Ο ι ο ν ε ί... Κ ρατούμενος

Transcript

1 Ο ι ο ν ε ί... Κ ρατούμενος ΑΥΛΩΝΑΣ 04 Κωδικός: ΤΡΙΜΗΝΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΕΙΔΙΚΟΥ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΝΕΩΝ ΑΥΛΩΝΑ (ΕΚΚΝΑ) ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ (ΟΣΥΕ) ΕΔΡΑ: ΑΥΛΩΝΑ ΑΤΤΙΚΗΣ Τ.Κ ΤΗΛ./FAX: Αρ. φύλλου 18 Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand Δύο πρώην σωφρονιστικοί υπάλληλοι και φύλακες του Νέλσον Μαντέλα, οι οποίοι έγιναν φίλοι μαζί του, μιλούν στον «Κρατούμενο» Εισαγωγή Στις 5 Δεκεμβρίου του τρέχοντος έτους (2014) συμπληρώνεται ένας χρόνος από τον θάνατο του Νέλσον Μαντέλα. Ενός ανθρώπου-θρύλου, που έμελλε να γίνει παγκόσμιο σύμβολο της πάλης για ισότητα, ελευθερία, ειρήνη και αξιοπρέπεια. Ενός ανθρώπου ο οποίος αγωνίστηκε εναντίον του νοτιοαφρικανικού καθεστώτος του απαρτχάιντ και κατόρθωσε τελικά να το νικήσει, τιμώμενος με το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης και με το αξίωμα του πρώτου δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου της Νοτίου Αφρικής. Κατά τη διάρκεια του μεγάλου χρονικού διαστήματος που παρέμεινε έγκλειστος σε διάφορες νοτιοαφρικανικές φυλακές, ο Νέλσον Μαντέλα συνδέθηκε φιλικά, αναπτύσσοντας μια ανθρώπινη και προσωπική σχέση, με κάποιους από τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους που είχαν την ευθύνη της φύλαξής του. Στο παρόν τεύχος της εφημερίδας μας έχουμε την τιμή να φιλοξενούμε την ιστορική μαρτυρία δύο αρχικώς φυλάκων και μετέπειτα φίλων του Νέλσον Μαντέλα, οι οποίοι τον συντρόφευσαν στη μακρά και δύσβατη πορεία του μέχρι την ελευθερία: του Jack Swart και του Christo Brand, σε συνέντευξη που μας παραχώρησαν, την οποία παραθέτουμε κατωτέρω. Σύντομη ιστορική αναδρομή Για την καλύτερη κατανόηση του ιστορικού πλαισίου μέσα στο οποίο εκτυλίσσονται οι αφηγήσεις του Christo Brand και του Jack Swart, θα ήταν χρήσιμο να (Συνέχεια στην 11η σελ.) Ο Νέλσον Μαντέλα στο σπίτι του, στο Bishopscourt του Κέιπ Τάουν, μαζί με τον Jack Swart και τον γυιο του, Hannes (Νοέμβριος 2007) (Πηγή: Προσωπικό φωτογραφικό αρχείο του Jack Swart) ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΙΤΑΛΩΝ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Η Ομοσπονδία μας, στα πλαίσια της συνεργασίας και επικοινωνίας που έχει με τις αντίστοιχες ομοσπονδίες των ευρωπαϊκών κρατών, συναντήθηκε με την ιταλική Ομοσπονδία Σωφρονιστικών Υπαλλήλων στην Αθήνα στις αρχές του Σεπτέμβρη. Συγκεκριμένα, στις 10 Σεπτεμβρίου μέλη της ιταλικής Ομοσπονδίας επισκέφθηκαν το Κατάστημα Κράτησης Κορυδαλλού και το Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού, όπου διαπίστωσαν τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων, τον υπερπληθυσμό που επικρατεί στις φυλακές, καθώς επίσης την υποστελέχωση του προσωπικού και τις δύσκολες συνθήκες εργασίας μας. Ανταλλάξαμε απόψεις και προτάσεις για τη βελτίωση του σωφρονιστικού μας συστήματος και ανανεώσαμε το ραντεβού μας για μελλοντική συνάντηση στα σωφρονιστικά καταστήματα της Ιταλίας.

2 2 κρατούμενος Διαβάστε 2 Απλές σκέψεις απλού κρατουμένου..σελ. 2 2 «Ἄνθρωποι ἐπιδρῶσιν ἐπί ἀνθρώπων» Τι έγραψε το 1938 για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους ο μεγάλος καθηγητής και σωφρονιστικός μεταρρυθμιστής Δημήτριος Καστόρχης Σωφρονιστικοί υπάλληλοι Ο νόστος του σωφρονιστικού υπαλλήλου και η οδύσσεια μιας σχέσης Μια πυξίδα για νέους ορίζοντες Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand Δύο πρώην σωφρονιστικοί υπάλληλοι και φύλακες του Νέλσον Μαντέλα, οι οποίοι έγιναν φίλοι μαζί του, μιλούν στον «Κρατούμενο»... 1, Από την επιτήρηση στην τιμωρία και την εξαθλίωση Η λησμονημένη γέφυρα Σωφρονιστικός υπάλληλος: Φυλακισμένος στην εικόνα του επαγγέλματός του Η φυλακή ως εργασιακό περιβάλλον - Ο ρόλος των σωφρονιστικών υπαλλήλων στη λειτουργία της Έγκλημα και κοινωνικές δομές Κρατούμενος Τρίμηνη έκδοση του Συλλόγου Υπαλλήλων Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων Αυλώνα και Συλλόγων Υπαλλήλων Συγκροτήματος Κορυδαλλού με τη στήριξη της Ομοσπονδίας Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδος (ΟΣΥΕ) Έδρα: Αυλώνα Αττικής Τ.Κ ΤΗΛ./FAX: osye@otenet.gr ΕΚΔΟΤΕΣ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΕΣ Λαμπρόπουλος Κων/νος Καρακίτσος Σπυρίδων (Πρόεδρος ΟΣΥΕ) ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: Αραβαντινός Αντώνης, Λαμπρόπουλος Κων/νος, Καρακίτσος Σπυρίδων, Μπισμπίκης Βασίλης, Βαρβατάκος Νίκος, Οικονομάκης Μάριος, Δούλος Βασίλης, Κογεράκης Μανώλης ΔΙΟΡΘΩΣΗ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Βαρβατάκος Νίκος ΕΠΙΛΟΓΗ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΙΚΟΝΩΝ: Δούλος Βασίλης * Τα άρθρα δεν εκφράζουν υποχρεωτικά τις απόψεις της εφημερίδας. Κάθε άρθρο πρέπει να είναι ενυπόγραφο, εκτός αυτών που προέρχονται από νυν κρατουμένους, υπό την προϋπόθεση ότι αναφέρουν από ποιο κατάστημα κράτησης προέρχονται. Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση - Εκτύπωση: Εκδόσεις - Γραφικές Τέχνες Καρπούζη Αριστέα & Υιοί Ο.Ε. Θεοδοσίου 23 Ίλιον τηλ.-fax: & karpouzi@otenet.gr Προσκλητήρια ανακοίνωση Το σύνολο των τευχών της εφημερίδας «Κρατούμενος», από την αρχή της έκδοσής της μέχρι σήμερα, διατίθεται σε ηλεκτρονική μορφή στον διαδικτυακό τόπο της Ομοσπονδίας Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδος ( php), καθώς και στον διαδικτυακό τόπο του Σωματείου Εργαζομένων Καταστήματος Κράτησης Κορυδαλλού ( Οι εκδότες και τα μέλη της Συντακτικής Ομάδας του «Κρατουμένου», αποδίδοντας ιδιαίτερη σημασία στις έννοιες της επικοινωνίας και της συμμετοχής και επιθυμώντας την υγιή και εποικοδομητική ανατροφοδότηση, προσκαλούν τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες να καταθέσουν τις απόψεις, την κριτική, τα σχόλια ή και άρθρα τους προς δημοσίευση, αποστέλλοντάς τα με έναν από τους κάτωθι τρόπους: α) Στην ταχυδρομική διεύθυνση της Ομοσπονδίας Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδος (ΟΣΥΕ): Σολωμού 2, Κορυδαλλός, Τ.Κ , Τ.Θ , β) Μέσω τηλεομοιότυπου (fax): (ΟΣΥΕ), ή γ) Στις διευθύνσεις ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ( ): oioneikratoumenos1976@yahoo.gr και osye@otenet.gr Η Συντακτική Ομάδα Απλές σκέψεις απλού κρατουμένου Πρέπει να διαλέξουμε πώς θέλουμε να είναι (να γίνουν) τα καταστήματα κράτησης: σωφρονιστικά ιδρύματα, αποθήκες ψυχών ή εκκολαπτήρια εγκληματιών; Εάν θέλουμε το πρώτο, θα πρέπει κατά τη γνώμη μου (γνώμη απλού κρατουμένου) να γίνουν κάποιες αλλαγές. Είμαι σε ένα σωφρονιστικό ίδρυμα, το Ψ.Κ.Κ., που θα μπορούσε να είναι πρότυπο για τα ελληνικά δεδομένα. Αυτό οφείλεται στην προσπάθεια των υπαλλήλων και του αρχιφύλακα Αραβαντινού Αντώνη, που γνωρίζει πολύ καλά τα καταστήματα κράτησης. Πιστεύω πως η Πολιτεία θα πρέπει να σκύψει και να κοιτάξει τα σοβαρά προβλήματα που υπάρχουν. Ένα από τα πιο σημαντικά είναι οι ποινές (τα χρόνια μοιράζονται απλόχερα). Το θέμα δεν είναι η τιμωρία, αλλά η πρόληψη και ο σωφρονισμός. Κάτι που θα μπορούσε να γίνει είναι τα 3/5 της ποινής (που πρέπει να εκτίσει κανείς σε περίπτωση κάθειρξης, ώστε να αποφυλακιστεί υπό όρους) να γίνουν 2/5 σε όσους δείξουν καλή διαγωγή στον χρόνο κράτησής τους, έτσι θα αποφεύγονται τυχόν δυσάρεστα γεγονότα. Άλλο σημαντικό πρόβλημα είναι οι άδειες. Θα πρέπει να εξετάζεται η οικογενειακή κατάσταση του κρατουμένου, π.χ. εάν έχει παιδιά θα ήταν σωστό να παίρνει κάποιες άδειες, ώστε να μη χάνεται η επαφή και στο τέλος θεωρείται ξένος. Καλό θα ήταν να αναβαθμιστεί ο ρόλος του σωφρονιστικού υπαλλήλου. Θα μπορούσε να λέει τη γνώμη του επίσημα για κάθε κρατούμενο, γιατί αυτός είναι 24 ώρες μαζί του. Και όχι όπως τον έχουν καταντήσει σήμερα, να είναι ανθρωποφύλακας. Όσον αφορά τις κανονικές άδειες, όπως είναι σήμερα, θα πρέπει να εκτίσει κανείς το 1/5 της ποινής του και αν θα πάρει. Θα μπορούσε στις πολυετείς καθείρξεις (πάνω από 10 χρόνια) να δίνεται η πρώτη άδεια στα δύο χρόνια με την εγγύηση πρώτου βαθμού συγγένειας. Σε περίπτωση παραβίασης, να βαρύνεται ο συγγενής και ο κρατούμενος να χάνει τα ευεργετήματα που έχει. Όπως είναι σήμερα οι φυλακές είναι αποθήκες ψυχών, θα μπορούσε το 50% αυτών να μετατραπεί σε παραγωγικές, ώστε οι κρατούμενοι να γίνουν χρήσιμοι για την κοινωνία, να μάθουν κάτι καινούργιο, ώστε να αισθάνονται πως είναι χρήσιμοι και όχι σκουπίδια. Ποτέ δεν είναι αργά για να αλλάξει κάποιος άνθρωπος. Τέλος, τι νομίζετε πως θέλει ο κρατούμενος, λίγα παραπάνω από ό,τι δικαιούται και θα είναι κύριος. Ευχαριστώ τη διεύθυνση του Ψ.Κ.Κ., τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους και τον αρχιφύλακα Αραβαντινό Α., που έχουν σκύψει πάνω στα προβλήματά μας και προσπαθούν να δίνουν λύσεις, κάτι που δεν κάνει το κράτος. (Κρατούμενος στο Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού [Ψ.Κ.Κ.])

3 κρατούμενος 3 «Ἂνθρωποι ἐπιδρῶσιν ἐπί ἀνθρώπων» Τι έγραψε το 1938 για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους ο μεγάλος καθηγητής και σωφρονιστικός μεταρρυθμιστής Δημήτριος Καστόρχης Εισαγωγή Το κείμενο που ακολουθεί, με τίτλο «Το σωφρονιστικό προσωπικό», γράφτηκε τις παραμονές του Β Παγκοσμίου Πολέμου από έναν σπουδαίο εκπρόσωπο των σωφρονιστικών γραμμάτων και, συγχρόνως, πρωτεργάτη της σωφρονιστικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας: τον καθηγητή Δημήτριο Καστόρχη. Ο Δημήτριος Καστόρχης χρημάτισε καθηγητής της εφηρμοσμένης ποινικής επιστήμης και κοσμήτορας της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ενώ διετέλεσε και προϊστάμενος της σωφρονιστικής διοίκησης. Στο πλαίσιο της εκεί θέσης του ως προϊσταμένου, συνεργάστηκε στενά με τον Υπουργό Δικαιοσύνης Νικόλαο Δημητρακόπουλο για την κατάρτιση του (ορόσημου στα σωφρονιστικά χρονικά της χώρας μας) νόμου ΓΠΛΖ «περί οργανώσεως των φυλακών του κράτους» (1911)¹. Επιπλέον, υπήρξε, τουλάχιστον επί εικοσαετία, εκπρόσωπος της Ελλάδος στη Διεθνή Σωφρονιστική Επιτροπή (International Prison Commission)², ενώ παράλληλα ήταν εκείνος ο οποίος μετέφρασε και δημοσίευσε για πρώτη φορά στα Ελληνικά τους Στοιχειώδεις Κανόνες της Κοινωνίας των Εθνών για τη Μεταχείριση των Κρατουμένων (1934) το πρώτο στην ιστορία διεθνές σωφρονιστικό κείμενο³ και, ως εκ τούτου, ο πρόδρομος μεταγενέστερων, σπουδαίων συναφών κειμένων, όπως είναι οι Στοιχειώδεις Κανόνες για τη Μεταχείριση των Κρατουμένων των Ηνωμένων Εθνών, οι Ευρωπαϊκοί Σωφρονιστικοί Κανόνες του Συμβουλίου της Ευρώπης κ.ο.κ. Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι, εκτός των προαναφερθέντων, εισηγήθηκε και την εφαρμογή στη χώρα μας του θεσμού των αγροτικών φυλακών (γεγονός που νομοθετήθηκε το 1911 με τον προαναφερθέντα νόμο ΓΠΛΖ ), αφήνοντας κατ αυτόν τον τρόπο στο σωφρονιστικό μας σύστημα μια πολύτιμη παρακαταθήκη, η οποία επιβιώνει μέχρι σήμερα. Το ακόλουθο κείμενο για το σωφρονιστικό προσωπικό αποτελεί μεταγραφή στη δημοτική του φερώνυμου κεφαλαίου που συνιστά μέρος του συγγραφικού έργου του Δημητρίου Καστόρχη με τίτλο Η εν Ελλάδι σωφρονιστική πολιτική και η μεταχείρισις των κρατουμένων κατά τας υποδείξεις της Διεθνούς Ποινικής Επιτροπείας (1938) 4. Η επιλογή του κειμένου αυτού και η παράθεσή του στο ανά χείρας τεύχος του «Κρατουμένου», έγινε για δύο λόγους: Ο πρώτος λόγος είναι η ανάγκη να αναδείξουμε την κοινωνική σπουδαιότητα και τον επαγγελματικό ρόλο του σωφρονιστικού προσωπικού, ως βασικής και θεμελιώδους συνιστώσας του σωφρονιστικού συστήματος και της πρόληψης του εγκλήματος. Έναν ρόλο που πρέπει να αναγνωρίζεται και να γίνεται σεβαστός, τόσο από τις υπόλοιπες συνιστώσες αυτού του συστήματος, όσο και από το κοινωνικό σύνολο, εν γένει. Ο δεύτερος λόγος είναι η επιθυμία μας να τονίσουμε τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα που πρέπει να έχει η μεταχείριση των κρατουμένων από την Πολιτεία. Μια μεταχείριση στην οποία οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι οφείλουν να συμμετέχουν ενεργά, ασκώντας θετική επίδραση στους εγκλείστους και συμβάλλοντας, έτσι, στην επιτυχή κοινωνική τους επανένταξη κάτι που θα είναι προς όφελος τόσο των ιδίων όσο και της ευρύτερης κοινωνίας. Ελπίζουμε τα γραφόμενα αυτής της πολυδιάστατης και εξέχουσας προσωπικότητας, του Δημητρίου Καστόρχη, να υπενθυμίσουν στο πολιτειακό, κοινωνικό αλλά και πνευματικό κατεστημένο της χώρας μας ότι το σωφρονιστικό σύστημα είναι κάτι πολύ περισσότερο από κώδικες και νόμους, ότι η μεταχείριση των κρατουμένων είναι κάτι πολύ περισσότερο από διακηρύξεις και προγράμματα, ότι οι ίδιοι οι κρατούμενοι είναι κάτι πολύ περισσότερο από στατιστικά και αριθμητικά μεγέθη, και, τέλος, ότι οι εργαζόμενοι στις φυλακές είναι κάτι πολύ περισσότερο από ανθρωπόμορφες μηχανές, που το μόνο που κάνουν είναι να πρωτοκολλούν έγγραφα και να ανοιγοκλείνουν πόρτες. Ελπίζουμε να τους υπενθυμίσουν μια απλή αλήθεια, τόσο απλή στη διατύπωσή της και τόσο μεστή στο νόημά της, την οποία μας διδάσκει μια αγαπητή φωνή του παρελθόντος, ο καθηγητής Δημήτριος Καστόρχης: «Άνθρωποι επιδρούν σε ανθρώπους». ΤΟ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ Αποβλέποντας στη συστηματική αναμόρφωση της σωφρονιστικής μας διοίκησης, μέχρι τώρα ασχοληθήκαμε με την έρευνα του κατάλληλου σωφρονιστικού συστήματος στην Ελλάδα, με το οποίο όπως ειπώθηκε συνδέεται και από το οποίο ρυθμίζεται το ζήτημα των αναγκαίων σωφρονιστικών κτηρίων. Εκτός όμως του ζητήματος των κτηρίων, τουλάχιστον εξίσου ουσιώδες και, κατά τη γνώμη μας, ακόμη σπουδαιότερο είναι ένα άλλο ζήτημα το ζήτημα της εξεύρεσης και της κατάλληλης εκπαίδευσης σωφρονιστικού προσωπικού. Ατυχώς, στη χώρα μας επικράτησαν διαφορετικές αντιλήψεις, και έτσι αυτό το ουσιωδέστατο ζήτημα, ως μη ώφειλε, παραμελήθηκε τελείως. Πλείστες φορές στη χώρα μας διατυπώθηκε από αρμοδίους και μη η γνώμη ότι: «Το ζήτημα των φυλακών είναι ζήτημα κτηρίων. Τα κτήρια απαιτούν χρήματα. Εφόσον δεν έχουμε χρήματα, δεν είναι δυνατόν να γίνει τίποτα». Η σκέψη αυτή, με την οποία το ζήτημα των κτηρίων προβάλλεται ως το μοναδικό ή και ως κύριο μέλημα της σωφρονιστικής διοίκησης, είναι ανακριβής. Η πρόταξη του κωλύματος που οφείλεται στους οικονομικούς πόρους δεν αποτελεί τίποτε άλλο παρά πρόσχημα για να δικαιολογείται η αδράνεια των μέχρι τώρα κυβερνήσεων, κάτι που δεν επιτρέπεται να επαναλαμβάνεται σήμερα. Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι μετά τους νεότερους νόμους περί μετατροπής των ποινών (Ν [1929] και Ν [1934]) ήδη εξασφαλίζονται για τις φυλακές δεκάδες εκατομμύρια κάθε χρόνο, η παραπάνω σκέψη αυτή καθαυτήν είναι εσφαλμένη. Το ζήτημα των κτηρίων δεν αποτελεί το μοναδικό ούτε και το πρωταρχικό μέλημα της σωφρονιστικής διοίκησης. Αν η Ελλάδα αποκτούσε ξαφνικά σήμερα, παραδείγματος χάριν από μια μεγάλη δωρεά, τα τελειότερα συστηματικά κτήρια, θα αποτύγχαναν οικτρά από το υπάρχον στη χώρα μας σωφρονιστικό προσωπικό. Τον σωφρονισμό δεν τον επιφέρουν τα κτήρια, ούτε καν τα ίδια τα συστήματα. Άνθρωποι επιδρούν σε ανθρώπους. Σωστά αναγνωρίζεται από όλους ανεξαιρέτως τους συγγραφείς το ζήτημα του προσωπικού ως το πλέον ουσιώδες από όλα τα ζητήματα. Πιο έντονα από όλους εκφράζεται στην προκειμένη περίπτωση ο πολύς Krohne, με τα εξής: «Είναι ανόητο να συζητάμε για το τελειότερο σύστημα έκτισης των ποινών, όταν οι εντεταλμένοι για την εφαρμογή του δεν μπορούν ούτε να το κατανοήσουν». Και, σαν να προέβλεπε τις αντιλήψεις που διατυπώνονται σήμερα στη χώρα μας σχετικά με την πρόταξη του ζητήματος των κτηρίων, προσθέτει και τα εξής: «Αποτελεί ασυγχώρητη σπατάλη η δαπάνη δεκάδων εκατομμυρίων για την κατασκευή κτηρίων, αν αυτοί που θα απασχοληθούν μέσα σε αυτά τα κτήρια δεν στέκονται στο ύψος των καθηκόντων τους». Αλλά και η πρακτική πείρα απέδειξε εμφανώς την άκρως πρωτευούσης σημασίας θέση του προσωπικού στη σωφρονιστική λειτουργία. Όντως, αποδείχθηκε ότι και παντελώς μέτρια κτήρια φυλακών απέδωσαν υπό τη διεύθυνση κατάλληλου προσωπικού άριστα αποτελέσματα, ενώ αντιθέτως ακόμη και τα τελειότερα και δαπανηρότερα κτήρια απέτυχαν υπό ακατάλληλη διεύθυνση. Εάν, μάλιστα, απαιτείτο και έμπρακτη απόδειξη γι αυτό στην Ελλάδα, μας την παρέχουν οι φυλακές Κέρκυρας. Επί αγγλοκρατίας, οι φυλακές αυτές λειτουργούσαν υπό τον άριστο Κοτζίρη θαυμάσια, ενώ σήμερα το ίδιο αυτό ίδρυμα έχει εξομοιωθεί με τις υπόλοιπες ελληνικές φυλακές. Από αυτό καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι: Αν δεν αποκτήσουμε στην Ελλάδα επιστημονικά και επαγγελματικά καταρτισμένο προσωπικό, δεν υπάρχει καμία ελπίδα βελτίωσης της σωφρονιστικής μας διοίκησης. Είναι πράγματι απορίας άξιο το πώς εδώ και τόσες δεκαετίες οι υπεύθυνοι για τα ζητήματα της Δικαιοσύνης στην Ελλάδα δεν αντιλήφθηκαν την οικτρή κατάσταση του σωφρονιστικού μας προσωπικού και δεν μερίμνησαν για τη δέουσα εκπαίδευσή του δεδομένου, επιπλέον, ότι η εκπαίδευση αυτή δεν απαιτεί καθόλου τις υπέρογκες δαπάνες των κτηρίων. Κατά τη γνώμη μας, αυτό πρέπει να αποδοθεί ιδιαίτερα στην έλλειψη της δέουσας αντίληψης για τη σπουδαιότητα που έχει η επίδραση την οποία ασκεί το προσωπικό κατά την έκτιση της ποινής, καθώς και για τη σπουδαιότητα που έχουν τα ανατιθέμενα στο προσωπικό καθήκοντα κατά τη σύγχρονη σωφρονιστική λειτουργία. Δεν αγνοούμε το γεγονός ότι σε νεότερο νομοθέτημα, του έτους 1935, αναγράφονται κάποιες γενικές διατάξεις σχετικά με την εκπαίδευση του σωφρονιστικού προσωπικού. Παραδόξως όμως, παρ όλο που η ανάγκη εκπαίδευσης του εν λόγω προσωπικού στη χώρα μας είναι εξαιρετικά επείγουσα, ήδη πέρασε μια διετία χωρίς να τεθούν σε πλήρη εφαρμογή οι σχετικές διατάξεις. Ακόμα πιο παράδοξο είναι το γεγονός ότι, ενώ δεν εφαρμόστηκαν καθόλου οι διατάξεις που αφορούν το σπουδαιότερο προσωπικό, αυτό της διευθύνσεως, από το οποίο κατεξοχήν εξαρτάται η όλη λειτουργία του ιδρύματος αλλά και η καθοδήγηση και εκπαίδευση του κατώτερου προσωπικού, σχετικά με το κατώτερο αυτό προσωπικό, των φυλάκων, του οποίου ανέλαβαν κατ ιδίαν τη διδασκαλία υπάλληλοι του Υπουργείου επί μηνιαία αντιμισθία, εφαρμόσθηκαν οι σχετικές διατάξεις. Μήπως πρόκειται στη χώρα μας, εν αντιθέσει προς τα όσα συμβαίνουν αλλού, να επιδράσουν εκπαιδευτικώς οι φύλακες επί των διευθυντών και όχι οι διευθυντές επί των φυλάκων; Μετά τη σύντομη αυτή επισκόπηση των όσων (Συνέχεια στην 4η σελ.)

4 4 κρατούμενος «Ἂνθρωποι ἐπιδρῶσιν ἐπί ἀνθρώπων» Τι έγραψε το 1938 για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους ο μεγάλος καθηγητής και σωφρονιστικός μεταρρυθμιστής Δημήτριος Καστόρχης (Συνέχεια απ την 3η σελ.) συμβαίνουν στη χώρα μας, θα ερευνήσουμε ποια είναι από επιστημονικής απόψεως η θέση και ποια είναι, σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις, τα καθήκοντα του σωφρονιστικού προσωπικού. Η όλη έκτιση των ποινών ρυθμιζόταν πάντοτε από τις κρατούσες, σε δεδομένη χώρα και σε δεδομένο χρόνο, αντιλήψεις σχετικά με τον σκοπό που επιδιώκεται μέσω της ποινής. Όσο επικρατούσε η αντίληψη κατά την οποία η ποινή αποτελεί ανταπόδοση του διαπραχθέντος αδικήματος, quia peccatum est, και όσο μέσω της ποινής επιδιωκόταν ο εκφοβισμός, η έκτιση της ποινής προσλάμβανε χαρακτήρα απάνθρωπης σκληρότητας, χαρακτήρα ο οποίος εκδηλωνόταν σε παλαιότερες εποχές με την επιβολή των φρικιαστικών, μεσαιωνικών σωματικών ποινών, ενώ αργότερα, με τη βαθμιαία επικράτηση της ποινής κατά της ελευθερίας, εκδηλωνόταν με την επιβολή του, αυστηρού και εξαντλητικού τόσο για το σώμα όσο και για το πνεύμα του κρατουμένου, εγκλεισμού στις φυλακές. Έτσι, σε σχετικά παλαιότερες Ποινικές νομοθεσίες, όπως και στην ίδια την (εδώ και έναν αιώνα χρονολογούμενη) δική μας νομοθεσία, συναντούμε διατάξεις με τις οποίες επιβάλλεται στους κρατουμένους «να έχουν τα δύο τους πόδια δεμένα με μακριά αλυσίδα, στην οποία είναι προσαρτημένη και βαριά σιδερένια σφαίρα, μέσα στο δεσμωτήριο». Μια τέτοια έκτιση της ποινής, μέσα σε ρυπαρά και ανθυγιεινά κτήρια συνήθως παλιά φρούρια, εγκαταλελειμμένα μοναστήρια, υπόγεια, δημαρχεία κ.λπ. αποσκοπεί στην κατάθλιψη και στην καταπόνηση του κρατουμένου, ιδίως μάλιστα στην εξασφάλιση έναντι κάθε πιθανού ενδεχομένου απόδρασης. Κύριο, αν όχι μοναδικό, καθήκον του προσωπικού είναι η προσοχή μην τυχόν αφαιρέσει ο κρατούμενος τα δεσμά του και διαφύγει από τον χώρο εγκλεισμού του. Τα σωφρονιστικά ιδρύματα αποκαλούνται «δεσμωτήρια», Kerker, geôles ο σωφρονιστικός υπάλληλος «δεσμοφύλαξ», Wächter, gardien, ενώ ο διευθυντής αποκαλείται «επιστάτης», geôlier ή concierge. Το σωφρονιστικό προσωπικό αποτελείται (ιδιαίτερα δε σε σχετικά νεότερους χρόνους, στα περισσότερο προηγμένα, εν συγκρίσει με το δικό μας, κράτη) κυρίως από το στρατιωτικό στοιχείο αξιωματικούς και υπαξιωματικούς ενώ στη χώρα μας θεωρούνται κατάλληλοι για τη διεύθυνση των φυλακών και «όσοι χρημάτισαν δήμαρχοι ή δημαστυνόμοι». Τα τελευταία πενήντα χρόνια σημειώνεται τεράστια πρόοδος στη σφαίρα της Ποινικής επιστήμης. Από την πρόοδο αυτή διαμορφώθηκαν οι νεότερες, «θετικές» αποκαλούμενες σχολές, οι οποίες, αφού συμπαρέσυραν τις παρηκμασμένες θεωρίες των κλασικιστών, άνοιξαν εξ ολοκλήρου νέους ορίζοντες στις ποινικές μελέτες. Ήδη επικρατούν νέες αντιλήψεις για την ποινή και την έκτισή της. Η αρχή της τιμωρίας quia peccatum est βαθμιαία υποχωρεί έναντι της αρχής ne peccetur. Η θεωρία της ανταπόδοσης και του εκφοβισμού ήδη μπαίνει σε δεύτερη μοίρα έναντι της ιδέας της ειδικής πρόληψης και ιδίως της βελτίωσης, της αναμόρφωσης και της κοινωνικής αναπροσαρμογής (Resozialisierung) του δράστη. Αντί για τις φιλοσοφικές και μεταφυσικές θεωρίες, ήδη κατά την έρευνα του κοινωνικού φαινομένου του εγκλήματος χρησιμοποιείται η πειραματική μέθοδος. Έτσι, με τη ρεαλιστική έρευνα του εγκλήματος και ιδίως των πηγών του, τόσο από ανθρωπολογικής όσο και από κοινωνιολογικής απόψεως, προκύπτει η - μέχρι τότε παντελώς άγνωστη - διάκριση των εγκληματιών σε τάξεις και ως φυσική απόρροια αυτής της διάκρισης, προκύπτει η νέα αρχή της εξατομίκευσης της ποινής (individualisation de la peine) ανάλογα με τον ιδιαίτερο τύπο του εγκληματία, ως μόνης σωστής μεθόδου για την επίτευξη των, μέσω της ποινής σκοπούμενων, νέων ιδανικών. Ωστόσο, για να πραγματοποιηθεί η εξατομίκευση της ποινής, που επιβάλλεται από τις νέες αντιλήψεις, ο εκτελεστής της ποινής πρέπει να διαθέτει έναν πολύ μεγάλο αριθμό εφοδίων. Πρέπει απαραιτήτως να είναι σε θέση να διακρίνει τον φυσικό και ψυχικό, ιδιαίτερο τύπο του εγκληματία. Ειδικότερα, πρέπει να διαγνώσει εάν τα αίτια που τον οδήγησαν στο έγκλημα είναι παθολογικής ή κοινωνιολογικής ή καθαρά ηθικής φύσεως, με σκοπό (πραγματοποιώντας, έτσι, τη διάγνωση της φύσης της νόσου) να εφαρμόσει την ενδεδειγμένη θεραπεία. Η γνώση του ατομικού και ψυχικού, ιδιαίτερου τύπου του εγκληματία αποτελεί ένα κατ εξοχήν έργο του εκτελεστή της ποινής, εφόσον ατυχώς, μέχρι τώρα τουλάχιστον τόσο ο νομοθέτης όσο και ο δικαστής αποβλέπουν στην ιδιαιτερότητα της πράξης και όχι στην ιδιαιτερότητα του δράστη. Για την επίτευξη αυτού του έργου, πρέπει ο σωφρονιστής να διαμορφώσει ιδιαίτερη, ασφαλή γνώμη για την ένταση της εγκληματικής διάθεσης του κρατουμένου, όπως ακριβώς και για τη δεκτικότητά του απέναντι στην επίδραση της ποινής. Είναι προφανές ότι για την εκπλήρωση τέτοιων καθηκόντων, που επιβάλλονται από τις ήδη κρατούσες, νέες αντιλήψεις για την ποινή, το παλιό σωφρονιστικό προσωπικό είναι παντελώς ακατάλληλο και ως τέτοιο κρίνεται παντού. Στα περισσότερο προηγμένα κράτη το στρατιωτικό στοιχείο αντικαθίσταται βαθμιαία από το δικαστικό (από δικαστές και εισαγγελείς) στο πλαίσιο μιας μεταβατικής, μπορεί να πει κανείς, περιόδου και μέχρι να εκπληρωθεί η εκ των πραγμάτων επιβαλλόμενη ανάγκη για την απόκτηση ειδικά εκπαιδευμένου σωφρονιστικού προσωπικού. Η ανάγκη αυτή έχει ήδη καταστεί ολοφάνερη παντού, μάλιστα ακόμη περισσότερο επιτακτική από τη στιγμή που όλοι οι νεότεροι Ποινικοί κώδικες, όπως και το ελληνικό Σχέδιο Ποινικού Κώδικα, αποδέχθηκαν τον θεσμό των «ασφαλιστικών μέτρων». Το ουσιωδέστατο ζήτημα της ενδεδειγμένης κατάρτισης του σωφρονιστικού προσωπικού δεν ήταν δυνατόν παρά να προκαλέσει το αμέριστο ενδιαφέρον των απανταχού ενασχολούμενων, είτε θεωρητικά είτε στην πράξη, με την έκτιση των ποινών, πρωτίστως δε των διεθνών ποινικών και σωφρονιστικών συνεδρίων. Πράγματι, το θέμα αυτό συζητήθηκε ήδη από το 1878, στο διεθνές συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στη Στοκχόλμη. Οι αποφάσεις του συνεδρίου σχετικά με αυτό το ζήτημα μπορούν να χαρακτηρισθούν ως ολωσδιόλου γενικές και, επιπλέον, ανεπαρκείς σε λεπτομέρειες. Το συνέδριο υπέδειξε γενικά την ανάγκη θεωρητικής και πρακτικής εκπαίδευσης του σωφρονιστικού προσωπικού, πριν από την πρόσληψή του στην υπηρεσία, και συνέστησε επίσης για το εν λόγω προσωπικό την εξασφάλιση σχετικής μονιμότητας και ικανοποιητικών αποδοχών. Το συνέδριο που πραγματοποιήθηκε το έτος 1890 στην Πετρούπολη, στο 1 ο τμήμα του (της Ποινικής νομοθεσίας) τόνισε την ανάγκη για διδασκαλία της Σωφρονιστικής και υπέδειξε για τον σκοπό αυτό την ίδρυση ειδικής έδρας σε κάθε Πανεπιστήμιο, ενώ στο 2 ο τμήμα του (της Σωφρονιστικής διοίκησης) καθόρισε ορισμένες γενικές αρχές για την επιλογή και την εκπαίδευση κατάλληλου σωφρονιστικού προσωπικού. Το τελευταίο μέχρι στιγμής συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε στην Πράγα το έτος 1930, ασχολήθηκε επισταμένα με το θέμα «της ενδεδειγμένης επιστημονικής και επαγγελματικής κατάρτισης του σωφρονιστικού προσωπικού». Εκεί, λάβαμε την τιμή να εκλεγούμε από το συνέδριο γενικός εισηγητής στο θέμα αυτό και αναπτύξαμε διά μακρών ενώπιον του συνεδρίου τις ιδέες μας, καθώς και τις απόψεις μας για τις 12 εισηγήσεις που υποβλήθηκαν 5. Τον αναγνώστη που επιθυμεί να αποκτήσει ειδικότερες γνώσεις για το εν λόγω συνέδριο τον παραπέμπουμε στα δημοσιευμένα πεντάτομα πρακτικά του. Στο σημείο αυτό αρκούμαστε να αναφέρουμε, ως μία από τις πιο ουσιώδεις αποφάσεις που ελήφθησαν εκεί, ότι το συνέδριο, αφού αποδέχθηκε σχετική μας πρόταση η οποία υποστηρίχθηκε και από τον γνωστό Γερμανό σωφρονιστικό Starke, διακήρυξε παμψηφεί την ανάγκη ίδρυσης σε κάθε κράτος ειδικής σωφρονιστικής σχολής (Institut de Science pénitentiaire). Ας δούμε: Ποια πρέπει να είναι η εκπαίδευση του σωφρονιστικού προσωπικού και πώς θα αποκτηθεί αυτή η εκπαίδευση; Για να δοθεί σωστή απάντηση σε αυτό το ζήτημα, πρέπει κυρίως να διακρίνουμε μεταξύ: α) Προσωπικού διοίκησης, στο οποίο περιλαμβάνονται οι διευθυντές, υποδιευθυντές, οικονόμοι, γραμματείς, λογιστές, σε μερικά μάλιστα μέρη και οι ειδικοί επιθεωρητές του ιδρύματος (Inspektoren), και β) Προσωπικού φύλαξης, στο οποίο περιλαμβάνονται οι φύλακες (καθώς και οι αρχιφύλακες). Εξ ολοκλήρου ειδικό προσωπικό αποτελούν οι δάσκαλοι, οι ιερείς και οι ιατροί των φυλακών. Σε ό,τι αφορά το προσωπικό φύλαξης, η εκπαίδευσή του πρέπει να είναι πρωτίστως πρακτική, εν μέρει όμως και θεωρητική (με την οποία θα παρέχονται επαρκή στοιχεία των μαθημάτων που διδάσκονται εκτενώς στο προσωπικό διοίκησης). Η εκπαίδευση αυτή μπορεί να παρέχεται σε μια από τις μεγαλύτερες συστηματικές φυλακές, από πεπειραμένους διευθυντές φυλακών ή από άλλους υπαλλήλους οι οποίοι κατέχουν τη σωφρονιστική επιστήμη. Ωστόσο, η εκπαίδευση του προσωπικού αυτού, όπως και ο ζήλος και η επίδοση, εξαρτάται κατεξοχήν από την ύπαρξη κατάλληλων διευθυντών, οι οποίοι αποτελούν την ψυχή και την πρωταρχική δύναμη που ρυθμίζει κάθε λειτουργία σε κάθε σωφρονιστικό ίδρυμα. Η απόπειρα εκπαίδευσης του κατώτερου προσωπικού από ανεκπαίδευτη διεύθυνση αποτελεί κάτι το οξύμωρο. Σε ό,τι αφορά το προσωπικό διοίκησης, είναι απαραίτητη η επιστημονική και επαγγελματική του κατάρτιση, χωρίς την οποία είναι αδύνατη η εκτέλεση εκ μέρους του των υψηλών, δυσχερών και πολυποίκιλων καθηκόντων που έχει. Μια τέτοια κατάρτιση μπορεί να αποκτηθεί μόνο σε ειδική «Ανωτάτη (ώστε να διακρίνεται από αυτήν του κατώτερου προσωπικού) σωφρονιστική σχολή», (Συνέχεια στην 5η σελ.)

5 κρατούμενος 5 «Ἂνθρωποι ἐπιδρῶσιν ἐπί ἀνθρώπων» Τι έγραψε το 1938 για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους ο μεγάλος καθηγητής και σωφρονιστικός μεταρρυθμιστής Δημήτριος Καστόρχης (Συνέχεια απ την 4η σελ.) όπως υποδείχθηκε και από το διεθνές συνέδριο της Πράγας. Η σχολή αυτή πρέπει να ιδρυθεί σε πόλη που διαθέτει Πανεπιστήμιο, έτσι ώστε να διδάσκουν σε αυτήν οι οικείοι καθηγητές, καθώς και μεγάλο σωφρονιστικό ίδρυμα, έτσι ώστε να πραγματοποιείται η πρακτική εξάσκηση των διδασκομένων. Η ίδρυση μιας τέτοιας σχολής στην Ελλάδα είναι κάτι το απαραίτητο, λόγω της απαιτούμενης, άκρως εξειδικευμένης και ταυτόχρονα πολυσύνθετης, διδασκαλίας διδασκαλία η οποία δεν μπορεί να παρασχεθεί αλλού, σύμφωνα με όσα θα ειπωθούν λεπτομερέστερα αμέσως παρακάτω. Σε σχέση με το ειδικό προσωπικό αλλά και το προσωπικό φύλαξης πρέπει να αναφέρουμε ότι έχει διδαχθεί θεωρία σύμφωνα με την οποία η ηθοπλαστική επίδραση που ασκείται στον κρατούμενο επομένως και η ειδική σωφρονιστική κατάρτιση που προαπαιτείται για την άσκηση μιας τέτοιας επίδρασης αποτελεί έργο μόνο του ανώτερου προσωπικού (Holtzendorff-Jagemann). Κλίνουμε περισσότερο υπέρ της άποψης του καθηγητή Heimberger, που εκτέθηκε στο συνέδριο των Γερμανών νομικών (35er deutscher Juristentag), σύμφωνα με την οποία χρειάζονται ειδική εκπαίδευση όλοι ανεξαιρέτως οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι που θα ασχοληθούν με τη μεταχείριση των κρατουμένων, από τον ανώτερο μέχρι τον κατώτερο. Επομένως και το ειδικό προσωπικό, ιδιαίτερα μάλιστα οι δάσκαλοι και οι ιερείς, η ηθοπλαστική επίδραση των οποίων μπορεί να αποβεί τεράστια, δεν πρέπει να αγνοεί τις γενικότερες κατευθύνσεις τις οποίες παρέχει η διδασκαλία της σωφρονιστικής επιστήμης και των συναφών εγκληματολογικών κλάδων κατά συνέπεια, είναι επιθυμητό να φοιτά και το προσωπικό αυτό στην Ανώτατη σωφρονιστική σχολή. Όσον αφορά το κατώτερο προσωπικό, ειπώθηκε ήδη ότι αρκούν γι αυτό στοιχεία των μαθημάτων που διδάσκονται στην ανωτέρω σχολή. Αν διερευνήσουμε το ειδικότερο ζήτημα της ενδεδειγμένης εκπαίδευσης του ανώτερου προσωπικού, ιδιαίτερα δε των γνώσεων που απαιτούνται για τον σκοπό αυτό, ένα από τα πρώτα προβλήματα που ζητούν τη λύση τους και με το οποίο ερχόμαστε αντιμέτωποι είναι το λεπτό ζήτημα του κατά πόσον οι γνώσεις καθώς και το πτυχίο της Νομικής πρέπει να θεωρηθούν ως επαρκές ή και ως απαραίτητο προσόν. Θεωρούμε αναμφισβήτητο το γεγονός ότι η γνώση της νομικής επιστήμης παρέχει στον κάτοχό της αξιόλογες και επιστημονικές βάσεις για τη συγκεκριμένη εργασία, ενώ του εξασφαλίζει (μέσω του εθισμού του στην αναλυτική και συνθετική εργασία) το πλεονέκτημα της επιστημονικής σκέψης και κρίσης. Από την άλλη πλευρά όμως η πανεπιστημιακή διδασκαλία της Νομικής, όπως υφίσταται σήμερα, δεν μπορεί να προσφέρει τις άκρως ειδικές γνώσεις τις οποίες επιβάλλει η εκπλήρωση των, συμφώνων με τις σύγχρονες αντιλήψεις, καθηκόντων του ανώτερου σωφρονιστή. Σε σχέση με αυτό το ζήτημα, μπορεί να ειπωθεί ότι η νομική επιστήμη παρέχει περισσότερα, αλλά συχρόνως και λιγότερα από αυτά που απαιτούνται. Περισσότερα, διότι η γνώση ορισμένων νομικών κλάδων, όπως είναι λ.χ. το Διεθνές Δίκαιο, η Πολιτική Δικονομία και το Εμπορικό Δίκαιο, είναι καθ εαυτήν επιθυμητή, αλλά αν εξετασθεί με αυστηρά κριτήρια δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ούτε ως απαραίτητη ούτε ως συντείνουσα στην απαιτούμενη ειδική εκπαίδευση του σωφρονιστή. Λιγότερα, διότι οι συνήθεις νομικές γνώσεις δεν περιλαμβάνουν τις ποικίλες γνώσεις που είναι αναγκαίες για τον σωφρονιστή, πολλές εκ των οποίων βρίσκονται εντελώς έξω από το πλαίσιο των νομικών σπουδών. Έτσι, κάποιες από τις αναγκαίες αυτές γνώσεις εμπίπτουν στη σφαίρα των φιλοσοφικών σπουδών, όπως είναι η Ψυχολογία, η Παιδαγωγική, συνήθως και η Κοινωνιολογία, ενώ άλλες υπάγονται στη σφαίρα των ιατρικών σπουδών, όπως είναι η Ψυχιατρική, η Ανθρωπολογία, η Υγιεινή, η Ιατροδικαστική. Ιδού ένας από τους κυριότερους λόγους για τους οποίους καθίσταται αναγκαία η ίδρυση ειδικής σχολής, στην οποία ο σπουδαστής θα αποκτήσει όλες ανεξαιρέτως τις αναγκαίες για την εργασία του γνώσεις, τις οποίες διαφορετικά, οποιαδήποτε πανεπιστημιακή σχολή και αν παρακολουθήσει, δεν μπορεί να αποκτήσει στο απαιτούμενο σύνολό τους. Επιπροσθέτως παρατηρούμε ότι οι γνώσεις αυτού του είδους, όπως και η φοίτηση σε ειδική σχολή για την απόκτησή τους, είναι απαραίτητες όχι μόνο για τον ανώτερο σωφρονιστή, αλλά, σύμφωνα με τις κρατούσες σήμερα αντιλήψεις, και για τον καθένα που ασχολείται ειδικά με την Ποινική επιστήμη, είτε αυτός είναι ποινικός δικαστής είτε εισαγγελέας είτε ανακριτής είτε συνήγορος ποινικών υποθέσεων κ.λπ. Μονάχα η γνώση των άρθρων των ποινικών νόμων δεν επαρκεί καθόλου σήμερα για να προσδώσει τον χαρακτήρα του ποινικολόγου και για να επιτρέψει την εύορκη και επιτυχή εκπλήρωση των ανωτέρω εργασιών. Απαραίτητη για τον σκοπό αυτό κρίνεται σήμερα η ευρύτερη μόρφωση την οποία προσδίδει η γνώση τουλάχιστον των ουσιωδών κλάδων της ευρύτατης Ποινικής επιστήμης. Η κολοσσιαία έκταση της σύγχρονης Ποινικής επιστήμης, η άκρως ιδιαίτερη φύση της, η ποικιλομορφία των κλάδων που περιλαμβάνονται σε αυτή, πείθουν όλο και περισσότερο για τον άκρως ιδιάζοντα χαρακτήρα και για την αυτοτέλεια της επιστήμης αυτής και ίσως δεν σφάλλουμε, αν έχουμε την πεποίθηση ότι σε όχι πολύ καιρό θα αποτελέσει ένα τελείως ξεχωριστό τμήμα των νομικών σπουδών, τέτοιο όπως αποτέλεσαν ήδη οι οικονομικές και οι πολιτικές επιστήμες. Σύμφωνα με όλα αυτά, οι σπουδές και το πτυχίο της Νομικής αποτελούν προσόν ευπρόσδεκτο αλλά όχι επαρκές ούτε απαραίτητο για τον μέλλοντα σπουδαστή της ειδικής σχολής. Είναι αξιοσημείωτο ότι από τις 12 εισηγήσεις για το συγκεκριμένο ζήτημα που υποβλήθηκαν στο διεθνές συνέδριο της Πράγας, μόνο μία ανέφερε το νομικό πτυχίο ως προσόν, και αυτή ακόμα ως μη επαρκές. Εξάλλου, η μέχρι τώρα αποκτημένη πείρα έχει καταδείξει ότι και μη νομικοί, όπως λ.χ. παιδαγωγοί, ιατροί και θεολόγοι (ο ίδιος ο διάσημος Krohne ήταν θεολόγος) εξελίχθηκαν σε άριστους διευθυντές φυλακών, αλλά και οργανωτές ακόμα της σωφρονιστικής διοίκησης. Το προαναφερθέν προσόν της επιστημονικής σκέψης και κρίσης δεν αποτελεί μονοπωλιακό απόκτημα των νομικών σπουδών, ούτε και κανενός άλλου επιστημονικού κλάδου. Την απαιτούμενη, ειδική επαγγελματική εκπαίδευση (και τη νομική, εφόσον αυτό είναι αναγκαίο) θα την προσφέρει η φοίτηση στη σχολή. Για τους ανωτέρω λόγους δεν κρίνουμε σωστό να αποκλείονται από τον σωφρονιστικό κλάδο και από τη φοίτηση στη σχολή όσοι έχουν λάβει ανώτερη ακαδημαïκή εκπαίδευση σε άλλο κλάδο. Πρωτεύον προσόν δεν αποτελούν οι νομικές γνώσεις, αλλά η ειδική, επιστημονική και επαγγελματική εκπαίδευση. Σε ό,τι αφορά τη διδακτέα ύλη της Ανώτατης σωφρονιστικής σχολής καθώς και την έκταση αυτής της ύλης, είναι κάτι που συνδέεται προφανώς με τις τοπικές συνθήκες, ιδίως μάλιστα με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η όλη σωφρονιστική διοίκηση σε κάθε χώρα. Πάντως, η διδασκαλία που αναφέρεται παρακάτω μπορεί να θεωρηθεί πως αποτελεί το ελάχιστο όριο: Κύρια βάση της διδασκαλίας θα αποτελέσει η Σωφρονιστική επιστήμη στο σύνολό της, και μάλιστα όχι μόνο από γενικής και θεωρητικής απόψεως (όπως ιδίως οι Γάλλοι συγγραφείς πραγματεύονται τα σχετικά με αυτήν [Cuche, Vidal, Magnol κ.λπ.]), αλλά και από πρακτικής απόψεως, καθώς και με λεπτομερή αναφορά σε κάθε ειδική υπηρεσία που βρίσκεται σε λειτουργία (όπως ιδίως οι Γερμανοί συγγραφείς πραγματεύονται [Holtzendorff-Jagemann, Krohne, Bumke κ.λπ.). Μαζί με τη Σωφρονιστική πρέπει κατά παρόμοιο τρόπο να γίνει μνεία στην Εγκληματολογία, και μάλιστα τόσο από ανθρωπολογικής όσο και από κοινωνιολογικής απόψεως. Από τα νομικά μαθήματα, αναγκαία κρίνεται η διδασκαλία στοιχείων του Συνταγματικού καθώς και του Διοικητικού δικαίου, τα οποία αποτελούν τη βάση της διδασκαλίας του δημοσίου δικαίου παρομοίως, και η εκτενέστερη διδασκαλία του Ποινικού δικαίου καθώς και της Ποινικής δικονομίας, αναγκαίων εφοδίων της νομικής μόρφωσης του σωφρονιστή. Από τα μη νομικά μαθήματα, απαραίτητη είναι η διδασκαλία της Παιδαγωγικής και κυρίως της εγκληματολογικής (Kriminalpädagogik) κατά το υπόδειγμα των έργων των Klug, Hanselmann και Bondy, καθώς και η διδασκαλία της Ψυχολογίας, ιδίως της εγκληματολογικής, στο πλαίσιο της οποίας έχει ήδη δημοσιευθεί μεγαλύτερος αριθμός έργων. Από τον κύκλο ειδικά των ιατρικών σπουδών, αναγκαία κρίνεται η διδασκαλία στοιχείων της Ψυχιατρικής καθώς και της Υγιεινής, σύμφωνα δε με ορισμένους και της Ιατροδικαστικής κατά τη γνώμη μας, ο τελευταίος αυτός κλάδος είναι πολύ περισσότερο αναγκαίος στους ανακριτικούς παρά στους σωφρονιστικούς υπαλλήλους. Η σχολή πρέπει να απονέμει, κατόπιν ευδόκιμων εξετάσεων, ειδικό πτυχίο. Κανένας από τούδε και στο εξής δεν θα προσλαμβάνεται ούτε θα προάγεται στην ανώτερη σωφρονιστική υπηρεσία χωρίς ένα τέτοιο πτυχίο. Από το υφιστάμενο σήμερα προσωπικό, αυτό που ανήκει στη διοίκηση πρέπει ομοίως να φοιτήσει στη σχολή (εκτός από τους υπαλλήλους που έχουν ήδη αποκτήσει ανάλογο πτυχίο στο εξωτερικό) έστω και για ένα εξάμηνο ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις, στην αρχή για ένα τρίμηνο, με σκοπό να αποκτήσει το οικείο πτυχίο. Όσοι δεν το αποκτήσουν πρέπει να θεωρούνται ακατάλληλοι για τη σωφρονιστική διοίκηση και να απολύονται από αυτήν, εν ανάγκη διοριζόμενοι σε άλλη κρατική υπηρεσία. Τα σχετικά με τη διάρκεια και τις ώρες της διδασκαλίας, τις εξετάσεις και την απονομή του πτυχίου κ.λπ. αποτελούν δευτερεύοντα ζητήματα, τα οποία μπορούν εύκολα (Συνέχεια στην 6η σελ.)

6 6 κρατούμενος «Ἂνθρωποι ἐπιδρῶσιν ἐπί ἀνθρώπων» Τι έγραψε το 1938 για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους ο μεγάλος καθηγητής και σωφρονιστικός μεταρρυθμιστής Δημήτριος Καστόρχης (Συνέχεια απ την 5η σελ.) να κανονιστούν αφού εγκριθούν κατ αρχήν τα υποδεικνυόμενα μέτρα. Έτσι μόνο θα αποκτήσουμε σταδιακά προσωπικό αντάξιο των λεπτών και δύσκολων καθηκόντων του και θα ξεκαθαρίσουμε συγχρόνως το υπάρχον προσωπικό. Επιπλέον (και αυτό θεωρούμε ως ένα ουσιώδες επιπρόσθετο κέρδος) με την επιστημονική εκπαίδευση του σωφρονιστικού προσωπικού θα άρουμε την κρατούσα στην κοινή γνώμη προκατάληψη κατά της σωφρονιστικής υπηρεσίας, σύμφωνα με την οποία η εν λόγω υπηρεσία είναι υποδεέστερη σε σχέση με άλλες κρατικές υπηρεσίες ή με επιστημονικά επαγγέλματα κάτι που σήμερα δυσχεραίνει σε μεγάλο βαθμό την πρόσληψη κατάλληλου προσωπικού. Στην έρευνα για το θέμα της εκπαίδευσης του σωφρονιστικού προσωπικού αναφερθήκαμε εκτενώς, αφενός λόγω της σπουδαιότητας του θέματος, αφετέρου και για τον λόγο ότι, εκτός από κάποιες γενικές ευχές για την εκπαίδευση του προσωπικού αυτού οι οποίες εκφράσθηκαν παλαιότερα, το συγκεκριμένο θέμα ερευνάται ειδικότερα για πρώτη φορά σήμερα στην Ελλάδα, τόσο από θεωρητικής απόψεως όσο και από απόψεως πρακτικής εφαρμογής. Απομένει, εντούτοις, η έρευνα και ενός τελευταίου ζητήματος, καθαρά πρακτικής σημασίας, έτσι ώστε παρά την ενδεδειγμένη ανάγκη ίδρυσης και λειτουργίας σωφρονιστικής σχολής να μη ναυαγήσει αυτή η ιδέα με την επίκληση του κωλύματος που συνιστά η έλλειψη του αναγκαίου κτηρίου και των απαιτούμενων κεφαλαίων. Τα κωλύματα αυτά δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα. Ειπώθηκε ήδη ότι η σχολή αυτή πρέπει να ιδρυθεί σε πανεπιστημιακή πόλη, και μάλιστα ως παράρτημα της Νομικής σχολής στην πόλη αυτή, όπως συνήθως συμβαίνει και αλλού. Εάν όντως επιζητούμε την αποσυμφόρηση του αθηναïκού υδροκέφαλου, όπως έχει επανειλημμένα ειπωθεί, μπορούμε κάλλιστα να ιδρύσουμε την προαναφερθείσα σχολή στη Θεσσαλονίκη, της οποίας άλλωστε το Πανεπιστήμιο προοριζόταν ανέκαθεν να λάβει κυρίως πρακτική μορφή και να χρησιμεύσει και για την προπαρασκευή δημοσίων υπαλλήλων. Επιπλέον, μια τέτοια απόφαση θα αποδείκνυε εμπράκτως στον μακεδονικό λαό το ενδιαφέρον για τη μακεδονική πρωτεύουσα που έχει επανειλημμένα εκφρασθεί από τις κυβερνητικές τάξεις. Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης θα διαθέσει πρόθυμα μία από τις αίθουσές του για τη διδασκαλία του μελλοντικού σωφρονιστικού προσωπικού του κράτους. Το κώλυμα, επομένως, που συνιστά το ζήτημα του κτηρίου απομακρύνεται έτσι πλήρως. Ομοίως ειπώθηκε ήδη ότι τη διδασκαλία στη σχολή θα την αναλάβουν κυρίως καθηγητές του Πανεπιστημίου ή και ανώτατοι υπάλληλοι του κράτους. Εφόσον, μάλιστα, αυτοί μισθοδοτούνται ήδη από το κράτος, δεν συντρέχει καμία ανάγκη για νέες μισθοδοσίες, εκτός ίσως από κάποιο μικρό επιμίσθιο. Δεν διαβλέπουμε την ανάγκη άλλων ουσιαστικών δαπανών. Απομακρύνεται έτσι και το κώλυμα που συνιστούν οι δαπάνες, όπως και το κώλυμα που συνιστά το κτήριο. Η επισήμανση της ανάγκης για την εκπαίδευση του σωφρονιστικού προσωπικού, των ενδεδειγμένων για τον σκοπό αυτό μέτρων, καθώς και της δυνατότητας που υπάρχει για την εφαρμογή των μέτρων αυτών, ήταν έργο δικό μας. Η πραγματοποίηση των όσων υποδείχθηκαν αποτελεί αρμοδιότητα άλλων. Σημειώσεις 1. Ενδεικτικά, βλ. Αρχιμανδρίτου Μ.: Η ανοικτή έκτιση της ποινής. Μορφές ελαστικότητας στην ιδρυματική διαβίωση των κρατουμένων, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σ (όπου και περαιτέρω σχετική βιβλιογραφία), καθώς και σ. 396, όπου αναφέρεται ότι «με το νόμο ΓΠΛΖ του 1911 τίθενται οι θεωρητικές βάσεις της σύγχρονης εκτιτικής νομοθεσίας μας». 2. Διεθνής φορέας ο οποίος συστάθηκε το 1872 και έκτοτε διοργάνωνε ανά τακτά χρονικά διαστήματα διεθνή συνέδρια ποινικού και σωφρονιστικού ενδιαφέροντος, ενθαρρύνοντας μεταξύ άλλων την ποινική μεταρρύθμιση. Βλ. Πιτσελά Α. (εισαγωγή, σχολιασμός, απόδοση, επιμέλεια), Διεθνή Κείμενα Σωφρονιστικής Πολιτικής, Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2003, σ Βλ. Πιτσελά Α. (εισαγωγή, σχολιασμός, απόδοση, επιμέλεια), Διεθνή Κείμενα Σωφρονιστικής Πολιτικής, Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2003, σ και (όπου και παρατίθεται το σύνολο των Στοιχειωδών Κανόνων της Κοινωνίας των Εθνών για τη Μεταχείριση των Κρατουμένων, όπως ακριβώς μεταφράστηκε στα Ελληνικά από τον Δημήτριο Καστόρχη). 4. Κατά τη σύνταξη του παρόντος άρθρου, το συγγραφικό αυτό έργο αντλήθηκε από τον πέμπτο τόμο (του οποίου αποτελεί μέρος) της Επιστημονικής Επετηρίδος την οποία εξέδιδε η Σχολή των Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Δ.Ν. Σουλιάδη, Θεσσαλονίκη 1938). Το κεφάλαιο με τίτλο «Το Σωφρονιστικόν Προσωπικόν», που παρουσιάζεται εδώ, βρίσκεται μεταξύ των σελίδων του εν λόγω έργου. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι, λόγω έλλειψης χώρου, δεν μπορέσαμε να περιλάβουμε στο παρατιθέμενο κείμενο και τις υποσημειώσεις του πρωτοτύπου που έχει κάνει ο συγγραφέας. Οι λέξεις του κειμένου που έχουν γραφεί με πλάγιους χαρακτήρες (italics) είναι λέξεις τις οποίες έχει σημειώσει με έμφαση και ο ίδιος ο συγγραφέας στο πρωτότυπο κείμενο. Τέλος, όπου υπάρχει στο παρουσιαζόμενο κείμενο παραπομπή σε σημείωση, η παραπομπή αυτή (και, ασφαλώς, η σημείωση) έχει γίνει από τον συντάκτη του παρόντος άρθρου και όχι από τον συγγραφέα. 5. Η εκτενής αυτή εισήγηση του Δημητρίου Καστόρχη στο Διεθνές Ποινικό και Σωφρονιστικό Συνέδριο της Πράγας (1930) είναι προσβάσιμη σε ψηφιακή μορφή (στη γαλλική γλώσσα) στον διαδικτυακό τόπο της γαλλικής Εθνικής Σχολής Σωφρονιστικής Διοίκησης (Ecole nationale d administration pénitentiaire [ENAP]) βλ. GRES_PENIT_1930_VOL1_0001.pdf (σ του ψηφιοποιημένου εγγράφου). (Εισαγωγή-μεταγραφή κειμένου στη δημοτική-σημειώσεις: Νίκος Βαρβατάκος) Σωφρονιστικοί υπάλληλοι Όταν μου ζητήθηκε να αρθρογραφήσω στον «Κρατούμενο» με θέμα ένα αφιέρωμα στους σωφρονιστικούς υπαλλήλους, η απάντησή μου ήταν θετική, πρώτον γιατί θα έγραφα χωρίς δεσμεύσεις και περιορισμούς, όπως ακριβώς έχω κάνει στο βιβλίο μου «Ο ΗΧΟΣ ΤΗΣ ΧΕΙΡΟ- ΠΕΔΑΣ», και δεύτερον επειδή μου το πρότεινε ένας σωφρονιστικός υπάλληλος ευγενικός, χαμογελαστός, μ ένα πρόσωπο που εμπνέει σεβασμό και καλοσύνη. Ο χαρακτήρας που θα θελε να βλέπει στο πρόσωπο ενός σωφρονιστικού υπαλλήλου ο κάθε κρατούμενος. Ένας άνθρωπος με όραμα για το επάγγελμα που κάνει. Θεωρώ ότι έτσι πρέπει να ναι και να λειτουργούν οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι, γιατί η ανθρώπινη προσέγγιση είναι αυτή που δημιουργεί σχέσεις αλληλοσεβασμού και γεφυρώνει οποιοδήποτε χάσμα. Η θεματολογία μου για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους και τη σχέση τους με τους κρατουμένους δεν είναι, σίγουρα, ακαδημαϊκή ούτε επιστημονική. Στηρίζεται στην προσωπική καθημερινή εμπειρία μου, των χρόνων που έζησα, επί 16 συνολικά χρόνια στη φυλακή. Σαν κρατούμενος, έχω κυριολεκτικά βασανισθεί από λίγους σωφρονιστικούς υπαλλήλους, αλλά και έχω βοηθηθεί και ευεργετηθεί από πολλούς. Πιστεύω ότι οι άσχημες εμπειρίες δεν πρέπει να μας κρατούν δέσμιους εμμονών, και θα πρέπει να μάθουμε να συγχωρούμε. Το μίσος σε κρατάει κυριολεκτικά φυλακισμένο, ενώ η καλοσύνη σε απελευθερώνει! Μπορεί να υπάρχουν μεμονωμένα περιστατικά βίας εκατέρωθεν, αλλά αυτά δεν πρέπει να μας κάνουν να αφορίζουμε τους πάντες και τα πάντα. Στη φυλακή λέμε «αυτή η στάνη, αυτό το τυρί βγάζει!». Από τότε που πρωτομπήκα στη φυλακή έχουν περάσει 34 ολόκληρα χρόνια. Δηλαδή έχουν αλλάξει έως και δύο γενεές υπαλλήλων. Έχουν προσληφθεί νέα άτομα, με νέες αντιλήψεις, με διαφορετική και προοδευτική νοοτροπία. Πρέπει όλοι μαζί και ειδικότερα οι νέοι σωφρονιστικοί υπάλληλοι να βοηθήσουμε να απαλλαγούν από τα βαρίδια του παρελθόντος. Δεν είναι υπόθεση μόνο των σωφρονιστικών, αλλά και της Πολιτείας, του Υπουργείου Δικαιοσύνης και των Μ.Μ.Ε., καθώς και των κρατουμένων. Οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι εργάζονται κάτω από αντίξοες συνθήκες, γιατί σε καμία φυλακή δεν υπάρχει η κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή και το κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό, ώστε να παράγουν έργο και να εφαρμόζουν τον Σωφρονιστικό Κώδικα. Δηλαδή να έχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα: Την ανθρώπινη διαβίωση των κρατουμένων στον χώρο της φυλακής, το να διαφυλάττουν τα δικαιώματα των φυλακισμένων, να φροντίζουν για την κοινωνική επανένταξή τους, για την ομαλή λειτουργία της φυλακής κ.τ.λ. Ήδη οι κατάδικοι στοιβάζονται σε φυλακές σαν αρνιά σε παχνί. Ο υπερπληθυσμός έχει φέρει το αδιαχώρητο! Η αυστηροποίηση των ποινών, η προσωπο- (Συνέχεια στην 7η σελ.)

7 κρατούμενος 7 Σωφρονιστικοί υπάλληλοι (Συνέχεια απ την 6η σελ.) κράτηση για χρέη, η εύκολη προφυλάκιση, η αδυναμία εξαγοράς ποινών, οι ορδές των εισαγόμενων παρανόμων και η αδυναμία επιστροφής αυτών στις χώρες τους κ.τ.λ. κ.τ.λ., καθώς και το πιο σημαντικό για τους κρατουμένους, που αφορά την επιβίωσή τους, γνωρίζοντας ότι είναι από τις πιο σοβαρές αιτίες για μια στάση ή εξέγερση, αυτό της ελλιπούς και κακής σίτισης: Ο συνδυασμός όλων αυτών, μαζί με την ανυπαρξία εναλλακτικών μορφών σωφρονισμού, στρέφουν την ευθύνη στον εύκολο στόχο για όλους και ειδικά για τα Μ.Μ.Ε., στους σωφρονιστικούς υπαλλήλους. Οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι πάντα ήταν το εξιλαστήριο θύμα της Πολιτείας και της κοινωνίας. Σ αυτό πάντα φροντίζουν τα Μ.Μ.Ε., που χρησιμοποιούν τους σωφρονιστικούς ως σάκο του μποξ στην αρένα των διαφορών Πολιτείαςκρατουμένων. Το οξύμωρο είναι ότι πάντα φταίνε οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι και ποτέ οι κρατούμενοι ή το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Γιατί αυτό πουλάει... Και ακόμα χειρότερα, τα Μ.Μ.Ε. μεταφέρουν τα κοινωνικά προβλήματα στην αρένα της φυλακής, με εξιλαστήριο θύμα τους σωφρονιστικούς. Δεν σκοπεύω να δικαιολογήσω και να δώσω μια ωραιοποιημένη εικόνα των σωφρονιστικών υπαλλήλων, αλλά δεν μπορεί να φταίνε αυτοί πάντα για την ανυπαρξία της Πολιτείας! Δεν μπορεί να φταίνε αυτοί που κοιμούνται στα πατώματα οι κρατούμενοι. Δεν μπορεί να φταίνε αυτοί για την έλλειψη τροφίμων, για την έλλειψη θέρμανσης, ζεστού νερού και γενικότερα για ό,τι κάνει πιο ανθρώπινη τη διαβίωση των κρατουμένων. Δεν μπορεί να φταίνε αυτοί για την υπερπληθώρα των κρατουμένων, για την έλλειψη φυλακών και κρεβατιών, που έχουν σαν συνέπεια να κάνουν άθλιες τις συνθήκες διαβίωσης. Δεν μπορεί να ζητά η Πολιτεία ευθύνες, συνεπώς και τα Μ.Μ.Ε., από τους σωφρονιστικούς, ζητώντας τους να αντιμετωπίσουν όλες αυτές τις αθλιότητες! Οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι ούτε επιστήμονες ψυχολόγοι είναι, ούτε εκπαιδευμένοι, ούτε μετεκπαιδευμένοι για τα όσα καλούνται να αντιμετωπίσουν. Ένστολοι με δύο μήνες εκπαίδευση είναι και ίσως λίγο παραπάνω. Από την εμπειρία μου θα αναφέρω λίγα από την καθημερινότητα του επαγγέλματός τους. Δεν πιστεύω να υπάρχει πιο ψυχοφθόρα εργασία! Αυτοκτονίες, μαχαιρώματα, βίαιοι τσακωμοί με τραυματισμούς, μακάβριοι αυτοτραυματισμοί, που στη θέα τους κάνεις, το λιγότερο, εμετό, και πλήθος άλλων θλιβερών εικόνων... Σκεφθείτε ότι καθημερινά, επί χρόνια, δουλεύουν, κινούνται, ακούνε, βλέπουν τη δυστυχία στο πρόσωπο των φυλακισμένων, ακούγοντας δεκάδες προβλήματα και δυσκολίες που κουβαλά ο κάθε κρατούμενος και η οικογένειά του. Όσους υπαλλήλους είχα γνωρίσει, που ήταν στην ηλικία μου, βλέποντάς τους σήμερα μοιάζουν σαν να χει περάσει ο διπλός χρόνος γι αυτούς. Έχουν ασπρίσει τα μαλλιά τους και η ψυχική ταλαιπωρία είναι ζωγραφισμένη στο πρόσωπό τους. Όσο κυνικός και να ναι κανείς, όση εκπαίδευση και να χει, όσο ψυχρός άνθρωπος και να ναι, στο τέλος θα τον φάει το σαράκι. Έχω το θάρρος και την αντικειμενικότητα ώστε να μη μιλάω μόνο με εμπάθεια για τα αρνητικά τους, όπως συνήθως κάνουν τα Μ.Μ.Ε. αλλά και πολλοί άλλοι, γιατί θεωρούν τα θετικά ως αυτονόητα και υποχρέωση κάποιων. Γνωρίζω ότι υπάρχει διαφθορά και τη συναντά κανείς στις περισσότερες φυλακές της χώρας. Υπήρχε και πιστεύω ότι θα συνεχίσει να υπάρχει διαφθορά, όσο θα υπάρχουν υπάλληλοι των 600 ευρώ και θα φυλάνε παραβατικούς που βγάζουν τα χρήματα αυτά μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας. Είναι μια συνεχής πρόκληση του τίμιου ανθρώπου, με την άδικη φτώχεια. Το παράπονο του τίμιου πατέρα. Μια άνιση μάχη του καλού και του κακού. Δεν αντέχουν πολλοί σ αυτού του είδους τις προκλήσεις και, ειδικότερα, όταν είναι ανεκπαίδευτοι. Ο παράνομος αναζητά την καλοπέρασή του και ο σωφρονιστικός μετρά τα λιγοστά ευρώ για να βγάλει τις μέρες του, καθώς και για να ζήσει την οικογένειά του. Ένας πατέρας σωφρονιστικός δεν έχει να πάρει ποδήλατο του γυιου του, ενώ ο παραβατικός τού αγοράζει επιδεικτικά το καλύτερο και τον στέλνει διακοπές στο πιο χλιδάτο μέρος, για να το κάνει βόλτες. Για να το καταφέρει αυτό, προσφέρει συνέχεια τη λύση στο οικονομικό πρόβλημα του σωφρονιστικού. Όλα τα παραπάνω, η συνεχής επαφή με τους φυλακισμένους, ο χαμηλός μισθός, η συνεχής επαγρύπνηση λόγω ευθυνών, η απειλή και ο κίνδυνος κατά της σωματικής τους ακεραιότητας, οι οικογενειακές τους δυσκολίες και η κούραση, όλα μαζί έχουν σαν αποτέλεσμα να υποθάλπουν τη διαφθορά. Γνωρίζω ότι είναι σε πολύ μικρό ποσοστό, αλλά αρκετό ώστε να αμαυρώνει όλο τον κλάδο και να γίνεται μ αυτό τον τρόπο το εξιλαστήριο θύμα για όλους. Το σωφρονιστικό σύστημα πάντα νοσούσε και πάντα θα νοσεί, όσο θα υπάρχουν οι παραπάνω καταστάσεις. Αναλύω και αναφέρω όλα αυτά, γιατί έχω ένα από τα καλύτερα και πιο τρανταχτά επιχειρήματα ότι μπορεί να υπάρχει ιδανική σωφρονιστική πολιτική και ιδανικοί σωφρονιστικοί υπάλληλοι, αρκεί να υπάρχουν ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης των φυλακισμένων. Το παράδειγμα είναι το Κ.Α.Τ.Κ. του Ελεώνα Θήβας! Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων. Ένα κατάστημα κράτησης και παράλληλα θεραπευτικό κέντρο, με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα κοινωνικής επανένταξης των κρατουμένων. Μια φυλακή που οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι τιμούσαν και δικαιολογούσαν το επάγγελμά τους και τον τίτλο τους. Λειτούργησε ως πιλοτικό πρόγραμμα απεξάρτησης φυλακισμένων τοξικομανών και παρείχε τις ιδανικότερες και πιο ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων. Αναγνωρίσθηκε από τα σωφρονιστικά συστήματα όλης της Ευρώπης αλλά και του κόσμου, και έγινε παράδειγμα μίμησης. Σ αυτό συνέβαλε το θεραπευτικό προσωπικό σε συνεργασία με τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους. Ένας άρτια εξοπλισμένος χώρος κράτησης με αξιοθαύμαστη υλικοτεχνική υποδομή και με αξιοθαύμαστο ανθρώπινο δυναμικό. Σ αυτό το κατάστημα κράτησης θα μπορούσε η Πολιτεία να στηρίξει και να εφαρμόσει μια καινούργια σωφρονιστική πολιτική και να έχει τα εντυπωσιακά αποτελέσματα που καταγράφονται κάθε χρόνο εκεί. Εάν εσείς, οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι, παλέψετε γι αυτό, είμαι σίγουρος ότι θα πάψετε να είστε ο σάκος του μποξ και θα μπορείτε πλέον να αντιμετωπίζεστε με την αξιοπρέπεια που σας ανήκει και δικαιούστε, όπως όλοι οι εργαζόμενοι άνθρωποι. Έχω υπ όψιν μου λαμπρά παραδείγματα ανθρώπων που τιμούν το επάγγελμα των σωφρονιστικών υπαλλήλων και βοήθησαν και βοηθούν την πρόοδο του κλάδου σας, γιατί ήταν και είναι άνθρωποι με ευαισθησίες και όραμα. Μερικοί από αυτούς στάθηκαν αρωγοί στην προσπάθεια της απεξάρτησής μου και οφείλω εν μέρει σ αυτούς το ότι σήμερα ζω και είμαι καθαρός εννέα χρόνια τώρα, μετά από 24 χρόνια ανελλιπούς χρήσης μέσα και έξω από τη φυλακή. Όπως επίσης έχω παραδείγματα και κακών σωφρονιστικών, ευτυχώς λίγων ατόμων, που θα πρέπει όλοι εσείς που θέλετε την αξιοπρέπεια του κλάδου σας να τους αποβάλετε και να τους απομακρύνετε. Γνωρίζω ότι στο πρόσωπο του εκάστοτε σωφρονιστικού υπαλλήλου οι κρατούμενοι βλέπουν το θεωρητικά υγιές πρόσωπο και συμπεριφορά του κράτους και της κοινωνίας. Συνεπώς η καθημερινή συμπεριφορά σας, με την ανθρώπινη υπόσταση, αντανακλά και τη συμπεριφορά της κοινωνίας και του κράτους προς το πρόσωπό τους. Όπως οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι αντιμετωπίζουν όλα όσα έχω προαναφέρει, έτσι και οι κρατούμενοι αντιμετωπίζουν, εκτός από τη στέρηση της ελευθερίας, και τις πολύ σημαντικές συναισθηματικές απώλειες των ανθρώπων που αγαπούν, γονέων, συζύγων, παιδιών, του σπιτιού τους, της εργασίας τους και τόσων άλλων που κατανοείτε, με αποτέλεσμα να νιώθουν καθημερινά ασφυκτική συναισθηματική πίεση λόγω των απωλειών αυτών. Θεωρώ λοιπόν ότι όσο συγκρατημένοι και συμμαζεμένοι εάν είστε, σε κάθε άνοιγμα ή κλείσιμο ή σε όποια επαφή, ένα χαμόγελο, μια καλημέρα ή καληνύχτα και γενικότερα μια ζεστή ανθρώπινη συμπεριφορά για τον κρατούμενο είναι μια παρηγοριά, μια ελπίδα, μια τεράστια εσωτερική ανάγκη να αντιμετωπίζεται σαν άνθρωπος και όχι σαν απεχθής εγκληματίας. Να στε σίγουροι ότι αποδίδει και, στην τελική, δεν στοιχίζει τίποτα! Το μεγαλύτερο ποσοστό των κρατουμένων νιώθει έντονα την απόρριψη των νομοταγών ανθρώπων και, για τον λόγο αυτό, όταν τον αντιμετωπίζεις με συμπάθεια και ανθρωπιά, του προσφέρεις ψυχική ανάταση, που απεγνωσμένα χρειάζεται και αναζητά. Το μόνο σίγουρο είναι ότι πρέπει να γίνεται κατανοητό ότι δεν έχει ο εκάστοτε υπάλληλος κάποια διαφορά ή κάποιο πρόβλημα να λύσει μαζί του. Μπορεί από ντροπή ή εγωισμό ο κρατούμενος να μην φανερώνει αυτή την ανάγκη, αλλά να στε σίγουροι ότι βάζετε μ αυτόν τον τρόπο καθημερινά ένα λιθαράκι για μια θετική επιστροφή στην υγιή ζωή του. Τέλος πάντων, η ανθρώπινη συμπεριφορά φτιάχνει την ψυχολογία και προς τις δύο κατευθύνσεις. Εισπράττουν και οι δύο τη χαρά του αποτελέσματος. Αυτό αποδίδει και δεν στοιχίζει σε κανέναν. Αντίθετα, μπορεί να φτιάξει την ψυχολογία, για μια καλή ημέρα! Με τιμή, Δημήτρης Ελεύθερος (Συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο Ο ήχος της χειροπέδας, εκδόσεις Μαΐστρος, Αθήνα 2010)

8 8 κρατούμενος Ο νόστος του σωφρονιστικού υπαλλήλου και η οδύσσεια μιας σχέσης (Στο κείμενο που ακολουθεί κατατίθεται η άποψη του γράφοντος περιλαμβάνονται όμως κοινές διαπιστώσεις και συμπεράσματα των ανθρώπων του χώρου βάσει εξακριβωμένων πληροφοριών και στατιστικών στοιχείων) Από το πρώτο κιόλας λεπτό που εισήλθα νεοδιοριζόμενος σε ένα μικρό σωφρονιστικό κατάστημα, έκανα την πρώτη και κυριότερη διαπίστωση που, ακόμη και σήμερα, στοιχειώνει κάθε ενέργεια του κλάδου μας για ανθρώπινες και ελεγχόμενες φυλακές. Υπάρχει πλήρης σύγχυση στην πλατιά μάζα των πολιτών, ενίοτε και της πολιτικής ηγεσίας, για το πώς είναι οι φυλακές μας και πώς πρέπει να είναι. Μια άλλη επίσης θλιβερή διαπίστωση ήταν η ταχύτητα με την οποία μεταβαλλόταν η σχέση μεταξύ σωφρονιστικού και κρατουμένου, κυρίως αρνητικά, εξαιτίας της μεγάλης εισροής αλλοδαπών οι οποίοι θα άλλαζαν για πάντα την κρατούσα, παραδοσιακή «κουλτούρα» της ελληνικής φυλακής. Αυτή η ειδική σχέση, στην οποία βασίζονται επιστημονικές θεωρίες και διαμορφώνεται η σωφρονιστική πολιτική των δυτικών χωρών, έμεινε έρμαιο της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής μεμψιμοιρίας : Έτος ανάληψης των καθηκόντων μου ως φύλακα φυλακών. Έχοντας εξοβελίσει κάθε πονηρή ταύτιση με κατασταλτικούς μηχανισμούς και έχοντας, ουσιαστικά, εκπαιδευτεί από παλαιότερους συναδέλφους ενώ θα εκπαιδευόμουν τυπικά μετά από 5 χρόνια στην τρίμηνη σχολήσεμινάριο (παθογένεια Νο 1) αντιλήφθηκα, εγκαίρως εκτιμώ, την αναγκαιότητα προβολής του ρόλου του σωφρονιστικού υπαλλήλου, όχι από συνδικαλιστική, διεκδικητική ή οικονομική ανάγκη, αλλά ως μέσο γενικότερης αναβάθμισής του, τόσο στην ευρύτερη κοινωνία όσο και στον ίδιο, ειδικότερα, τον εργασιακό του χώρο. Αυτή την επιθυμία την προκαλούσε κυρίως η ανάγκη για επιβίωση, αφού ισορροπούσαμε ανάμεσα στον κανονισμό, την επαγγελματική απειρία, τις πολιτικές περιστάσεις, τη χωροταξική αθλιότητα (παθογένεια Νο 2) τις γεωπολιτικές μεταβολές. Έχοντας νωπές μνήμες από το άνοιγμα των βορειοδυτικών συνόρων με την Αλβανία, την κατάρρευση του πρώην ανατολικού μπλοκ, αλλά και τα διάτρητα (όπως αποδείχτηκε κυρίως λόγω των αφρικανικών εμφυλίων) θαλάσσια σύνορα, η κατασκευή νέων καταστημάτων κράτησης ευρωπαϊκού τύπου -η οποία σχεδιάστηκε με τις παρεμβάσεις του αείμνηστου Γιαννόπουλου- δεν ήταν απλώς ενδεικνυόμενη, αλλά και επιτακτικά επιβεβλημένη. Το ελληνικό στοιχείο, το οποίο πλειοψηφούσε στο κλασικό μοντέλο κράτησης, συρρικνωνόταν μέρα με τη μέρα ακολουθώντας πορεία αντίστροφη από τον χρηματιστηριακό δείκτη της εποχής. Φυσικό επακόλουθο της αυξημένης παραβατικότητας εκτός των τειχών της φυλακής ήταν η άνοδος του πληθυσμού των κρατουμένων. Παράλληλα, το κλίμα που επικρατεί ανάμεσα στο προσωπικό φύλαξης και τους κρατουμένους είναι τεταμένο. Η παραδοσιακά κακή κατάσταση των κτηρίων, τα ναρκωτικά στις φυλακές, αλλά και οι αξιώσεις για αλλαγές στην ποινική νομοθεσία και στον Σωφρονιστικό Κώδικα βρίσκουν αναμενόμενα το προσωπικό πρώτης γραμμής ανέτοιμο να επαναπροσδιορίσει τη μέχρι τότε σχέση και επικοινωνία του με τους κρατουμένους, που από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 βελτιωνόταν λόγω γενικότερης επικράτησης προοδευτικών αντιλήψεων, αλλά και λόγω των αλλαγών στο σύστημα προσλήψεων σε σχέση με το μορφωτικό επίπεδο των νεοδιόριστων υπαλλήλων. Ήταν όμως αυτά ικανά να συμβάλλουν στη διαμόρφωση της θετικής σχέσης και επικοινωνίας μεταξύ των εμπλεκομένων, όπως θα απέρρεε από την εφαρμογή των διεθνών κανόνων και συμβάσεων; Αυτό που με πολύ κόπο είχε αποτυπωθεί στην ελληνική νομική πραγματικότητα με κανόνες και κώδικες, ερχόταν σε εμφανή αντίθεση με τις χωροταξικές αλλαγές που αναγκαζόταν να κάνει το προσωπικό λόγω του υπερπληθυσμού, και ενώ δεν είχε ακόμα πλήρως επικρατήσει πληθυσμιακά το αλλοδαπό στοιχείο : Millenium και διεθνοποίηση των φυλακών σε εξέλιξη. Οι σχέσεις προσωπικού και κρατουμένων δοκιμάζονται πλέον σε άγνωστο πεδίο, λόγω της ποικιλίας εθνοτήτων και θρησκευμάτων, ενώ η επικοινωνία, ακόμα και για τυπικούς λόγους (π.χ. ταυτοποίηση και καταγραφή του κρατουμένου), γίνεται καθημερινή περιπέτεια. Ανέτοιμη ουσιαστικά και χωρίς σχεδιασμό, η Πολιτεία δεν αφυπνίζεται από τις διαμαρτυρίες εργαζομένων και κρατουμένων για τους πολυπολιτισμικούς στάβλους που δημιουργούνται, παρά τις πολιτικές εντάσεις και κόντρες για το ζήτημα των φυλακών. Είναι πλέον η εποχή που εγκαθιδρύεται ο αυτοσχεδιασμός στη συμπεριφορά του προσωπικού απέναντι σε κρατουμένους με διαφορετική κουλτούρα, υποκουλτούρα, ήθη, έθιμα ή θρησκευτικές αντιλήψεις, είναι η εποχή του Δουβλίνου 1 και 2 που βρίσκει τις φυλακές γεμάτες με αλλοδαπούς μικροαδικηματίες, αλλά και της γέννησης πολλών νέων εγκληματικών οργανώσεων με μεγαλύτερο πεδίο δράσης μέσα και έξω από τα τείχη της φυλακής και με διεθνή χαρακτηριστικά. Ο σωφρονιστικός υπάλληλος της περιόδου αυτής, έχοντας σημειώσει σημαντικές κλαδικές επιτυχίες σε μισθολογικές κυρίως διεκδικήσεις, είναι ακόμη αποπροσανατολισμένος, αφού υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στη θεωρία και στην εφαρμογή ενός Σωφρονιστικού Κώδικα που η πολιτική ηγεσία, από πολιτική σκοπιμότητα και μόνο, συζητούσε την αναθεώρησή του - υπό την πίεση βεβαίως ορισμένων Μ.Μ.Ε. που ήταν διαρκώς τσαντισμένα εξαιτίας της απουσίας οπτικού υλικού για «μπιγκμπραδερική» ενημέρωση. Το προσωπικό, χωρίς υπηρεσιακά εφόδια, με υποβιβασμένο τον επαγγελματικό του ρόλο και με αυξημένα τα κρούσματα βίας εναντίον του, ήταν αναμενόμενο να έχει περιορισμένη επικοινωνία με τους κρατουμένους. Υπό το πρίσμα της «ασφαλούς» διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων - και ενώ έχει συλληφθεί και κρατείται η «17 Νοεμβρη» - το προσωπικό φύλαξης λοξοκοιτάζει το τιμωρητικό αλλά οργανωμένο σύστημα κράτησης των Η.Π.Α. και αμφισβητεί το πιο προοδευτικό σύστημα ευρωπαϊκών χωρών, των οποίων κύριος στόχος είναι η επανένταξη. Οι εργαζόμενοι, μερικώς απαλλαγμένοι από το άγχος των πολιτικοϊδεολογικών τους υποχρεώσεων παλαιότερων ετών, αρχίζουν πλέον να πείθονται ότι οι τοποθετήσεις των συνδικαλιστικών οργάνων ορθώς εστιάζονταν κατά καιρούς στις γεωπολιτικές μεταβολές που θα επηρέαζαν και θα μετάλλαζαν τις ελληνικές φυλακές. Τίποτα όμως δεν φαίνεται ικανό να σταματήσει τη διάχυση της μιζέριας και στα πρώτα νεόδμητα σωφρονιστικά καταστήματα διεθνών προδιαγραφών, με σύγχρονη αρχιτεκτονική και ηλεκτρονικό εξοπλισμό νέας γενιάς : Ο σωφρονιστικός υπάλληλος αλληθωρίζει επίσημα πλέον, και σε κάποια καταστήματα της χώρας τα «κουμπάκια» διακόπτουν κάθε επαφή με τον κρατούμενο. Στις άλλες φυλακές, στις περισσότερες δηλαδή, η κατάσταση είναι διαφορετική αλλά οι δομές αντέχουν. Το πολιτικό προσωπικό αρνείται να μπει σε διαδικασίες προσέγγισης των προβλημάτων των φυλακών, παρότι δεν έχει κάνει την εμφάνισή της η οικονομική κρίση Περιστασιακά μόνο, συνήθως σε ανούσια πολιτικά «μπρα-ντε-φέρ» στη Βουλή, μνημονεύεται το πρόβλημα των φυλακών όλα όμως επισκιάζονται από τις χολιγουντιανές υπερπαραγωγές του 2006 και του 2009 «απόδραση με ελικόπτερο Νο 1 και Νο 2»... Το πρόβλημα της πολιτικής ηγεσίας, λίγο καιρό πριν ξεσπάσει η μνημονιακή καταγίδα, δεν είναι οι αλλαγές στην παραδοσιακή σχέση μεταξύ προσωπικού και κρατουμένων, ούτε οι αναγκαίες βελτιώσεις στον Σωφρονιστικό Κώδικα, ούτε η απονομή δικαιοσύνης, της οποίας τρίζουν ακόμα τα θεμέλια μετά τη γνωστοποίηση του παραδικαστικού κυκλώματος, αλλά πώς θα αντέξει άνευ πολιτικού κόστους την τηλεκριτική, απολογούμενη εν πολλοίς για την αναγκαιότητα αντιαεροπορικών συστημάτων στις ταράτσες των φυλακών. Οι πολιτικοί χώροι της αντιπολίτευσης «περί πολλά τυρβάζουν», αδιαφορώντας επί της ουσίας και για το «ειδικό βάρος» που επωμίζονται οι φυλακές λόγω των πολιτικοκοινωνικών αναταραχών... Έχουμε φτάσει ήδη στο «λεφτά υπάρχουν» : Και επειδή δεν υπήρχαν λεφτά, αρχίζει η ολοκλήρωση του κύκλου τον οποίο έκανε το μεταπολιτευτικό πολιτικό σύστημα. Η χρεωκοπία δεν αναστέλλεται και η ανεπίσημη κήρυξη φτώχειας πλήττει και τον μέσο Έλληνα πολίτη. Το προσωπικό των φυλακών δεν έχει να αντιμετωπίσει μόνο τον υπερπληθυσμό κρατουμένων και την ανοργανωσιά στις φυλακές, αλλά και την υποστελέχωση όπως φυσικά και τη γενική οικονομική δυσπραγία, που κάνουν ταυτόχρονα την εμφάνισή τους. Δαπάνες για σίτιση και υγειονομική περίθαλψη περικόπτονται... Κάθε ελπίδα για να μην καταρρεύσει το σωφρονιστικό σύστημα περνάει από τα μνημονιακά δόκανα... Οι προσλήψεις προσωπικού απαγορεύονται λόγω δημοσιονομικών αναγκών ποιος θα το πίστευε αυτό πριν από μερικά χρόνια;, ενώ οι εκάστοτε υπουργοί δικαιοσύνης, προκειμένου να σβήσουν την πυρκαγιά που έχει ανάψει στις φυλακές, ψεκάζουν αποσυμφόρηση με βαποριζατέρ Οι εργαζόμενοι, αποσβωλομένοι, παρακολουθούν την καθημερινή «μάχη της μαρμελάδας», όπου η διανομή πρωινού θυμίζει περισσότερο πολεμική επιχείρηση. Ελπίδες για συνεννόηση ελάχιστες, για επικοινωνία το ίδιο... Πρωτεύει η επιβίωση. Οι φυλακές βυθίζονται στην ανέχεια Ομαδικές συμπλοκές κρατουμένων, βία κατά προσωπικού μέσα και έξω από τις φυλακές, ασθένειες ξεχασμένες για πολλά χρόνια επανεμφανίζονται ως ετεροχρονισμένα δοθείσα προίκα για τη διάλυση του πρώην ανατολικού μπλοκ. Οι διακομματικές «σωτήριες» επιτροπές για το σωφρονιστικό σύστημα συντηρούν την ελπίδα για αλλαγές, έως ότου βγουν από την πύλη των φυλακών και φτάσουν στα έδρανα της Βουλής 2014 : Ο σωφρονιστικός υπάλληλος του Δ.Ν.Τ., εργαζόμενος καθημερινά στα «διεθνοποιημένα» ασυντήρητα κτήρια, έχοντας χάσει βασικά εργασιακά δικαιώματα, είναι ακόμα το εύκολο θύμα. Αυτό αποδείχτηκε περίτρανα στην αρχή του έτους. Για την κατάρρευση του σωφρονιστικού συστήματος και τη μετατροπή των ελληνικών φυλακών σε κρατητήρια αφρικανικών χωρών, έπρεπε να υπάρχει φταίχτης Η κυβέρνηση, ό,τι δεν κατάφερε - στη λογική του επικοινωνιακού πολιτικού απεγκλωβισμού - με τα σιντριβάνια που βαπτίζονται πισίνες και με τις VIP πτέρυγες και τους σολωμούς, το κατάφερε με τα «πάρτι» και τους «ξηρούς» καρπούς Ο θεσμός των αδειών των κρατουμένων κλονίζεται. Η τουρμπίνα των πειθαρχικών διώξεων φουλάρει και δίνει τη χαριστική βολή στο αποδεκατισμένο, απλήρωτο, ανασφαλές προσωπικό των φυλακών. Ελπίδες για αποκατάσταση του υπηρεσιακού κύρους και αναβάθμιση του ρόλου του σωφρονιστικού υπαλλήλου, ελάχιστες Ελπίδες για συντήρηση της υπάρχουσας κατάστασης, λιγοστές Πιθανότητες περαιτέρω βύθισής μας στο υπηρεσιακό τέλμα και στην κοινωνικοοικονομική αβεβαιότητα, αρκετές Έτσι λοιπόν, ο νόστος του σωφρονιστικού υπαλλήλου για μια αξιοπρεπέστερη και ασφαλέστερη εργασία και η οδύσσεια της σχέσης του με τους κρατουμένους, παραμένει. Η σχέση αυτή έμελλε να περάσει και από τις Συμπληγάδες πέτρες του Μαλανδρίνου και της Νιγρίτας, με άγνωστες συνέπειες. Η περιπέτεια για την εύρεση της Ιθάκης συνεχίζεται, και είναι άγνωστο πόσο ακόμα θα διαρκέσει. Καλή δύναμη Μάριος Οικονομάκης (Σωφρονιστικός υπάλληλος Πρόεδρος του Σωματείου Εργαζομένων Καταστήματος Κράτησης Κορυδαλλού)

9 κρατούμενος 9 Φραγκιάς Παναγιώτης Ιδρυτικό Μέλος - Πρόεδρος της Κοινωνικής Συνεταιριστικής Επιχείρησης (ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ.) «Νέοι Ορίζοντες» Μια πυξίδα για νέους ορίζοντες Σε μια εποχή που το αύριο ξημερώνει αβέβαιο για όλους μας και η κοινωνία κατακερματίζεται από οικονομική κρίση, ανεργία, κοινωνικό αποκλεισμό, καχυποψία στις ανθρώπινες σχέσεις και διάφορα άλλα, σε αυτούς τους χαλεπούς καιρούς βρέθηκαν φορείς που νοιάστηκαν, δούλεψαν και ξεχώρισαν λίγους, μετρημένους στα δάχτυλα συνανθρώπους μας οι οποίοι στο παρελθόν, κάτω από συγκεκριμένες και όχι πάντα οικειοθελείς απόπειρες επιβίωσης, βρέθηκαν στα κρύα κελλιά μιας φυλακής, εκεί που το φως του ήλιου δεν γελάει. Εμείς είμαστε αυτοί, που έχοντας βιώσει τον κοινωνικό αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση και την αποστασιοποίηση, γεννήσαμε ένα όνειρο. Μαζί θα το αναθρέψουμε και θα δουλέψουμε για να δείξουμε ότι όλοι είμαστε άνθρωποι με ίσες δυνατότητες και ίσες ευκαιρίες και ότι η αλληλεγγύη και το «νοιάζομαι» για τον διπλανό μας μπορεί να ενώσει τους ανθρώπους και να αναγεννήσει ευπαθείς κοινωνικές ομάδες. Κάποτε εμείς υπήρξαμε οι αποξενωμένοι άνθρωποι σκιές, χωρίς θέληση για ζωή. Αντιμετωπίσαμε ασύλληπτα δύσκολες καταστάσεις που δεν μεταβιβάζονται εύκολα και, αφού δεν λυγίσαμε απέναντι στον μεγαλύτερο εχθρό (που μέχρι χθες ήταν ο ίδιος ο εαυτός μας), ξανασταθήκαμε στα πόδια μας μετά από πολλούς μικρούς θανάτους, γεμάτοι θέληση και διάθεση για ζωή, διεκδικώντας την κοινοκτημοσύνη του ονείρου. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ - Το παράδειγμα της ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «Νέοι Ορίζοντες» Συγγραφή - επιμέλεια: Μουτσούνης Γιάννης (Κοινωνιολόγος/Σύμβουλος Σταδιοδρομίας) Με τη συμβολή του Φραγκιά Παναγιώτη (Προέδρου της ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «Νέοι Ορίζοντες») Τι είναι η κοινωνική οικονομία; Για να καταλάβει κανείς τι είναι η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση θα πρέπει να κατανοήσει πρώτα από όλα τι είναι κοινωνική οικονομία. Οι ορισμοί που έχουν προταθεί για την κοινωνική οικονομία είναι τόσο ετερογενείς όσο και οι πρακτικές που αναπτύσσονται στο εσωτερικό της. Ένας σαφής και κατανοητός ορισμός είναι ο ακόλουθος: Η κοινωνική οικονομία περιλαμβάνει όλες τις οικονομικές δραστηριότητες που διεξάγονται από συλλογικές πρωτοβουλίες και εμφορούνται από τις εξής αρχές: Δίνουν προτεραιότητα στην εξυπηρέτηση των αναγκών των μελών τους, καθώς και της ευρύτερης κοινότητας, και όχι στο κέρδος. Έχουν αυτόνομη διοίκηση, δηλαδή αποφασίζουν αυτόνομα τον τρόπο λειτουργίας τους. Εφαρμόζουν δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων με βάση την αρχή «ένα μέλος-μία ψήφος», ανεξάρτητα από τη συνεισφορά του κάθε μέλους στο κεφάλαιο. Κατά τη διανομή των κερδών, προβάδισμα έχουν τα μέλη και οι εργαζόμενοι/ες έναντι του κεφαλαίου. Συνεπώς, θα λέγαμε ότι: Η κοινωνική οικονομία είναι μια μεγάλη οικογένεια που περιλαμβάνει μια πληθώρα πρακτικών, όπως τους συνεταιρισμούς, τις κοινωνίες αλληλοβοήθειας, τους συλλόγους/ενώσεις προσώπων, τα κοινωφελή ιδρύματα και τις κοινωνικές επιχειρήσεις. Τι είναι κοινωνική επιχείρηση; Η κοινωνική αποστολή βρίσκεται στο επίκεντρο της κοινωνικής επιχειρηματικότητας και δεν θεωρείται συμπληρωματική λειτουργία. Το κριτήριο της συλλογικής πρωτοβουλίας υπογραμμίζει ότι πρόκειται για εγχειρήματα που απαιτούν τη δημιουργία ομάδας. Επίσης, δίνεται σημασία στην αξία των συνεταιριστικών αρχών και, συγκεκριμένα, στην αρχή «ένα μέλος-μία ψήφος», ενώ τίθενται και τα ζητήματα της συμμετοχικότητας και της δημοκρατικής διοίκησης διάσταση η οποία έχει ενσωματωθεί στις νομικές μορφές που έχουν θεσμοθετηθεί για τις κοινωνικές επιχειρήσεις σε διάφορες χώρες της Ε.Ε. Τέλος, οι κοινωνικές επιχειρήσεις δεν απαγορεύουν τη διανομή των κερδών, αλλά θέτουν περιορισμούς, ώστε να μην καθορίσει η μεγιστοποίηση του κέρδους τη λειτουργία τους. Aυτά τα κριτήρια καθορίζουν εν πολλοίς και τον τρόπο με τον οποίο αρθρώνονται τα βήματά μας για τη δημιουργία μιας κοινωνικής επιχείρησης. Η Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση (ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ.) είναι ένας νέος φορέας της προαναφερθείσας Κοινωνικής Οικονομίας και εμφανίστηκε με τον πρόσφατο Ν. 4019/2011. Με απλά λόγια, ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. είναι ένας αστικός συνεταιρισμός με κοινωνικό σκοπό και διαθέτει εκ του νόμου εμπορική ιδιότητα. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. Μέλος μίας ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. δεν μπορεί να μετέχει σε άλλη ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. που έχει έδρα στην ίδια περιφερειακή ενότητα και έχει τον ίδιο καταστατικό σκοπό. Τα κέρδη της ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. δεν διανέμονται στα μέλη της, εκτός αν τα μέλη αυτά είναι εργαζόμενοι σε αυτή. Τα κέρδη διατίθενται ποσοστιαία, ετησίως, ως εξής: 5% για σχηματισμό αποθεματικού. 35% διανέμεται στους εργαζομένους ως κίνητρο παραγωγικότητας. Το υπόλοιπο (τουλάχιστον 60%) διατίθεται για τις δραστηριότητες της επιχείρησης και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Κατηγορίες Κοινωνικών Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων (ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ.) Ανάλογα με τον ειδικότερο σκοπό που εξυπηρετούν οι ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. ΕΝΤΑΞΗΣ: Αποσκοπούν στην ένταξη στην οικονομική και κοινωνική ζωή των ατόμων που ανήκουν στις Ευάλωτες Ομάδες Πληθυσμού, δηλαδή ατόμων με αναπηρίες (σωματικές ή ψυχικές ή νοητικές ή αισθητηριακές), εξαρτημένων ή απεξαρτημένων από ουσίες ατόμων, οροθετικών, φυλακισμένων - αποφυλακισμένων και ανήλικων παραβατών). Σε μια ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. Ένταξης, 40% κατ ελάχιστο των εργαζομένων θα πρέπει να ανήκει υποχρεωτικά στις Ευάλωτες Ομάδες Πληθυσμού. ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ: Αποσκοπούν στην παραγωγή και παροχή προϊόντων και υπηρεσιών κοινωνικού προνοιακού χαρακτήρα που απευθύνονται σε ομάδες πληθυσμού όπως ηλικιωμένους, βρέφη, παιδιά, άτομα με αναπηρία και άτομα με χρόνιες παθήσεις. ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΚΟΠΟΥ: Αποσκοπούν στην προαγωγή του τοπικού και συλλογικού συμφέροντος, στην προώθηση της απασχόλησης, στην ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής και της τοπικής ή περιφερειακής ανάπτυξης. Αφορούν στην παραγωγή προϊόντων και παροχή υπηρεσιών σε τομείς όπως είναι ο πολιτισμός, το περιβάλλον, η οικολογία, η εκπαίδευση, οι παροχές κοινής ωφέλειας, η αξιοποίηση τοπικών προϊόντων, η διατήρηση παραδοσιακών δραστηριοτήτων και επαγγελμάτων κ.ά. Η διαδικασία σύστασης της ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. Η δημιουργία μιας Κοινωνικής Συνεταιριστικής Επιχείρησης απαιτεί ουσιαστικές ενέργειες σχεδιασμού, έναρξης και ανάπτυξης των δραστηριοτήτων της, καθώς και τυπικές διαδικασίες ίδρυσης. Στις ουσιαστικές ενέργειες σχεδιασμού ανήκουν τόσο η προπαρασκευή διαφόρων επιχειρηματικών εργαλείων, όπως είναι η έρευνα αγοράς και το επιχειρηματικό σχέδιο, όσο και η κινητοποίηση και ενημέρωση των πιθανών εταίρων της με στόχο τη δημιουργία του αρχικού πυρήνα της επιχείρησης και την προσέλκυση και άλλων ατόμων ή φορέων που πιθανόν εν- (Συνέχεια στην 10η σελ.)

10 10 κρατούμενος Φραγκιάς Παναγιώτης Ιδρυτικό Μέλος - Πρόεδρος της Κοινωνικής Συνεταιριστικής Επιχείρησης (ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ.) «Νέοι Ορίζοντες» Μια πυξίδα για νέους ορίζοντες (Συνέχεια απ την 9η σελ.) διαφέρονται να συμμετάσχουν. Επιπλέον, απαιτείται και η εγγραφή στο Γενικό Μητρώο Κοινωνικής Οικονομίας. Η συμβολή του μητρώου κοινωνικής οικονομίας στη λειτουργία των ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. Το Τμήμα Μητρώου Κοινωνικής Οικονομίας της Διεύθυνσης Κοινωνικής Προστασίας και Κοινωνικής Συνοχής του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας είναι αρμόδιο για την τήρηση και λειτουργία του Γενικού Μητρώου Κοινωνικής Οικονομίας. Δίκτυο Απασχόλησης και Κοινωνικής Μέριμνας, Δημοτική Κοινωφελής Επιχείρηση Κορυδαλλού (ΔΗ.Κ.Ε.ΚΟ.), Ελληνική Εταιρία Διοικήσεως Επιχειρήσεων (ΕΕΔΕ), Περιβαλλοντικός Σύνδεσμος Δήμων Αθήνας Πειραιά (ΠΕΣΥΔΑΠ), Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης ΑΠΟΨΗ ΑΕ, Στόχος, λοιπόν, της ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. είναι να παράσχει υπηρεσίες υψηλής ποιότητας με Ασφάλεια και Σεβασμό στο περιβάλλον και να αποτελέσει την αφετηρία ένταξης στην αγορά εργασίας και για άλλα μέλη της αυτής ευπαθούς ομάδας. Βασική προσδοκία, με όραμα τους «νέους ορίζοντες», είναι η δημιουργία σχέσεων αλληλεγγύης και αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Ενδεικτικές κατηγορίες υπηρεσιών της ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «Νέοι Ορίζοντες» Υπηρεσίες καθαριότητας εσωτερικών και εξωτερικών χώρων Συντήρηση και αποκατάσταση κτηρίων Δημιουργία και συντήρηση κήπων και εξωτερικών περιβαλλόντων χώρων Καθαρισμοί γηπέδων, γυμναστηρίων Επισημαίνεται ότι μέχρι την έναρξη λειτουργίας του ηλεκτρονικού μητρώου, οι απαιτούμενες διαδικασίες για την εγγραφή και πιστοποίηση των ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ., των Κοι.Σ.Π.Ε. και των άλλων φορέων Κοινωνικής Οικονομίας σε αυτό διενεργούνται χειρόγραφα από το Τμήμα Μητρώου Κοινωνικής Οικονομίας. ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «ΝΕΟΙ ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ» Στα πλαίσια δραστηριοποίησης του Κέντρου Επανένταξης Αποφυλακιζομένων ΕΠΑΝΟΔΟΣ στον τομέα της κοινωνικής και επαγγελματικής επανένταξης των αποφυλακισμένων υλοποιείται το Σχέδιο Δράσης με τίτλο «ΔΙΚΤΥΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΝΕΝ- ΤΑΞΗ». Οι περιοχές παρέμβασής του είναι ο Δήμος Αθηναίων και ο Δήμος Κορυδαλλού. Το Σχέδιο Δράσης ορίζει ως περιοχή παρέμβασης τον Δήμο Αθηναίων και τον Δήμο Κορυδαλλού. Η συμμετοχή του Δήμου Κορυδαλλού σηματοδοτεί το γεγονός ότι η τοπική κοινωνία προετοιμάζεται να υποδεχθεί τους πρώην κρατουμένους και εργάζεται προς την κατεύθυνση της επανένταξής τους. Ωφελούμενοι/-ες του Σχεδίου Δράσης είναι 60 (εξήντα) άνεργοι/-ες αποφυλακισθέντες, κάτοικοι των περιοχών παρέμβασης. Αντικείμενο του Σχεδίου Δράσης είναι η υποστήριξη και η προετοιμασία 60 άνεργων, αποφυλακισμένων ανδρών και γυναικών, με στόχο την απασχόλησή τους. Στην Αναπτυξιακή Σύμπραξη συμμετέχουν ως εταίροι: ΕΠΑΝΟΔΟΣ Κέντρο Επανένταξης Αποφυλακιζομένων, (Συντονιστής εταίρος) ΑΡΣΙΣ Κοινωνική Οργάνωση Υποστήριξης Νέων, Συγκεκριμένα, οι 60 ωφελούμενοι/-ες του Σχεδίου Δράσης προετοιμάστηκαν κατάλληλα, μέσα από δράσεις συμβουλευτικής υποστήριξης και επαγγελματικής κατάρτισης, ώστε να μπορέσουν να ενταχθούν στην αγορά εργασίας, είτε ως εργαζόμενοι/-ες επιχειρήσεων της περιοχής παρέμβασης, είτε συστήνοντας Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις (ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ.) στον κλάδο της Πράσινης Οικονομίας και της χρήσης νέων τεχνολογιών στην οργάνωση γραφείου. Έτσι, λοιπόν, δημιουργήθηκαν οι «Νέοι Ορίζοντες». Η ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «Νέοι Ορίζοντες» είναι μια επιχείρηση που δραστηριοποιείται στον τομέα παροχής υπηρεσιών καθαριότητας σε κτηριακές εγκαταστάσεις, καθώς και στον τομέα δημιουργίας και συντήρησης κήπων και εξωτερικών περιβαλλόντων χώρων. Η ιδέα γεννήθηκε λόγω της έντονης κοινωνικοοικονομικής κρίσης και του μεγάλου ποσοστού της ανεργίας που μαστίζει τη χώρα μας. Αφετηρία όλων αυτών των προσπαθειών είναι η στήριξη ατόμων που προέρχονται κυρίως από ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. Τα μέλη της ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «Νέοι Ορίζοντες» εκπαιδεύτηκαν σε: 1. «Διαμόρφωση, Συντήρηση και Φύλαξη Χώρων Πρασίνου» Διάρκεια: 115 ώρες (69 ώρες θεωρητικής κατάρτισης και 46 ώρες πρακτικής άσκησης). 2. «Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα» Διάρκεια: 60 ώρες (48 ώρες θεωρητικής κατάρτισης και 12 ώρες πρακτικής άσκησης). Καθαρισμοί θεάτρων, κινηματογράφων, χώρων μαζικής εστίασης Καθαρισμός νεόκτιστων και ανακαινισμένων χώρων Γενικοί και τακτικοί καθαρισμοί πολυκατοικιών (σκάλες, τζάμια, ασανσέρ) Καθαριότητα επαγγελματικών χώρων, κτηρίων, γραφείων Καθαριότητα σχολείων, σχολών, φροντιστηρίων Γκρεμίσματα, κτισίματα, σοβαντίσματα, ελαιοχρωματισμοί Ταρατσόκηποι Γλυπτά φυτά Εποχικό κλάδεμα, σκάλισμα, καλλωπισμός Πέργκολες και άλλες κατασκευές Η ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «Νέοι Ορίζοντες» χρησιμοποιεί υλικά καθαρισμού φιλικά στο περιβάλλον, προσφέρει ασυναγώνιστα χαμηλές τιμές και έχει την κατάλληλη πρόταση προσαρμοσμένη σε εσάς. Μπορείτε να καλέσετε για δωρεάν επίσκεψη στον χώρο σας και κατάθεση προσφοράς. Γενικές πληροφορίες για ζητήματα Κοινωνικής Οικονομίας: ή στο Τμήμα Μητρώου Κοινωνικής Οικονομίας του Υπουργείου Εργασίας: Σταδίου 29, τηλ.: , και Πληροφορίες για ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «Νέοι Ορίζοντες»: (Blog) (Facebook) , (Τηλέφωνο) neoi.orizontes.koinsep@gmail.com ( )

11 κρατούμενος 11 Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand Δύο πρώην σωφρονιστικοί υπάλληλοι και φύλακες του Νέλσον Μαντέλα, οι οποίοι έγιναν φίλοι μαζί του, μιλούν στον «Κρατούμενο» (Συνέχεια απ την 1η σελ.) γίνει μια σύντομη ιστορική αναφορά στον Νέλσον Μαντέλα και στη ζωή του¹. Ο Νέλσον Ρολιχλάχλα Μαντέλα γεννήθηκε τη 18 η Ιουλίου 1918 στο Transkei της Νοτίου Αφρικής. Σπούδασε, μεταξύ άλλων, νομικά στο Πανεπιστήμιο του Witwatersrand (φοίτηση την οποία δεν ολοκλήρωσε) και το 1941 εγκαταστάθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ, όπου εργάστηκε ως φύλακας ορυχείου, καθώς και σε δικηγορικό γραφείο. Από το 1942 άρχισε να συμμετέχει όλο και περισσότερο στα πολιτικά δρώμενα της χώρας του, αρχικά παρακολουθώντας ανεπίσημα τις συναντήσεις του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου (ANC) και εν συνεχεία, το 1944, προσχωρώντας σε αυτό και συνιδρύοντας τη Νεολαία του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου (ANCYL). Το 1952 συνέστησε μαζί με τον Oliver Tambo το πρώτο δικηγορικό γραφείο μαύρων της Νοτίου Αφρικής, ενώ το 1958 τέλεσε γάμο με τη (2 η κατά σειρά) σύζυγό του, τη Winnie Madikizela, με την οποία απέκτησε δύο κόρες. Σταθμό στο πολιτικό και κοινωνικό σκηνικό της Νοτίου Αφρικής εκείνη την εποχή αποτέλεσε η εκλογή του Εθνικού Κόμματος (1948) ως κυβερνώντος κόμματος της χώρας, η επίσημη πολιτική του οποίου ήταν η πρακτική του φυλετικού διαχωρισμού (απαρτχάιντ). Τραγικό ορόσημο στις μετέπειτα εξελίξεις ήταν η δολοφονία άοπλων μαύρων από αστυνομικές δυνάμεις του καθεστώτος στο Sharpeville το 1960, γεγονός που οδήγησε σε επιβολή κατάστασης εκτάκτου ανάγκης στη χώρα και σε απαγόρευση του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου. Εν συνεχεία, το 1961, ο Νέλσον Μαντέλα συνέβαλε στην ίδρυση της λεγόμενης «Λόγχης του Έθνους» (που αποτέλεσε την ένοπλη πτέρυγα του εκτός νόμου Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου) και έφυγε κρυφά από τη χώρα, προκειμένου να λάβει στρατιωτική εκπαίδευση και να συγκεντρώσει υποστήριξη για ένοπλο αγώνα κατά του καθεστώτος. Τον Ιούλιο του 1962 επέστρεψε στη Νότιο Αφρική, όπου και συνελήφθη λίγο αργότερα (τον Αύγουστο), κατηγορήθηκε για παράνομη έξοδο από τη χώρα και για υποκίνηση εργατών σε απεργία, και καταδικάστηκε σε πενταετή κάθειρξη. Ενώ εξέτιε την εν λόγω ποινή του, τον Ιούλιο του 1963 πραγματοποιήθηκε επιδρομή της αστυνομίας σε ένα μυστικό κρησφύγετο στη Rivonia (προάστιο του Γιοχάνεσμπουργκ) το οποίο χρησιμοποιείτο από το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο, γεγονός το οποίο είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψη αρκετών συντρόφων του Μαντέλα και την παραπομπή τους σε δίκη η οποία έμεινε ιστορικά γνωστή ως δίκη της Rivonia. Η δίκη αυτή (στην οποία κατηγορούμενος ήταν και ο, ήδη κρατούμενος, Νέλσον Μαντέλα) ολοκληρώθηκε την 11 η Ιουνίου 1964, ημερομηνία κατά την οποία τόσο εκείνος όσο και άλλοι 8 κατηγορούμενοι (μετέπειτα γνωστοί και ως Rivonian) κρίθηκαν ένοχοι δολιοφθοράς και καταδικάστηκαν, την επόμενη ημέρα, σε ισόβια κάθειρξη. Ο Νέλσον Μαντέλα ήταν ο τελευταίος στη σειρά που αποφυλακίστηκε (από το σύνολο των Rivonian), έχοντας απορρίψει τουλάχιστον τρεις προτάσεις που του έγιναν από την κυβέρνηση για υπό όρους απόλυσή του. Το 1993 τιμήθηκε από κοινού με τον τότε πρόεδρο της Νοτίου Αφρικής Fw de Klerk με το Νόμπελ Ειρήνης, για τον ρόλο που διεδραμάτισαν στην κατάργηση του απαρτχάιντ. Τη 10 η Μαΐου 1994 ανέλαβε τα καθήκοντά του ως πρώτου δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου της Νοτίου Αφρικής, αξίωμα που διατήρησε μέχρι το 1999, μη επιθυμώντας να παραμείνει άλλο στην εξουσία. Ένα χρόνο νωρίτερα, στα ογδοηκοστά του γενέθλια, τέλεσε γάμο με τη Graça Machel, η οποία έγινε η 3 η κατά σειρά σύζυγός του. Ο Jack Swart στο νησί Robben (1970) (Πηγή: Προσωπικό φωτογραφικό αρχείο του Jack Swart) Εκτός από τη νίκη του επί του απαρτχάιντ και τη, χάρη σε εκείνον, συμφιλίωση της νοτιοαφρικανικής κοινωνίας, εκτός από την αστείρευτη πηγή έμπνευσης που αποτελεί η ζωή και το έργο του, στην πολύτιμη ιστορική του παρακαταθήκη περιλαμβάνεται μεταξύ άλλων η συγγραφή τριών βιβλίων² και η σύσταση διαφόρων ιδρυμάτων με κοινωφελείς σκοπούς και δράσεις. Το 2006 η Διεθνής Αμνηστία ανακήρυξε τον Νέλσον Μαντέλα «Πρεσβευτή της Συνείδησης» και το 2009 η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ανακήρυξε την 18 η Ιουλίου (την ημερομηνία γέννησής του) ως «Ημέρα του Μαντέλα». Τα χρόνια στη φυλακή Ο Νέλσον Μαντέλα παρέμεινε στη φυλακή συνολικά 27 ½ χρόνια, από την 5 η Αυγούστου 1962, όταν συνελήφθη και καταδικάστηκε σε πενταετή κάθειρξη με την κατηγορία όπως προαναφέρθηκε της παράνομης εξόδου από τη χώρα και της υποκίνησης εργατών σε απεργία, μέχρι την 11 η Φεβρουαρίου 1990, όταν ολοκληρώθηκε η ποινή της ισόβιας κάθειρξης που του επιβλήθηκε στη δίκη της Rivonia. Τα δύο πρώτα χρόνια, με την εξαίρεση ενός σύντομου χρονικού διαστήματος 16 ημερών, κρατήθηκε στη φυλακή της Πρετόρια. Την επομένη της καταδίκης του σε ισόβια κάθειρξη (13 Ιουνίου 1964) μετήχθη μαζί με άλλους έξι συντρόφους του στη φυλακή υψίστης ασφαλείας του νησιού Robben, όπου και παρέμεινε για περίπου 18 χρόνια. Την 31 η Μαρτίου 1982 μετήχθη στην ηπειρωτική χώρα, στη φυλακή Pollsmoor, όπου και κρατήθηκε μέχρι το Την 7 η Δεκεμβρίου του έτους αυτού μεταφέρθηκε στη φυλακή Victor Verster, όπου και παρέμεινε σε ένα σπίτι για τους επόμενους 14 μήνες, μέχρι τις 11 Φεβρουαρίου 1990 που αποφυλακίστηκε. Πέραν της μεγάλης χρονικής της διάρκειας, η ζωή του Νέλσον Μαντέλα στη φυλακή δεν ήταν διόλου εύκολη, ιδίως μάλιστα κατά τα χρόνια παραμονής του στο νησί Robben, όπου μαζί με τους συγκρατούμενους συντρόφους του εκτελούσε καταναγκαστικά έργα αρχικώς, επί σειρά πολλών ετών, εξορύσσοντας ασβεστόλιθο από το λατομείο του νησιού και αργότερα σύροντας φύκια από τα νερά του Ατλαντικού, για να αποξηρανθούν και να πωληθούν ως λίπασμα. Είναι χαρακτηριστικό επίσης ότι εκεί, εκτός από τους περιορισμούς και τη λογοκρισία στην αλληλογραφία, δικαιούνταν επίσκεψη μόνο μία ή δύο φορές το έτος, ενώ χρειάστηκε να περάσουν 20 ολόκληρα χρόνια μέχρι να μπορέσει να αγγίξει σωματικά τους οικείους του, όταν του επιτράπηκε το πρώτο «ελεύθερο» (με δυνατότητα σωματικής επαφής) επισκεπτήριο, το Αντιπροσωπευτικό, επιπλέον, των συνθηκών κράτησής του είναι και το γεγονός ότι δεν του επιτράπηκε να παραστεί στην κηδεία της μητέρας του, το 1968, καθώς και του γυιου του (από τον πρώτο του γάμο) Thembekile, ο οποίος σκοτώθηκε σε τροχαίο δυστύχημα το Αυτό είναι, περιληπτικά, το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε η φιλική σχέση του Νέλσον Μαντέλα με τους δύο σωφρονιστικούς υπαλλήλους και φύλακές του, τον Jack Swart (με τον οποίο ήρθε σε επαφή αρχικά στο νησί Robben και αργότερα στο σπίτι της φυλακής Victor Verster) και τον Christo Brand (με τον οποίο συναναστράφηκε στο νησί Robben και στη φυλακή Pollsmoor). Ο ρόλος των σωφρονιστικών υπαλλήλων Αξίζει να σημειωθεί ότι η φιλική αυτή σχέση δεν έχει μόνο θεωρητική σημασία, αποτελώντας απλώς και μόνο μια ρομαντική ιστορία ανθρωπιάς που άνθησε μέσα σε ένα ζοφερό περιβάλλον μεταξύ ατόμων που ανήκαν (τυπικώς) σε δυο αντίπαλα «στρατόπεδα»... Η σημασία της σχέσης αυτής ήταν και πολιτική. Μέσα από την ανθρώπινη (Συνέχεια στην 12η σελ.)

12 12 κρατούμενος Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand (Συνέχεια απ την 11η σελ.) σχέση που ανέπτυξε με τον Jack Swart και τον Christo Brand, αλλά και γενικότερα μέσα από την υπηρεσιακή επικοινωνία που είχε με το σωφρονιστικό προσωπικό κατά τη διάρκεια της κράτησής του, ο Νέλσον Μαντέλα μπόρεσε να κατανοήσει καλύτερα τους Αφρικάνερ (τους λευκούς που βρίσκονταν στην εξουσία), έμαθε να διαπραγματεύεται μαζί τους, ήρθε σε επαφή με την ανθρώπινη πλευρά τους και συνειδητοποίησε αφενός ότι μπορούσε να τους πείσει πως ο αγώνας του ήταν δίκαιος και αφετέρου ότι, τελικά, υπήρχε περιθώριο για ειρηνική συνύπαρξη μεταξύ των μαύρων και των λευκών. Όλα αυτά αποτελούν, λίγο ως πολύ, κοινή διαπίστωση των δύο βιογράφων του Νέλσον Μαντέλα, του Richard Stengel και του Anthony Sampson, εκ των οποίων ο πρώτος υποστήριξε ότι «[ο Μαντέλα]... κατά έναν παράξενο τρόπο, αντιλήφθηκε και αυτό μπορεί να συνέβη ακόμη και ασυναίσθητα ότι η σχέση ανάμεσα στον ίδιο και τους Αφρικάνερ φύλακές του ήταν ένας μικρόκοσμος ολόκληρης της νοτιοαφρικανικής εμπειρίας. Αν θα μπορούσε με κάποιον τρόπο να καταλήξει σε ένα modus vivendi με τους φύλακές του, τότε ίσως θα μπορούσε να φέρει τη Νότιο Αφρική στη Γη της Επαγγελίας»³, ενώ ο δεύτερος διατύπωσε την άποψη ότι «...η αρκετά στενή επαφή [του Μαντέλα] με ορισμένους Αφρικάνερ φύλακες ήταν το απόλυτο κλειδί για την κατανόηση εκ μέρους του όχι μόνο των Αφρικάνερ αλλά και της διαπραγμάτευσης, καθώς και για την ικανότητά του να υπερνικά τις ανασφάλειές τους, να κατανοεί από πού προέρχονται και να συμμερίζεται τις δυσκολίες και τα βάσανά τους [...]. Εξεπλάγη με τη θέρμη και την ικανότητα ορισμένων Αφρικάνερ να μεταστραφούν. Και η πεποίθησή του ότι θα μπορούσαν πράγματι να προσχωρήσουν στις θέσεις του... Πολλά από αυτά ήταν αποτέλεσμα της προσωπικής εμπειρίας που είχε για ορισμένους από αυτούς τους ανθρώπους» 4. Εκτός όμως από την άποψη του Anthony Sampson και του Richard Stengel, ο συγκεκριμένος αυτός ρόλος που διεδραμάτισε το σωφρονιστικό προσωπικό (και, ειδικότερα, ο Jack Swart και ο Christo Brand) απηχείται και σε δηλώσεις του ίδιου του Νέλσον Μαντέλα. Σε ομιλία, παραδείγματος χάριν, που εκφώνησε σε Διάσκεψη του Διεθνούς Φόρουμ Γυναικών το 2003, δήλωσε μεταξύ άλλων, αναφερόμενος στα χρόνια που εκείνος και οι σύντροφοί του ήταν κρατούμενοι στο νησί Robben, ότι «...Θα ήταν η εύκολη διέξοδος και η φυσική αντίδραση να καταφύγουμε σε γενικευμένο μίσος για τους καταπιεστές μας και να σταματήσουμε κάθε επαφή με τους αντιπροσώπους τους τους δεσμοφύλακες και τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους. Δεν πράξαμε κάτι τέτοιο. Αντιθέτως, σύντομα ανακαλύψαμε ότι ανάμεσα σε εκείνους τους δεσμοφύλακες υπήρχαν άνθρωποι που ήταν πρόθυμοι να ακούσουν και τη δική μας άποψη για τα πράγματα που ήταν λιγότερο βέβαιοι για την αλαζονική εκείνη πεποίθηση, σύμφωνα με την οποία ήταν σωστοί, ανώτεροι και προορισμένοι να κυβερνούν στο διηνεκές» 5. Σε διάλεξη επίσης που έδωσε το 1995 δήλωσε ότι «... όταν ένας Αφρικάνερ αλλάζει, αλλάζει τελείως, γίνεται αληθινός φίλος. Αυτό δείχνει η εμπειρία μου, ακόμη και μέσα στη φυλακή αναπτύξαμε ισχυρές φιλίες με δεσμοφύλακες, Αφρικάνερ δεσμοφύλακες...» 6. Τέλος, περιγράφοντας την ημέρα της αποφυλάκισής του, αναφέρει με συγκινητικό τρόπο ότι, προτού φύγει, αγκάλιασε θερμά τον Jack Swart, νοιώθοντας ότι θα του έλειπε η καταπραϋντική του παρουσία... Και συνόψισε, γράφοντας ότι «Άνθρωποι όπως ο Swart, ο Gregory και ο ανθυπασπιστής Brand ενίσχυσαν την πίστη μου στη θεμελιώδη ανθρωπιά ακόμα και εκείνων που, παλαιότερα, με κράτησαν φυλακισμένο επί είκοσι επτά και μισό έτη...» 7. Με βάση λοιπόν τα ανωτέρω, δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή να υποστηριχθεί πως κάποια εκλεκτά μέλη της νοτιοαφρικανικής σωφρονιστικής υπηρεσίας της τότε εποχής συνέβαλαν με τον τρόπο τους στην αναίμακτη κατάργηση του απαρτχάιντ και στην ειρηνική μετάβαση της νοτιοαφρικανικής κοινωνίας προς την ισότητα, την ελευθερία και τη συμφιλίωση. Ας δούμε λοιπόν την ιστορική μαρτυρία αυτών των εκλεκτών, πρώην σωφρονιστικών υπαλλήλων, του Jack Swart και του Christo Brand, στις συνεντεύξεις που ακολουθούν. Jack Swart 1. ΕΡ.: Κύριε Jack Swart, είναι μεγάλη μας χαρά και τιμή που σας φιλοξενούμε στον «Κρατούμενο», στο επίσημο ελληνικό περιοδικό που έχει ως κύρια θεματική του τις φυλακές και τους ανθρώπους που ζουν και εργάζονται σε αυτές. Έχετε, λοιπόν, εργαστεί ως σωφρονιστικός υπάλληλος στη σωφρονιστική υπηρεσία της Νοτίου Αφρικής, και σε δύο διαφορετικές χρονικές περιόδους της σταδιοδρομίας σας εργαστήκατε με έναν άνθρωπο-θρύλο, ένα παγκόσμιο σύμβολο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ειρήνης και της συμφιλίωσης: τον κρατούμενο τότε Νέλσον Μαντέλα. Μιλήστε μας για την πρώτη από τις δύο αυτές χρονικές περιόδους, στο νησί Robben. Πότε υπηρετήσατε εκεί; Πότε ακριβώς γνωρίσατε τον Νέλσον Μαντέλα και για πόσο καιρό εργαστήκατε μαζί του; ΑΠ.: Εργάστηκα στο νησί Robben από τον Οκτώβριο του 1965 μέχρι τον Ιανουάριο του Κατά τη διάρκεια αυτού του χρονικού διαστήματος δεν συστήθηκα ποτέ με τον κύριο Μαντέλα, παρ όλο που μιλήσαμε κάποιες λίγες φορές. Ποτέ δεν του συστήθηκα ως Jack Swart. Τον έβλεπα πολλές φορές, διότι εκτελούσα υπηρεσία ως σκοπός σε φυλάκιο όταν οι κρατούμενοι δούλευαν στο λατομείο, και επίσης τη νύχτα όταν βρίσκονταν στα κελλιά τους. 2. ΕΡ.: Όταν παρουσιαστήκατε στο νησί Robben, πώς σας μίλησε ο διευθυντής της φυλακής και οι ανώτεροί σας για τους Rivonian και τον Νέλσον Μαντέλα; Σύμφωνα με τους κανονισμούς της φυλακής και τις εντολές των ανωτέρων σας, ποια θα έπρεπε να είναι η συμπεριφορά σας απέναντι σε αυτούς τους κρατουμένους; ΑΠ.: Οι Rivonian μάς περιγράφονταν ως επικίνδυνοι τρομοκράτες, και είχαμε εντολή να μην κάνουμε καμία συζήτηση μαζί τους. 3. ΕΡ.: Είχαν οι κρατούμενοι στο νησί Robben και, ειδικότερα, ο Νέλσον Μαντέλα επαφές με τον έξω κόσμο (για παράδειγμα, επισκέψεις από τους οικείους τους και από δικηγόρους, επιστολές, εφημερίδες, περιοδικά κ.λπ.); Πόσο συχνές ήταν οι επαφές αυτές; ΑΠ.: Οι κρατούμενοι ήταν διαχωρισμένοι σε ομάδες (A, B, C, D), και η απόφαση για τον αριθμό των επισκέψεων που επιτρεπόταν κάποιος να δέχεται, όπως και για τον αριθμό των επιστολών που μπορούσε να γράφει και να λαμβάνει, εξηρτάτο πλήρως από το σε ποια ομάδα ήταν τοποθετημένος. Δεν γνωρίζω σε ποια ομάδα ανήκαν οι Rivonian, αλλά γνωρίζω με βεβαιότητα ότι δεν είχαν πρόσβαση σε ραδιόφωνο και σε εφημερίδες. 4. ΕΡ.: Σε γενικές γραμμές πώς κυλούσε στο νησί Robben η καθημερινή ζωή, η δική σας και των κρατουμένων; Είχατε προσωπική επαφή και επικοινωνία με τον Νέλσον Μαντέλα και τους υπόλοιπους Rivonian; ΑΠ.: Ως φύλακες, η δουλειά μας ήταν μοιρασμένη σε τρεις βάρδιες: από τις 8 μέχρι τις 5, από τις 4 μέχρι τις 12 και από τις 12 μέχρι τις 8. Τη μία εβδομάδα εκτελούσαμε ημερήσια βάρδια και την επόμενη εβδομάδα εκτελούσαμε νυχτερινή. Εργαζόμασταν 12 ημέρες και αμέσως μετά παίρναμε ρεπό 4 ημερών. Μετά τη δουλειά, είχαμε τη δυνατότητα να ασχοληθούμε με διάφορα αθλήματα (ράγκμπι, κρίκετ κ.ά.). Οι Rivonian, μετά τη δουλειά, απασχολούνταν παίζοντας χαρτιά, σκάκι και ντάμα. 5. ΕΡ.: Ας περάσουμε στη δεύτερη χρονική περίοδο όπου εργαστήκατε με τον Νέλσον Μαντέλα, αυτή στη φυλακή Victor Verster. Μιλήστε μας για εκείνη την περίοδο. Πότε συναντήσατε πάλι τον Νέλσον Μαντέλα εκεί και πόσο καιρό εργαστήκατε μαζί του μέχρι την αποφυλάκισή του; ΑΠ.: Συναντήθηκα πρώτη φορά με τον κύριο Μαντέλα στη φυλακή Victor Verster την 7 η Δεκεμβρίου 1988 και ώρα 22.00, στο σπίτι όπου ζήσαμε μαζί μέχρι την 11 η Φεβρουαρίου Λίγο ως πολύ, 1 έτος και 3 μήνες. 6. ΕΡ.: Είχατε περισσότερη και πιο στενή επικοινωνία μαζί του στο Victor Verster από ό,τι στο νησί Robben; Γενικά, ποια ήταν τα αγαπημένα σας θέματα συζήτησης; ΑΠ.: Οπωσδήποτε είχα περισσότερη επαφή με τον κύριο Μαντέλα στη φυλακή Victor Verster, διότι ζούσαμε μαζί εκεί, στο σπίτι, από τις 7 το πρωί μέχρι τις 4 το μεσημέρι. Ακριβώς στην αρχή με ρώτησε αν με ενδιέφερε η πολιτική και του απάντησα «όχι». Ποτέ δεν μου έκανε λόγο για θέματα πολιτικής. Συζητούσαμε για τις οικογένειές μας, για το (Συνέχεια στην 13η σελ.)

13 κρατούμενος 13 Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand (Συνέχεια απ την 12η σελ.) πώς περνούσαν. Στη συνέχεια, ασχολείτο με την ανάγνωση εφημερίδων. 7. ΕΡ.: Σε γενικές γραμμές, πώς κυλούσε στο Victor Verster η καθημερινή ζωή και των δύο σας; Ποιο ήταν το καθημερινό σας πρόγραμμα για παράδειγμα, ωράριο, δραστηριότητες, επισκέψεις κ.λπ.; ΑΠ.: Η μέρα μας ξεκινούσε στις 7 το πρωί, όταν πήγαινα στο σπίτι. Το πρώτο πράγμα που έκανα συνήθως ήταν να πάω στο δωμάτιο του κυρίου Μαντέλα και να τον χαιρετήσω. Εκείνος έλεγε «Καλημέρα κύριε Swart, πώς είστε;». Στη συνέχεια, πήγαινα στην κουζίνα και του ετοίμαζα πρωινό. Μετά το πρωινό, έπαιρνε τις ημερήσιες εφημερίδες του και τις διάβαζε, μέσα στο σπίτι ή έξω στον κήπο, αν ο καιρός ήταν καλός. Αν είχαμε επισκέπτες για μεσημεριανό φαγητό, τους ετοίμαζα γεύμα. Συνήθως πρότεινα τι να ετοιμάσω, και ο κύριος Μαντέλα συμφωνούσε ή διαφωνούσε. Η μόνη περίπτωση που διαφωνούσε ήταν όταν ήθελα να μαγειρέψω χοιρινό, αν οι επισκέπτες ήταν Μουσουλμάνοι, που δεν το τρώνε. μενος με διεθνή φυσιογνωμία και παγκόσμια ακτινοβολία. Διαπιστώσατε ποτέ κάποια διάθεση από την πλευρά του να εκμεταλλευθεί το παγκόσμιο προφίλ του για προσωπικό όφελος παραδείγματος χάριν, προκειμένου να έχει προνόμια ή καλύτερες συνθήκες διαβίωσης; Διακρίνατε ποτέ υπεροψία στη συμπεριφορά του απέναντί σας και απέναντι στους συναδέλφους σας; 12. ΕΡ.: Επηρέασε η σχέση σας μαζί του την εργασιακή σας θεώρηση για παράδειγμα, τη στάση σας απέναντι στους κρατουμένους ή τη γενική σας άποψη για το επάγγελμα του σωφρονιστικού υπαλλήλου; Γενικότερα, με ποιον τρόπο ο Μαντέλα και η σχέση σας μαζί του επηρέασαν την άποψή σας για τον κόσμο, τους ανθρώπους και τη ζωή; ΑΠ.: Ο Νέλσον Μαντέλα ήταν τόσο κύριος που δεν θα εκμεταλλευόταν κανένα περιστατικό, ούτε και θα φερόταν ποτέ με υπεροψία αν συνέβαινε κάτι που δεν του άρεσε. Όταν δυσφορούσε με κάτι, το χειριζόταν με τέτοιο τρόπο ώστε ο κάθε εμπλεκόμενος συμφωνούσε μαζί του ή τον κατανοούσε. ΑΠ.: Παρ όλο που επί σχεδόν 27 έτη υποχρεώθηκε να ζήσει έξω από την κοινωνία, ο κύριος Μαντέλα αποτέλεσε ένα υπόδειγμα συγχωρητικότητας και αμνησικακίας. Ήταν τεράστια η εντύπωση που μου προκάλεσε, και πιστεύω πως την ίδια εντύπωση έχει προκαλέσει και παγκοσμίως. Πραγματικά, ακόμα δεν μπορώ να καταλάβω πώς το κατόρθωσε αυτό. Δεν μπορώ επίσης να θυμηθώ ούτε μία φορά, κατά τη διάρκεια του χρονικού διαστήματος που ζήσαμε μαζί στο Victor Verster, που να είπε κακό λόγο για μένα. 13. ΕΡ.: Συναντηθήκατε ποτέ μετά την αποφυλάκισή του; Αν ναι, πώς αισθανθήκατε που τον είδατε πάλι; 8. ΕΡ.: Γενικά, πώς θα χαρακτηρίζατε τον Νέλσον Μαντέλα ως κρατούμενο, στο νησί Robben και στο Victor Verster; Πώς ήταν οι σχέσεις του με τα μέλη του προσωπικού, τη διεύθυνση και τους συγκρατουμένους του; ΑΠ.: Ήταν υπόδειγμα κρατουμένου, και μπορούσε κανείς να διαπιστώσει ότι ήταν ο αρχηγός της ομάδας. Οι συγκρατούμενοί του πήγαιναν πάντοτε σε εκείνον, όταν χρειάζονταν κάτι. Στη φυλακή Victor Verster ήταν ένας αληθινός κύριος και είχε πάντα έναν καλό λόγο να πει, τόσο για τους φύλακες όσο και για τους επισκέπτες. 9. ΕΡ.: Θυμάστε κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό που να συνέβη στο νησί Robben ή στο Victor Verster και να φωτίζει τον Νέλσον Μαντέλα ως άνθρωπο παραδείγματος χάριν, τον χαρακτήρα ή την προσωπικότητά του; ΑΠ.: Όταν ήμουν στο νησί Robben, μετατέθηκα στην υπηρεσία μεταφορών και ένα από τα καθήκοντά μου ήταν να πηγαίνω τους Rivonian (περιλαμβανομένου και του κυρίου Μαντέλα) με καμιόνι στο λατομείο. Είχα διαταγή από τον ανώτερό μου να μην κόβω ταχύτητα όταν το καμιόνι, ενώ τους πήγαινα στο λατομείο, περνούσε πάνω από εξογκώματα στον δρόμο ή από στροφές. Μια μέρα ο κύριος Μαντέλα ήρθε στο καμιόνι και μου έκανε νεύμα να ανοίξω το παράθυρο, για να μπορέσει να μου μιλήσει. Μόλις το άνοιξα, με ρώτησε: «Τι νομίζεις ότι είμαστε; Σακιά με καλαμπόκι;». Στο Victor Verster τού θύμησα το περιστατικό αυτό και είπε: «Α, εσύ ήσουν; Ελπίζω σα μάγειρας να είσαι καλύτερος απ ό,τι σαν οδηγός» και γελάσαμε με την καρδιά μας. 10. ΕΡ.: Ο Νέλσον Μαντέλα ήταν ένας κρατού- Ο Νέλσον Μαντέλα και ο Jack Swart, μετά την τελετή έναρξης του Κοινοβουλίου στο Κέιπ Τάουν (Μάιος 1994) (Πηγή: Προσωπικό φωτογραφικό αρχείο του Jack Swart) 11. ΕΡ.: Στο βιβλίο του με τίτλο «Νέλσον Μαντέλα: Συζητήσεις με τον εαυτό μου» ( Nelson Mandela: Conversations with Myself ) έγραψε (σελ. 253 πρωτοτύπου) ότι αναπτύξατε, εσείς και εκείνος, «μια πολύ καλή σχέση», αναφέροντας επίσης χαρακτηριστικά: «Ένας πραγματικά ωραίος τύπος, ο φύλακας Swart, ένας πολύ καλός μου φίλος...»8. Μιλήστε μας για τη φιλική σας σχέση με τον Νέλσον Μαντέλα. Ξεκίνησε με αφορμή κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό; Πώς εξελίχθηκε η σχέση αυτή με το πέρασμα του χρόνου; ΑΠ.: Γίναμε πολύ καλοί φίλοι στη φυλακή Victor Verster, σχεδόν σαν αδέλφια, χάρη στο ότι και οι δύο μας σεβόμασταν ο ένας τον άλλον. Αν προέκυπτε κάποιο θέμα στο σπίτι ή κάτι σχετικά με το φαγητό, δεν απευθυνόταν ποτέ στον αρμόδιο υπάλληλο για να παραπονεθεί, αλλά ερχόταν σε εμένα και λύναμε το πρόβλημα. ΑΠ.: Μετά την αποφυλάκισή του, ο κύριος Μαντέλα προσκάλεσε εμένα, τον κύριο Gregory και τον προϊστάμενο υπάλληλο, μαζί με τις συζύγους μας, στην τελετή ορκωμοσίας του στην Πρετόρια. Μας προσκάλεσε επίσης στην πρώτη του τελετή έναρξης του Κοινοβουλίου, στο Κέιπ Τάουν. Μετά την τελετή, και οι έξι μας ήπιαμε τσάι μαζί του. Ο κύριος Μαντέλα με προσκάλεσε επίσης στα ογδοηκοστά του γενέθλια, καθώς και στον γάμο του με την κυρία Graça Machel. Σε δύο περιπτώσεις, στη μία με τον γυιο μου και στην άλλη με τη σύζυγό μου, προσκληθήκαμε να πιούμε τσάι στο σπίτι του, στο Bishopscourt του Κέιπ Τάουν. 14. ΕΡ.: Στο βιβλίο του με τίτλο «Μακρύς δρόμος μέχρι την ελευθερία» ( Long Walk to Freedom ) ο Νέλσον Μαντέλα έγραψε (σελ. 672 πρωτοτύπου) ότι «Άνθρωποι όπως ο Swart, ο Gregory και ο ανθυπασπιστής Brand ενίσχυσαν την πίστη μου στη θεμελιώδη ανθρωπιά ακόμα και εκείνων που, παλαιότερα, με κράτησαν φυλακισμένο επί είκοσι επτά και μισό έτη». Τι συναισθήματα σας γεννούν αυτά του τα λόγια; Πώς θα τα σχολιάζατε; ΑΠ.: Ως λόγια που προέρχονται από τον κύριο Μαντέλα, ήταν μια σπουδαία φιλοφρόνηση. Αισθάνθηκα όμορφα μετά από όλη αυτή την προσπάθεια που έκανα στη δουλειά μου να κρατήσω ευχαριστημένο εκείνον, την οικογένειά του και τους επισκέπτες. 15. ΕΡ.: Αναλογιζόμενος τη σταδιοδρομία σας ως σωφρονιστικός υπάλληλος και, ειδικότερα, τη σχέση σας με τον Νέλσον Μαντέλα, τι μήνυμα θα θέλατε να μεταφέρετε στα μέλη του σωφρονιστικού προσωπικού και της σωφρονιστικής (Συνέχεια στην 14η σελ.)

14 14 κρατούμενος Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand (Συνέχεια απ την 13η σελ.) διοίκησης, καθώς και στους κρατουμένους, που μας διαβάζουν; ΑΠ.: Προσπαθήστε (και εννοώ πραγματικά προσπαθήστε) να συγχωρείτε και να ξεχνάτε, όπως ο κύριος Μαντέλα. Christo Brand 1. ΕΡ.: Κύριε Christo Brand, είναι μεγάλη μας χαρά και τιμή που σας φιλοξενούμε στον «Κρατούμενο», στο επίσημο ελληνικό περιοδικό που έχει ως κύρια θεματική του τις φυλακές και τους ανθρώπους που ζουν και εργάζονται σε αυτές. Κατά το παρελθόν διατελέσατε σωφρονιστικός υπάλληλος στη σωφρονιστική υπηρεσία της Νοτίου Αφρικής, έχοντας επί σειρά ετών υπό την επίβλεψή σας τον άνθρωπο που έμελλε να νικήσει το απαρτχάιντ και να γίνει ένα παγκόσμιο σύμβολο ελπίδας και συμφιλίωσης: τον, τότε κρατούμενο και μετέπειτα πρόεδρο της Νοτίου Αφρικής, Νέλσον Μαντέλα. Μιλήστε μας για την πρώτη φυλακή όπου γνωρίσατε και εργαστήκατε με τον Μαντέλα, αυτή στο νησί Robben. Πότε και για πόσο καιρό υπηρετήσατε εκεί; Ποια ήταν ακριβώς τα εκεί υπηρεσιακά σας καθήκοντα; ΑΠ.: Το νησί Robben ήταν μια ιδιαίτερα μελαγχολική φυλακή κατά τη διάρκεια των ετών , όταν κρατήθηκε εκεί ο Νέλσον Μαντέλα και άλλοι ηγέτες του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου. Είναι ένα ανεμοδαρμένο νησί στα ανοικτά της ακτής του Κέιπ Τάουν που παλαιότερα χρησιμοποιήθηκε ως τόπος απομόνωσης για λεπρούς, ως ναυτική βάση και επίσης ως ψυχιατρείο. Ήμουν 19 ετών όταν στάλθηκα εκεί το 1978, αμέσως μόλις ολοκλήρωσα την εκπαίδευσή μου για τη σωφρονιστική υπηρεσία. Ο Μαντέλα ήταν 60. Τα καθήκοντα που είχα ήταν να επιτηρώ τους άνδρες του Τομέα Β (τους πολιτικούς κρατουμένους), να τους εποπτεύω κατά τις ώρες του προαυλισμού τους, να τους κλειδώνω στα κελλιά τους τη νύχτα και να τους ξεκλειδώνω το πρωί. Επόπτευα όση ώρα έκαναν ντουζ και όταν καθάριζαν έξω τα ουροδοχεία τους, καθώς και την ώρα των γευμάτων τους όταν οι μαύροι κρατούμενοι, όπως ο Μαντέλα, λάμβαναν λιγότερο φαγητό από τους άλλους. Αργότερα εργάστηκα στο γραφείο λογοκρισίας, στο οποίο υπήρχαν καλώδια μαγνητοφώνησης που έφθαναν σε όλα τα κελλιά. Ηχογραφούσα όλες τις συνομιλίες και έπαιζα μουσική και ραδιοφωνικά προγράμματα στα κελλιά των κρατουμένων. Στο τέλος της κάθε μέρας συσκεύαζα τις κασέτες σε πακέτο, για να παραδοθούν στην Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών. Ήθελαν να ακούνε κάθε συζήτηση που έκανε ο Μαντέλα και οι σύντροφοί του. 2. ΕΡ.: Πώς γνωριστήκατε με τον Νέλσον Μαντέλα και με τους υπόλοιπους Rivonian; Είχατε προσωπική επαφή και επικοινωνία μαζί τους; ΑΠ.: Όταν είδα για πρώτη φορά τον Μαντέλα και τα υπόλοιπα μέλη της ανώτατης διοίκησης του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου, διαπίστωσα με έκπληξη ότι ήταν ευγενικοί, ηλικιωμένοι άνθρωποι που φαινόταν πως είχαν ισχυρούς δεσμούς φιλίας. Σε αντίθεση με άλλους, ποινικούς κρατουμένους που γνώρισα κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής μου, οι άνθρωποι αυτοί ήταν ευγενικοί απέναντι σε όλους τους φύλακες και φαινόταν ότι νοιάζονταν πάρα πολύ ο ένας για τον άλλον, καθώς και για εμάς. Ερχόμουν σε καθημερινή επαφή μαζί τους και άρχισα να αναπτύσσω ένα ισχυρό αίσθημα συμπάθειας για την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν, ζώντας μια ιδιαίτερα σκληρή ζωή απλώς επειδή πίστευαν στα ιδανικά τους. 3. ΕΡ.: Όταν παρουσιαστήκατε στο νησί Robben, πώς σας μίλησε ο διευθυντής της φυλακής, καθώς και οι ανώτεροί σας, για τους Rivonian και τον Νέλσον Μαντέλα; Ποια θα έπρεπε να είναι η συμπεριφορά σας απέναντι στους εν λόγω κρατουμένους, σύμφωνα με τους κανονισμούς της φυλακής και τις εντολές των ανωτέρων σας; ΑΠ.: Τα μέλη της διοίκησης της φυλακής μού είχαν απευθύνει προειδοποίηση λέγοντάς μου ότι οι άνθρωποι αυτοί του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου, που είχαν σταλεί στο νησί Robben για να εκτίσουν ισόβια κάθειρξη μετά τη δίκη τους στη Rivonia με την κατηγορία της προδοσίας, ήταν οι πιο επικίνδυνοι άνθρωποι της Νοτίου Αφρικής, ότι ήταν τρομοκράτες που ήθελαν να ανατρέψουν την κυβέρνηση και να μας θέσουν όλους υπό διωγμό. Ονομάζαμε τους έξι αυτούς κρατουμένους Rivonian. Δεν μου επιτρεπόταν να συζητώ μαζί τους, παρά μόνο για να τους δώσω εντολή να κάνουν δουλειές ή για να τους επιπλήξω. Βαθμιαία, ωστόσο, βρήκα έναν τρόπο να τους μιλάω. Δεν έμοιαζαν με κανέναν άλλο κρατούμενο από όσους είχα μέχρι τότε γνωρίσει. Ήταν διανοούμενοι οι οποίοι είχαν πλήρη πίστη στον σκοπό τους, έναν δίκαιο σκοπό για τον οποίο είχαν προετοιμαστεί να πεθάνουν. Ο ένας φερόταν στον άλλον ευγενικά και αδελφικά. Ποτέ δεν διέκρινα βιαιότητα μέσα τους. 4. ΕΡ.: Πώς ήταν η τυπική καθημερινή ζωή του Νέλσον Μαντέλα και των υπόλοιπων Rivonian στο νησί Robben; Υποβάλλονταν σε υποχρεωτική εργασία; Αν ναι, τι είδους εργασία εκτελούσαν και για πόσες ώρες ημερησίως; ΑΠ.: Πριν παρουσιαστώ στο νησί Robben, ο Μαντέλα και οι υπόλοιποι εργάζονταν για πολλά χρόνια στο λατομείο. Ήταν υποχρεωμένοι να εξορύσσουν ασβεστόλιθο από μια τεράστια περιοχή όπου ο ήλιος έκαιγε ανελέητα. Επειδή τους είχε απαγορευθεί να φορούν γυαλιά ηλίου, έφτιαξαν μόνοι τους τέτοια γυαλιά από κομμάτια σύρματος, απλώς για να προφυλάσσουν τα μάτια τους από τον εκτυφλωτικό ήλιο. Όμως υπέφεραν. Η όραση του Μαντέλα υπέστη σοβαρή βλάβη στο λατομείο, και ο ανηλεής εκφοβισμός από τους φύλακες εκείνη την εποχή εξαθλίωνε τη ζωή τους. Υπήρχε τότε η παράδοση να αποστέλλονται στο νησί Robben ιδιαίτερα σκληροπυρηνικοί, αντιπαθείς και καταπιεστικοί λευκοί Αφρικάνερ φύλακες. Ωστόσο, μέχρι την εποχή που πήγα εγώ εκεί, οι αρχές είχαν αποφασίσει να αξιοποιούν άτομα όπως εμένα, νεαρότερης ηλικίας και με καλύτερη εκπαίδευση. Πιστεύω πως υπήρχε η εντύπωση ότι, επειδή γνωρίζαμε Αγγλικά, θα μπορούσαμε να ακούσουμε και να καταλάβουμε περισσότερα από όσα έλεγαν οι κρατούμενοι, και με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαμε να παρέχουμε και καλύτερη πληροφόρηση. Μέχρι την εποχή που παρουσιάστηκα, ο Μαντέλα και οι υπόλοιποι είχαν αιτηθεί με επιτυχία να σταματήσουν την καταναγκαστική εργασία στο λατομείο. Τότε τους έστελναν σε ομάδες εργασίας οι οποίες τραβούσαν από τη θάλασσα τεράστιες ποσότητες από φύκια που τα αποξήραιναν πάνω στα βράχια, για να τα μετατρέψουν σε λίπασμα που διετίθετο προς πώληση. Εργάζονταν όλη μέρα. Μου είπαν, ωστόσο, ότι εκεί ήταν καλύτερα από ό,τι στο λατομείο, διότι περιστασιακά έβρισκαν ψάρια στο νερό, στην άκρη του νησιού, και έπειθαν εμάς τους φύλακες να τους δίνουμε άδεια ώστε να τα μαγειρεύουν. Κάποιες μέρες κρατούμενοι και φύλακες τρώγαμε μαζί, καθισμένοι στα βράχια, και αυτό δημιούργησε ανάμεσά μας κάποια αίσθηση συντροφικότητας. 5. ΕΡ.: Πώς αξιοποιούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους; Είχαν επαφές με τον έξω κόσμο (για παράδειγμα, επισκέψεις από οικείους και από δικηγόρους, επιστολές, εφημερίδες, περιοδικά κ.λπ.) και με ποια συχνότητα; ΑΠ.: Στον ελεύθερο χρόνο τους οι κρατούμενοι του Τομέα Β μπορούσαν να διαβάζουν, αξιοποιώντας μια δική τους μικρή βιβλιοθήκη την οποία ήθελε να οργανώνει ο Ahmed Kathrada. Μπορούσαν να παραγγέλνουν βιβλία από την ηπειρωτική χώρα, παρ όλο που τα βιβλία αυτά υποβάλλονταν, φυσικά, σε αυστηρή λογοκρισία. Τους άρεσε να βρίσκονται έξω, να κάθονται σε ομάδες και να συζητούν. Είχαν επίσης στη διάθεσή τους πινγκ-πονγκ, και μάλιστα έγιναν δεξιοτέχνες στο παιχνίδι αυτό. Ο Μαντέλα νοσταλγούσε ιδιαίτερα την εξοχή όπου είχε μεγαλώσει. Του δόθηκε άδεια να δημιουργήσει έναν κήπο δίπλα σε ένα από τα τείχη του προαυλίου. Καλλιεργούσε τομάτες, πιπεριές και μελιτζάνες, κατά κύριο λόγο φαγώσιμα φυτά για να βελτιώσει το πενιχρό διαιτολόγιο της φυλακής. Μιας και καταγόμουν και εγώ από την εξοχή, τον βοηθούσα ιδιαίτερα με τον κήπο και συζητούσαμε για τα φυτά που καλλιεργούσαν οι άνθρωποί του στο ανατολικό Ακρωτήριο και για τα διαφορετικά φυτά και λαχανικά που καλλιεργούσε η οικογένειά μου στο δυτικό Ακρωτήριο. Με τον τρόπο αυτό διαμορφώσαμε έναν ισχυρό δεσμό, την κοινή μας αγάπη για τη γη καθώς και την κοινή μας αγάπη να βλέπουμε πράγματα να αναπτύσσονται. Για τον Μαντέλα ο κήπος του ήταν κάτι πολύ σημαντικό. Ήταν κάτι που λάτρευε. (Συνέχεια στην 15η σελ.)

15 κρατούμενος 15 Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand (Συνέχεια απ την 14η σελ.) Οι κρατούμενοι δικαιούνταν πολύ λίγες επισκέψεις και ζούσαν έναν Γολγοθά όταν άκουγαν ότι υπήρχε θαλασσοταραχή και ότι το φέριμποτ δεν μπορούσε να πλεύσει, ή όταν μάθαιναν πως οι γυναίκες τους δεν μπορούσαν να έρθουν να τους δουν. Για τον Μαντέλα αυτό ήταν ακόμα πιο δύσκολο, διότι η γυναίκα του, η Winnie, ήταν ακτιβίστρια η οποία είχε τεθεί υπό ταξιδιωτική απαγόρευση και απαγόρευση κυκλοφορίας. Οι αρχές ήταν βέβαιες ότι ήθελαν οι δυο τους να ανταλλάξουν πολιτικά μηνύματα, οπότε έκαναν ό,τι μπορούσαν για να παρεμποδίσουν συνάντηση ή συνομιλία τους. Στην αρχή η Winnie μπορούσε να πραγματοποιεί επίσκεψη μόνο μία ή δύο φορές τον χρόνο. Για τον Μαντέλα η επίσκεψη αυτή είχε τεράστια σημασία. Αγαπούσε πολύ τη Winnie. Καθώς πήγαινε στο κτήριο των επισκεπτών, έκοβε ένα λουλουδάκι και το έβαζε σε κάποιο σημείο ώστε, κατά τη διάρκεια της επίσκεψης, να μπορεί εκείνη να το βλέπει. Δεν μπορούσαν να αγγίξουν ο ένας τον άλλον. Μπορούσαν μόνο να συνομιλούν μέσω ενός τηλεφώνου και να βλέπονται μέσα από ένα τζάμι. Άκουγα και εγώ μέσα από την ίδια τηλεφωνική γραμμή και, αν άρχιζαν να μιλάνε για πολιτικά, έπρεπε να τους σταματήσω. Για πολύ καιρό, με βάση τις οδηγίες περί λογοκρισίας που είχα, έσχιζα τις επιστολές που έστελνε ο Μαντέλα εκτός φυλακής, όπως και επιστολές που έστελνε στη φυλακή η Winnie. Έπρεπε επίσης να συντομεύω τις συνομιλίες τους. Έπειτα έμαθα ότι πολλές επιστολές τους δεν στάλθηκαν ποτέ, ούτε και έφθασαν ποτέ. «Χάθηκαν» από τη διοίκηση της υπηρεσίας πληροφοριών. Επίσης, οι πολιτικοί κρατούμενοι επιτρεπόταν να δέχονται επισκέψεις από τους δικηγόρους τους, και υπήρχε για τον σκοπό αυτό ένα ιδιαίτερο δωμάτιο επισκέψεων στο οποίο υποτίθεται ότι μπορούσαν να συζητούν ελεύθερα. Φυσικά, ωστόσο, και αυτό το δωμάτιο παρακολουθείτο με κοριούς. Ο ωτακουστής ήμουν εγώ που, συχνά, ήμουν και ο φύλακας που επιτηρούσε αυτές τις επισκέψεις. 6. ΕΡ.: Μιλήστε μας για τη δεύτερη φυλακή όπου εργαστήκατε με τον Νέλσον Μαντέλα, στο Pollsmoor. Πότε μετατεθήκατε εκεί και για πόσο καιρό εργαστήκατε με τον Μαντέλα στην εν λόγω φυλακή; Πώς ήταν οι συνθήκες κράτησης για εκείνον και ποια ήταν τα ιδιαίτερα υπηρεσιακά καθήκοντα που είχατε εκεί; ΑΠ.: Παντρεύτηκα το 1982 και πήρα άδεια να φύγω από το νησί Robben και από το καταθλιπτικό ατομικό μου κατάλυμα, στο οποίο διέμενα ως φύλακας. Πήγα να ζήσω στην ηπειρωτική χώρα. Τοποθετήθηκα υπηρεσιακά στη φυλακή Pollsmoor, ένα διαβόητο μέρος που έβριθε από μέλη εγκληματικών συμμοριών. Εκεί, στην πρώτη μου ακριβώς βάρδια με έστειλαν σε ειδική εργασία και βρέθηκα στην προβλήτα του Κέιπ Τάουν, όπου είδα να καταφθάνει μέσα στο σκοτάδι ένα φέρι-μποτ από το νησί Robben. Στη συνέχεια, είδα τον Μαντέλα και τρεις συντρόφους του να αποβιβάζονται από το πλοίο, μαζί με όλα τους τα υπάρχοντα. Μου είπαν ότι είχαν μεταχθεί από το νησί διότι ασκούσαν υπερβολική επιρροή σε νεαρότερους πολιτικούς κρατουμένους, και το καθεστώς του απαρτχάιντ ήθελε να απομονώσει τους ηγέτες του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου. Έτσι λοιπόν βρέθηκα και πάλι με τον Μαντέλα και τους φίλους του. Κατά παράξενο τρόπο, ζήσαμε και κάποιες όμορφες στιγμές μαζί, σε εκείνο το κελλί που βρισκόταν στην ταράτσα της φυλακής Pollsmoor, όπου κρατούνταν. σφέρει στους επισκέπτες του τσάι και μπισκότα, προσφέροντας μάλιστα και σε εμένα, αν ήμουν εγώ ο φύλακας που επιτηρούσε την επίσκεψη. 7. ΕΡ.: Κατά την εκτέλεση της εργασίας του, ένας σωφρονιστικός υπάλληλος μπορεί συχνά να έρθει αντιμέτωπος με ένα χάσμα ανάμεσα στην ανθρωπιστική μεταχείριση των κρατουμένων (όπως, κατά περίπτωση, την αντιλαμβάνεται) από τη μία πλευρά, και στους πολλές φορές αυστηρούς και άκαμπτους κανονισμούς που Ο Νέλσον Μαντέλα στο γραφείο του, στο Ίδρυμα Νέλσον Μαντέλα, μαζί με τον Christo Brand (Νοέμβριος 2007) (Πηγή: Nelson Mandela Foundation/Trace Images) Αντί για μικροσκοπικά, ατομικά κελλιά, όπως ήταν αυτά όπου έμεναν στο νησί Robben, στο Pollsmoor έμεναν μαζί σε ένα κελλί. Εκεί διέθεταν κανονικά κρεβάτια με στρώματα, τουαλέτα με καζανάκι, καθώς και καλύτερο φαγητό. Δεν είχαν επαφή με τους ποινικούς κρατουμένους ή με άλλους φύλακες. Έκανα ακόμη και τα ψώνια τους. Είχαν στη διάθεσή τους μικρά χρηματικά ποσά τα οποία τους έστελναν συγγενείς τους και τα οποία έμπαιναν με προσοχή σε ένα χρηματοκιβώτιο. Τα ποσά αυτά επιτρεπόταν να τα δαπανούν για την αγορά συγκεκριμένων ειδών διατροφής ή ατομικής υγεινής, για χαρτί γραφής και για στυλό. Μου έδιναν μια λίστα με πράγματα, έπαιρνα από τα χρήματά τους και πήγαινα με το μηχανάκι μου στο σουπερμάρκετ, όπου τους αγόραζα μπισκότα, οδοντόπαστα και τέτοιου είδου πράγματα. Στον Μαντέλα άρεσαν ιδιαίτερα τα παξιμάδια με μούσλι. Τόσο εκείνος όσο και οι άλλοι μπορούσαν στο Pollsmoor να φτιάχνουν τσάι για τους επισκέπτες τους και να έχουν σωματική επαφή μαζί τους κατά τη διάρκεια των επισκέψεων. Έτσι λοιπόν, ο Μαντέλα απολάμβανε να προ- υποχρεούται να εφαρμόσει, από την άλλη. Θυμάστε κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό στη σχέση σας με τον Νέλσον Μαντέλα που να σας έφερε αντιμέτωπο με αυτό το χάσμα; Κάποια, δηλαδή, περίπτωση που ο Νέλσον Μαντέλα σάς ζήτησε (ή αισθανθήκατε εσείς ο ίδιος την ηθική υποχρέωση) να κάνετε κάτι, που ήταν λογικό αλλά ερχόταν σε σύγκρουση με κάποιον κανονισμό; Τι κάνατε στην περίπτωση αυτή; ΑΠ.: Μέσω των δικηγόρων του (που ήταν σωστοί άνθρωποι και επίσης ακτιβιστές που μάχονταν το απαρτχάιντ με τον δικό τους τρόπο) ο Μαντέλα είχε επαφή με τον Oliver Tambo, τον ηγέτη του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου ο οποίος ζούσε εξόριστος στη Ζάμπια. Σιγά-σιγά, έπεισε τον Tambo ότι είχε έρθει η ώρα να προσπαθήσουν να διαπραγματευτούν με το καθεστώς του απαρτχάιντ. Όλη η χώρα υπέφερε από ταραχές και διαμαρτυρίες, ενώ πολλοί μαύροι είχαν σκοτωθεί. Ήθελε απεγνωσμένα να βάλει ένα τέλος σε αυτή την κατάσταση. Εξαιτίας εκείνων των τεταμένων περιόδων, υπήρξαν περιπτώσεις που μου είπαν να φορέσω (Συνέχεια στην 16η σελ.)

16 16 κρατούμενος Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand (Συνέχεια απ την 15η σελ.) μέσα στη στολή μου μια συσκευή ηχογράφησης. Οι αρχές γνώριζαν ότι βρισκόμουν αρκετά κοντά στον Μαντέλα και ότι μπορούσα να μιλήσω μαζί του για την οικογένεια ή τον κήπο του. Εκείνος και εγώ είχαμε δημιουργήσει στο Pollsmoor έναν καινούργιο κήπο. Ο πρόεδρος P.W. Botha είχε δηλώσει μια φορά στην εθνική τηλεόραση ότι θα αποφυλάκιζε τον Μαντέλα και τους υπόλοιπους Rivonian, εάν ορκίζονταν να εγκαταλείψουν τη βία κατά του καθεστώτος του απαρτχάιντ. Μου έδωσαν μια συσκευή ηχογράφησης και μου είπαν να ρωτήσω τον Μαντέλα για ποιο λόγο αρνείτο να αποδεχθεί αυτή την πρόταση. Αντί γι αυτό, του έκανα νόημα ότι μας παρακολουθούσαν. Άγγιξα το αυτί μου και επίσης του έδειξα κρυφά τα καλώδια που βρίσκονταν μέσα στη στολή μου. Εκείνος κατάλαβε και μου έδωσε απαντήσεις που ήθελε να ακούσουν οι αρχές. Έπειτα, μιλήσαμε για τις τομάτες και τις μελιτζάνες του κήπου του. Ήταν ένα μικρό πράγμα που μπορούσα να κάνω, διότι ύστερα από όλα αυτά τα χρόνια έβλεπα τις τρομερές αδικίες που υφίσταντο οι μαύροι, οι οποίοι θα έπρεπε να έχουν όλα τα δικαιώματα της ελεύθερης ζωής που απολαμβάναμε και εμείς, οι λευκοί. Πίστευα ότι η ζωή του Μαντέλα μαραινόταν μέσα στη φυλακή, τη στιγμή που θα μπορούσε να είναι ένας μεγάλος ηγέτης ο οποίος θα μπορούσε να φέρει στην κοινωνία την ειρήνη, αν αποφυλακιζόταν. 8. ΕΡ.: Γενικά, πόσο εύκολο σας ήταν, συναισθηματικά και πρακτικά, να βάζετε σε ισορροπία την ανθρώπινη συμπάθειά σας για τον Νέλσον Μαντέλα με τις υπηρεσιακές υποχρεώσεις που είχατε ως υπάλληλος; ΑΠ.: Δεν ήταν εύκολο να βάζω σε ισορροπία τη συμπάθειά μου από τη μία πλευρά, με τα καθήκοντά μου στη φυλακή, από την άλλη. Η τοποθεσία, ωστόσο, του Pollsmoor ήταν κάτι που βοήθησε, διότι οι κρατούμενοι (αλλά και εμείς, οι φύλακες) ζούσαν απομονωμένοι. Έτσι λοιπόν, για παράδειγμα, μπορούσαμε να παίξουμε στην ταράτσα τένις, και ήταν καλό και υγιεινό για όλους μας να γυμναζόμαστε και να κάνουμε τις ημέρες να περνούν γρηγορότερα. Διαπιστώσαμε επίσης ότι η διατροφή τους ήταν καλύτερη, διότι ανέβαζαν το φαγητό εκεί που βρισκόμασταν φέρνοντάς το σε μια μεγάλη κατσαρόλα, και υπήρχε άφθονη ποσότητα για όλους. Στο νησί Robben οι μαύροι κρατούμενοι ζούσαν στερημένα και υπέφεραν από την πείνα. Όμως έπρεπε να εκπληρώνω τα καθήκοντά μου, γιατί αλλιώς θα με μετακινούσαν. Γνωρίζαμε τους κανόνες, τόσο εγώ όσο και ο Μαντέλα και οι σύντροφοί του, και δεν αντιδικούσαμε σχεδόν καθόλου. Φυσικά απεχθάνονταν να κλειδώνονται μέσα σε ένα κελλί, αλλά στο μυαλό τους είχαν ζητήματα πολύ πιο σημαντικά από το τι ώρα θα πραγματοποιείτο αυτό το κλείδωμα. Διέθεταν επίσης πειθαρχία, ως μια ομάδα αφοσιωμένη σε έναν ανώτερο σκοπό, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα να μη σπαταλούν χρόνο και ενέργεια αντιδικώντας μαζί μας. 9. ΕΡ.: Θυμάστε κάποιο ιδιαίτερο περιστατικό που συνέβη είτε στο νησί Robben είτε στο Pollsmoor και φωτίζει τον Νέλσον Μαντέλα ως άνθρωπο δηλαδή τον χαρακτήρα του ή/και την προσωπικότητά του; ΑΠ.: Ο Μαντέλα ήταν σκληροτράχηλος, δεν υπάρχει αμφιβολία γι αυτό. Ήταν σκληροτράχηλος ως προς την ακλόνητη αποφασιστικότητα που είχε προκειμένου να απονεμηθεί δικαιοσύνη στον λαό του. Για τον σκοπό αυτό, θυσίασε την επαγγελματική, προσωπική και οικογενειακή του ζωή επί 27 έτη, χωρίς ποτέ να παρεκκλίνει. Δεν ήταν όμως σκληρός άνθρωπος. Έβλεπα τη βαθιά, έντονη αγάπη του για τη Winnie, την ανάγκη του για εκείνη και τον σπαραγμό του για το γεγονός ότι υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την οικογένειά του. Έτσι, όταν η Winnie έκρυψε (ενεργώντας θαρραλέα) τη μικροσκοπική τους εγγονή στην εσάρπα της κατά την πραγματοποίηση μιας επίσκεψης, συνειδητοποίησα πόσο σημαντικό ήταν να μπορέσει ο Μαντέλα να δει το μωρό. Κάτι τέτοιο απαγορευόταν αυστηρά και, φυσικά, θα μπορούσα να είχα χάσει τη δουλειά μου, όμως μετά την επίσκεψη ζήτησα από τη Winnie να μου δώσει να κρατήσω το κοριτσάκι και βρήκα έναν τρόπο να το πάω στο πίσω μέρος του δωματίου των επισκεπτών, όπου και το έδωσα για λίγα δευτερόλεπτα στον Μαντέλα να το κρατήσει στα χέρια του. Τα μάτια του ήταν δακρυσμένα. Όταν αργότερα επιστρέψαμε στον Τομέα Β, με ευχαρίστησε και είπε πως το συμβάν θα έπρεπε να μείνει μεταξύ μας. Ζούσε σε εκείνο το κρύο και μελαγχολικό νησί (πιστεύοντας ότι θα βρίσκεται εκεί εφ όρου ζωής) και, ωστόσο, είχε ακόμη μέσα του ένα μεγάλο απόθεμα γλυκύτητας και αγάπης για τη σύζυγο και την οικογένειά του, καθώς και το σθένος ώστε να μην καταρρεύσει, αλλά να συνεχίσει να πορεύεται με τον τρόπο που γνώριζε πως ήταν ο σωστός. Πρέπει κανείς να νοιώσει θαυμασμό για έναν τέτοιο, εξαίρετο άνθρωπο. 10. ΕΡ.: Ποια ήταν τα θέματα που προτιμούσατε να συζητάτε; Θυμάστε κάποια συγκεκριμένη συζήτηση που είχατε με τον Νέλσον Μαντέλα ή κάποια συγκεκριμένα λόγια που σας είπε, που να έμειναν χαραγμένα στη μνήμη σας; ΑΠ.: Οι φύλακες δεν επιτρεπόταν να κάνουν συζητήσεις πολιτικού περιεχομένου με τους κρατουμένους. Έτσι λοιπόν, δεν συζητούσαμε ποτέ, ο Μαντέλα και εγώ, για το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο. Παρ όλα αυτά, μάθαινα πολλά πράγματα για τους ανθρώπους αυτούς στη ζωή μου εκτός φυλακής. Γνώριζα ότι, κατά τη διάρκεια ταραχών, είχαν σκοτωθεί υποστηρικτές του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου από τις αστυνομικές δυνάμεις του καθεστώτος του απαρτχάιντ, και με συγκλόνισε η εξέγερση του Soweto το 1976, όταν πυροβολήθηκαν και σκοτώθηκαν μαθητές κατά τη διάρκεια μιας διαμαρτυρίας για την πραγματοποίηση της σχολικής τους διδασκαλίας στη γλώσσα Αφρικάανς. Βλέποντας αυτά που συνέβαιναν στη χώρα μας φοβήθηκα τόσο για τον εαυτό μου όσο και για την οικογένειά μου, και πίστεψα ότι ο Μαντέλα και το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο ίσως να ήταν ο μοναδικός δρόμος για την επιβίωσή μας. Εκείνο τον καιρό ο Μαντέλα βρισκόταν κλειδωμένος σε ένα κελλί πάλι μόνος του και ήταν άρρωστος. Τον συνόδευσα εκτός φυλακής σε μια επιχείρηση που είχε κρατηθεί μυστική, προκειμένου να υποβληθεί σε μια μικρή χειρουργική επέμβαση. Καθώς έμπαινε στον χώρο του χειρουργείου, μεταφερόμενος με το φορείο, εγώ βρισκόμουν εκεί. Τότε είδε γραμμένες σε έναν πίνακα τις λέξεις: «Ένας Ξεχωριστός Μαύρος». Θύμωσε πολύ, καθώς γνώριζε ότι στον πίνακα έπρεπε να είναι γραμμένο το όνομά του. Μου είπε ότι ήθελε να δει εκεί γραμμένο το πραγματικό του όνομα, και εγώ είδα εκείνη την ημέρα μια διαφορετική του πλευρά. Ήταν ένας οργισμένος άνθρωπος, που είχε αφενός κάθε δικαίωμα να είναι οργισμένος, αφετέρου τη χαλύβδινη αποφασιστικότητα να αξιώσει τη διευθέτηση του λόγου για τον οποίο ένοιωθε οργισμένος. «Δεν είμαι εγώ αυτός», είπε. «Το όνομά μου είναι Νέλσον Ρολιχλάχλα Μαντέλα. Βάλε τους να το γράψουν». Φυσικά γνωρίζαμε, τόσο εκείνος όσο και εγώ, ότι το νοσοκομείο είχε αυστηρές εντολές να μη γνωστοποιήσει σε κανέναν ότι ο Νέλσον Μαντέλα, ο διάσημος τρομοκράτης (όπως τον θεωρούσαν), βρισκόταν μέσα σε εκείνο το κτήριο. 11. ΕΡ.: Ο Βρετανός δημοσιογράφος Anthony Sampson έκανε λόγο, στη βιογραφία του Νέλσον Μαντέλα που συνέγραψε, για «τους φύλακες που έγιναν αληθινοί φίλοι των κρατουμένων, όπως ο Christo Brand» 9, προφανώς συγκαταλέγοντας στους εν λόγω κρατουμένους και τον Νέλσον Μαντέλα. Μιλήστε μας για τη φιλική σας σχέση μαζί του. Ξεκίνησε με αφορμή κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό; Πώς εξελίχθηκε με το πέρασμα του χρόνου; ΑΠ.: Παρακολουθούσα με υπερηφάνεια κατά τη διάρκεια εκείνων των λίγων ετών που ο Μαντέλα επέβαλλε την παρουσία του και διεξήγαγε μόνος του διαπραγματευτικές συνομιλίες με ορισμένους από τους θηριώδεις ηγέτες της κυβέρνησης. Όταν έφθασε τελικά η ημερομηνία αποφυλάκισής του, μαζί με την υπόσχεση ότι θα αποφυλακιζόταν με τον σωστό τρόπο και ότι θα αποφυλακίζονταν επίσης τα μέλη του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου, ένοιωσα θλίψη που αυτή η μακρόχρονη, ασυνήθιστη φιλία μας θα έφτανε στο τέλος της. Τρεις μέρες όμως αργότερα μου έστειλε ένα μήνυμα με το οποίο μου έλεγε ότι με σκέφτεται. Μόλις αποφυλακίστηκαν από τις νοτιοαφρικανικές φυλακές όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι, μου έστειλε ένα χαρακτηριστικά χιουμοριστικό μήνυμα που έλεγε: «Κύριε Brand [συνέχισε έκτοτε να με προσφωνεί πάντοτε έτσι, όπως ήταν υποχρεωμένος να με προσφωνεί στη φυλακή] εμείς είμαστε όλοι ελεύθεροι, αλλά εσείς είστε ακόμα φυλακή. Πρέπει να κάνουμε κάτι να σας βγάλουμε έξω». Έτσι, κανόνισε να εργαστώ στη Συνταγματική (Συνέχεια στην 17η σελ.)

17 κρατούμενος 17 Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand (Συνέχεια απ την 16η σελ.) Συνέλευση, και έγινα δακτυλογράφος του Κοινοβουλίου, όπου και παρευρέθηκα σε πολλές από τις συναντήσεις του, συχνά μάλιστα στο πλάι του. Αργότερα, με προσκάλεσε μαζί με τη σύζυγο και την οικογένειά μου στην προεδρική του κατοικία, καθώς και στις γιορτές των γενεθλίων του. Σε μια από αυτές τις γιορτές, όταν ήταν 90 ετών, ήταν αδύναμος και έλεγαν όλοι ότι ήταν ώρα να μπει στο σπίτι και να ξαπλώσει. Δεν ήθελε να μπει μέσα με κανέναν άλλον εκτός από εμένα. Όπως ακριβώς τότε, όταν ήμασταν μαζί στη φυλακή, τον οδήγησα στο δωμάτιό του και, αφού σιγουρεύτηκα ότι είχε ξαπλώσει άνετα και αναπαυτικά, τότε μόνο με άφησε να φύγω. Για λίγα λεπτά είχα γίνει πάλι ο φύλακάς του, κάποιος με τον οποίο ένοιωθε δεμένος. Ο Μαντέλα και εγώ παραμείναμε φίλοι μέχρι τέλους. Η σχέση μας, όταν πήγα να εργαστώ στο νησί Robben, ξεκίνησε με ευγενικά και καλοσυνάτα λόγια από την πλευρά και των δυο μας, αναπτύχθηκε μέσα από τον αμοιβαίο σεβασμό, καθώς και οι δύο επιδιώκαμε για τη ζωή μας το καλύτερο δυνατό, και εξελίχθηκε σε έναν βαθύ και ιδιαίτερο δεσμό τον οποίο διατηρώ μέχρι σήμερα στη μνήμη μου ως κάτι το ανεκτίμητο. Ήμουν ένας από τους ελάχιστους λευκούς που έλαβαν πρόσκληση να παραστούν στην κηδεία του, μαζί με τα μέλη της οικογένειάς του. 12. ΕΡ.: Επηρέασε η σχέση σας με τον Νέλσον Μαντέλα την εργασιακή σας θεώρηση για παράδειγμα, τη στάση σας γενικώς απέναντι στους κρατουμένους ή τη γενική σας άποψη για το επάγγελμα του σωφρονιστικού υπαλλήλου; Γενικότερα, πώς ο Μαντέλα και η σχέση σας μαζί του επηρέασαν την άποψή σας για τον κόσμο, τους ανθρώπους και τη ζωή; ΑΠ.: Μεγάλωσα, όπως και ο Μαντέλα, στη νοτιοαφρικανική ύπαιθρο. Εκεί, οι αυστηροί και σκληροί νόμοι του απαρτχάιντ, που ρύθμιζαν την καθημερινή ζωή, γίνονταν πολύ λιγότερο αισθητοί. Οι γονείς μου ήταν δυο ευγενικοί άνθρωποι, οι οποίοι φιλοξενούσαν και απασχολούσαν εργασιακά έναν ηλικιωμένο μαύρο και αργότερα ένα έγχρωμο (από μικτό γάμο) παιδί το οποίο είχε εγκαταλειφθεί από τους εποχικούς συλλέκτες καρπών που έρχονταν στο αγρόκτημα όπου εργαζόταν ο πατέρας μου. Είχα λοιπόν ένα αίσθημα αξιοπρέπειας απέναντι στους άλλους, όποιο και αν ήταν το χρώμα τους, και το αίσθημα αυτό ενισχύθηκε κατά τη διάρκεια της συναναστροφής μου με τον Μαντέλα και τους συντρόφους του στο Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο. Είχα βιώσει πολλές φορές την προσπάθεια ελέγχου βίαιων ποινικών κρατουμένων, και οι εμπειρίες αυτές ήταν τρομακτικές και δυσάρεστες στο έπακρο. Ωστόσο, χάρη στον Μαντέλα και στους υπολοίπους έμαθα ότι οι μη λευκοί άνθρωποι έχουν και αυτοί μέσα τους ευγένεια και συναισθηματισμό και αξιοπρέπεια, καθώς και αγάπη για την οικογένειά τους. Έμαθα επίσης ότι αυτοί που έχουν πάρει τον κακό δρόμο, είναι ως ένα βαθμό τουλάχιστον προϊόν της δικής τους κακοποιημένης ζωής. Χάρη στον Μαντέλα, με μικρές πράξεις μέσα στη φυλακή και, αργότερα, μέσα από το τεράστιο παράδειγμα της συγχωρητικότητας που έδειξε απέναντι στους εχθρούς του και του πάθους που είχε για τη συμφιλίωση των πάντων στη χώρα του, έμαθα τι πραγματικά θα μπορούσε να σημαίνει συγχωρητικότητα κάτι το οποίο θαύμαζα και εξάσκησα και στη δική μου ζωή. Έμαθα πολλά πράγματα από τον Μαντέλα και γνωρίζω πως και εκείνος πίστευε ότι έμαθε πολλά πράγματα από εμένα. Έμαθε πως δεν ήταν όλοι οι λευκοί Αφρικάνερ ανεγκέφαλοι, σκληροί και ανελέητοι, αλλά ότι διέθεταν και αυτοί αξιοπρέπεια και όμορφα συναισθήματα απέναντι στις οικογένειές τους και γενικώς απέναντι στους άλλους. Κάναμε πολλές μικρές πράξεις καλοσύνης ο ένας για τον άλλον. 13. ΕΡ.: Αναλογιζόμενος τη σταδιοδρομία σας ως σωφρονιστικός υπάλληλος και, ειδικότερα, τη σχέση σας με τον Νέλσον Μαντέλα, τι μήνυμα θα θέλατε να μεταφέρετε στα μέλη του σωφρονιστικού προσωπικού και της σωφρονιστικής διοίκησης, καθώς και στους κρατουμένους, που μας διαβάζουν; ΑΠ.: Δεν ξέρω αν έχω κάτι να διδάξω στους άλλους στους σωφρονιστικούς υπαλλήλους και στους διοικούντες ή στους ίδιους τους κρατουμένους. Γνωρίζω όμως από την πείρα μιας ολόκληρης ζωής με ανθρώπους που θεωρούνταν ως οι σκληρότεροι και πλέον επικίνδυνοι άνθρωποι στη χώρα, ότι με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την ευγένεια, τη συμπόνια και την κατανόηση μαζί με την έλλειψη εκφοβισμού και κακεντρέχειας μπορούμε να υπερβούμε τις διαφορές μας και να γίνουμε όλοι μας καλύτεροι άνθρωποι. Πιστεύω και ελπίζω ότι το όλο ζήτημα μπορεί, τελικά, να είναι κάτι πολύ απλό. Νομίζω πως αυτό που πρέπει να κάνετε είναι να ανακαλύψετε στους άλλους λίγη ανθρωπιά και να τους αφήσετε να ανακαλύψουν και εκείνοι λίγη ανθρωπιά σε εσάς κάτι που είναι ιδιαίτερα σημαντικό όσον αφορά τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους και φύλακες, καθώς και τους ίδιους τους κρατουμένους. Μπορεί να φαίνεται ότι δεν έχετε τίποτα κοινό, εξαιτίας της διαφορετικής ζωής που έχετε κάνει, όμως ο καθένας ασχέτως του πόσο περιχαρακωμένος μπορεί να είναι στην εγκληματικότητα έχει μέσα του μία, τουλάχιστον, σπίθα ανθρωπιάς. Βρείτε τη, σχετιστείτε μαζί της και θα φτιάξετε ανάμεσά σας κάποιο είδος δεσμού, όσο μικρό και αν είναι, που θα σας βοηθήσει και τους μεν και τους δε να αντέξετε στη ζωή σας. Νομίζω ότι έτσι επέζησα και εγώ, όσα χρόνια ήμουν στη σωφρονιστική υπηρεσία. Με φιλικούς χαιρετισμούς, Christo (Ο Christo Brand είναι συγγραφέας, μαζί με τη Barbara Jones, του βιβλίου με τίτλο Mandela: My Prisoner, My Friend [«Μαντέλα: ο κρατούμενός μου, ο φίλος μου»], John Blake Publishing Ltd, England, 2014) (Σ.τ.Μ.) Σημειώσεις 1. Για τα διάφορα ιστορικά στοιχεία που αναφέρονται σε αυτή την παρουσίαση, χρησιμοποιήθηκε ως βασική πηγή το πληροφοριακό υλικό που περιλαμβάνεται στον διαδικτυακό τόπο του Ιδρύματος «Νέλσον Μαντέλα» (Nelson Mandela Foundation: και ιδίως τα επιμέρους του portal: org/ content/ page/ biography, και org/uploads/files/nelsonmandelaswarders.pdf), καθώς και οι συνεντεύξεις που παραχωρήθηκαν στο τηλεοπτικό πρόγραμμα παραγωγής ντοκιμαντέρ Frontline από διάφορα ιστορικά πρόσωπα που συνδέθηκαν με τη ζωή και τη δράση του Νέλσον Μαντέλα, όπως παρατίθενται οι συνεντεύξεις αυτές (στην Αγγλική) στην ηλεκτρονική διεύθυνση shows/mandela/interviews. Χρησιμοποιήθηκε επίσης το λήμμα της εγκυκλοπαίδειας Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα για τον Νέλσον Μαντέλα (βλ. «Μαντέλα, Νέλσον Ροχιχλάχλα», τ. 40, σελ. 238, 1990, Πάπυρος Γραφικαί Τέχναι ΑΕ), καθώς και άρθρο στην εφημερίδα Καθημερινή ( ) με τίτλο «Ο μακρύς δρόμος προς την ελευθερία του Νέλσον Μαντέλα» (βλ. ). 2. Τα βιβλία αυτά είναι: Long Walk to Freedom, εκδοθέν το 1994 (ελληνική έκδοση: Ο δρόμος για την ελευθερία. Η αυτοβιογραφία του Μαντέλα, μετ. Ρόκας Τάσος, εκδ. ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΣ, 1995), Conversations with Myself, εκδοθέν το 2010 (ελληνική έκδοση: Συζητήσεις με τον εαυτό μου, μετ. Νίνα Μπούρη, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2013) και Nelson Mandela By Himself: The Authorised Book of Quotations, εκδοθέν το Βλ. αναλυτική συνέντευξη του Richard Stengel στο τηλεοπτικό πρόγραμμα παραγωγής ντοκιμαντέρ Frontline, όπως είναι προσβάσιμη στην ηλεκτρονική διεύθυνση wgbh/pages/frontline/shows/mandela/interviews/ste ngel.html Τα λεγόμενα του Richard Stengel που παρατίθενται ανωτέρω αποτελούν δική μου απόδοση στην Ελληνική από το αγγλικό πρωτότυπο. 4. Βλ. συνέντευξη του Anthony Sampson στο τηλεοπτικό πρόγραμμα παραγωγής ντοκιμαντέρ Frontline, όπως είναι προσβάσιμη στην ηλεκτρονική διεύθυνση pages/frontline/shows/mandela/interviews/sampson.html. Τα λεγόμενα του Anthony Sampson που παρατίθενται ανωτέρω αποτελούν δική μου απόδοση στην Ελληνική από το αγγλικό πρωτότυπο. 5. Βλ. ομιλία στη Διάσκεψη του Διεθνούς Φόρουμ Γυναικών ( Address at International Women s Forum Conference ) στις 30 Ιανουαρίου 2003, όπως είναι προσβάσιμη στον διαδικτυακό τόπο του Ιδρύματος «Νέλσον Μαντέλα», στην ηλεκτρονική διεύθυνση org/speeches/ pub_view.asp?pg=item&itemid=nms994&txtstr=w arders. Τα λεγόμενα του Νέλσον Μαντέλα που παρατίθενται ανωτέρω αποτελούν δική μου απόδοση από το αγγλικό πρωτότυπο. 6. Βλ. πρώτη διάλεξη εις μνήμην του Bram Fischer δοθείσα από τον Πρόεδρο Νέλσον Ρ. Μαντέλα ( The first Bram Fischer Memorial Lecture delivered by President Nelson R. Mandela ) στις 9 Ιουνίου 1995, όπως είναι προσβάσιμη στον διαδικτυακό τόπο του Ιδρύματος «Νέλσον Μαν- (Συνέχεια στην 18η σελ.)

18 18 κρατούμενος Συνέντευξη με τον Jack Swart και τον Christo Brand (Συνέχεια απ την 17η σελ.) τέλα», στην ηλεκτρονική διεύθυνση ItemID=NMS267&txtstr=warders. Τα λεγόμενα του Νέλσον Μαντέλα που παρατίθενται ανωτέρω αποτελούν δική μου απόδοση από το αγγλικό πρωτότυπο. 7. Η φράση αυτή του Νέλσον Μαντέλα αποτελεί δική μου απόδοση στα Ελληνικά από το αγγλικό πρωτότυπο, που περιλαμβάνεται σε άρθρο του Mike Nicol με τίτλο Nelson Mandela s Warders («Οι δεσμοφύλακες του Νέλσον Μαντέλα»), συγγραφέν για το Ίδρυμα «Νέλσον Μαντέλα» και προσβάσιμο στον διαδικτυακό τόπο του εν λόγω ιδρύματος, στην ηλεκτρονική διεύθυνση NelsonMandelasWarders.pdf (σελ. 41). 8. Βλ. άρθρο του Mike Nicol: Nelson Mandela's Warders, ό.π., σελ. 8. Τα, παρατιθέμενα ανωτέρω, γραφόμενα του Νέλσον Μαντέλα αποτελούν δική μου απόδοση από το αγγλικό πρωτότυπο. 9. Βλ. άρθρο του Mike Nicol: Nelson Mandela's Warders, ό.π., σελ. 42. Τα, παρατιθέμενα ανωτέρω, γραφόμενα του Anthony Sampson αποτελούν δική μου απόδοση από το αγγλικό πρωτότυπο. Ευχαριστίες Καθοριστικής σημασίας για την πραγματοποίηση αυτής της συνέντευξης και παρουσίασης ήταν η αρωγή την οποία μας προσέφερε το Ίδρυμα «Νέλσον Μαντέλα» και, ειδικότερα, τα κάτωθι μέλη του, τα οποία και ευχαριστούμε θερμά: α) Ο διευθυντής έρευνας και αρχειακού υλικού, Verne Harris, β) Η συντονίστρια διαχείρισης αρχείων, Ethel Arends, και γ) Η υπεύθυνη φωτογραφικού υλικού, Lucia Raadschelders. Ασφαλώς, θερμές ευχαριστίες οφείλουμε και στους κυρίους Jack Swart και Christo Brand, που μοιράστηκαν τις αναμνήσεις τους μαζί μας, παραχωρώντας μας πρόθυμα την παρούσα συνέντευξη. (Εισαγωγή - Συνέντευξη [διατύπωση ερωτημάτων / διεκπεραίωση αλληλογραφίας / μετάφραση απαντήσεων από την Αγγλική] Σημειώσεις: Νίκος Βαρβατάκος) Από την επιτήρηση στην τιμωρία και την εξαθλίωση Από πολύ παλιά το δικαίωμα του τιμωρείν μετατοπίστηκε από την εκδίκηση του ανώτατου άρχοντα στην υπεράσπιση της κοινωνίας. Αλλά ανασυγκροτείται με στοιχεία τόσο ισχυρά, που γίνεται σχεδόν ακόμη πιο επίφοβο. Απομακρύνθηκε μεν ο κακοποιός από μια εκ φύσεως υπερβολική απειλή (στο σήμερα) αλλά εκτίθεται σε μια ποινή που τίποτα δεν φαίνεται να μπορεί να την περιορίσει. Επιστρέφει μια τρομερή υπερεξουσία, και γίνεται αναγκαίο να τεθεί στη δύναμη του κολασμού μια αρχή μετριασμού. Η διατύπωση της αρχής ότι το ποινικό σύστημα πρέπει να παραμένει «ανθρώπινο» γίνεται σε πρώτο πρόσωπο από τους μεταρρυθμιστές. Ανάμεσα λοιπόν στη θεμελιώδη αρχή της ποινής που αποβάλλει τον εγκληματία από την κοινωνία και στην εικόνα του «τέρατος» που το ξερνά η φύση, πού θα μπορούσε άραγε να βρεθεί η ευαισθησία του εν λόγω ανθρώπου που θεσπίζει τον νόμο και δεν διαπράττει έγκλημα; Πολύ απλά θέλω να διατυπώσω τη σκέψη μου πως στη σημερινή εποχή έχουμε έρθει σε ένα τέλμα που όμοιό του δεν έχουμε ξαναδεί. Ονομάζουμε τη φυλακή «σωφρονιστικό κατάστημα». Θέλω να βρεθεί έστω και ένας να μου εκφράσει τα επιχειρήματά του μέσα από τα οποία θα μπορεί κάποιος να εξηγήσει για ποιο λόγο ονομάζεται έτσι η φυλακή. Οι σημερινές φυλακές απέχουν κατά πολύ από τον σωφρονισμό. Έχουν χαρακτήρα τιμωρητικό και βασανιστικό. Βλέπω καθημερινά ανθρώπους να προφυλακίζονται, ή ακόμα να δικάζονται και να έρχονται στη φυλακή, ως άνθρωποι που κρίθηκαν ακατάλληλοι για την, κατά τα άλλα, απυρόβλητη κοινωνία μας. Τελικά ποιες πρέπει να είναι οι αποδείξεις ή ποιες οι ενδείξεις που μπορούν να θεωρούνται επαρκείς; Κανείς, ακόμα και εγώ, δεν έχει τολμήσει να το προσδιορίσει αυτό εν γένει. Η φυλακή δεν μπορεί σε τίποτα να θεωρηθεί σωφρονιστικό κατάστημα, αφού δεν υπάρχουν τα κατάλληλα μέσα με τα οποία κάποιος θα μπορεί να θεωρηθεί σωφρονισμένος, αλλά ούτε καν αυτοί που επιτηρούν και δουλεύουν για τη φυλακή, σωφρονιστές. Στο άρθρο 21 παράγραφος 3 του Σωφρονιστικού Κώδικα αναφέρεται πως «Τα κελιά που προορίζονται για τον πειθαρχικό περιορισμό του άρθρου 69 του παρόντος, κτιριολογικά δεν διαφέρουν από τα λοιπά κελιά και βρίσκονται σε ιδιαίτερο χώρο του καταστήματος, ώστε να μην παρεμποδίζεται η εύρυθμη λειτουργία του». Στην παράγραφο 2 του άρθρου 21 του Σ.Κ. αναφέρεται, μεταξύ άλλων, πως «Η διαβίωση του κρατουμένου σε ατομικό κελί αποτελεί δικαίωμα που ικανοποιείται, εφόσον το επιβάλλουν οι ανάγκες του και το επιτρέπουν οι κτιριακές συνθήκες του καταστήματος». Ο κοινωνικός έλεγχος στις φυλακές σε καμία περίπτωση δεν καλλιεργεί θετικές επιδράσεις. Η διεύρυνση του ποινικού ελέγχου μετατρέπει την πειθαρχία σε ανασφάλεια και καταργεί τον όποιο ζωτικό χώρο επιβίωσης του κρατουμένου. Όταν λοιπόν οι κανονισμοί ρυθμίζουν κάθε στοιχείο της προσωπικότητας και της ζωής των κρατουμένων, όταν μια συμπεριφορά που στην κοινωνία θεωρείται κανονική «ποινικοποιείται», όταν η διακριτική ευχέρεια της σωφρονιστικής διοίκησης είναι ευρύτερη του αναγκαίου, τότε το νομοθετικό πλέγμα συνιστά ένα πλέγμα καταπίεσης και όχι προστασίας των δικαιωμάτων των κρατουμένων. Βλέπουμε εξάλλου ότι το κατά τα άλλα σωφρονιστικό σύστημα αδυνατεί να εφαρμόσει εις πέρας τους νόμους τους οποίους υπηρετεί. Αν ο όρος λοιπόν επιτήρηση περιλαμβάνει την αστυνόμευση, την κατασκόπευση και την παραβίαση όλων των προσωπικών δεδομένων, καταργεί κάθε πτυχή του ιδιωτικού μας βίου και στον βωμό της ασφάλειας των φυλακών καταλύει την αξιοπρέπεια και ανέρχεται σε ένα σύστημα κυριαρχίας πάνω στο σώμα και την προσωπικότητά μας. Τότε πρέπει να διαγράψουμε τον όρο σωφρονιστικό κατάστημα και να τον μετατρέψουμε σε τιμωρητικό κατάστημα. Οι κανονισμοί των φυλακών οφείλουν να οργανώσουν τις ζωτικές λειτουργίες των κρατουμένων και όχι να τους αποκόψουν από τον εαυτό τους κάνοντάς τους να απέχουν κατά πολύ από τον ελεύθερο άνθρωπο. Το περιβάλλον είναι εκείνο που οδηγεί τη συμπεριφορά των κρατουμένων, και αυτοί για να επιβιώσουν προσαρμόζονται. Ο υπερπληθυσμός των φυλακών θεωρείται ως η βασική αιτία της έλλειψης χώρου. Η αναγκαία όμως συνύπαρξη προϋποθέτει μια άνεση μέσα στα ανθρώπινα πλαίσια. Ακόμα και αν η φυλακή είναι μια τιμωρία, δεν δικαιολογεί την εξαθλίωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Σαν αποτέλεσμα, έχουμε έξαρση αυτοκτονιών, αποδράσεων και κάθε λογής αντίδραση. Ας πούμε λοιπόν ένα μεγάλο όχι στα κάγκελα-πόρτες και στις κατασκευές εσωστρέφειας. Ας κατασκευάσουμε δωμάτια που θα μοιάζουν με φοιτητικές εστίες με θέα, ας κατασκευάσουμε ειδικούς χώρους αγωγής και αθλοπαιδιάς, ας πούμε ένα μεγάλο όχι στους κλειδωμένους 5 ανθρώπους σε ένα κελλί που έχει χωρητικότητα για έναν. Ας κατασκευάσουμε δωμάτια ή ακόμη και σπιτάκια όπου ο κρατούμενος θα δέχεται την οικογένειά του με σεβασμό και άνεση. Όχι στα ειδικά κελλιά και ναι στο αγροτικό μοντέλο. Ας καταλάβουμε λοιπόν όλοι πως η κοινωνία-τιμωρός δεν πρέπει να επεκτείνεται και μέσα στη φυλακή. Δεν είναι η φυλακή ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, και ας μην ξεχνάμε πως συγχώρεση σημαίνει συνύπαρξη στον χώρο και αποτελεί βάση της σωφρονιστικής πολιτικής. Όλα πηγάζουν μέσα από την κοινωνία μας, πρέπει πρώτα να θέσουμε τις βάσεις για μια κοινωνία η οποία θα μπορεί να υποστηρίξει ένα σωφρονιστικό κατάστημα, αλλά μπορεί η κοινωνία και το κράτος να είναι αυτός ο οποίος θα τιμωρεί και θα αποδίδει δικαιοσύνη; Πολλοί θα γυρίσουν να πουν: «Γιατί να ξοδέψουμε λεφτά για τις φυλακές, όταν ο κόσμος έξω δεν έχει χρήματα να φέρει εις πέρας τις βασικές ανάγκες βιοπορισμού, δεν έχει σχολεία, δεν έχει πρόνοια»; Ας βρούμε λοιπόν την πηγή του προβλήματος και από πού προέρχεται. Σίγουρα δεν μπορείς να έχεις τέλειες φυλακές, όταν το κράτος έξω είναι αποδιοργανωμένο και δεν έχει θέσει τις βάσεις και τις προϋποθέσεις μιας ανθρώπινης συμβίωσης και διαβίωσης. Τελικά όταν είσαι έξω, είσαι άνθρωπος, όταν βρίσκεσαι στη φυλακή για τον οποιοδήποτε λόγο, τι είσαι; Εσύ που τόσο εύκολα κρίνεις και χαρακτηρίζεις, ο κατά τα άλλα νομοταγής πολίτης, σκέψου λίγο, το κράτος πού σε οδηγεί; Στην εξαθλίωση και στη μιζέρια... Μη νομίζεις πως είσαι περισσότερο ελεύθερος από όλους εμάς. Ίσως τελικά αν όλοι οι νομοταγείς πολίτες περνούσαν λίγο χρόνο μέσα στη φυλακή, θα έβλεπαν πως υπάρχουν άνθρωποι και όχι αποβράσματα και τους αξίζουν ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης και όχι η τιμωρία που παραπέμπει σε παλιότερες εποχές. Εγώ που είμαι «κακοποιός» και βρίσκομαι στη φυλακή σε τι διαφέρω από τον απλό Έλληνα φορολογούμενο πολίτη; Είσαι ελεύθερος όταν σου μειώνουν μισθούς και συντάξεις; Όταν σχεδόν κάθε μήνα σου προσθέτουν νέους φόρους, νέα μέτρα για τη δήθεν σωτηρία της χώρας μας; Ποιας χώρας; Ποιου κράτους; Είσαι λοιπόν ελεύθερος να κάνεις τη ζωή σου όπως εσύ τη θέλεις ή όπως σ την επιβάλλουν κάποιοι; Τελικά δεν διαφέρουμε και πολύ, έτσι; Και εσύ τι κάνεις γι αυτό; «Λέγεται πως κανένας δεν γνωρίζει πραγματικά ένα έθνος, μέχρι να βρεθεί μέσα στις φυλακές του» Nelson Mandela (18 Ιουλίου Δεκεμβρίου 2013) Νίκος Κυρανάκος

19 κρατούμενος 19 Νίκος Βαρβατάκος (Μεταφραστής - Μέλος του τμήματος διοίκησης του Κέντρου Επανένταξης Αποφυλακιζομένων ΕΠΑΝΟΔΟΣ) Η λησμονημένη γέφυρα Το σωφρονιστικό προσωπικό ως μοχλός της κοινωνικής επανένταξης των κρατουμένων Εισαγωγή Τον Απρίλιο του 2012 διατυπώθηκε από την Επιτροπή των Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης η Σύσταση (2012)5 προς τα κράτη μέλη με θέμα τον Ευρωπαϊκό Κώδικα Δεοντολογίας για το Σωφρονιστικό Προσωπικό (European Code of Ethics for Prison Staff)¹. Μεταξύ πολλών άλλων, στην ενότητα της εν λόγω Σύστασης με τίτλο Φροντίδα και αρωγή αναφέρεται ότι «Το σωφρονιστικό προσωπικό θα εργάζεται προς την κατεύθυνση της διευκόλυνσης της κοινωνικής επανένταξης των κρατουμένων διά μέσου ενός προγράμματος εποικοδομητικών δραστηριοτήτων, προσωπικής αλληλεπίδρασης και αρωγής» (D,22)². Το νόημα της συγκεκριμένης αυτής πρότασης είναι σαφές: Το σωφρονιστικό προσωπικό θα πρέπει να συμβάλλει (να διευκολύνει) στην κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων και τούτο μπορεί και πρέπει να το επιτύχει όχι μόνο μέσα από εποικοδομητικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στις φυλακές, αλλά και μέσα από την προσωπική του επικοινωνία και διάδραση (αλληλεπίδραση) με τους κρατουμένους. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με το Συμβούλιο της Ευρώπης, η εξατομικευμένη και προσωπική, αμοιβαία σχέση των σωφρονιστικών υπαλλήλων με τους κρατουμένους είναι κάτι που μπορεί (και ενδείκνυται) να συμβάλει στην επιτυχή ενσωμάτωση των δευτέρων, μετά την αποφυλάκισή τους, στο κοινωνικό σύνολο. Η (δυνητική) πραγματικότητα Η πρόβλεψη αυτή του Συμβουλίου της Ευρώπης φαντάζει αυτονόητη, αν σκεφθεί κανείς μια πολύ απλή (αν και παραγνωρισμένη) πραγματικότητα της ζωής στη φυλακή: ότι οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι, ιδιαίτερα δε οι ένστολοι, είναι αυτοί με τους οποίους οι κρατούμενοι συναναστρέφονται περισσότερο, καθ όλη τη διάρκεια της παραμονής τους στη φυλακή. Είναι αυτοί που, συνήθως εργαζόμενοι σε βάρδιες, περνούν μαζί με τους κρατουμένους ημέρες και νύχτες, αργίες και εργάσιμες, πρωτοχρονιές και καθημερινές, χειμώνες και καλοκαίρια 24 ώρες το 24ωρο, 365 ημέρες τον χρόνο. Είναι αυτοί που, περισσότερο από όλους τους άλλους εργαζομένους στις φυλακές, βιώνουν στο «πετσί» τους τις κακές (έως τραγικές) συνθήκες κράτησης των εγκλείστων, καθώς και αυτοί που εκτίθενται περισσότερο στα αρνητικά συμπαρομαρτούντα της στέρησης της ελευθερίας. Εν ολίγοις, οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι (και ιδίως οι ένστολοι, όπως προαναφέρθηκε) είναι αυτοί που ζουν περισσότερο με τους κρατουμένους, με όλα τα θετικά και τα αρνητικά που μπορεί αυτό να συνεπάγεται. Είναι, κατά κάποιον τρόπο, οι εκπρόσωποι της κοινωνίας έναντι των κρατουμένων και, συγχρόνως, αντίστροφα, οι κομιστές ή οι αγγελιαφόροι της πραγματικότητας της εγκάθειρκτης ζωής προς το ευρύτερο, εκτός φυλακής κοινωνικό σύνολο. Η συμβίωση των μελών του σωφρονιστικού προσωπικού με τους κρατουμένους και η συνακόλουθη (θετική ή αρνητική) αλληλεπίδραση μεταξύ τους, αποτελεί μια αναντίλεκτη πραγματικότητα που δεν μπορεί να αλλάξει ούτε καν στον απόηχο των πιο τραγικών στιγμών της. Δεδομένης λοιπόν της υφιστάμενης σχέσης και της ώσμωσης μεταξύ των σωφρονιστικών υπαλλήλων και των εγκλείστων, είναι εύλογο να θεωρήσει κανείς ότι η επίδραση που (στο πλαίσιο της διαρκούς και καθημερινής τους τριβής) ασκούν οι πρώτοι στους δευτέρους μπορεί να αξιοποιηθεί από την Πολιτεία ως ένα μέσο σωφρονισμού, δηλαδή προετοιμασίας των κρατουμένων για τη μελλοντική, ομαλή κοινωνική τους επανένταξη. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσα από τη μεταβίβαση προς τους κρατουμένους θετικών προτύπων συμπεριφοράς και σκέψης³, καθώς επίσης και μέσα από τον υποστηρικτικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει το σωφρονιστικό προσωπικό απέναντι στα διάφορα, υλοποιούμενα εντός των φυλακών, προγράμματα (εκπαιδευτικά, ψυχικής στήριξης, αντιμετώπισης εθισμών κ.λπ.). Προϋποθέσεις Φυσικά, η ενεργή συμμετοχή του προσωπικού στην προετοιμασία των κρατουμένων για την κοινωνική τους επανένταξη είναι εφικτή μόνο υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Η πρώτη και κύρια προϋπόθεση είναι να διαπνέονται τα μέλη του προσωπικού από διάθεση κοινωνικής προσφοράς και από αγάπη, γενικώς, για τους ανθρώπους ή, απλούστερα, να διαπνέονται από ανθρωπιστικό πνεύμα. Μόνο έτσι έχει νόημα η μεταβίβαση θετικών προτύπων συμπεριφοράς και σκέψης προς τους εγκλείστους. Μόνο έτσι, επίσης, είναι εφικτή η παροχή ουσιαστικής (ψυχικής) αρωγής στους κρατουμένους, ώστε να αντεπεξέλθουν στα δεινά του εγκλεισμού και να μην ιδρυματοποιηθούν κατά τη διάρκειά του, διατηρώντας έτσι την ικανότητά τους για κοινωνική επανένταξη. Θα πρέπει μάλιστα να τονιστεί στο σημείο αυτό ότι, πρακτικά, η εν λόγω παροχή αρωγής δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση, αν ληφθεί υπ όψιν το συγκρουσιογόνο και έντονα φορτισμένο κλίμα που παρατηρείται συχνά στη φυλακή, ως αποτέλεσμα της στέρησης της ελευθερίας. Η δεύτερη προϋπόθεση για τον ουσιαστικό ρόλο του προσωπικού στην επανενταξιακή διαδικασία των κρατουμένων είναι η απαιτούμενη, για τον σκοπό αυτό, εκπαίδευσή του. Θα πρέπει να έχει εκπαιδευθεί επαρκώς σε διάφορα θέματα που αφορούν την ψυχική στήριξη, παραδείγματος χάριν στην ενεργητική ακρόαση ή στη διαχείριση πένθους και απώλειας. Θα πρέπει ακόμη να έχει εκπαιδευθεί στην ανάπτυξη επικοινωνιακών δεξιοτήτων και στην αποκλιμάκωση τεταμένων καταστάσεων. Επιπλέον (με δεδομένο τη σημερινή εθνική σύνθεση των εγκλείστων στη χώρα μας) θα πρέπει να γνωρίζει ορισμένα βασικά στοιχεία του πολιτισμού ή του αξιακού συστήματος των κυριότερων αλλοδαπών εθνοτικών ομάδων που κρατούνται στις φυλακές. Επίσης, ενδείκνυται να έχει υπ όψιν του τα ιδιαίτερα, ψυχοκοινωνικά ιδίως, γνωρίσματα των επιμέρους ομάδων του εγκάθειρκτου πληθυσμού, όπως είναι, για παράδειγμα, οι ανήλικοι κρατούμενοι, οι τοξικομανείς, οι έγκλειστες γυναίκες, οι βαρυποινίτες και οι ισοβίτες κρατούμενοι κ.ά. Όλα αυτά θα συμβάλουν όχι μόνο στην επιτυχή επανενσωμάτωση των κρατουμένων στο κοινωνικό σύνολο, αλλά και στην εξομάλυνση της καθημερινής τους διαβίωσης μέσα στη φυλακή. Η άσκηση, επομένως, αυτού του ρόλου από την πλευρά του προσωπικού, είναι κάτι που συμφέρει πρώτα απ όλα το ίδιο το προσωπικό, εφόσον η βελτίωση της καθημερινότητας των κρατουμένων θα έχει ως αποτέλεσμα καλύτερες, ασφαλέστερες και, από ψυχολογικής απόψεως, ανταποδοτικότερες συνθήκες εργασίας για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους. Η στάση της Πολιτείας Και στο σημείο αυτό φθάνουμε σε ένα κρίσιμο «διά ταύτα»: Θέλουν οι συνδεόμενοι με το σωφρονιστικό σύστημα φορείς της Πολιτείας και της κοινωνίας την εποικοδομητική σχέση μεταξύ του σωφρονιστικού προσωπικού και των κρατουμένων; Επιθυμούν πραγματικά τη μεταξύ τους προσωπική αλληλεπίδραση με στόχο τη διευκόλυνση της κοινωνικής επανένταξης των κρατουμένων, όπως προβλέπει το Συμβούλιο της Ευρώπης; Η απάντηση, δυστυχώς, φαίνεται πως είναι αρνητική. Δεν την επιθυμούν, ή απλώς δεν ενδιαφέρονται για το αν υπάρχει, για διάφορους λόγους. Κατ αρχάς, η Πολιτεία έχει δείξει επανειλημμένα την αδιαφορία της για το ίδιο το σωφρονιστικό προσωπικό πόσο μάλλον για τη σχέση του με τους κρατουμένους! Τι να πρωτοσκεφθεί κανείς...; Τη χρόνια υποστελέχωση των φυλακών, η οποία, σε συνδυασμό με τον χρόνιο υπερπληθυσμό των κρατουμένων, υπονομεύει όχι μόνο την εποικοδομητική σχέση μεταξύ των ανθρώπων που ζουν και εργάζονται σε αυτές, αλλά και την ίδια τη δυνατότητα για ύπαρξη σχέσης ανάμεσά τους, καθώς και την ίδια τη σωματική τους ακεραιότητα και ασφάλεια; Την ελλιπέστατη (δίμηνης διάρκειας!) εκπαίδευση των σωφρονιστικών υπαλλήλων - οι οποίοι, παρ όλα αυτά, καλούνται να ασκήσουν ένα από τα πιο περίπλοκα επαγγέλματα, σε ένα από τα πιο προβληματικά εργασιακά περιβάλλοντα; Την ανυπαρξία θεσμοθετημένης ψυχικής στήριξης των μελών του φυλακτικού (ιδίως) προσωπικού τα οποία, παρ όλα αυτά, εκτίθενται κατά την εργασία τους σε πλείστα όσα τραυματικά βιώματα και αγχογόνα ερεθίσματα 4 ; Την απουσία, από την πλευρά των αρμόδιων πολιτειακών οργάνων, οποιασδήποτε δημόσιας ανάδειξης και θετικής προβολής του ρόλου και του έργου των σωφρονιστικών υπαλλήλων 5 ; Τι από όλα αυτά; Η ουσιαστική αυτή αδιαφορία της Πολιτείας για το σωφρονιστικό προσωπικό είναι δυσεξήγητη για έναν επιπλέον λόγο: εξαιτίας των, ήδη υφιστάμενων, πάμπολλων προβλημάτων που αντιμετωπίζει το σωφρονιστικό μας σύστημα προβλήματα που οφείλονται σε διάφορους παράγοντες, όπως είναι η παρούσα οικονομική δυσπραγία, ο υπερσυνωστισμός των εγκλείστων, η έλλειψη υποδομών κ.ο.κ. Για την κατά το δυ- (Συνέχεια στην 20η σελ.)

20 20 κρατούμενος Νίκος Βαρβατάκος (Μεταφραστής - Μέλος του τμήματος διοίκησης του Κέντρου Επανένταξης Αποφυλακιζομένων ΕΠΑΝΟΔΟΣ) Η λησμονημένη γέφυρα Το σωφρονιστικό προσωπικό ως μοχλός της κοινωνικής επανένταξης των κρατουμένων (Συνέχεια απ την 19η σελ.) νατόν αποτελεσματικότερη διαχείριση αυτών των προβλημάτων, θα έπρεπε η Πολιτεία να επενδύσει περισσότερο στον ανθρώπινο παράγοντα, στους εργαζομένους δηλαδή στις φυλακές, θεωρώντας τους ως συμμάχους για την επίλυση των εν λόγω προβλημάτων και όχι ως εργαζομένους-φαντάσματα (σαν να μην υπάρχουν) ή ως έμμισθους αποδιοπομπαίους τράγους οι οποίοι φορτώνονται την ευθύνη όποτε συμβαίνει στις φυλακές κάτι αρνητικό. Η όλη στάση του πολιτειακού κατεστημένου (πλην ορισμένων, ευάριθμων εξαιρέσεων) απέναντι στο σωφρονιστικό προσωπικό είναι απαράδεκτη, όχι μόνο υπό το πρίσμα του ιδεώδους της κοινωνικής επανένταξης των κρατουμένων, αλλά και από την αμιγώς τεχνοκρατική άποψη της διαχείρισης ανθρωπίνων πόρων και της ενδεδειγμένης αξιοποίησης του εργατικού δυναμικού. Η στάση της πανεπιστημιακής και ερευνητικής κοινότητας Σε ό,τι αφορά την πανεπιστημιακή κοινότητα η οποία ασχολείται με τον χώρο των φυλακών, μάλλον δεν ενδιαφέρεται ούτε η ίδια για την εποικοδομητική σχέση μεταξύ σωφρονιστικού προσωπικού και κρατουμένων. Η πικρή αυτή διαπίστωση προκύπτει από μια εξίσου πικρή πραγματικότητα: την έλλειψη (στη χώρα μας) ερευνητικού ενδιαφέροντος για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους. Η έλλειψη αυτή φαίνεται καθαρά από την ελάχιστη παρουσία του σωφρονιστικού προσωπικού στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για τις φυλακές και το σωφρονιστικό σύστημα. Οι αναφορές που γίνονται για τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους στη συναφή, περί φυλακών γραμματεία είναι πενιχρές, ενώ οι συγγραφικές εργασίες που περιστρέφονται αποκλειστικά γύρω από αυτούς είναι (κυριολεκτικά) μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού. Το αξιοπερίεργο τούτο γεγονός γίνεται ακόμη πιο αξιοπερίεργο, αν σκεφθεί κανείς ότι οι εκπρόσωποι της περί φυλακών επιστημονικής βιβλιογραφίας είναι (ως πνευματικοί άνθρωποι, πρώτα απ όλα) φυσικοί υπερασπιστές τόσο της ανθρωπιστικής μεταχείρισης των εγκλείστων, κατά τη διάρκεια της κράτησής τους, όσο και του δικαιώματός τους στην κοινωνική επανένταξη μετά το πέρας της κράτησης αυτής. Αυτά τα δύο στοιχεία όμως (η ανθρωπιστική μεταχείριση των κρατουμένων και η προετοιμασία για την επιτυχή κοινωνική τους αναπροσαρμογή) είναι στοιχεία που διέρχονται και μέσα από το σωφρονιστικό προσωπικό. Πώς γίνεται λοιπόν οι εν λόγω εκπρόσωποι να ενασχολούνται με τους κρατουμένους και την ενδεδειγμένη τους μεταχείριση, και να μην ενασχολούνται με το προσωπικό των φυλακών; Μήπως κατά βάθος δεν ενδιαφέρονται (ή δεν ενδιαφέρονται στον βαθμό που νομίζουν ότι ενδιαφέρονται) για τη διαβίωση των κρατουμένων στις φυλακές...; Παρομοίως, μήπως κατά βάθος δεν πιστεύουν (ή δεν πιστεύουν στον βαθμό που νομίζουν ότι πιστεύουν) στην κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων μετά την αποφυλάκισή τους...; Η στάση του Τύπου και των Μ.Μ.Ε. Όσον αφορά τον Τύπο και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, είναι άκρως αμφίβολο αν θα επιθυμούσαν την, προσανατολιζόμενη στην επανένταξη, επωφελή σχέση μεταξύ σωφρονιστικών υπαλλήλων και κρατουμένων. Άκρως αμφίβολο, αν ληφθεί υπ όψιν η αρνητική (τις περισσότερες φορές) εικόνα που προβάλλουν για το σωφρονιστικό προσωπικό. Άκρως αμφίβολο επίσης, δεδομένου ότι η εν λόγω σχέση δεν είναι συμβατή με τα στερεότυπα που καλλιεργεί για τη φυλακή η κοινωνία του θεάματος. Η υγιής αυτή σχέση μεταξύ σωφρονιστικών υπαλλήλων και κρατουμένων προϋποθέτει ανάμεσά τους ένα κλίμα ειρήνης και στοιχειώδους, εκατέρωθεν, εμπιστοσύνης. Προϋποθέτει επίσης, μεταξύ άλλων, μια διαρκή ατμόσφαιρα μη πόλωσης, την αποφόρτιση των εντάσεων που απορρέουν από τη στέρηση της ελευθερίας, καθώς και την επίτευξη ενός περιβάλλοντος ασφάλειας και ανεκτής διαβίωσης για όλους. Όλα αυτά δεν συμβιβάζονται με τη στερεοτυπική εικόνα της φυλακής ως θηριοτροφείου, ως μιας αρένας όπου δεσπόζει η βία, η αυθαιρεσία και η διαφθορά, ούτε με τη (δεσπόζουσα στις περισσότερες κινηματογραφικές ταινίες που περιστρέφονται γύρω από τη φυλακή) εικόνα του σωφρονιστικού υπαλλήλου ως βασανιστή ή διεφθαρμένου. Όσο λοιπόν η κουλτούρα της κοινωνίας του θεάματος (η παραγωγή αδρεναλίνης, η δημιουργία εντυπωσιασμού, η «ασπρόμαυρη» οπτική χωρίς ενδιάμεσες αποχρώσεις κ.λπ.) επηρεάζει και κατευθύνει τα Μέσα Ενημέρωσης (κάτι που δυστυχώς ισχύει, τουλάχιστον για τη συντριπτική πλειοψηφία τους) είναι βέβαιο πως η εποικοδομητική σχέση μεταξύ των σωφρονιστικών υπαλλήλων και των εγκλείστων δεν πρόκειται να τύχει υποστήριξης ούτε από αυτή τη, συνδεόμενη με το σωφρονιστικό σύστημα, κοινωνική συνιστώσα. Το ευρύτερο πλαίσιο Παρατηρεί κανείς, επομένως, ότι το καθεστώς που επικρατεί στις φυλακές, καθώς και το ευρύτερο πολιτειακό και ιδεολογικό κλίμα που το πλαισιώνει, είναι δυσμενές για την ανάπτυξη (και την αξιοποίηση) αυτής της εποικοδομητικής, και με επανενταξιακή στόχευση, σχέσης μεταξύ σωφρονιστικού προσωπικού και κρατουμένων. Το ερώτημα, λοιπόν, που προκύπτει αβίαστα είναι το εξής: Είναι η επίτευξη αυτής της σχέσης ανέφικτη; Μήπως αποτελεί άλλο ένα απραγματοποίητο ιδεώδες της εν γένει θεωρίας του σωφρονισμού, ανάλογο με το ιδεώδες της κοινωνικής αποκατάστασης (ή επανένταξης) των κρατουμένων; Η απάντηση είναι όχι. Δεν αποτελεί ένα εκ φύσεως απραγματοποίητο ιδεώδες. Το ζήτημα φαίνεται απλό, τουλάχιστον ως προς τη διατύπωσή του: η σχέση μεταξύ σωφρονιστικού προσωπικού και εγκλείστων αποτελεί τη μεθόριο, το σημείο επαφής ανάμεσα στην Πολιτεία/κοινωνία και στους κρατουμένους, που αποτελούν τη βάση και τον λόγο ύπαρξης της φυλακής ως θεσμού. Η σχέση, επομένως, ανάμεσά τους αποτελεί άμεση αντανάκλαση του τρόπου με τον οποίο (επιλέγει να) συνδέεται η Πολιτεία/κοινωνία με τους «Άλλους», τους διαφορετικούς των οποίων οι χαρακτηριστικότεροι εκπρόσωποι (ως οι πλέον «διαφορετικοί») είναι οι έγκλειστοι. Αν η Πολιτεία/κοινωνία θεωρεί τους «Άλλους» ως κομμάτι της, ως ένα οργανικό της τμήμα από το οποίο περιμένει και η ίδια σε κάτι να ωφεληθεί, τότε είναι λογικό να το αντιμετωπίζει ανάλογα, με την ίδια φροντίδα που θα έδειχνε και σε κάθε άλλο της τμήμα. Στην περίπτωση αυτή, εν προκειμένω, θα μεταχειριζόταν τις φυλακές ως επωαστήρια μιας νέας ζωής και τους εγκλείστους ως άτομα που απομακρύνθηκαν μεν προσωρινά από το κοινωνικό σύνολο, αλλά συνεχίζουν να αποτελούν λειτουργικά μέλη του τα οποία μάλιστα (εν όψει της μελλοντικής τους επανόδου στους κόλπους της κοινωνίας) διατηρούν κάθε δικαίωμα και κάθε δυνατότητα να «εξοπλίζονται» με τις δεξιότητες που τους είναι αναγκαίες για την εν λόγω κοινωνική τους επάνοδο. Μια τέτοια λοιπόν μεταχείριση των εγκλείστων εκ μέρους της Πολιτείας/κοινωνίας θα μετέτρεπε και τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους σε αιχμή του δόρατος των προσπαθειών της για την όσο το δυνατόν πιο εποικοδομητική «επώαση» (προετοιμασία) των κρατουμένων, εν όψει της μελλοντικής τους επιστροφής στο κοινωνικό σύνολο. Γιατί; Διότι, απλούστατα, οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι είναι οι κύριοι εκπρόσωποι της Πολιτείας/κοινωνίας έναντι των κρατουμένων. Αντίστροφα τώρα, αν η Πολιτεία/κοινωνία θεωρεί τους εγκλείστους ως κοινωνικά νεκρούς, ως ένα μέλος του κοινωνικού σώματος που πάσχει από γάγγραινα και πρέπει να «ζει» αποκομμένο, τότε είναι αναμενόμενο να μην ενδιαφέρεται σοβαρά γι αυτούς, ούτε να περιμένει τίποτα ωφέλιμο από αυτούς, ούτε και να ασχολείται με τα εφόδια που θα έχουν μετά τη «νεκρανάσταση» (αποφυλάκισή) τους. Το πολύπολύ να αποτελούν όλοι αυτοί οι «νεκροζώντανοι» πρώτη ύλη για ιστορίες-θρίλερ (με αιμοδιψή βαμπίρ, ζόμπι, βρυκόλακες κ.λπ.), ένα όργανο στην υπηρεσία της κοινωνίας του θεάματος στην προσπάθειά της να ανεβάζει την αδρεναλίνη του «φιλοθεάμονος» κοινού της. Στην περίπτωση αυτή, οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι είναι επόμενο να αντιμετωπίζονται ως απλοί φύλακες του «κοινωνικού νεκροταφείου» όπου εργάζονται, και τίποτα παραπάνω. Το πολύ-πολύ να αποτελούν πηγή «πληροφόρησης» για τις ιστορίες φρίκης και ανατριχίλας που βιώνουν εκεί, ώστε να ικανοποιείται η νοσηρή περιέργεια των εκάστοτε ακροατών τους. Με άλλα λόγια, η (μη) θεώρηση του σωφρονιστικού προσωπικού ως μοχλού για την κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων, καθώς και η (μη) αξιοποίησή του προς αυτήν την κατεύθυνση, συνδέεται άμεσα με την επίδραση που ασκεί (ή δεν ασκεί) το αναμορφωτικό ιδεώδες σε μια κοινωνία, μια δεδομένη εποχή. Με πιο απλά λόγια, συνδέεται με το κατά πόσο μια κοινωνία επιθυμεί πραγματικά να επανεντάξει στους κόλπους της τους κρατουμένους τουλάχιστον, εκείνους που επιθυμούν κάτι τέτοιο. Πρόκειται για ένα περίπλοκο ζήτημα, του οποίου το υπόβαθρο δεν είναι θεσμικό ή νομικό, αλλά πρωτίστως πολιτισμικό, ένα ζήτημα που απαιτεί για (Συνέχεια στην 21η σελ.)