Ανθρωπιστών ήταν αυτή που προ ε τοίμασε το έδαφος για την ξεχωριστή διπλωματική του δράση που ακολού θησε στις αυλές της Δύσης στο διάστημα και με απώτερο στόχο την πολιτιστική, θρησκευτική και πολιτική επανασύνδεση του Βυζαντίου με το Δυτικό κόσμο για την αντιμετώπιση της τουρκικής απειλής. Η διπλωματική αυτή δραστηριότητα τoυ Χρυσολωρά απέκτησε ξεχωριστή αίγλη με τον ερχομό της Αναγέννησης στη Δύση και τηv επικράτηση στη διπλωματία τoυ μoντέλoυ τoυ λογίoυ-πρεσβευτή, τo οπoίo ο ίδιος ενσάρκωνε τέλεια μέσα από τo σύνολο της δραστηριότητας τoυ. 40 Από τον ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό διπλωματικών αποστολών που πραγματο 37 G. Cammelli, Μανουήλ Χρυσολωράς, μτφρ. Δέσποινα Βλάμη, Αθήνα 2006, Thomson, Manuel Chrysoloras, Thomson, Manuel Chrysoloras, σ Sophia Mergiali-Sahas, Manuel Chrysoloras (ca ), an Ideal Model of a Scholar- Ambassador, Byzantine Studies/Etudes Byzantines, n.s. 3 (1998) 1-12 (στο εξής: Mergiali-Sahas, Manuel Chrysoloras).

10 236 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά ποιή θηκαν κατά την Παλαιολόγεια περίοδο στις αυλές της Δύσης, ορισμένες μετε ξελίχθηκαν σε πολιτισμικές διαδρομές, οι οποίες άνοιξαν το δρόμο για μία ουσιαστική συνάντηση λογίων κύκλων στο χώρο της θεολογικής σκέψης και του κοινού κλασικού παρελθόντος, τόσο σε επίπεδο ουσίας, όσο και στυλ. Τρεις Παλαιολόγοι αυτοκράτορες, κάτω από το βάρος των περιστάσεων στην τελευ ταία εκα τονταετία ύπαρξης της αυτοκρατορίας, δραστηριοποιήθηκαν προσωπικά στο χώρο της διπλωματίας στην προσπάθειά τους να διεθνοποιήσουν στα κέ ντρα της δυτικής Ευρώπης το πρόβλημα της επιβίωσης της αυτοκρατορίας. Τα διπλωματικά ταξίδια του Ιωάννη Ε, Μανουήλ Β και Ιωάννη Η, ως κάτι το πρω το φανές προκάλεσαν βαθύτατη εντύπωση στο δυτικό κόσμο και άφησαν τα ίχνη τους και σε πολιτισμικό επίπεδο. Ιδιαίτερα η μακρά διπλωματική περιοδεία του Μανουήλ Β Παλαιολόγου στη Δύση με κύριους σταθμούς τη Βενετία, Πάδουα, Βιτσέντσα, Παβία, Μιλάνο, Ρώμη, Παρίσι και Λονδίνο έγινε έντονα αισθητή στο δυτικό κόσμο χάρη στη χαρισματική προσωπικότητα του αυτοκράτορα, την επιβλητική του εμφάνιση, τα θεολογικά και φιλοσοφικά του ενδιαφέροντα, ακόμη και τις καθημερινές συνήθειες τόσο του ίδιου, όσο και της ακολουθίας του, που αποτέλεσαν αντικείμενο παρατήρησης και καταγράφηκαν από δυτικούς χρονογράφους, όπως ο Ανώνυμος του Saint-Denys και ο Άγγλος χρονογράφος Adam of Usk. 41 Στη γεφύρωση του χάσματος των δύο κόσμων συνέβαλαν, και σε προσωπικό επί πεδο, οι αυτοδύναμες και ηγετικές προσωπικότητες του Δημητρίου Κυδώνη και του Μανουήλ Χρυσολωρά. Ο Δημήτριος Κυδώνης προώθησε συστηματικά στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα το ιδεώδες της θρησκευτικής, πολιτικής και πολιτιστικής προσέγγισης του Βυζαντίου με τη Δύση για την από κοινού αντιμετώπιση της τουρκικής απειλής προβάλλοντας το ακόλουθο επιχείρημα: «Ποιοι σύμμαχοι θα ήταν περισσότερο οικείοι στους Ρωμαίους από τους ίδιους τους Ρωμαίους;» 42 Οι ιδέες του βρήκαν απήχηση σε μία μικρή ομάδα λατινόφιλων Βυζαντινών που μεταστράφηκαν όλοι στον Καθολικισμό. 43 Χάρη στην ομάδα αυτή, που ανοίχτηκε στις επιδράσεις της Δύσης στο επίπεδο της θεολογίας και της φιλοσοφίας, μεταδόθηκαν τα ελληνικά ιδεώδη στους πρώτους Ιταλούς ουμανιστές. Το ενδιαφέρον του Κυδώνη για τη δυτική σκέψη ξεκίνησε από την ανάγκη να μάθει λατινικά για να ανταποκριθεί στις ανάγκες των πολιτικών του καθη κό 41 Religieux de Saint-Denys, Chronique de Charles VI, έκδ. M. G. Bellaguet, Collection de documents inédits sur l histoire de France, II, Paris 1840, 757. Chronicon Adae de Usk, A.D , έκδ. E. M. Thompson, London 1904, 56-57, A. D Μεργιαλή-Σαχά, Το άλλο πρόσωπο, Δημήτριος Κυδώνης, Ῥωμαίοις συμβουλευτικός, PG 154, Πρόκειται για τους Ιωάννη Λάσκαρη Καλόφερο, Ιωάννη Κυπαρισσιώτη, Σίμωνα Ατουμά νο, Μανουήλ Χρυσολωρά, Μανουήλ Καλέκα, Μάξιμο Χρυσοβέργη και τους αδελφούς του Θεόδωρο και Ανδρέα.

11 Αμφίδρομες πολιτιστικές διαδρομές 237 ντων. 44 Ο ρόλος του δασκάλου του, ενός Δομινικανού μοναχού από το Πέρα που του δίδαξε σε βάθος τη λατινική γλώσσα στο διάστημα , υπήρ ξε καθοριστικός για όσα ακολούθησαν. 45 Καθ υπόδειξη του ο Κυδώνης επι δό θηκε στη μετάφραση του έργου του Θωμά Ακινάτη στα ελληνικά και στη συστηματική μελέτη της δυτικής σχολαστικής θεολογίας και στη συνέχεια, ως ενεργός φορέας της λατινικής σκέψης, προώθησε εμφατικά τη συμφιλίωση του δυτικού θεολο γικού ορθολογισμού με την αριστοτελική σκέψη. Αμέσως με τά τη μεταστροφή του στον Καθολικισμό, ο Κυδώνης εκδήλωσε έντονα την επιθυ μία να γνωρίσει από κοντά την Ιταλία, να έρθει σε επαφή με τους κύκλους των διανοουμένων της, να μελετήσει λατινικά βιβλία, τέλος δε να αποκτήσει μία ιδέα της παιδείας και του μορφωτικού της επιπέδου. Σε επιστολή του στα 1367/68 διευ κρινίζει ότι, ενώ όσοι κατέφευγαν στην Ιταλία απέβλεπαν σε πλούτη και αξιώματα, ο ίδιος ενδιαφερόταν μόνο για την επιστήμη της θεολογίας που διδα σκόταν εκεί. 46 Στόχος του ήταν επίσης να επισκεφθεί τη Γαλλία την άνοιξη του 1371 για να γνωρίσει τη χώρα, να έρθει σε επαφή με τους διανοουμένους της και να μάθει τη γλώσσα. 47 Παρόλο που ο ίδιος ο Κυδώνης δεν μπόρεσε να πραγμα τοποιήσει τα σχέδια του για μόνιμη εγκατάσταση στην Ιταλία, προσα νατόλισε αποφασιστικά ορισμένους φίλους του και νεότερους του προς την Ιταλία σε αναζήτηση προσφορότερου πνευματικού κλίματος για τις σπουδές τους ή καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Ανάμεσά τους, ο Ιωάννης Κυπαρισσιώτης (ca ), ο οποίος το 1371 πήγε στην αυλή του πάπα Γρηγορίου ΙΑ ( ), όπου και διέμεινε πιθανότατα στο διάστημα 1371/ /78, 48 ο Σίμων Ατουμάνος, πρώην μοναχός της μονής Στουδίου, τέλειος γνώστης της λατινικής γλώσσας και ένθερμος υποκινητής μιας Σταυροφορίας, βρέθηκε στη Ρώμη στα , όπου δίδαξε την ελληνική γλώσσα και συνέβαλε χάρη στη μεγάλη του παιδεία στη διάδοση της ελληνικής παιδείας στην παπική αυλή, 49 ο Μάξιμος και ο Θεόδωρος Χρυσοβέργης, αδέλφια που είχαν μεταστραφεί στον Καθολικισμό και είχαν γίνει Δομινικανοί μοναχοί, βρέθηκαν 44 Δημητρίου Κυδώνη, Apologie della propria fede, Frances Kianka, The Apology of Demetrius Cydones: A Fourteenth-Century Autobiographical Source, Byzantine Studies/Etudes Byzantines 7, 1(1980) Για τους Δομινικανούς μοναχούς του Πέρα βλ. R. Loenertz, Les établissements dominicains de Pera-Constantinople, EO 34 (1935) C. Delacroix-Besnier, Les Dominicains et la chrétienté grecque aux XIVe et XVe siècles, Rome Δημήτριος Κυδώνης, Ἐπιστολές, έκδ. R. J. Loenertz, Démètrius Cydones, Correspon dance, I, Città del Vaticano 1956, αρ , και Δημήτριος Κυδώνης, Έπιστολές, Ι, αρ , και Για τον Ιωάννη Κυπαρισσιώτη, βλ. PLP Β. Λ. Δεντάκης, Ιωάννης Κυπαρισσιώτης, ο σοφός και φιλόσοφος, Αθήνα Για τον Σίμωνα Ατουμάνο, βλ. PLP G. Fedalto, Simone Atumano, Monaco di Studio, arci vescovo di Tebe, secolo XIV, Brescia Setton, The Byzantine Background,

12 238 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά στην Παβία στην τελευταία δεκαετία του 14 ου αιώνα για σπουδές φιλοσοφίας και θεολογίας και ο μικρότερος αδελφός τους, Ανδρέας, ακολούθησε την ίδια πορεία αργότερα, έγινε επίσης Δομινικανός μοναχός και στα 1410 καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. 50 Τη σκυτάλη από τον Κυδώνη πήρε ο Μανουήλ Χρυσολωράς, ο οποίος έθεσε στην υπηρεσία του ίδιου ιδεώδους τo συγγραφικό τoυ έργo, τηv πολύκροτη δραστηριότητα τoυ ως δασκάλου τωv πρώτων Ανθρωπιστών και την ξεχωριστή διπλωματική τoυ δράση στις αυλές της Δύσης. Κατά γενική αποδοχή υπήρξε ο πρώτος κορυφαίος καθηγητής ελληνικών στη Δυτική Ευρώπη. Χάρη στην ισχυρή του προσωπικότητα, τη φιλολογική και φιλοσοφική του κατάρτιση και την παιδαγωγική του μέθοδο, την οποία υιοθέτησαν στη συνέχεια οι Ιταλοί μαθητές του και για τα λατινικά κείμενα, κατάφερε να εμπνεύσει στους πρώτους Ιταλούς ουμα νιστές την αγάπη για τον ελληνικό πολιτισμό και την ελληνική γλώσσα. 51 Η εμπειρία που αποκόμισε ο ίδιος από την παραμονή του στη Φλωρεντία και οι θετικές του εντυπώσεις συνέβαλαν στη διαμόρφωση ενός ισχυρού ρεύματος συμπάθειας προς την Ιταλία. 52 Τέλος, εξαιρετικά πρόσφορη στο χώρο των πολιτισμικών ανταλλαγών αποδεί χθηκε η κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη κάτω από την τριπλή και διαχρ ο νική της ιδιότητα: χωνευτήρι διαφορετικών πολιτιστικών παραδόσεων, τόπος συνύ παρξης ανθρώπων διαφορετικών εθνοτήτων, δημοφιλής προορισμός ξένων επισκεπτών. 53 Κατά την Παλαιολόγεια εποχή παρατηρείται στην Κων στα ντι νούπολη αυξημένη ροή δυτικοευρωπαίων επισκεπτών, οι οποίοι, εκτός από προ σκυνητές, διπλωμάτες, έμποροι και μισθοφόροι, είναι πλέον και νέοι σπου δαστές, σημαντικοί λόγιοι και ουμανιστές με μεγάλη ποικιλία ενδιαφε ρόντων, ωριμότητα και κριτική ματιά. Με την πολιτιστική τους ετερότητα, το δια φορετικό μορφωτικό τους επίπεδο και την ποικιλία των ενδιαφερόντων τους συντελούν στη διάρκεια της προσωρινής διαμονής τους σε μία ουσιαστική ανα νέω ση των πολιτισμικών σχέσεων των δύο κόσμων. Κύρια επιθυμία τους είναι η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, η άμεση επαφή με την πολιτισμική ζωή στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου, η γνωριμία με ιστορικά και αρχαιολογικά μνημεία, η συλλογή χειρογράφων, επιγραφών, νομισμάτων και έργων τέχνης. Ειδικά στις τελευταίες δεκαετίες πριν 50 Loenertz, Les dominicains byzantins, 5, 7-9. Για τους αδελφούς Χρυσοβέργη, Ανδρέα, Θεό δωρο και Μάξιμο, βλ. αντίστοιχα PLP 31106, 31113, Setton, The Byzantine Background, M. Baxandall, Guarino, Pisanello and M. Chrysoloras, Journal of Warburg and Courtauld Institutes 28 (1965), Cammelli, Μανουήλ Χρυσολωράς, Ciggaar, Western Travellers, 17-18, 22, 163, 170, 354. J. P. A. van der Vin, Travellers to Greece and Constantinople. Ancient Monuments and Old Traditions in Medieval Travellers, I, Leiden 1980.

13 Αμφίδρομες πολιτιστικές διαδρομές 239 από την πτώση της Κωνσταντινούπολης ήταν σύνηθες για τους Ιταλούς που επιθυμούσαν να μάθουν ελληνικά να διαμένουν για ένα διάστημα στην Κωνσταντινού πολη. Ο Aeneas Silvius Piccolomini ( ), ο μετέπειτα πάπας Πίος Β, δήλωνε χαρακτηριστικά ότι την περίοδο αυτή κανένας δεν μπορούσε να θεωρηθεί πραγματικά μορφωμένος αν δεν είχε σπουδάσει στην Κωνσταντι νούπολη. 54 Στη διάρκεια του πρώτου μισού του 14 ου αιώνα είναι γνωστή η περίπτωση ενός μόνο δυτικού λογίου που αναλαμβάνει το εγχείρημα μίας διαμονής στην Κωνσταντινούπολη στην επιθυμία του να έρθει σε άμεση επαφή με το βυζαντινό πολιτισμό. Πρόκειται για μία χαρακτηριστική και μεμονωμένη περίπτωση λόγιου μοναχού προερχόμενου από χώρο συνύπαρξης των δύο πολιτισμών, του Βαρλαάμ από την Καλαβρία, η οποία δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ενδεικτική μίας γενικότερης τάσης στο δυτικό κόσμο στο πρώτο μισό του 14 ου αιώνα. Ο Βαρλαάμ εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1330 και χάρη στην ευρυμάθειά του και κυρίως την εξοικείωσή του με τη σκέψη του Ευκλείδη, του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα, τις θεολογικές του γνώσεις, τη ρητορική του δεινότητα και την άριστη γνώση της ελληνικής γλώσσας, κέρδισε αμέσως την εύνοια του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος. 55 Μετά την εγκατάστασή του στη μονή του Χριστού Σωτή ρα, επιδό θηκε στη μελέτη και ανάλυση της Λογικής του Αριστοτέλη προσελκύοντας φοιτητές. Ύστερα από πρόσκληση του μεγάλου δομέστικου Ιωάννη Καντα κουζηνού πρόσφερε σειρά διαλέξεων για τη θεολογία του Ψευδο-Διονυσίου. 56 Στα 1341 όμως καταδικάστηκε τόσο ό ίδιος όσο και όλα του τα έργα σε μία σύνοδο στην Αγία Σοφία επειδή τάχθηκε υπέρ της καταπολέμησης της ησυχαστικής διδασκα λίας ως αιρετικής. 57 Ο Βαρλαάμ αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Ιταλία, όπου και μεταστράφηκε στον Καθολικισμό. Αν αναζητήσουμε αληθινή μετάδοση της σκέψης ή τουλάχιστον αμοιβαία προ σέγγιση και κατανόηση ανάμεσα στο βυζαντινό και δυτικό κόσμο πρέπει να προχωρήσουμε μετά τα μέσα του 14 ου αιώνα όταν η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, η οποία είχε επηρεάσει μόνο σποραδικά τον δυτικό Μεσαίωνα, κυριαρχεί δυνα μικά στην ιταλική ζωή ως θεμέλιο και πηγή του πολιτισμού. 58 Είναι η εποχή κατά την οποία οι Ιταλοί υιοθετούν τη συνήθεια είτε να διαμένουν για κάποιο διάστημα στην Κωνσταντινούπολη για να εξοικειωθούν με την ελληνική γλώσσα και γραμ 54 D. J. Geanakoplos, Constantinople and the West, Madison, Wisconsin 1989, Mergiali, L enseignement, 73, σημ.332. J. Meyendorff, Introduction à l étude de Grégoire Palamas, Paris 1959, Νικηφόρος Γρηγοράς, Ῥωμαϊκή Ιστορία, ΙΙ, έκδ. L. Schopen, Βόννη 1830, Frances Kianka, Demetrius Cydones (c c.1397): Intellectual and Diplomatic Relations between Byzantium and the West in the Fourteenth Century, Ph. D. Dissertation, New York Fordham University 1981, 33, σημ Mergiali, L enseignement, και 84, σημ Burckhardt, Ο πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία,

14 240 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά ματεία, είτε να προσκαλούν Βυζαντινούς λογίους να διδάξουν τα ελλη νικά στη χώρα τους. Ωστόσο, ακόμη και στα τέλη του 14 ου αιώνα, οι Ιταλοί που δια πνέονταν από ενθουσιασμό για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας δεν ήταν περισσότεροι από δέκα. 59 Τη στήριξη των ξένων φοιτητών κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Κωνσταντινούπολη τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 14 ου αιώ να φαίνεται ότι είχε αναλάβει προσωπικά ο Δημήτριος Κυδώνης. Μας είναι γνωστά τα ονόματα ενός Ισπανού, του Στέφανου Garcia, που ήρθε στην Κωνσταντινούπολη το 1381 για να μάθει ελληνικά, 60 ενός νεαρού από το Μιλάνο που ήρθε το 1389/90 με την ελπίδα να μελετήσει καλύτερα τη φιλοσοφία του Πλά τωνα και τη ρητορική του Δημοσθένη 61 και του Jacopo Angeli da Scar pe ria, ο οποίος το 1395/96, ανέλαβε το ρίσκο μιας ετήσιας διαμονής στην Κων σταντι νούπολη, παρόλο που βρισκόταν σε κλοιό πολιορκείας από τους Οθωμα νούς, για να παρακολουθήσει μαθήματα ελληνικών κοντά στον Μανουήλ Χρυσολωρά. 62 Στο πρώτο μισό του 15 ου αιώνα αυξάνει η ροή Ιταλών ουμανιστών στην Κωνσταντινούπολη καθώς και η διάρκεια της εκεί παραμονής τους. Στο διάστημα ο Guarino da Verona ( ), από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες του ιταλικού ουμανισμού παρακολούθησε μαθήματα ελληνικών στην Κωνσταντινούπολη με δάσκαλο τον Μανουήλ Χρυσολωρά και τον ανηψιό του Ιωάννη Χρυσολωρά 63 κάτω από ιδιαίτερα προνομιούχες συνθήκες, διαβιώνοντας κοντά στην οικογένεια Χρυσολωρά και έχοντας πρόσβαση στην αυτοκρατορική αυλή του Μανουήλ Β Παλαιολόγου. 64 Με την επιστροφή του στην Ιταλία διατήρησε την επαφή του με τους Βυζαντινούς λογίους, πρόσφερε απλόχερα τις γνώσεις που απέκτησε στην Κωνσταντινούπολη στους Ιταλούς ουμανιστές, πραγ ματοποίησε πολυάριθμες μεταφράσεις από τα ελληνικά στα λατινικά και διέδωσε με μοναδικό ζήλο τα γραπτά που του έστελναν οι Βυζαντινοί. Όταν για παράδειγμα, το 1411 ο Χρυσολωράς εμπιστεύθηκε στον Guarino το πόνημά του Σύγκρισις της παλαιάς και νέας Ρώμης, διαπίστωσε ένα χρόνο αργό τε ρα ότι είχε γίνει πασίγνωστο χάρη στο μεγάλο αριθμό αντιγράφων που είχε πραγματοποιή σει ο παλιός του μαθητής. 65 Με το έργο αυτό ο Χρυσολωράς επι θυ μούσε να χτίσει μία ιδανική 59 Thomson, Manuel Chrysoloras, Δημήτριος Κυδώνης, Ἐπιστολές, ΙΙ, Città del Vaticano 1960, αρ. 221, και Δημήτριος Κυδώνης, Ἐπιστολές, ΙΙ, αρ. 435, και 7-12, , και R. Weiss, Jacopo Angeli da Scarperia c , Medioevo e Rinascimento, Studi in onore di Bruni Nardi II, Florence 1955, Thomson, Manuel Chrysoloras, Mergiali-Sahas, Manuel Chrysoloras, Mergiali, L enseignement, 174, σημ Mergiali-Sahas, Manuel Chrysoloras, 2, σημ. 7. Christine Smith, Manuel Chrysoloras s Comparison of Old and New Rome, στο: Architecture in the Culture of Early Humanism. Ethics, Aesthetics, and Eloquence , New York Oxford 1992, 152, σημ. 2.

15 Αμφίδρομες πολιτιστικές διαδρομές 241 γέφυρα που θα ένωνε τις δύο πόλεις (Ρώμη και Κωνστα ντινούπολη) και τους δύο πολιτισμούς στην ψυχή και στο μυαλό των δύο λαών. 66 Το 1420 ήλθε στην Κωνσταντινούπολη ο Φραγκίσκος Φίλελφος ( ), παρακολούθησε για μία επταετία μαθήματα ελληνικών με τον Ιωάννη Χρυ σο λω ρά και συνέχισε τις σπουδές του με τον Γεώργιο Χρυσοκόκκη έχοντας ως συμ μαθητές τον Βησσαρίωνα και πιθανόν τον Γεώργιο Σχολάριο. 67 Στη σύνοδο Φερ ράρας Φλωρεντίας ο Φίλελφος διορίστηκε από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ιωάννη Η επίσημος διερμηνέας και γραμματέας του. 68 Το 1439 ο Φίλελφος έστειλε στην Κωνσταντι νούπολη τον γιο του Μάριο για να διδαχθεί τα ελληνικά κοντά στον Ιωάννη Αργυρόπουλο και το 1441 σύστησε στον Αργυρόπουλο τον προ στα τευόμενο του Pierre Perleôn. 69 Ακριβώς αυτήν τη χρονολογία, ο Ιωάννης Αρ γυρό πουλος άφησε πίσω του την Κωνσταντινούπολη, όπου είχε διαγράψει μία επιτυχημένη σταδιοδρομία στο χώρο της εκπαίδευσης και μάλιστα με την αυτο κρατορική υποστήριξη, για την Ιταλία. 70 Αποτελεί το πρώτο παράδειγμα κατα ξιωμένου Βυζαντινού λογίου πριν από την πτώση που αποφασίζει να εμπλου τίσει το curriculum του με την απόκτηση διδακτορικού σε Ιταλικό Πανε πιστήμιο. Στο διάστημα της τριετούς παραμονής του στην Πάδουα, διέμενε στο σπίτι του Φλωρεντινού μαικήνα Palla Strozzi, στον οποίο δίδαξε, μαζί με τον Ανδρόνικο Κάλλιστο, τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη και παράλληλα ολοκλήρωσε τις σπου δές του στο εκεί Πανεπιστήμιο με την απόκτηση διδακτορικού στην ιατρική τον Οκτώβριο του Η επιρροή του Αργυρόπουλου στον Φλωρε ντινό ουμα νισμό, που θα συνεχιστεί σε μεγαλύτερο βαθμό μετά την άλωση, έγινε αισθητή ήδη από την περίοδο αυτή με τη μετατόπιση του πεδίου μελέτης της ελληνικής αρχαιότητας από τη ρητορική στη μεταφυσική φιλοσοφία. 72 Το 1443 επέστρεψε πίσω στην Κωνσταντινούπολη, όπου δραστηριοποιήθηκε ξανά στο χώρο της εκπαίδευσης παρέχοντας θεωρητική εκπαίδευση σε γιατρούς στον ξενώνα του Κράλη μέχρι την πτώση της Κωνσταντινούπολης Cammelli, Μανουήλ Χρυσολωράς, 161. Thomson, Manuel Chrysoloras, E. Legrand, Cent dix letters de François Filelfe, Paris 1892, αρ. 64, Geanakoplos, Constantinople and the West, Legrand, Cent dix letters, αρ. 24, Mergiali, L enseignement, D. J. Geanakoplos, The Career of the Byzantine Humanist Professor John Argyropoulos in Florence and Rome ( ): The Turn to Metaphysics, στο: Geanakoplos, Constantinople and the West, 94 (στο εξής: Geanakoplos, The Career of John Argyropoulos). 72 Geanakoplos, The Career of John Argyropoulos, Brigitte Mondrain, Jean Argyropoulos professeur à Constantinople et ses auditeurs médecins, d Andronic Éparque à Démétrios Angelos στο: Gordula Scholz G. Makris (έκδ.), Πολύπλευρος Νοῦς. Miscellanea für Peter Schreiner zu seinem 60. Geburtstag [Byzantinisches Archiv 19], Leipzig 2000, 232.

16 242 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά Ανάμεσα στους Ιταλούς επισκέπτες της Κωνσταντινούπολης από το 1420 και μέχρι την πτώση αξίζει να αναφερθούν τα ονόματα του Φλωρεντινού χαρτογράφου και περιηγητή Cristoforo Buondelmonti (c c.1430), που χάραξε τον πρώτο χάρτη της Κωνσταντινούπολης με τα κυριότερα μνημεία της, 74 του προδρόμου της σύγχρονης Αρχαιολογίας Ciriaco d Ancona (c ) που άφησε λεπτομερείς περιγραφές των μνημείων της Κωνσταντινούπολης, 75 του Σικελού ου μανιστή Giovanni Aurispa (c ) που τελειοποίησε τα ελληνικά του και επέστρεψε πίσω στην Ιταλία έχοντας συλλέξει τον εντυπωσιακό αριθμό των 238 χειρογράφων 76 και του Giovanni Tortelli ( ) που τελειοποίησε επίσης τα ελληνικά του στην Κωνσταντινούπολη και με την επιστροφή του στη Ρώμη αναδείχθηκε ως ένας από τους κύριους συντελεστές της Βατικανής βιβλιοθήκης. 77 Στην περίοδο που ξεκινάει από την πτώση της Κωνσταντινούπολης και φθάνει μέχρι και το τέλος της Αναγέννησης τον 16 ο αιώνα, οι επαφές λαμβάνουν χώρα αποκλειστικά στη Δύση, όπου ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα Βυζαντινών λόγιων έχει καταφύγει μαζικά. Κατάπληξη επομένως προκαλεί στα 1489, η περίπτωση του Ιταλού ουμανιστή Μάρκου Αντωνίου Αντιμάχου ( ), ο οποίος στη νεαρή ηλικία των 16 χρόνων αφήνει πίσω του το πρόσφορο για τη μόρφωσή του πνευματικό κλίμα της Ιταλίας για να αναζητήσει τη διεύ ρυνση της παιδείας του στον ελληνικό χώρο, κάτω από την καθοδήγηση ενός Λακεδαιμόνιου δασκάλου, του Ιωάννη Μόσχου. 78 Ο ετερότροπος αυτός προσα να τολισμός εγείρει εύλογα ερωτήματα τόσο ως προς την επιλογή του τόπου σπουδών, όσο και του δασκάλου σε μία εποχή όπου μεγάλη χορεία βυζαντινών λογίων είχε ήδη δημιουργήσει παράδοση στον τομέα της μετάδοσης της ελλη νικής γλώσσας και του ελληνικού πνεύματος στην Ιταλία. Η εξήγηση αυτής της φαινομενικά παρά δο ξης επιλογής του Αντιμάχου ανιχνεύεται στη μελλοντική του σταδιοδρομία και στo έργο τoυ. Τo γεγονός ότι μετά τo τέλος τωv σπουδών τoυ κοντά στo Μό σχο, ο Αντίμαχος μεταφράζει Πλήθωνα και, ως διάσημος πια ελλη νιστής και καθηγητής 74 R. Weiss, Un umanista antiquario: Cristoforo Buondelmonti, Lettere italiane 16 (1964) Van der Vin, Travellers, R. Weiss, Ciriaco d Ancona in Oriente, στο: A. Pertusi (έκδ.), Venezia e l Oriente fra tardo medievo e rinascimento, Venice 1966, J. Colin, Cyriaque d Ancône. Le voyageur, le marchand, l humaniste, Paris Cyriacus of Ancona s Journeys in the Propontis and the Northern Aegean , έκδ. E. W. Bodnar and C. Mitchell, Philadelphia D. Marsh, Lucian and the Latins. Humor and Humanism in the Early Renaissance, Ann Arbor, Michigan 1998, 15. Wilson, Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση, G. Holmes, Florentine Enlightenment, New York 1969, 251. G. Mancini, Giovanni Tortelli Coo peratore de Niccolò V, Archivio storico italiano 78 (1920) Sophia Mergiali-Falangas, Ένας Ιταλός ουμανιστής και ένας Πελοποννήσιος δάσκαλος: σχέ σεις Μάρκου Αντωνίου Αντιμάχου και Ιωάννη Μόσχου, Modern Greek Studies Yearbook 10/11 ( )

17 Αμφίδρομες πολιτιστικές διαδρομές 243 στη Μάντουα και στη Φερράρα, ξαναφέρνει τo όνομα τoυ Πλατωνιστή φιλοσόφου στηv επικαιρότητα το 1539 (τo oπoίo μάλιστα είχε αποσιω πηθεί στoυς Φλωρεντινούς κύκλους για ένα περίπου αιώνα), σίγουρα δεν είναι τυχαίo και κατα δεικνύει ότι η επιλoγή του υπαγoρεύτηκε από τη σύνδεση τoυ Πελoποννήσιoυ δα σκάλoυ με τoν Πλήθωvα. Επιπλέoν διαφαίνεται ότι o Αντίμαχoς, και πoλύ περισ σότερo o δάσκαλoς τoυ, δεv είχαv περιoριστεί στην επαφή με τo φιλoσoφικό έργo τoυ Πλήθωνα αλλά είχαv πρoχωρήσει στoν πυρήνα της σκέψης τoυ, δηλαδή ήταv γνώστες των ειδωλoλατρικών απoκλίσεών τoυ. Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι η δυναμική των σχέσεων ανάμεσα στο Βυζάντιο και τη Δύση αλλάζει το 1204 μέσα από την αναγκαστική τους συνύπαρξη στην Ανατολή και η γλωσσική, θρησκευτική και πολιτισμική τους αποξένωση υποχωρεί στο διάστημα Αλληλο επιδράσεις σε πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, στροφή του Βυζαντίου προς τη Δύση για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας, μία εξαιρετικά έντονη, ευρηματική και εκτεταμένη βυζαντινή διπλωματία που εστιάζει στα μεγάλα κέντρα της Ευρώπης, η έλξη που ασκεί η Κωνσταντινούπολη σε Ιταλούς ου μανιστές και πάνω από όλα η μοναδική συμβολή χαρισματικών Βυζαντινών λο γίων στην άρση της πολιτι σμικής αποξένωσης Βυζαντίου Δύσης, θα οδηγή σουν στο φαινόμενο των ουσιαστικών αμφίδρομων πολιτισμικών διαδρομών ανάμεσα στο φθίνον Βυζά ντιο και την Ανα γεννησιακή Ιταλία.

18 244 Σοφία Μεργιαλή-Σαχά Abstract Crossing the paths of each other: Renaissance Italy and Byzantium Byzantine-Western intellectual relations were evolved during a long chronological period, from the fourth to the sixteenth century. Closely related at the beginning, Byzantine and Latin cultures became increasingly estranged to each other with the passing of time, especially after the ecclesiastical schism of 1054, and because of it. The growing alienation between East and West came to its climax with the occupation of the Byzantine capital by Western armies of the Fourth Crusade in Ironically, and in spite of the overt hostility after this unfortunate and tragic event of the Latin occupation of the Greek East, it appears that the two worlds came into a much closer contact. Necessary political, social and economic interaction of the two worlds, especially during the period , Byzantine expediency manifested especially in an intense, inventive and extensive Byzantine diplomatic activity in the big European centers, the attraction which the cosmopolitan Constantinople exercised upon the Italian humanists and above all the personal characteristics of charismatic Byzantine intellectuals and their contribution to a breakdown of prejudice towards the West, are some of the factors which brought about the phenomenon of a two-way cultural interaction and crossing between Renaissance Italy and a waning Byzantium.