Γενικό Λύκειο Φαλάνης. Ερευνητικές Εργασίες (project) Το Παιχνίδι. Τάξη/Τμήμα Α 2 Σχολικό Έτος Έξάμηνο 2 ο. Έποπτεία:

Transcript

1

2 Γενικό Λύκειο Φαλάνης Ερευνητικές Εργασίες (project) Το Παιχνίδι Τάξη/Τμήμα Α 2 Σχολικό Έτος Έξάμηνο 2 ο Έποπτεία: Καρατζικάκης Μανώλης Ρούσσας Γιώργος Φαλάνη 2013

3

4 Ερευνητικές Εργασίες (project) Τεχνολογία των Αρχαίων Έλλήνων Τάξη/Τμήμα Α 2 Σχολικό Έτος Έξάμηνο 2 ο mail@lyk-falan.lsr.sch.gr

5

6 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Μια ερευνητική εργασία που υλοποιείται στα πλαίσια του σχολικού προγράμματος, δίνει τη δυνατότητα στον μαθητή να ανακαλύψει τη γνώση με νέους τρόπους, να λειτουργήσει μέσα στην τάξη με ομαδικότητα και να επικοινωνήσει με τους συμμαθητές του για την επίτευξη των στόχων του, αλλά και να αποκτήσει επιστημονική εμβάθυνση στα θέματα με τα οποία ασχολείται. Βασικός στόχος και επιδίωξή μας είναι να ενεργοποιήσουμε τη σκέψη και τη δημιουργικότητά μας, να ασκηθούμε με έναν νέο τρόπο σκέψης με τη δημιουργία αυθεντικών εργασιών, να αναπτύξουμε το στοχασμό και την κριτική σκέψη, να προαγάγουμε τα αισθήματα της συλλογικότητας και της συνεργασίας που θα αναπτυχθούν κατά τη διάρκεια δημιουργίας των εργασιών, να δημιουργήσουμε διαύλους επικοινωνίας του σχολείου με την τοπική κοινωνία, να εξετάσουμε θέματα από διάφορες οπτικές γωνίες και να ενθαρρυνθούμε ώστε να ασχοληθούμε με καινοτόμες δράσεις που θα διατυπώσουμε μέσω των εργασιών μας. Θέματα αντλούμε από διάφορους χώρους ενδιαφέροντος όπως: α. «Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Έπιστήμες», β. «Τέχνη και Πολιτισμός», γ. «Μαθηματικά, Φυσικές Έπιστήμες και Τεχνολογία» και δ. «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη». Σημαντικό είναι να γίνει κατανοητό πως ο συνδυασμός πολλών θεματικών κύκλων, όχι μόνο είναι επιτρεπτός αλλά και αναγκαίος, αφού είναι δύσκολο να εντοπίσουμε αντικείμενο ενδιαφέροντος που να περιορίζεται μόνο σε ένα χώρο. Μέσα στις υποχρεώσεις μας είναι να προτείνουμε υποθέματα για την ερευνητική εργασία που επιλέξαμε και να ασχοληθούμε με αυτά, να κρατάμε έντυπο ή ηλεκτρονικό ημερολόγιο με τις επιμέρους εργασίες που κάνουμε σε κάθε μάθημα. Να συνθέσουμε ένα τέχνημα (κατασκευή, ιστοσελίδα, βίντεο, αφίσα, φυλλάδιο κ.λ.π) Με το τέλος της ερευνητικής εργασίας και για να ενοποιηθεί η εργασία ως μια και ενιαία πρέπει να την παρουσιάσουμε δημόσια, να παράγουμε την έντυπη μορφή της εργασίας και να την τυπώσουμε αλλά και να αναρτήσουμε την εργασία στο διαδίκτυο. Για την πραγματοποίηση της Έρευνητικής εργασίας χρησιμοποιήσαμε κυρίως το διαδίκτυο, αλλά και βιβλία που έχουν συγγραφεί τα τελευταία χρόνια καλύπτοντας ένα μεγάλο κενό στο χώρο της Αρχαίας Έλληνικής Τεχνολογίας. i

7 Η ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Οι μαθητές του Α 2 του Γενικού Λυκείου Φαλάνης που συμμετείχαν στην ανάπτυξη της Ερευνητικής Εργασίας (με τη μέθοδο Project) κατά το Β εξάμηνο του Σχολικού Έτους ήταν: Μπαγιάρα Θεοδώρα Μπακαλάκη Αγλαΐα Μπέλλου Αγγελική Μπιτσάκου Ουέντι Μπουλούση Μαρία Μπούτλα Μαρίνα Ντανίκα Βασιλική Ντελή Ευανθία Ουγιάρος Γεώργιος Πέτσι Μπλεόνα Σπαθή Όλγα Στεφανής Σταύρος-Παναγιώτης Τολιόπουλος Θεόδωρος Τρευλάκη Ελένη Τσάραϊ Ρενάτο Τσιάκαλος Χρήστος Τσιλιμαντός Ηλίας Φραγκογούλας Θωμάς Χλωρός Δημήτριος Χρηστίδη Κλειώ Χύμας Πέτρος Χώτος Ιωάννης-Ραφαήλ ii Οι μαθητές συνεργάστηκαν σε έξι ομάδες 2 έως 4 ατόμων και ετοίμασαν τις εργασίες που ακολουθούν τόσο κατά τη διάρκεια των μαθημάτων στην τάξη, όσο και στο σπίτι τους. Μεγάλο μέρος της έρευνάς τους έγινε στο Διαδίκτυο, γεγονός που καθιστά το τελευταίο σημαντικό εργαλείο εκπαίδευσης.

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μέρος Α Τεχνολογία και Οικονομική Ανάπτυξη της Αρχαίας Έλλάδας... 3 Μέρος Β (Αρχιμήδης και Ήρωνας) Οι Έφευρέσεις του Αρχιμήδη... 7 Οι πολεμικές μηχανές του Αρχιμήδη... 7 Ή εφεύρεση του ατμοπυροβόλου... 8 Κοχλίας του Αρχιμήδη Οι μηχανισμοί του Ήρωνα Ή εφεύρεση του οδόμετρου Οδόμετρο του Ήρωνος Ή ανακάλυψη της ατμομηχανής Κινητό αυτόματο Ήρωνος Ανυψωτική μηχανή Διόπτρα Ήρωνος Μέρος Γ (Τομείς Δραστηριότητας της Τεχνολογίας των Αρχαίων Έλλήνων) ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Αντλία Κτησιβίου Ανυψωτικός μηχανισμός νερού Υδραυλικό ωρολόγιο τύπου κλεψύδρας Ο υπολογιστής των Αντικυθήρων Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας Ήλιακό ρολόι Φιλίππων Βυζαντινό ρολόι και ημερολόγιο Βυζαντινός αστρολάβος Υδραυλικό ρολόι Κτησίβιου ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Αγνωστη πολεμική τεχνολογία Τάλως Οπτικός τηλέγραφος του Πολύβιου Καταπέλτης Πολιορκητικός Κριός Σάρισα Σφενδόνη Τόξο Ακόντιο Ξίφος Δόρυ Κνημίδες iii

9 ΙΠΤΑΜΕΝΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ-ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ Ή ιπτάμενη μηχανή του Αρχύτα Ή Ναυπηγική στην Αρχαία Έλλάδα Τα είδη των πλοίων στην Αρχαία Έλλάδα Συρακούσια, το μεγαλύτερο πλοίο της αρχαιότητας Τριήρης, το πολεμικό καράβι της ναυμαχίας της Σαλαμίνας ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ-ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Έγκατάσταση υγιεινής στον προϊστορικό οικισμό του Ακρωτηρίου Θήρας Τα αποστραγγιστικά έργα της Κωπαΐδας Το ευπαλίνειο υδραγωγείο της Σάμου Μεγαλιθικά κτίσματα Το Κυκλώπειο Δρακόσπιτο της Οχης Κολοσσαίοι κίονες στα λατομεία της Έύβοιας Σκυρόδεμα (τσιμέντο) του 1000 π.χ Πυραμίδες Πυραμίδα του Έλληνικού Πυραμίδα του Λιγουριού Πυραμίδα στον Ν.Χανίων Κλιμακωτή πυραμίδα Θήβας-Αμφειον Βραχοπυραμίδα του Ταΰγετου Μεταλλευτικό πλυντήριο τύπου Ι ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ Στάδια χύτευσης μπρούτζινου αγάλματος με τη μέθοδο του χαμένου κεριού Αρχαία χειρουργική επέμβαση Ομηρος και αναφορά στο DNA Τα Μαθηματικά των Μινωιτών Ο πάπυρος Rhing Ή ανακάλυψη του σχήματος και η μέτρηση του μήκους του μεσημβρινού της γης Οι Σπαρτιάτες, η σκυτάλη και η αρχαία Κρυπτογραφία Αρχαίες ελληνικές τηλεπικοινωνίες Ή βιβλιοθήκη και το μουσείο της Αλεξάνδρειας ΑΥΤΟΜΑΤΙΣΜΟΙ Έλεγχος στάθμης υγρού Φίλωνος Αυτόματες πύλες ναού Κινητό αυτόματο Ήρωνος Τα αυτόματα αγάλματα του Φίλωνα του Βυζάντιου iv

10 Μέρος Δ (Ο ναός της Αρτέμιδος) Έισαγωγή Τοπογραφικά στοιχεία Ιστορικά στοιχεία Αρχαϊκή περίοδος Έλληνιστική περίοδος Ανασκαφές Αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού Θρησκεία - Λατρεία ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ v

11

12 μέρος Α ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

13

14 Ή συνεισφορά των αρχαίων Έλλήνων στην ανάπτυξη ιδεών, στο θέατρο, στη φιλοσοφία, στον πολιτισμό, αλλά και στην οικονομική σκέψη είναι αδιαμφισβήτητη. Ακόμη και σήμερα μας εκπλήσσει η πρωτοπορία και η διορατικότητα της σκέψης των προγόνων μας. Ή ενασχόληση των αρχαίων Έλλήνων με τα οικονομικά θέματα παρουσιάζεται κυρίως κατά τη διάρκεια της Κλασικής Περιόδου με τις πρωτοποριακές οικονομικές ιδέες του Ξενοφώντα ( π.χ.), του Πλάτωνα ( π.χ.) και του Αριστοτέλη ( π.χ.), που σύμφωνα με κορυφαίους επιστήμονες, αποτέλεσαν πρόδρομο της μικροοικονομικής, της μακροοικονομικής και της νομισματικής πολιτικής. Πρώτος ο Σωκράτης συνέλαβε την ιδέα ότι τα οικονομικά αποτελούν επιστήμη -αυτό καταγράφηκε από τον Ξενοφώντα, ο οποίος ήταν και ο πρώτος συγγραφέας που χρησιμοποίησε σε σύγγραμμά του τον τίτλο «Οικονομικός», αναφερόμενος στη σωστή διαχείριση του οίκου. Ο Αριστοτέλης στο έργο του κάνει αναφορά στο χρήμα, υιοθετώντας την αρχή ότι ένα αγαθό έχει ρόλο χρήματος λόγω της γενικής αποδοχής του ως μέσο συναλλαγών, η οποία επιβεβαιώνεται με την έκδοση νομισμάτων από τις κρατικές αρχές και όχι λόγω της πραγματικής του αξίας, και ο Πλάτωνας υποστήριζε ότι η πραγματική αξία του χρήματος είναι ανεξάρτητη της αγοραίας αξίας του. Οι αρχαίοι Αθηναίοι ενσωμάτωσαν τη δικαιοσύνη στην οικονομική τους συμπεριφορά επιδιώκοντας να μεγιστοποιήσουν τα οφέλη της κοινωνικής ζωής για όλους τους πολίτες. Ήδη από την εποχή του Σόλωνα ( π.χ.) οι Αθηναίοι είχαν εισάγει ένα σύστημα συμμετοχής των πολιτών στις δημόσιες δαπάνες σύμφωνα με τη φοροδοτική τους ικανότητα, δίνοντας παράλληλα και κοινωνικά κίνητρα για την εθελοντική ανάληψη υψηλότερης συμμετοχής στις δαπάνες από τους πλουσίους. Φαίνεται λοιπόν ότι οι Αθηναίοι είχαν θέσει τις βάσεις για την αντιμετώπιση και τη μείωση των οικονομικών ανισοτήτων. Ο Αριστοτέλης αναφερόμενος στην έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης διατυπώνει ότι «αδικία σημαίνει το να παίρνει κάποιος περισσότερα απ όσα θα έπρεπε από τα αγαθά και λιγότερα από τα κακά» («Ήθικά Νικομάχεια», 1134a 30)1. Θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε ότι η ιστορία των Αμοιβαίων Κεφαλαίων ανάγεται στην αρχαιότητα. Μετά από τη νικηφόρα για τους Έλληνες έκβαση των Περσικών Πολέμων, ιδρύθηκε η Α' Αθηναϊκή Συμμαχία ή Συμμαχία της Δήλου (478 π.χ.) με τη συγκέντρωση μιας κοινής περιουσίας, με βασικό σκοπό την προστασία των πόλεων που συμμετείχαν στη συμμαχία από μελλοντικές επιθέσεις. Για το λόγο αυτό τα πρώτα Αμοιβαία Κεφάλαια στην Έλλάδα είχαν ονομασία από την αρχαιότητα όπως Έρμής (Έμπορική, 1972), Δήλος (Έθνική, 1973) και Δελφοί (Κτηματική, 1975). Έδρα της Συμμαχίας ήταν η ιερή νήσος Δήλος, όπου βρισκόταν το συμμαχικό ταμείο μέχρι το 454 π.χ., οπότε το κοινό ταμείο μεταφέρθηκε τελικά στην Αθήνα από τον Περικλή, μετατρέποντας ουσιαστικά τη Συμμαχία σε Αθηναϊκή Ήγεμονία. Θεωρείται δε ότι το συμμαχικό ταμείο αποτέλεσε το οικονομικό υπόβαθρο του «χρυσού αιώνα». O 5ος αιώνας π.χ. χαρακτηρίζεται και ως ο «χρυσός αιώνας του Περικλή», με βασικούς στόχους της διακυβέρνησής του την ενίσχυση της αθηναϊκής δημοκρατίας και κυριαρχίας, αλλά και τη δόξα της πόλης. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Περικλή σημειώθηκε τεράστια πρόοδος στη διακυβέρνηση, στη φιλοσοφία, στις τέχνες, αλλά και στην ανάδειξη της δημοκρατίας, με την Αθήνα να γίνεται 3

15 σπουδαίο εμπορικό κέντρο. Φαίνεται λοιπόν ότι ο Περικλής έκανε πράξη το ρητό που συνήθιζε να λέει στους Αθηναίους «οι καιροί ου μενετοί» (οι ευκαιρίες δεν περιμένουν), όπως έχει καταγράψει ο ιστορικός Θουκυδίδης. Αυτήν την περίοδο η Αθήνα κυριαρχεί στον ελληνικό κόσμο, πνευματικά, στρατιωτικά, πολιτικά αλλά και οικονομικά. Οι πόροι χρηματοδότησης αυτής της ανάπτυξης προέρχονταν από φόρους, κυρίως των πιο πλούσιων και από την εκμετάλλευση των μεταλλείων του Λαυρίου, όπου η παραγωγή χρυσού και άλλων πολύτιμων μετάλλων ήταν συνεχής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πρώτη δραστηριοποίηση των τραπεζών στην αρχαία Έλλάδα εντοπίζεται τον 6ο αι. π.χ.. Ή ύπαρξη πλήθους ανόμοιων νομισμάτων έκανε επιτακτική την ύπαρξη των αργυραμοιβών, ατόμων που αναλάμβαναν να ανταλλάξουν τα διάφορα νομίσματα, να ελέγξουν την ποιότητά τους κ.λπ. Την ίδια περίοδο ιδιώτες συνήθιζαν να καταθέτουν χρήματα στα αρχαία ελληνικά ιερά προς φύλαξη, π.χ. στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς και στη Δήλο. Ή κατάθεση των χρημάτων σε ιερά παρείχε μεν φύλαξη αλλά περιορίστηκε με το πέρασμα των χρόνων από την παρουσία ιδιωτών «τραπεζιτών» που προσέφεραν τόκο. Οι Τράπεζες της αρχαίας Αθήνας, αν και δεν λειτουργούσαν με τη σημερινή τους μορφή, θεωρούνται πρόδρομοι των σημερινών τραπεζών και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ζωή. Έτσι, οι τραπεζίτες κατά τον 5ο αιώνα π.χ. αντικατέστησαν τους αργυραμοιβούς, ενώ παράλληλα δέχονταν ιδιωτικές και δημόσιες καταθέσεις, παραχωρούσαν δάνεια, διαχειρίζονταν περιουσίες, έδιναν εντολές πληρωμής προς τρίτους κ.λπ., θέτοντας τις βάσεις του σύγχρονου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Ακόμη και οι ρίζες των παραγώγων προϊόντων εντοπίζονται στην εποχή του Θαλή του Μιλήσιου. Σύμφωνα με αναφορές του Αριστοτέλη (Πολιτικά, Ι,11, 1259α 10), ο Θαλής ο Μιλήσιος ( π.χ.) χρησιμοποιώντας τις γνώσεις του στην αστρολογία για να προβλέψει τις χρονιές που θα είχαν αυξημένη σοδειά τα ελαιόδεντρα, πλήρωνε προκαταβολή στα ελαιοτριβεία της Χίου και της Μιλήτου για να εξασφαλίσει το αποκλειστικό δικαίωμα χρήσης των ελαιοτριβείων την περίοδο της συγκομιδής. Σε περίπτωση που επαληθεύονταν οι προβλέψεις του, πωλούσε αυτά τα δικαιώματα σε άλλους παραγωγούς ακριβότερα λόγω της αυξημένης ζήτησης και απεκόμιζε σημαντικά κέρδη. 4

16 μέρος Β ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ ΚΑΙ ΗΡΩΝΑΣ

17

18 ΟΙ ΕΦΕΥΡΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗΔΗ (287 ~ 212 π.χ.) Ο Αρχιμήδης, ο μεγαλύτερος μαθηματικός του αρχαίου Έλληνικού χώρου και μία από τις μεγαλύτερες μαθηματικές ευφυΐες της Έυρώπης, γεννήθηκε, έζησε και πέθανε στις Συρακούσες, την μεγάλη Έλληνική αποικία της Σικελίας. Πατέρας του ήταν ο αστρονόμος Φειδίας, που είχε δεσμούς φιλίας με το βασιλικό γένος των Συρακουσών. Ο Αρχιμήδης ταξίδεψε στην Αίγυπτο και ήρθε σε επαφή με τους διαδόχους του Έυκλείδη, τους Έρατοσθένη και Δοσίθεο, ενώ ήταν φίλος και συμμαθητής του Κόνωνα του Σάμιου. Το έργο του υπήρξε τεράστιο, τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά και η ερευνητική ματιά του κάλυψε πολλούς τομείς: γεωμετρία, κατοπτρική, υδραυλική, μηχανική, αρχιτεκτονική. Συνέδεσε το όνομά του με την γένεση της μηχανικής στην αρχαία Έλλάδα και με την λύση περίφημων μαθηματικών προβλημάτων, καθώς και με τις αμυντικές εφευρέσεις του που χρησιμοποιήθηκαν όταν οι Ρωμαίοι πολιορκούσαν την πατρίδα του τις Συρακούσες. Το έργο του μεγάλου μαθηματικού, μηχανικού και εφευρέτη Αρχιμήδη του Συρακούσιου ( π.x.), είναι τεράστιο: εργασίες πάνω στα Μαθηματικά και την Γεωμετρία, εφαρμογή των Μαθηματικών στην Μηχανική και στην Αστρονομία, καθορισμός του κέντρου βάρους και πλήθος εφευρέσεων. Στον χώρο της εφαρμοσμένης μηχανικής ο Αρχιμήδης επινόησε ιδιοφυείς μηχανές κάθε είδους. Έφηύρε τον Ρωμαϊκό ζυγό (καντάρι), το τρίσπαστο (ανυψωτική τριπλή τροχαλία) και τον ατέρμονα κοχλία έλιξ του Αρχιμήδους, μηχανή άντλησης νερού από ποταμούς και φρέατα (η οποία χρησιμοποιείται ακόμα και στις μέρες μας σε περιοχές της Β. Αφρικής). Για την μέτρηση του χρόνου κατασκεύασε ένα υδραυλικό ρολόι το οποίο υπολόγιζε με μεγάλη ακρίβεια τις ώρες (και ειδοποιούσε για την αλλαγή της ώρας). Μεγάλη φήμη απέκτησαν και οι πολεμικές μηχανές του Αρχιμήδη: αρχιτρόνιτο (πυροβόλο ατμού το οποίο πολλούς αιώνες αργότερα «επανα-ανακάλυψε» και ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι), καταπέλτες, αρπάγες (ένας μηχανισμός ο οποίος ανύψωνε και αναποδογύριζε τα εχθρικά πλοία) και κάτοπτρα για την καύση των Ρωμαϊκών εχθρικών πλοίων (με παραβολικά κάτοπτρα όπως αποδείχτηκε από τα πειράματα του μηχανικού Ι. Σακκά ο οποίος το 1973 απόδειξε τον τρόπο με τον οποίο ο Αρχιμήδης έκαψε τον Ρωμαϊκό στόλο). Μαζί με τις Συρακούσες έπεσε και ο μεγάλος επιστήμονας. Σύμφωνα με την παράδοση, όταν η πόλη -παρά την ηρωική αντίσταση των ελλήνων- κατελήφθη με προδοσία, ένας ρωμαίος στρατιώτης σκότωσε τον Έλληνα επιστήμονα, ενώ αυτός ήταν προσηλωμένος σε κάποιο γεωμετρικό πρόβλημα. ΜΉ ΜΟΥ ΤΟΥΣ ΚΥΚΛΟΥΣ ΤΑΡΑΤΤΈ πρόλαβε να του απαντήσει ο Έλληνας επιστήμονας. Ο Αρχιμήδης επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ευρωπαϊκή επιστημονική σκέψη, καθώς και τους Αραβες επιστήμονες, οι οποίοι αντέγραψαν όλα τα έργα του στα αραβικά, γλώσσα στην οποία διασώθηκαν αρκετά, αφού τα πρωτότυπα είχαν χαθεί. Οι πολεμικές μηχανές του Αρχιμήδη Ή αρχαία Έλλάδα είναι η χώρα στην οποία γεννήθηκαν όλες οι επιστήμες. Έίναι η κοιτίδα των Μαθηματικών, της Φυσικής, της Μηχανικής, της Αστρονομίας, της Ιατρικής και όλων γενικά των θεωρητικών και θετικών επιστημών. Ανάμεσα στα ονόματα που ανέδειξαν την επιστήμη στην αρχαία Έλλάδα είναι αυτό του Αρχιμήδη, του μεγαλοφυούς μαθηματικού, φυσικού και μηχανικού από τις Συρακούσες, που έζησε μεταξύ των ετών π.χ. Ανάμεσα στα επιτεύγματα του Αρχιμήδη που αναγνωρίζονται ως σήμερα, είναι η εξήγηση του φαινομένου της άνωσης που και σήμερα είναι γνωστή ως αρχή του Αρχιμήδη. Ακόμα ανακάλυψε και έκανε χρήση των μοχλών όλων των τύπων, για την κατασκευή εργαλείων με τεράστια μεταφορική δύναμη. Έπιπλέον ανακάλυψε ένα είδος τροχαλίας, την ελικοειδή αντλία, διάφορα αστρονομικά όργανα κ.α. Οταν οι Ρωμαίοι πολιορκούσαν τις Συρακούσες, ο Αρχιμήδης διέθεσε τις γνώσεις του για να κατασκευαστούν όπλα με τα οποία υπεράσπισε την πατρίδα του. Τα όπλα αυτά ήταν τόσο φοβερά, που ακόμα και σήμερα προκαλούν τον θαυμασμό. Στα όπλα αυτά θα αναφερθούμε πιο κάτω: Α) Οι γιγαντιαίοι γερανοί: Ήταν μεγάλα μηχανήματα που από το τείχος των Συρακουσών, εκτόξευαν σιδερένιες αρπάγες που γάζωναν τα ρωμαϊκά καράβια τα έβγαζαν έξω από το νερό και μετά τα άφηναν να συντριβούν πέφτοντας από ψηλά πάνω στα βράχια. (βλέπε πρώτο σχέδιο) Β) Καταπέλτες: Ο Αρχιμήδης κατασκεύασε 7

19 8 τεράστιους καταπέλτες που βομβάρδιζαν τα ρωμαϊκά πλοία από μεγάλη απόσταση και τα εμπόδιζαν να πλησιάσουν στην πόλη. Οι καταπέλτες εκτόξευαν βράχους βάρους 10 ταλάντων (360 κιλών), σε απόσταση ενός σταδίου (164 μέτρων). Οποιο καράβι δεχόταν ένα τέτοιο βλήμα βυθιζόταν. Γ) Εκτοξευτές βελών: Έίχαν την δυνατότητα να εκτοξεύουν γιγαντιαία βέλη μήκους 6 μέτρων και βάρους εκατοντάδων κιλών. Ένα τέτοιο βέλος, με την μεγάλη σιδερένια αιχμή του, μπορούσε κυριολεκτικά να διατρήσει και να θέσει εκτός μάχης ένα καράβι. Δ) Τα καυστικά κάτοπτρα: Αποτελεί το πιο γνωστό από τα όπλα που κατασκεύασε ο Αρχιμήδης. Ο Συρακούσιος σοφός έστησε πάνω στα τείχη της πόλης συστοιχίες 6 7 μεγάλων κοίλων κατόπτρων τα οποία εστίαζαν το ηλιακό φως πάνω στα ρωμαϊκά καράβια και τα έκαιαν. Ή πυρπόληση των καραβιών με αυτόν τον πρωτότυπο τρόπο τρομοκρατούσε τους Ρωμαίους στρατιώτες. Ο ιστορικός Ανθέμιος (6 ος αιώνας μ. Χ.) αναφέρει ότι τα κάτοπτρα είχαν εξαγωνικό σχήμα, ήταν χάλκινα με στιλβωμένες επιφάνειες για να αυξάνεται η ικανότητα τους να αντανακλούν το φώς. Χαρακτηριστικά ο Πλούταρχος αναφέρει ότι πολλές φορές οι Ρωμαίοι στρατιώτες, τόσο του πεζικού, όσο και τα πλοία, τράπηκαν σε φυγή όταν διέκριναν επί των τειχών τα φοβερά όπλα του Αρχιμήδη. Το 1973, ο ερευνητής Ι. Σακκάς τοποθέτησε στον ναύσταθμο Σαλαμίνας 70 επιχαλκωμένα κοίλα κάτοπτρα. Με αυτά κατόρθωσε να εστιάσει το ηλιακό φως σε μια βάρκα, που βρισκόταν σε απόσταση 70 μέτρων. Ή βάρκα πήρε φωτιά. Το πείραμα του πιο πάνω ερευνητή απόδειξε ότι οι μαρτυρίες των αρχαίων ιστορικών για το κατόρθωμα του Αρχιμήδη ήταν αληθινό. Το πείραμα, καθώς και αναπαράσταση της καύσης ενός πλοίου, βρίσκεται στο δεύτερο σχέδιο. Για 8 ολόκληρους μήνες οι Συρακούσιοι στηριγμένοι στην ιδιοφυία του Αρχιμήδη κατόρθωναν να αποκρούουν τις επιθέσεις του Ρωμαίου στρατηγού Μάρκελου. Μόνο με προδοσία κατόρθωσε ο τελευταίος να μπεί μέσα στην πόλη και να την καταλάβει. Αμέσως μετά, έδωσε εντολή να συλλάβουν ζωντανό τον Έλληνα σοφό. Ασφαλώς θα ήθελαν να χρησιμοποιήσουν τις γνώσεις του για την κατασκευή όπλων για τον ρωμαϊκό στρατό. Ένας ρωμαίος στρατιώτης μπήκε στο σπίτι του σοφού Έλληνα, που απορροφημένος με σχέδια και μαθηματικούς υπολογισμούς δεν αντιλήφθηκε τι συνέβαινε και είπε στον στρατιώτη να μην τον ενοχλήσει. Ο αγροίκος στρατιώτης, που σίγουρα δεν είχε καταλάβει ποιον είχε μπροστά του, τράβηξε το σπαθί και σκότωσε τον σοφό Συρακούσιο... Πολεμικός γερανός του Αρχιμήδη με τον οποίο βύθιζε τα καράβια των εχθρών Τα καυστικά κάτοπτρα του Αρχιμήδη, οι τρομεροί φακοί με τους οποίους έκαιγε τα ρωμαϊκά πλοία Η εφεύρεση του ατμοπυροβόλου από τον Αρχιμήδη Ή εικόνα που έχουμε για τον πόλεμο στα αρχαία χρόνια περιέχει πολεμιστές με ακόντια, σπαθιά, ασπίδες, κράνη και άλλα παρόμοια όπλα. Αλλά θα μπορούσατε ποτέ να φανταστείτε πόλεμο με πυροβόλα τη μακρυνή εκείνη εποχή; Μη βιαστείτε να απαντήσετε. Ακούστε πρώτα την Ιστορία που ακολουθεί και βγάλτε τα δικά σας συμπεράσματα: Ο Λεονάρτο ντα Βίτσι ( ) ήταν ένας από τους μεγαλύτερους σοφούς όλων των εποχών. Ασχολήθηκε με όλες τις επιστήμες και τις τέχνες χωρίς να αφήσει αμελέτητο κανένα κομμάτι της ανθρώπινης γνώσης. Ήταν ζωγρά-

20 φος, γλύπτης, μηχανικός, αρχιτέκτονας, φυσιογνώστης, ανατόμος, φιλόσοφος, μουσικός, λογοτέχνης. Ένα μεγάλο μέρος των γνώσεών του το κατέκτησε με την μελέτη έργων των αρχαίων Έλλήνων σοφών, καθώς είχε πρόσβαση σε σπάνια αρχαία χειρόγραφα. Ανάμεσα στα έγγραφα αυτά υπήρχε και ένα του αρχαίου Έλληνα σοφού Αρχιμήδη, το οποίο περιέγραφε την κατασκευή ενός πυροβόλου όπλου, που έριχνε σιδερένιες μπάλες με τη δύναμη του ατμού. Ο Λεονάρτο ντα Βίτσι με βάση τις σημειώσεις του αρχαίου σοφού, ανακατασκεύασε το πυροβόλο. Την κατασκευή του αυτή την ονόμασε ΑΡΧΙΤΡΟΝΙΤΟ. Ο Λεονάρτο που ήταν όχι μόνο σοφός επιστήμονας, αλλά και τίμιος άνθρωπος, δεν έκρυψε ποτέ του ότι το έργο αυτό δεν ήταν δικό του αλλά του Αρχιμήδη. Αυτό φαίνεται και στο όνομα του όπλου, τα τέσσερα πρώτα γράμματα του οποίου, είναι παρμένα από το όνομα του Αρχιμήδη. (ΑΡΧΙ-ΤΡΟΝΙΤΟ) Πως έμοιαζε όμως το ατμοπυροβόλο; Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του; Αποτελείτο από ένα μεγάλο ξύλινο σωλήνα, ο οποίος ήταν ενωμένος με μεγαλύτερο μεταλλικό κιβώτιο, που το θέρμαιναν σε πολύ ψηλές θερμοκρασίες, αναμμένα κάρβουνα. Μέσα στο σωλήνα υπήρχε σιδερένια σφαίρα.ή σφαίρα πιεζόταν με ξύλινο δοκάρι που έφτανε μέχρι το στόμιο της κάνης και το έκλεινε. Από πάνω από τον σωλήνα υπήρχε δοχείο με νερό, ανοίγοντας δε ένα διακόπτη, μέρος του χυνόταν στον σωλήνα, που λόγω της μεγάλης θερμοκρασίας του το εξάτμιζε σχεδόν αμέσως. Ή πίεση του ατμού έσπαζε το δοκάρι και εκτόξευε τη σφαίρα σε μεγάλη απόσταση. Οι εικόνες που ακολουθούν το κείμενο μας δίνουν μια ιδέα για το σχήμα του όπλου αυτού. Ποιες όμως ήταν οι επιδόσεις του φοβερού, για την εποχή του όπλου; Με την στιγμιαία εξάτμιση 6 λίτρων νερού, μπορούσε να ρίξει μια σφαίρα βάρους 40 κιλών (ενός ταλάντου) και διαμέτρου 30 εκ. σε απόσταση 1100 μέτρων. (6 στάδια που το μήκος του κάθενος ήταν 185 μέτρα) Με βάση υπολογισμούς που έκανε ο επιστήμονας Ιωάννης Σακκάς η μέγιστη ταχύτητα του βλήματος έφτανε τα 150 μέτρα το δευτερόλεπτο (540 χιλιόμετρα την ώρα), που είναι ίση με την ταχύτητα ενός πολεμικού αεροπλάνου του Β Παγκόσμιου Πολέμου! Ή διάμετρος της κάνης του όπλου ήταν 40 εκατοστά, από τα οποία τα 10 εκ. αντιπροσώπευαν το πάχος των τοιχώματος. Ή ταχυβολία του όπλου ήταν μια βολή το λεπτό. Με βάση υπολογισμούς του ιδίου επιστήμονα, η κλίση της κάνης ως προς το έδαφος θα πρέπει να ήταν 45º. Αν ο Αρχιμήδης, που η εφεύρεσή του χρησιμοποιήθηκε από τους Συρακούσιους για απόκρουση της Ρωμαϊκής επίθεσης είχε 4-5 τέτοια όπλα, θα μπορούσε να κάνει μια βολή κάθε δευτερόλεπτα, γεγονός που φανερώνει ικανοποιητική ταχυβολία. Ο Αρχιμήδης είχε προηγηθεί 1500 χρόνια από τους Έυρωπαίους, που κατασκεύασαν το πρώτο κανόνι, με χρήση πυρίτιδας μόλις το 1300 μ.χ. Σχέδια του ατμοπυροβόλου, από τον Ι. Σακκά Η σύγχρονη ανακατασκευή του Ατμοπυροβόλου Το 1981, μετά από πολλή μελέτη των σημειώσεων και των σχεδίων του Ντα Βίτσι, ο Ιωάννης Σακκάς ανακατασκεύασε μια μικρογραφία του πυροβόλου. Χρησιμοποήσε υλικά και τεχνογνωσία της εποχής του Αρχιμήδη για να αποδείξει ότι το όπλο μπορούσε να κατασκευαστεί και να λειτουργήσει. Στις 12 Μαϊου έκανε το σχετικό πείραμα, πετυχαίνοντας να εκτοξεύσει μικρή μεταλλική σφαίρα, μεγέθους μπάλας του τέννις σε απόσταση 50 μέτρων. Για να το πετύχει εξάτμισε μια πολύ μικρή ποσότητα νερού, μόλις 10 γραμμάρια. Το μεταλλικό μέρος της κάνης είχε θερμανθεί στους 400 βαθμούς Κελσίου με φωτιά από καυσόξυλα. Μέσα σε 10 δευτερόλεπτα, από την είσοδο του νερού στην κάνη δημιουργήθηκε ο ατμός, το δοκάρι έσπασε και η σφαίρα εκτοξεύτηκε με πίεση. Οι 9

21 Το Αρχιτρόνιτο του Λεον. Ντα Βίτσι Κοχλίας του Αρχιμήδους Ομοίωμα μηχανισμού άντλησης ύδατος. Αποτελείται από ξύλινη κυλινδρική θήκηαγωγό, μέσα στον οποίο περιστρέφεται ελικοειδής κατασκευή. Χρησίμευε στην άρδευση αγρών, καθώς και στην άντληση υδάτων από το εσωτερικό των πλοίων. Αθηναϊκές εφημερίδες δημοσίευσαν την επόμενη μέρα εκτενείς αναφορές και εικόνες για το πρωτότυπο πείραμα, που ξαναζωντάνεψε, έστω για λίγο, μια πτυχή της αρχαίας ελληνικής Έπιστήμης. Μικρογραφία του ατμοπυροβόλου. Κατασκευάστηκε από τον Ι. Σακκά το

22 ΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΗΡΩΝΑ (περ. 100 μ.χ.) ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον ατμό Aπό τους πιο γνωστούς μηχανικούς και μαθηματικούς της Έλληνιστικής περιόδου ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς, υπήρξε η τρίτη μεγάλη φυσιογνωμία της μηχανικής μετά τους Κτησίβιο και Φίλωνα. Διετέλεσε και διευθυντής του Μουσείου της Αλεξάνδρειας (Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας) και έμεινε γνωστός από τις περίφημες κατασκευές του, οι οποίες τον κατατάσσουν ανάμεσα στις μεγαλύτερες μορφές της επιστήμης της αρχαιότητας και δίκαια τον θεωρούν σαν τον πνευματικό πρόγονο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι (ο οποίος φαίνεται να έχει διαβάσει και γραπτά που αφορούν το έργο του Ήρωνα όπως και του Αρχιμήδη.). Ουσιαστικά ο Ήρων υπήρξε μαθητής και συνεχιστής του έργου των Κτησίβιου και Φίλωνα, το οποίο εν πολλοίς διέσωσε και βελτίωσε. Το σύνολο του έργου του το ΉΡΩΝΈΙΟ είναι πραγματικά τεράστιο: 16 πραγματείες που από αυτές οι 10 έχουν διασωθεί ολόκληρες, 3 υπάρχουν σε αποσπάσματα ενώ 3 δεν διασώθηκαν. Συνδυάζοντας άριστα τη θεωρία με την πράξη κατασκεύασε ένα πλήθος μηχανισμών φυσικής, αυτοματισμούς, αυτόματα μηχανήματα για θέατρα και ναούς (π.χ. την περίφημη Κρήνη του Ήρωνος), υδραυλικά ρολόγια και μεταξύ άλλων εφεύρε την Αιόλου Πύλη, την πρώτη μηχανή που κινούταν με ατμό (ατμομηχανή). Το έργο του Διόπτρα αναφέρεται στην γεωδαισία και θεωρείται από τα τελειότερα στο είδος του. Έκεί αναφέρεται και η κατασκευή του ομώνυμου οργάνου, του οποίου εξέλιξη είναι και ο σημερινός θεοδόλιχος ένα από τα βασικότερα όργανα των τοπογράφων. Αλλα έργα του είναι: Πνευματικά, Μηχανικά, Περί Αυτοματοποιητικής, Κατοπτρικά, Μετρικά, Διόπτρα, Χειροβαλλίστρας κατασκευή και συμμετρία, Βελοποιικά, Περί Ορων και Γεωπονικά. Αν και υπάρχουν ενδείξεις για απλή χρήση του ατμού από τον Αρχιμήδη και άλλους, η ανακάλυψη της ατμομηχανής ανήκει αποκλειστικά στον Ήρωνα, ο οποίος προέβη σε αυτή την επινόηση έχοντας μελετήσει σε βάθος την θεωρία περί της υλικής υποστάσεως του αέρα. Στην ιστορία της μηχανικής η περιστροφική ατμομηχανή που εφεύρε ο Ήρων αναφέρεται σαν Αιολόσφαιρα ή Αιόλου πύλη ή ατμοστήλη.ή Αιολόσφαιρα είναι μία μικρή κοίλη σφαίρα τοποθετημένη πάνω από ένα κλειστό λέβητα με τον οποίο επικοινωνεί με στρόφιγγες. Ο Ατμός που παράγεται στον λέβητα, εισέρχεται μέσω στροφίγγων στην κοίλη σφαίρα και εξέρχεται από τα δύο ακροφύσια της σφαίρας τα οποία είναι σχήματος Γ και αντίθετα τοποθετημένα μεταξύ τους. Ο διοχετευόμενος ατμός βγαίνει υπό πίεση και κινεί την σφαίρα κυκλικά. Το εντυπωσιακό είναι ότι η λειτουργία αυτή (κίνηση δι εκτονώσεως αερίου) είναι ίδια με την θεωρία της πρόωσης των σύγχρονων πυραύλων και αεριωθούμενων. Ή συμβολή του Ήρωνα υπήρξε σημαντικότατη, τόσο στη διάσωση του έργου άλλων Έλλήνων μηχανικών, όσο και στη βελτίωση υπαρχόντων και ανακάλυψη νέων μηχανισμών. Το έργο του αποτέλεσε σημείο αναφοράς και έδωσε ερεθίσματα σε πολλούς. Παράδειγμα αποτελεί η αιολόσφαιρα στην οποία βασίστηκε η χύτρα ή ατμοαντλία του Παπίνου στα 1861, η ανάπτυξη της οποίας κατά τον 19ο αιώνα έφερε την βιομηχανική επανάσταση Περισσότερες πληοροφορίες υπάρχουν στο βιβλίο του Χ. ΛΑΖΟΥ ΜΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟ- ΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ εκδόσεις ΑΙ- ΟΛΟΣ. Η εφεύρεση του Οδόμετρου Τί είναι ένα οδόμετρο; Για να απαντήσουμε αυτή την ερώτηση θα πρέπει να φέρουμε στο νου μας την εικόνα του πατέρα ή της μητέρας όταν οδηγεί το οικογενειακό αυτοκίνητο. Πώς μπορούμε να μάθουμε την ταχύτητα του αυτοκινήτου; Μπορούμε να κοιτάξουμε το ταχύμετρο που βρίσκεται μπροστά στον οδηγό και με 11

23 τη βοήθεια του σχετικού δείκτη να ξέρουμε κάθε στιγμή πόσα χιλιόμετρα την ώρα τρέχει το όχημά μας. Κάτω από το ταχύμετρο υπάρχει ο μιλιοδείκτης του αυτοκινήτου. Αποτελείται από μια σειρά αριθμούς που μεταβάλλονται καθώς κινείται το αυτοκίνητο. Οι αριθμοί αυτοί φανερώνουν την απόσταση που διένυσε το αυτοκίνητο. Για να το καταλάβουμε αυτό, μπορούμε να κάνουμε αυτό το απλό πείραμα. Αν πηγαίνετε στο σχολείο με το αυτοκίνητο, σημειώστε σε μια κόλλα χαρτί την ένδειξη του μιλιμέτρου όταν ξεκινήσει το αυτοκίνητο και μετά κάνετε το ίδιο, όταν φτάσετε στο σχολείο. Αφαιρώντας το δεύτερο αριθμό από το πρώτο θα ανακαλύψετε την απόσταση του σχολείου από το σπίτι σας! Το οδόμετρο είναι ο μακρινός παππούς του μιλίμετρου του αυτοκινήτου σας! Έίναι μια συσκευή που μετρά την απόσταση που διάνυσε ένα κινούμενο όχημα. Έφευρέθηκε πριν από 22 αιώνες από τον μεγάλο επιστήμονα και εφευρέτη της αρχαιότητας, τον Ήρωνα τον Αλεξανδρινό, τις θαυμαστές εφευρέσεις του οποίου μελετάμε. Το μυστικό του μηχανήματος αυτού ήταν οι οδοντωτοί τροχοί, που μπορείτε να τους δείτε στα σχέδια που ακολουθούν το κείμενο. Ένας οδοντωτός τροχός, είναι ένας τροχός με προεξοχές γύρω, γύρω σαν δοντάκια, που είναι συνδεδεμένος με άλλο οδοντωτό τροχό και αυτός με άλλο και ο ένας μεταδίδει στον άλλο την κίνησή του. Ο τελευταίος τροχός είναι συνδεδεμένος με ένα δείκτη, η μετακίνηση του οποίου μετρά την απόσταση που διανύθηκε. Αν ο πρώτος οδοντωτός τροχός είναι συνδεδεμένος με τον τροχό της άμαξας, τότε μαζί με την άμαξα κινούνται διαδοχικά και οι υπόλοιποι οδοντωτοί τροχοί καθώς και ο δείκτης, που ανάλογα με την κίνηση των τροχών μετακινείται και καταγράφει την απόσταση που διάνυσε το όχημα. Ας δούμε ένα πρακτικό παράδειγμα. Έστω ότι ο τροχός της άμαξάς μας έχει περίμετρο 2 μέτρα. Κάθε 5 στροφές που κάνει ο τροχός, ο πρώτος οδοντωτός τροχός κάνει μια στροφή. 12 Κάθε δέκα στροφές που κάνει ο πρώτος οδοντωτός τροχός, ο δεύτερος κάνει μια στροφή, ενώ κάθε δέκα στροφές του δεύτερου οδοντωτού, μετακινούν τον δείκτη- αποστασιόμετρο* κατά ένα εκατοστό. Αυτό σημαίνει ότι όταν ο δείκτης μετακινηθεί ένα εκατοστό, η άμαξα διάνυσε 2Χ5Χ10Χ10= 1000 μέτρα, δηλαδή ένα χιλιόμετρο. Φυσικά, οι αρχαίοι Έλληνες δεν μετρούσαν αποστάσεις με χιλιόμετρα αλλά με στάδια. Ένα στάδιο αντιστοιχούσε με 185 περίπου σημερινά μέτρα. Ο Ήρωνας προσάρμοσε, όπως ήταν φυσικό άλλωστε, το οδόμετρό του στα μέτρα της εποχής εκείνης. Ο Αλεξανδρινός σοφός όμως, δεν περιορίστηκε στο να κάνει ένα μιλίμετρο για τις άμαξες και τα άλλα οχήματα της ξηράς, αλλά κατασκεύασε και το ναυτικό δρομόμετρο, για να μπορούν τα πλοία να μετρούν την απόσταση που έπλεαν στην θάλασσα. Το όργανο αυτό ήταν παρόμοιο με το οδόμετρο, με την διαφορά ότι στο πλοίο δεν είχαμε τροχούς, όπως σε μια άμαξα, αλλά μια φτερωτή, σαν του ανεμόμυλου, που μετέδιδε την κίνηση του πλοίου στους οδοντωτούς τροχούς μέχρι το δείκτηαποστασιόμετρο. Από πού όμως μάθαμε για την σπουδαία αυτή εφεύρεση του αρχαίου σοφού; Ο Ήρωνας φρόντισε να καταγράψει την κατασκευή του οδόμετρου, στο έργο του «Διόπτρα» Με βάση τις γραπτές αυτές περιγραφές, ο Ολλανδός ερευνήτης Α. Σλέσβικ, ανακατασκεύασε το οδόμετρο το 1987, και το παρουσίασε σε συνέδριο για την τεχνολογία που έγινε στην Αθήνα το Ένας άλλος ερευνητής, ο Γουντκραφτ,

24 ανακατασκεύασε με παρόμοιο τρόπο, τόσο το ναυτικό δρομόμετρο, όσο και το οδόμετρο. Τα σχέδια των κατασκευών αυτών μπορείτε να τα δείτε πιο κάτω: * Αποστασιόμετρο = όργανο που μετρά απόσταση. Οδόμετρο του Ηρωνος Μελέτη - κατασκευή: Δ. Κριάρης Ή κατασκευή αποτελείται από ένα σύμπλεγμα οδοντωτών τροχών οι οποίοι, εμπλεκόμενοι με ατέρμονες κοχλίες, μεταφέρουν την κίνηση του τροχού ενός άρματος και την μετατρέπουν σε μονάδες μέτρησης του μήκους. Οι τρεις δίσκοι στο πάνω μέρος του οδόμετρου καταγράφουν σε μονάδες μήκους την διανυθείσα απόσταση. Το ομοίωμα του άρματος γράμματα, έχει να επιδείξει και μεγάλα τεχνολογικά επιτεύγματα που προκαλούν τον θαυμασμό ακόμα και σήμερα. Πολλά από τα επιτεύγματα αυτά είναι σχεδόν άγνωστα. Ή σελίδα αυτή θα σας γνωρίσει μερικά από αυτά. Ένώ ο περισσότερος κόσμος νομίζει ότι η ατμομηχανή υπάρχει τα τελευταία 250 χρόνια και πρωτοδημιουργήθηκε από τους βρετανούς εφευρέτες Τζέημς Βάττ και Τόμας Νιούκομεν αυτό δεν είναι αλήθεια. Βέβαια δεν είχαμε τρένα και ατμόπλοια στην αρχαιότητα...ομως ο εφευρέτης της ατμομηχανής, ο πρώτος που πραγματικά την κατασκεύασε είναι ο αρχαίος Έλληνας μηχανικός και μαθηματικός Ήρωνας ο Αλεξανδρινός. Ο Ήρωνας γεννήθηκε και έζησε στην Αλεξάντρεια της Αιγύπτου τον πρώτο αιώνα π.χ. είναι μικρότερο του φυσικού μεγέθους, ενώ ο μηχανισμός του οδόμετρου μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι σε φυσικό μέγεθος, αφού είναι δυνατόν να προσαρμοστεί και σε μεγαλύτερο άρμα. Ή κατασκευή βασίστηκε στην περιγραφή του Ήρωνος η οποία θεωρήθηκε ως η πιθανότερη, καθώς είναι αυτόνομη και προσαρμόσιμη σε οποιοδήποτε τροχοφόρο. Η ανακάλυψη της ατμομηχανής Έίναι αναμφίβολο ότι ο εικοστός αιώνας χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Υπολογιστές, τηλεοράσεις, αυτοκίνητα, πύραυλοι, διαστημόπλοια... να μερικά παραδείγματα από ένα πολύ μεγάλο κατάλογο τεχνολογικών επιτευγμάτων της εποχής μας. Οσο αληθινό όμως είναι το γεγονός της μεγάλης τεχνολογικής ανάπτυξης των τελευταίων χρόνων, άλλο τόσο αληθινό ότι δεν είναι αποκλειστικό φαινόμενο της σύγχρονης εποχής. Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, γνωστός κυρίως για την ανάπτυξή του στις τέχνες και τα 13

25 Έμεινε γνωστός για τις μηχανές που κατασκεύασε, που ήταν τόσο σπουδαίες που πολλοί τις θεωρούσαν σχεδόν μαγικές. Ως τέτοια παραδείγματα αναφέρω το αρμόνιο, μουσικό όργανο που λειτουργούσε με την πίεση του αέρα, αυτόματες πόρτες που λειτουργούσαν με υδραυλικούς μηχανισμούς, το αγιαστήριο, μηχανισμός που έδινε νερό στους πιστούς των ναών όταν αυτοί έβαζαν στην μηχανή ένα κέρμα, το οδόμετρο και το ναυτικό δρομόμετρο, υδραυλικά ρολόγια και άλλα πολλά που θα θέλαμε πολλές σελίδες για να τα καταγράψουμε όλα. Ή ατμομηχανή του Ήρωνα ήταν γνωστή με τα ονόματα αιολόσφαιρα ή Αιόλου πύλη, ή ατμοστήλη. Ή αιολόσφαιρα που φαίνεται στην εικόνα ήταν μια κοίλη, δηλαδή άδεια εσωτερικά, σφαίρα. Ή σφαίρα αυτή ήταν συνδεδεμένη με σωλήνες με ένα κλειστό λέβητα (καζάνι) γεμάτο με νερό. Μια δυνατή φωτιά ζέσταινε το νερό του λέβητα που γινόταν ατμός και γέμιζε την κοίλη σφαίρα. Ο ατμός έβγαινε από την αιολόσφαιρα μέσω 2 λεπτών σωλήνων σχήματος Γ που βρίσκονταν ο ένας απέναντι και αντίθετα από τον άλλο. Καθώς ο ατμός έβγαινε με φόρα από τους σωλήνες, η σφαίρα έκανε κυκλική κίνηση περιστρεφόμενη με μεγάλη ταχύτητα χρόνια πριν από τις μέρες μας ο Ήρωνας είχε δαμάσει τον ατμό και τον είχε κάνει υπηρέτη του ανθρώπου. Ή ανακάλυψη της ατμομηχανής είχε και πολλές πρακτικές εφαρμογές. Για παράδειγμα η δύναμη του ατμού κινούσε αγάλματα με τρόπο που αυτά έκαναν σπονδές, έχυναν δηλαδή νερό ή λάδι προς τιμήν των θεών. Ή θέα της κίνησης των αγαλμάτων έκανε τους απλούς ανθρώπους να πιστεύουν πως αυτά ήταν μαγικά και ο δημιουργός τους μάγος. Ο Ήρωνας όμως ήταν ένας πρωτοπόρος επιστήμονας, ένας σπουδαίος μηχανικός που οι ιδέες, οι κατασκευές και τα σχέδια μηχανών που έφτιαξε προκαλούν τον θαυμασμό ακόμα και σήμερα. Ο Ήρωνας κατέγραψε τις ανακαλύψεις του σε 16 βιβλία (πραγματείες), από τα οποία σώθηκαν ολόκληρα τα 10, μερικώς άλλα 3 και χάθηκαν τα 3. Οι τίτλοι μερικών από τα βιβλία που σώθηκαν είναι οι ακόλουθοι: Πνευματικά, Μηχανικά, Περί αυτοματικής, Κατοπτρικά, Μετρικά, Διόπτρα, Χειροβαλίστρας κατασκευή και συμμετρία και άλλα. Χαρακτηριστικό των βιβλίων αυτών είναι ότι είναι γεμάτα όχι μόνο με περιγραφές αλλά και λεπτομερή σχέδια που βοήθησαν άλλους μηχανικούς πολλούς αιώνες μετά να ξαναδημιουργήσουν τις μηχανές αυτές. Ο Λεονάρτο ντα Βίντσι 1500 χρόνια μετά τον Ήρωνα μελετούσε τα σχέδιά του και εμπνεύστηκε από αυτά. Ακόμα και ο Παπίνος, που το 1681 κατασκεύασε την ατμοαντλία, διάβασε τα βιβλία του αρχαίου Έλληνα σοφού και χρησιμοποίησε τις σημειώσεις του και τις ιδέες του στην κατασκευή του. 21 αιώνες μετά δεν μπορούμε παρά να εκφράσουμε τον θαυμασμό μας για τον μεγαλοφυή μηχανικό που με τις ανακαλύψεις του λάμπρυνε ακόμα περισσότερο τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Κινητό Αυτόματο Ηρωνος Ομοίωμα του κινητού αυτόματου του Ήρωνα του Αλεξανδρινού, με βάση τις περιγραφές που περιέχονται στο έργο του Αυτοματοποιητική. Την κινητήρια ενέργεια προκαλεί η πτώση ενός βάρους, συνδεδεμένου με τον κινητήριο τροχό μέσω νημάτων με τη βοήθεια τροχαλιών. Ή ταχύτητα πτώσης του βάρους καθορίζεται από την ελεγχόμενη ταχύτητα ροής του υλικού που το συγκρατεί. Ο προγραμματισμός των κινήσεων, τόσο του ίδιου του αυτόματου, όσο και των ειδώλων του, γίνεται με δεξιόστροφες ή αριστερόστροφες περιελίξεις. 14

26 Ανυψωτική Μηχανή Ηρωνος (ΔΙΚΟΛΟΣ) Ομοίωμα μηχανισμού για την ανύψωση δομικών υλικών. Αποτελείται από μία ξύλινη γέφυρα σχήματος Π και δύο τροχαλίες, μία κινητή και μία σταθερή. Διόπτρα Ηρωνος Ομοίωμα οργάνου που επέτρεπε ακριβείς γεωδαιτικές μετρήσεις στην επιφάνειας της γης. Μετρά αζιμούθια, ύψη, μήκη και γωνιακές αποστάσεις. 15

27

28 μέρος Γ ΤΟΜΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

29

30 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Αντλία Κτησιβίου Μελέτη κατασκευή: Δ. Κριάρης Ή εμβολοφόρος αντλία του Κτησιβίου ( π.χ.) θεωρείται μία από τις σημαντικότερες μηχανολογικές εφευρέσεις για την άντληση νερού, η οποία βρίσκει εφαρμογές εδώ και 23 αιώνες. Ανυψωτικός Μηχανισμός Νερού (Περαχώρα) Ομοίωμα μηχανισμού από την Περαχώρα της Κορίνθου (300π.Χ.). Ο μηχανισμός αποτελείται από ξύλινη σταθερή βάση πάνω από υδατοδεξαμενή, εφοδιασμένη με περιστρεφόμενο τροχό που φέρει δοχεία στην περιφέρειά του. Έπιπλέον, συνδέεται με σύστημα μετάδοσης της κίνησης, έτσι ώστε η κίνηση των ζώων στο οριζόντιο επίπεδο να θέτει σε κίνηση τον κατακόρυφο τροχό. Αποτελείται από δύο όμοιους κυλίνδρους οι οποίοι στο εσωτερικό τους φέρουν έμβολα που κινούνται παλινδρομικά με τη βοήθεια μοχλού. Ή κίνηση των εμβόλων δημιουργεί κενά αέρος και αναρρόφηση νερού, το οποίο μέσω σωλήνα μεταφέρεται έξω από τον χώρο όπου είναι βυθισμένη η αντλία. Για την κατασκευή του ομοιώματος έγινε συνδυαστική χρήση των στοιχείων που δίνουν στα βιβλία τους οι συγγραφείς Φίλων, Ήρων και Βιτρούβιος. Ή παροχή της εμβολοφόρου αντλίας είναι 1 m 3 /h, με απόδοση περίπου 80%. Οι διαστάσεις της κατασκευής προσεγγίζουν κατά πολύ την μπρούτζινη αντλία του 3ου μ.χ. αιώνα που βρέθηκε στο Soliel Coronada, η οποία είναι και η μεγαλύτερη σε μέγεθος απ όλες τις αντλίες αυτού του τύπου που έχουν βρεθεί ως τώρα, και πλησιάζει κατά πολύ τις διαστάσεις που αναφέρονται στο βιβλίο του Φίλωνος του Βυζαντίου. 19

31 20 Υδραυλικό ωρολόγιο τύπου Κλεψύδρας Μελέτη: Δ. Καλλιγερόπουλος Κατασκευή: Δ. Καλλιγερόπουλος, Π. Βασιλειάδης, Β. Καπαρός Πρώτο όργανο μέτρησης του χρόνου στην αρχαιότητα ήταν η Κλεψύδρα. «Οι κλεψύδρες είναι δοχεία γεμάτα νερό, που διαθέτουν λεπτές σωληνωτές εκροές και μετρούν τον χρόνο ομιλίας στις δημόσιες δίκες» (Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία 76,2). Υδραυλικό ωρολόγιο τύπου κλεψύδρας βρέθηκε στις ανασκαφές του Αμφιαράειου Αττικής, και χρονολογείται πιθανόν τον 5ο π.χ. αιώνα. Πρόκειται για ορθογώνια δεξαμενή, με λεπτόν κρουνό στον πυθμένα της για την εκροή του νερού. Ή δεξαμενή διέθετε πλωτήρα με κανόνα και δείκτη για την επίδειξη των ωρών πάνω σε κατακόρυφη παραστάδα. Ή κλίμακα των ωρών στην παραστάδα δεν ήταν γραμμική, λόγω της μεταβολής της ροής του νερού κατά την μεταβολή της στάθμης. Ο μεγάλος Αλεξανδρινός Μηχανικός Κτησίβιος ( π.χ.) κατασκεύασε υδραυλικό ωρολόγιο, που διέθετε δοχείο ελέγχου στάθμης του νερού και διατηρούσε έτσι σταθερή την ροή του υγρού και σταθερή την ταχύτητα μετατόπισης του δείκτη. Την λειτουργία του Ωρολογίου αυτού περιγράφει ο Βιτρούβιος στο έργο του Περί Αρχιτεκτονικής. Ο υπολογιστής των Αντικυθήρων Έίναι μία από τις πιο σημαντικές μηχανικές εφευρέσεις στην ιστορία. Πρόκειται για ένα αστρονομικό μηχάνημα ακριβείας, με εκπληκτική μηχανική τελειότητα, τοποθετημένο σε ένα ξύλινο κιβώτιο με διαβαθμισμένες πλάκες στο εξωτερικό του. εσωτερικά αποτελείτο από 30 αλληλοεμπλεκόμενους οδοντωτούς τροχούς, έκκεντρα τοποθετημένους. Τους τροχούς, που ήταν οργανωμένοι επικυκλοειδώς, έθετε σε κίνηση, με διαφορετική ταχύτητα τον καθένα, ένας περιστρεφόμενος χειροκίνητος άξονας. Δείκτες σύμφωνα με τις επιγραφές έδειχναν την πορεία του Ήλιου την πορεία και τις φάσεις της Σελήνης και των πλανητών στον ζωδιακό κύκλο. Ο Αγγλος επιστήμονας Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις (DEREK DE SOLLA PRICE) που μελέτησε επί 25 χρόνια τον υπολογιστή διαπιστώνει την ύπαρξη ενός πολύπλοκου συστήματος διαφορικού οδοντωτού τροχού, ο οποίος δεχόταν δύο διαφορετικές περιστροφές, και αναλόγως έβγαζε αποτέλεσμα. Δηλαδή εκτελούσε μαθηματικές πράξεις με μηχανικό τρόπο.. (Derek de Solla Price GEARS FROM THE GREEKS: The Antikythera mechanism A Calendar Computer from ca. 80 BC εκδόσεις Science History Publications 1975) Για την ικανότητα κατασκευής πολύπλοκων μηχανισμών από γρανάζια, έχουμε πολύ λίγες πληροφορίες, γιατί ουσιαστικά σαφή αναφορά στους οδοντωτούς τροχούς έχουμε για πρώτη φορά από τον αλεξανδρινό μηχανικό Ήρωνα. Ομως υπάρχουν ενδείξεις που υποδεικνύουν τον Αρχιμήδη ή και τον Κτησίβιο ως πιθανούς εφευρέτες του οδοντωτού τροχού. Ο Αρχιμήδης είναι γνωστός για τις πολύπλοκες κατασκευές του που αναπαριστούσαν τις κινήσεις των άστρων και των πλανητών στο στερέωμα, έχουμε όμως πληροφορίες μόνο για το τι λειτουργίες εκτελούσαν και όχι για το πως τις εκτελούσαν. Πιθανότατα όμως ο τρόπος λειτουργίας τους να ήταν παρόμοιος με του μηχανισμού των Αντικυθήρων. Την περίφημη σφαίρα του Αρχιμήδη έχουν αναφέρει οι Πάππος, Πρόκλος, Σέξτος Έμπείρικος, Φιρμίκιος, Μαρτιανός, Καπέλλα, Οβίδιος και Τερτουλλιανός, όμως την σημαντικότερη μαρτυρία δίνει ο Κικέρων. Στα πρώιμα στάδια της εξέλιξης παρόμοιων μηχανισμών βρίσκουμε τα ηλιακά ρολόγια, αρχικά στατικά και αργότερα μεταφερόμενα. Τα μεταφερόμενα ηλιακά ρολόγια είναι κοντινοί

32 πρόγονοι του μηχανισμού των Αντικυθήρων. Με τα νεότερα ευρήματα γίνεται φανερό ότι η τεχνολογία αυτή διατηρήθηκε και στο Βυζάντιο, δεδομένου ότι βρέθηκε παρόμοιος μηχανισμός κατασκευασμένος τον 7ο αιώνα. Μάλιστα αντίστοιχος μηχανισμός περιγράφεται από τον μεταγενέστερο Αραβα Αλ Μπιρουνί. Ένα μεγάλο ποσοστό των τεχνολογικών κατακτήσεων στον τομέα αυτό αφομοιώθηκε από τους Αραβες. Οπως είναι επίσης γνωστό πλήθος αρχαίων ελληνικών πραγματειών έχουν διασωθεί μόνο σε αραβικές μεταφράσεις. Οι Αραβες πειραματίστηκαν με διάφορα σχέδια και κατασκευές για να αποδείξουν την ορθότητα των ελληνικών κειμένων. Ή τεχνολογία των οδοντωτών τροχών εξελίχθηκε στην ωρολογοποιεία που εμφανίστηκε και άνθησε τον 13ο και 14ο αιώνα. Ιδιαίτερα για το διαφορικό γρανάζι που αποτελεί και το πιο εντυπωσιακό εύρημα στο μηχανισμό, πρέπει να αναφερθεί ότι επανεμφανίστηκε δεκάδες αιώνες αργότερα. Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων είναι ένα εξαίρετο αποτέλεσμα εφαρμογής επιστημών στην πράξη: Μαθηματικών, Γεωμετρίας, Αστρονομίας και Μηχανικής. Ή πολυπλοκότητα αλλά και η καταπληκτική ακρίβεια της κατασκευής μας δείχνει ότι είναι ένας μηχανισμός που δεν κατασκευάστηκε στην τύχη, αλλά ήταν προϊόν εξελίξεως και πρέπει να βασίστηκε σε κάποιο παλαιότερο μηχανισμό, ίσως από κάποιο εργαστήριο που κατασκεύαζε παρόμοιους μηχανισμούς. Ή μεγάλη ακρίβεια στην κοπή των γραναζιών δείχνει τις υψηλές δυνατότητες της μεταλλοτεχνίας του πρώτου π.χ. αιώνα. Ή θάλασσα κρύβει στα ανήλιαγα βάθη της μεγάλα μυστικά. Αυτό θα σκέφτονταν οι σφουγγαράδες από την Σύμη, που στα 1901 ανακάλυψαν το ναυάγιο στα ανοικτά του μικρού νησιού Αντικύθηρα μεταξύ Πελοπονήσου και Κρήτης. Και αληθινά είχαν ανακαλύψει ένα θησαυρό. Ανάμεσα στα αντικείμενα που ήρθαν στο φως ήταν ένα σύνολο πλακών, γραναζιών και μικρών τροχών, μισοφαγωμένων από την αρμύρα της θάλασσας. Ένα αινιγματικό αντικείμενο που ανάτρεπε όσα πίστευαν οι ιστορικοί για την ανάπτυξη της τεχνολογίας στην αρχαιότητα. Αν διαβάσατε πότε για τα ρολόγια και την ιστορία τους, θα γνωρίζετε ότι τα πρώτα μηχανικά ρολόγια, με γρανάζια και οδοντωτούς τροχούς, κατασκευάστηκε γύρω στα 1000 μ. Χ.Πριν από την χρονολογία αυτή υπήρχαν απλά ρολόγια, με υποτυπώδεις μηχανισμούς, όπως οι κλεψύδρες, τα ηλιακά ρολόγια κ.λ.π. Ή ανακά- 21

33 λυψη όμως του υπολογιστή ανάτρεψε την πιο πάνω άποψη. Γιατί οι δύτες δεν είχαν ανακαλύψει ένα απλό ρολόι, αλλά ένα μοναδικό εύρημα που δεν έχει ποτέ βρεθεί ξανά στον κόσμο και του οποίου η αξία, επιστημονική και ιστορική, είναι τεράστια. Για 20 ολόκληρα χρόνια, από το 1955 μέχρι το 1975, Έλληνες και Βρετανοί επιστήμονες εξέταζαν τον υπολογιστή και θαύμαζαν την τελειότητα της κατασκευής του. 27 διαφορετικά γρανάζια, μικρά και μεγάλα, συνδεδεμένα με οδοντωτούς τροχούς συγκροτούσαν ένα μηχανισμό που η λειτουργία του άγγιζε την τελειότητα. Μια χειρολαβή μπορούσε να θέσει σε κίνηση τα γρανάζια, που μέσω των οδοντωτών τους τροχών έκαναν το σύστημα να λειτουργεί με τελειότητα. Οι κατασκευαστές του οργάνου είχαν θέσει σε εφαρμογή ένα εκπληκτικό σχέδιο, που ακόμα και η αντιγραφή του στο χαρτί δείχνει άριστη γνώση της μηχανικής και της γεωμετρίας. Ή ακρίβεια της λειτουργίας του ξεπερνούσε τουλάχιστον 1000 χρόνια την εποχή του. Ο Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις, ειδικός στους ωρολογιακούς μηχανισμούς της αρχαιότητας, αναφέρει ότι ο υπολογιστής (βλέπε πρώτο σχέδιο) αποτελεί τον πιο πολύπλοκο μηχανισμό που δημιουργήθηκε στον κόσμο, τουλάχιστον ως το 1200 μ.χ. Ποια όμως ήταν η χρησιμότητα του υπολογιστή; Οι επιστήμονες υπολογίζουν πως ήταν ένα αστρονομικό όργανο μεγάλης ακρίβειας. Με αυτό υπολόγιζαν τις φάσεις της Σελήνης, τις κινήσεις της γης και του ήλιου και έκαναν υπολογισμούς. Δεν αποκλείεται να πρόβλεπαν τις εκλείψεις του ήλιου και της Σελήνης, να μετρούσαν τον χρόνο ανάμεσα στις ισημερίες και τα ηλιοστάσια, να μετρούσαν την αέναη ροή του χρόνου... Ποιοί όμως κατασκεύασαν τον μηχανισμό και πόσο αρχαίος είναι; Ο Πράις σε συνεργασία με το ίδρυμα πυρηνικών ερευνών «Δημόκριτος» χρονολόγησε το εύρημα με την μέθοδο 22 του άνθρακα 14, που έδειξε ότι πρέπει να κατασκευάστηκε μεταξύ του 95 και του 65 π.χ. Έίναι πιθανόν να δημιουργήθηκε στην σχολή του Ποσειδώνιου στην Ρόδο. Ο τελευταίος διατηρούσε σχολή στο νησί αυτό, και είχε την φήμη μεγάλου αστρονόμου, γεωγράφου, φυσικού και φιλόσοφου. Έγραψε 26 έργα που δυστυχώς δεν διασώθηκαν. Αν καμιά φορά πάτε στην Αθήνα, περάστε από το Έθνικό Μουσείο. Έκεί βρίσκεται ένα από τα 2 αντίγραφα του υπολογιστή των Αντικυθήρων, που κατασκεύασε ο Πράις και δώρισε στην Έλλάδα. Το πρωτότυπο, στην αρχική του μορφή όπως κατασκευάστηκε πριν 2100 χρόνια πρέπει να είχε την μορφή που φαίνεται στο σχήμα δεξιά β. Στο μουσείο μπορείτε να δείτε 3 τμήματα του αρχικού μηχανισμού, που έχουν συντηρηθεί και κοσμούν τις βιτρίνες. Φαίνονται τα κατάλοιπα των τροχών και οι θέσεις όπου εφάρμοζαν τα καρφιά που συγκροτούσαν τον μηχανισμό. Παρ όλα τα χρόνια και την σκουριά που συσσωρεύτηκε, δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε την αριστοτεχνική σύλληψη και κατασκευή του... Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων (γνωστός και ως αστρολάβος των Αντικυθήρων ή υπολογιστής των Αντικυθήρων) είναι ένα αρχαίο τέχνημα που πιστεύεται ότι ήταν ένας μηχανικός υπολογιστής και όργανο αστρονομικών παρατηρήσεων, που παρουσιάζει ομοιότητες με πολύπλοκο ωρολογιακό μηχανισμό. Η ανακάλυψη Ανακαλύφθηκε σε ναυάγιο ανοικτά του Έλληνικού νησιού Αντικύθηρα μεταξύ των Κυθήρων και της Κρήτης. Με βάση τη μορφή των ελληνικών επιγραφών που φέρει χρονολογείται μεταξύ του 150 π.χ. και του 100 π.χ., αρκετά πριν από την ημερομηνία του ναυαγίου, το οποίο ενδέχεται να συνέβη ανάμεσα στο 87 π.χ. και 63 π.χ.. Θα μπορούσε να ήταν κατασκευασμένο μέχρι μισόν αιώνα πριν το ναυά-

34 γιο. Το ναυάγιο ανακαλύφθηκε το 1900 σε βάθος περίπου 40 με 64 μέτρων και πολλοί θησαυροί, αγάλματα και άλλα αντικείμενα, ανασύρθηκαν από Συμιακούς σφουγγαράδες και βρίσκονται σήμερα στο Έθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα. Στις 17 Μαΐου 1902 ο αρχαιολόγος και διευθυντής του Μουσείου Βαλέριος Στάης πρόσεξε ότι ένα από τα ευρήματα είχε έναν οδοντωτό τροχό ενσωματωμένο και εμφανείς επιγραφές με αστρονομικούς όρους. Ο μηχανισμός είναι η αρχαιότερη σωζόμενη διάταξη με γρανάζια. Έίναι φτιαγμένος από μπρούντζο σε ένα ξύλινο πλαίσιο και έχει προβληματίσει και συναρπάσει πολλούς ιστορικούς της επιστήμης και της τεχνολογίας αφότου ανακαλύφθηκε. Ή πιο αποδεκτή θεωρία σχετικά με τη λειτουργία του υποστηρίζει ότι ήταν ένας αναλογικός υπολογιστής σχεδιασμένος για να υπολογίζει τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Πρόσφατες λειτουργικές ανακατασκευές της συσκευής υποστηρίζουν αυτήν την ανάλυση. Από τις πρόσφατες έρευνες καταρρίφθηκε η θεωρία ότι εμπεριέχει ένα διαφορικό γρανάζι, όμως ο ανακαλυφθείς μηχανισμός της κίνησης της Σελήνης είναι ακόμα πιο εντυπωσιακός, καθότι δίνει τη δυνατότητα μεταβλητής γωνιακής ταχύτητας στον άξονα που κινεί τη Σελήνη (δεύτερος Νόμος Κέπλερ). Το 1973 ή το 1974 δημοσίευσε τη μονογραφία του με τίτλο "Γρανάζια από τους Έλληνες", βασισμένη σε σάρωση του μηχανισμού με ακτίνες γ που πραγματοποίησε ο ακτινοφυσικός του Έ.ΚΈ.Φ.Έ. "Δημόκριτος" Χαράλαμπος Καράκαλος. Ο Πράις υποστήριξε ότι η συσκευή αυτή θα μπορούσε να είχε κατασκευαστεί από τη Σχολή του Απολλωνίου στη Ρόδο. Τα συμπεράσματά του δεν έγιναν αποδεκτά από τους ειδικούς της εποχής, οι οποίοι πίστευαν ότι οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν το θεωρητικό υπόβαθρο αλλά όχι και την απαιτούμενη πρακτική τεχνολογία για μια τέτοια κατασκευή. Ή σύγχρονη έρευνα υποστηρίζεται από την τελευταία τεχνολογία με τη βοήθεια μεγάλων εταιρειών, με πρωτοποριακά προγράμματα ψηφιακής απεικόνισης και έναν ειδικό τομογράφο, ο οποίος κατασκευάστηκε ειδικά για την έρευνα του μηχανισμού των Αντικυθήρων. Τα αποτελέσματα την έρευνας επιβεβαίωσαν ότι ο μηχανισμός φέρει 30 οδοντωτούς τροχούς οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από 10 άξονες. Ή λειτουργία του μηχανισμού κατέληγε σε τουλάχιστον 5 καντράν, με έναν ή περισσότερους δείκτες για το καθένα. Με τη βοήθεια του τομογράφου έχουν διαβαστεί αρκετές από τις επιγραφές που υπήρχαν στις πλάκες και στους περιστρεφόμενους δίσκους, οι οποίες εμπεριέχουν αστρονομικούς και μηχανικούς όρους, και έχουν χαρακτηριστεί από τους ειδικούς ως ένα είδος "εγχειριδίου χρήσης" του οργάνου. Ο μηχανισμός αυτός έδινε, κατά την επικρατέστερη σύγχρονη άποψη, τη θέση του ήλιου και της σελήνης καθώς και τις φάσεις της σελήνης. Μπορούσε να εμφανίσει τις εκλείψεις ηλίου και σελήνης βασιζόμενος στον βαβυλωνιακό κύκλο του Σάρου. Τα καντράν του απεικόνιζαν επίσης τουλάχιστον δύο ημερολόγια, ένα ελληνικό βασισμένο στον Μετωνικό κύκλο 23

35 και ένα αιγυπτιακό, που ήταν και το κοινό "επιστημονικό" ημερολόγιο της ελληνιστικής εποχής. Ιστορική καταγωγή και εξέλιξη Για την ικανότητα κατασκευής πολύπλοκων μηχανισμών από γρανάζια, έχουμε πολύ λίγες πληροφορίες, γιατί ουσιαστικά σαφή αναφορά στους οδοντωτούς τροχούς έχουμε για πρώτη φορά από τον αλεξανδρινό μηχανικό Ήρωνα. Ομως υπάρχουν ενδείξεις που υποδεικνύουν τον Αρχιμήδη ή και τον Κτησίβιο ως πιθανούς εφευρέτες του οδοντωτού τροχού.ο Αρχιμήδης είναι γνωστός για τις πολύπλοκες κατασκευές του που αναπαριστούσαν τις κινήσεις των άστρων και των πλανητών στο στερέωμα, έχουμε όμως πληροφορίες μόνο για το τι λειτουργίες εκτελούσαν και όχι για το πως τις εκτελούσαν. Πιθανότατα όμως ο τρόπος λειτουργίας τους να ήταν παρόμοιος με του μηχανισμού των Αντικυθήρων. Ή τεχνολογία των οδοντωτών τροχών εξελίχθηκε μεταξύ άλλων στην ωρολογοποιία που εμφανίστηκε και άνθησε τον 13ο και 14ο αιώνα. 24 Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας (275 π.χ.) Έκπληκτικό κατόρθωμα παραμένει στο πέρασμα του χρόνου, η ανοικοδόμηση του περίφημου πυροφόρου πύργου της Αλεξάνδρειας (που έμεινε γνωστός ως Φάρος της Αλεξάνδρειας), τόσο κατασκευαστικά όσο και τεχνολογικά. Δίκαια κατατάχτηκε ανάμεσα στα επτά θαύματα. Κτίστηκε από τον διάσημο αρχιτέκτονα Σώστρατο τον Κνίδιο και η κατασκευή του διάρκησε 12 χρόνια.την ονομασία Φάρος την πήρε από την ομώνυμη νησίδα Φάρος που βρισκόταν στην είσοδο του λιμανιού της πόλης. Το συνολικό του ύψος έφτανε τα 140 μ.και ήταν χτισμένος σε τέσσερα επίπεδα. - Το πρώτο ήταν το ψηλότερο από όλα, ήταν τετράγωνο, διάτρητο από παράθυρα και γύρωγύρω υπήρχε πλήθος δωματίων όπου στεγάζονταν οι μηχανικοί και οι φύλακες. Στο κέντρο του υπήρχε υδραυλικός μηχανισμός με την βοήθεια του οποίου ανέβαζαν τα διάφορα εφόδια και καύσιμα του πυργίσκου. - Το δεύτερο τμήμα, πάνω στο πρώτο ήταν οκταγωνικό, γεμάτο με ελικοειδής σκάλες και το τρίτο πάνω στο δεύτερο, ήταν κυκλικό, στολισμένο με κίονες. - Στο τελευταίο τμήμα στη κορυφή υπήρχε ο μηχανισμός που αντανακλούσε το φως. Έκεί υπήρχε τόσο η φωτιά όσο και ευαίσθητα όργανα που την αντανακλούσαν πολλά χιλιόμετρα μακριά (300 στάδια). Πολλές αναφορές μιλάνε για έναν παράξενο καθρέπτη από γυαλί ή διαφανή επεξεργασμένη πέτρα που μέσω αυτού μπορούσαν να βλέπουν πλοία στην θάλασσα, που δεν ήταν ορατά με γυμνό μάτι (κάτι σαν τηλεσκόπιο;). Υπάρχουν επίσης πολλές αναφορές για έργα τέχνης με αυτοματισμούς όπως ένα άγαλμα που το δάχτυλό του ακολουθούσε την τροχιά του ηλίου στη διάρκεια της ημέρας, ένα άλλο που σήμαινε τις ώρες της ημέρας με ποικίλες και μελωδικές φωνές, ένα άλλο που έδινε το σύνθημα του συναγερμού όταν ερχόταν εχθρικός στόλος, που δεν ήταν ακόμα ορατός. Ο φάρος δηλ. εκτός από την θαυμαστή του κατασκευή, περιελάμβανε πολλές εφαρμογές αυτομάτων μηχανισμών, υδραυλικών οργάνων, κατόπτρων κλπ, δείγματα των τεχνολογικών ικανοτήτων της εποχής. 275 χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού, ο Βασιλιάς της Αιγύπτου Πτολεμαίος ο 2ος ο Φιλάδελφος, ανάθεσε στο διάσημο αρχιτέκτονα Σώστρατο την κατασκευή του φάρου της πόλης. Ένός έργου τεράστιου σε ύψος, μέγεθος και ομορφιά! Ο Πτολεμαίος φιλοδοξούσε να κτίσει κάτι το μοναδικό, σαν τις πυραμίδες που κοσμούσαν την όμορφη χώρα του. Ήθελε να τον θυμούνται εκατοντάδες χρόνια μετά το θάνατό του, σαν το δημιουργό ενός θαυμαστού οικοδομήματος. Ο Μακεδόνας βασιλιάς της Αιγύπτου των Έλληνιστικών χρόνων τα κατάφερε! Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας έκανε τόσο μεγάλη εντύπωση που χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα εφτά θαύματα του κόσμου! Ας δούμε όμως κάποιες λεπτομέρειες για την εξαιρετική αυτή κατασκευή. Στην είσοδο του λιμανιού της Αλεξάνδρειας βρισκόταν το νησάκι Φάρος. Το μέρος αυτό διάλεξε ο Σώστρατος για να κάνει πραγματικότητα τον «Πυροφόρο Πύργο», ένα τεράστιο οικοδόμημα, που στην κορυφή του θα υπήρχε πάντα αναμμένη μια ακοίμητη φωτιά. Τεράστιοι καθρέφτες θα αντανακλούσαν το φως της στην θάλασσα, να το βλέπουν τα καράβια, να βρίσκουν το δρόμο τους για το μεγάλο λιμάνι της πόλης που έκτισε ο Αλέξανδρος. Ή κατασκευή του θεόρατου πύργου κράτησε 12 ολόκληρα χρόνια. Οταν τελείωσε, το 263 π.χ, είχε ύψος 140 ολόκληρα μέτρα. Το ύψος αυτό υπερβαίνει το ύψος ουρανοξύστη με 40 ορόφους. Αν το δικό σας σπίτι έχει ύψος

36 4 μέτρα, ο Φάρος είχε τόσο ύψος όσο ένα κτίριο 35 φορές ψηλότερο από αυτό! Τα υλικά για την κατασκευή του ήταν ο λευκόλιθος και ο γρανίτης, γνωστός για την σκληρότητα και τη στερεότητά του. Ομως ο Φάρος δεν ήταν απλός ένας άκομψος πέτρινος γίγαντας, αλλά ένα όμορφο κτίριο που αποτελείτο από τα ακόλουθα 4 μέρη: Α) Το πρώτο μέρος, που ήτανε το μεγαλύτερο, είχε σχήμα ορθογώνιου παραλληλεπίπεδου, σαν ένα είδος στενόμακρου κουτιού δηλαδή, με πολλά παράθυρα, που φώτιζαν άπλετα τα δωμάτια του μέρους αυτού. Το ύψος του ήταν 60 μέτρα.έδώ έμεναν οι μηχανικοί και οι φρουροί του Πύργου. Από το κέντρο του πύργου περνούσε ένας ανελκυστήρας, ένα ασανσέρ δηλαδή, για την μεταφορά ανθρώπων, υλικών, και καυσίμων από και προς την κορυφή του πύργου. Ο μηχανισμός του ασανσέρ ήταν υδραυλικός. Β) Πάνω από το πρώτο μέρος του Πύργου, ήταν ένα οκταγωνικό κτίριο γεμάτο ελικοειδείς σκάλες που οδηγούσαν προς την κορυφή. Ήταν στενότερο και μικρότερο από το πρώτο μέρος με παράθυρα συμμετρικά τοποθετημένα στις οκτώ πλευρές του. Γ) Το τρίτο μέρος του φάρου ήταν κυκλικό, με κίονες στην περίμετρό του και οδηγούσε στο τελευταίο και σημαντικότερο μέρος του... Δ) Φτάσαμε τώρα στην κορυφή. Έδώ άναβε άσβεστη φωτιά, την λάμψη της οποίας αντανακλούσαν καθρέφτες σε απόσταση μέχρι και 300 στάδια! Για να καταλάβουμε όμως τι ακριβώς σημαίνει αυτό, ας κάνουμε μερικούς πρόχειρους υπολογισμούς. Το στάδιο, με το οποίο οι αρχαίοι Έλληνες μετρούσαν τις αποστάσεις, είχε μήκος 185 μέτρα. Έίναι φανερό ότι με ένα απλό πολλαπλασιασμό βρίσκουμε ότι μια απόσταση 300 σταδίων ισούται, περίπου με 55 χιλιόμετρα. Αυτή η απόσταση, σε ευθεία γραμμή, είναι ίση με το διάστημα που διανύει ένα σύγχρονο πλοίο σε 2 ώρες. Αν δε υπολογίσουμε την ταχύτητα των αρχαίων καραβιών, μπορούμε να πούμε με αρκετή ακρίβεια ότι έβλεπαν το φώς του Φάρου 4 5 ώρες πριν φτάσουν στο λιμάνι. Σ αυτό βοηθούσε και το μεγάλο ύψος του πύργου, που βοηθούσε στο να είναι ορατός από μεγάλες αποστάσεις. Ο πύργος ήταν ακόμα στολισμένος με αγάλματα, μερικά από τα οποία είχαν αυτόματους μηχανισμούς. Ένα άγαλμα που το δάκτυλό του ακολουθούσε την πορεία του ήλιου, ένα άγαλμα ρολόι... Ο Πέτρινος γίγαντας της Αλεξάνδρειας ήταν ακόμα σπουδαίο ναυτικό παρατηρητήριο, αφού από την κορυφή του μπορούσαν να δουν εχθρικά πλοία από μίλια μακριά. Για χίλια ολόκληρα χρόνια, μέχρι και την αραβική κατάκτηση της Αιγύπτου, το θαύμα αυτό ήταν το στολίδι της Αλεξάνδρειας. Ο G. G. WOODWARD στηριγμένος στις αρχαίες περιγραφές έκανε το ακόλουθο σχέδιο του Φάρου της Αλεξάνδρειας. Σας το παρουσιάζω πιο κάτω για να πάρετε μια ιδέα για το πως ήταν το αρχαίο αυτό θαύμα της αρχιτεκτονικής. 25

37 ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ Ομοίωμα μηχανισμού που χρονολογείται από το 1026 μ.χ. Ή χρήση του συνίσταται για ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΙ ΤΩΝ ΦΙΛΙΠΠΩΝ Ομοίωμα μηχανισμού που χρονολογείται ανάμεσα στο 250 και 350 μ.χ. Αποτελείται από τρεις δακτυλίους, οι οποίοι μπορούν να περιστραφούν κατά 360 μοίρες. Έκτός από τον υπολογισμό της ώρας, το όργανο προσδιορίζει το αζιμούθιο και το ύψος του ηλίου ή κάποιου άλλου αστέρα. ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΡΟΛΟΙ & ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ Ομοίωμα μηχανισμού της βυζαντινής εποχής (περίπου 530μ.Χ.). Σύνθετος ως προς τη λειτουργία του, περιλαμβάνει ηλιακό ρολόι και ημερολογιακό μηχανισμό. Θεωρείται ως απόγονος του περίφημου υπολογιστικού οργάνου της ελληνιστικής περιόδου, γνωστού ως Μηχανισμός των Αντικυθήρων. 26 τη μέτρηση γωνιαίων αποστάσεων δύο αντικειμένων καθώς και για τη μέτρηση του ύψους του ηλίου και άλλων αστέρων, από το οποίο και προσδιορίζονται οι εποχές, η διάρκεια της ημέρας, ο μεσημβρινός του τόπου κα. ΥΔΡΑΥΛΙΚΟ ΡΟΛΟΙ ΚΤΗΣΙΒΙΟΥ Ομοίωμα μηχανισμού του 3ου αι. π.χ. Αποτελείται από συνδυασμό δοχείων, εφοδιασμένων με ρυθμιζόμενους ελεγκτές ροής ύδατος, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η επιθυμητή ανύψωση του πλωτήρα στο τελευταίο δοχείο. Ο πλωτήρας φ έ ρ ε ι δέκτη, ο ο π ο ί ο ς υ π ο δ ε ι - κνύει την α κ ρ ι β ή ώρα πάνω σε περιστρεφόμενο τύμπανο. Το τύμπανο αλλάζει θέση ανάλογα με την ημερομηνία, ώστε να εξασφαλίζεται η ακριβής διαίρεση των δώδεκα ημερήσιων ωρών, που μετρούσαν την εποχή εκείνη.

38 ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΑΓΝΩΣΤΗ ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Έκτός από τα γνωστά πολεμικά μέσα των προγόνων μας (πολεμικά πλοία, πολεμικές μηχανές, υγρό πυρ κλπ) υπάρχουν αναφορές στην Έλληνική ιστορία, απώτερη και νεώτερη (προϊστορία) για κάποια άλλα άγνωστα όπλα ή τεχνικές, με καταπληκτικά (ακόμα και για την σημερινή εποχή) αποτελέσματα. Αναφορές της Θεογονίας, του Ομήρου και του Ήροδότου: Κεραυνοί ανετίνασσαν τις κορυφές του Παρνασσού (κατά την εισβολή των Περσών) «Οι δε κάτοικοι των Δελφών πληροφορούμενοι ταύτα κατετρόμαξαν και πανικόβλητοι ερωτούσαν το μαντείον δια τα ιερά πράγματα, εάν δηλαδή έπρεπε να τα τοποθετήσουν μέσα εις την γην ή να τα στείλουν εις άλλον τόπον. Ο Θεός όμως δεν τους άφησε να τα μετακινήσουν, ειπών ότι αυτός είναι ικανός να προστατεύει τα ιδικά του πράγματα. Οι κάτοικοι των Δελφών ακούσαντες ταύτα εφρόντιζον δια τον εαυτόν των» (σημ. τα παιδιά και οι γυναίκες εστάλησαν στην Αχαΐα και από τους άντρες οι περισσότεροι ανέβηκαν στις κορυφές του Παρνασσού και άφησαν τα πράγματά τους στο Κωρήκιο άντρον, άλλοι έφυγαν στην Αμφισσα). «Ωστε όλοι οι κάτοικοι των Δελφών εγκατέλειψαν την πόλιν εκτός εξήκοντα ανδρών και του ερμηνευτού της θελήσεως του Θεού. Οτε δε οι βάρβαροι επερχόμενοι επλησίασαν τόσον, ώστε να διακρίνουν το ιερόν, τότε ο ερμηνευτής της θελήσεως του Θεού, του οποίου το όνομα ήτο Ακήρατος, βλέπει έμπροσθεν του ναού στημένα τα ιερά όπλα, τα οποία είχον βγεί έξω από το άδυτον του ιερού των Δελφών και τα οποία δεν επετρέπετο κανείς να εγγίσει. Και ούτος μεν επήγαινε, δια να φανερώσει το Θείον εις τους ευρισκομένους κατοίκους των Δελφών. Οτε δε οι βάρβαροι σπεύδοντες έφθασαν εις την περιοχήν της Προναίας Αθηνάς, συνέβησαν εις αυτούς θεία σημεία ακόμη σπουδαιότερα. Διότι και τούτο βεβαίως είναι θαύμα μεγάλο, όπλα πολεμικά μόνα των εφάνησαν στημένα έξω από τον ναό. Τα μετά ταύτα όμως γενόμενα είναι άξια θαυμασμού περισσότερο απ όλα.οτε οι βάρβαροι επερχόμενοι ήσαν κοντά εις το ιερόν της Προναίας Αθηνάς, τότε από μεν τον ουρανόν έπιπτον επάνω των κεραυνοί, από δε τον Παρνασσόν αποκοπείσαι δύο κορυφαί ήρχοντο εναντίον των και επρόφθασον πολλούς από αυτούς, προσέτι και από το ιερόν της Προναίας ήρχετο βοή και αλαλαγμός.» (Ήρόδοτος, Ή Ουρανία 36-37) Ανάλογη τύχη με τους Πέρσες είχαν και οι Γαλάτες οι οποίοι επίσης προσπάθησαν να συλήσουν το μαντείο των Δελφών, το 279 π.χ. Μόλις λοιπόν συνεπλάκησαν, αμέσως κεραυνοί κατευθύνονταν εναντίων των Γαλατών και πέτρες που αποκόπηκαν από τον Παρνασσό, και άνδρες οπλισμένοι πρόξενοι, τρόμου ορθώθηκαν εναντίον των βαρβάρων. Απ' αυτούς λέγεται ότι άλλοι μεν ήλθαν από τους Υπερβόρειους. Ο Υπέροχος και ο Αμάδοκος και τρίτος, ο Πυρρός του Αχιλλέως. (Παυσανίας, Αττικά, 4,4) Το υγρό πυρ επινοήθηκε ή τελειοποιήθηκε από τον Έλληνα αρχιτέκτονα Καλλίνικο (από την Ήλιούπολη της Συρίας). Υπήρξε ένα από τα φοβερότερα όπλα του μεσαίωνα και επανειλημμένα έσωσε το Βυζάντιο από εχθρικές επιθέσεις. Γενικά η χρήση της φωτιάς για πολεμικούς σκοπούς είναι τόσο παλιά όσο και η πολεμική τέχνη. Ο Ομηρος αναφέρει ότι οι Τρώες κατέστρεφαν τα πλοία των Αχαιών με φωτιά «και οι Τρώες ακούραστη φωτιά στο σπαθωτό καθίζουν σκαρφί και φλόγα απάνω ευθύς του χύθηκε ρημάχτρα». Κατά την Βυζαντινή περίοδο εμπρηστικά μείγματα χρησιμοποιούντο ήδη από τους πρώτους αιώνες. Ή σύνθεσή του παρέμεινε μυστική στους κατοίκους της Αυτοκρατορίας μέχρι την κατάρρευση του κράτους, ενώ ταυτόχρονα καταβλήθηκε κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να αποφευχθεί η διαρροή της σε άλλους λαούς. Διακηρύχθηκε από πολύ νωρίς ότι οποιοσδήποτε τολμούσε να αποκαλύψει τον τρόπο προετοιμασίας του υγρού πυρός θα αντιμετώπιζε την ποινή του θανάτου. Τα αυστηρά μέτρα που κατά καιρούς ελήφθησαν πέτυχαν ώστε η σύνθεση του υγρού πυρός να παραμείνει μυστική, τουλάχιστον στο εσωτερικό της χώρας, ενώ ταυτόχρονα το ίδιο το εμπρηστικό μείγμα περιβλήθηκε από μυστήριο, με αποτέλεσμα 27

39 ακόμα και σήμερα να αποδίδονται σε αυτό κάποιες υπερφυσικές ιδιότητες και να υπάρχουν βασικά ερωτήματα αναφορικά με τα συστατικά του στοιχεία και τις μεθόδους εκτόξευσής του. Ή πρώτη ιστορική αναφορά για την κατασκευή εμπρηστικού μίγματος προέρχεται από τον χρονικογράφο Μαλάλα (6ος αιώνας), ο οποίος αναφέρει ότι ο Αυτοκράτορας Αναστάσιος ο Α ( μ.χ.) προκειμένου να αντιμετωπίσει την επανάσταση του κόμη των Φοιδεράτων Βιταλιανού, κάλεσε από την Αθήνα κάποιο φιλόσοφο ονόματι Πρόκλο, ο οποίος φαίνεται ότι ασχολείτο με την παρασκευή εύφλεκτων υλών. Ο Πρόκλος κατασκεύασε από ΘΈΙΟΝ ΑΠΥΡΟΝ (άκαυτο θειάφι) μία πολύ ψιλή σκόνη την οποία παρέδωσε στον αρχηγό του Βασιλικού Πλωίμου (στόλου) Μαρίνο, λέγοντάς του όπου και αν τη ρίξεις, είτε σε κτίρια, είτε σε πλοία, η σκόνη με την ανατολή του ηλίου αναφλέγεται και καίει τα πάντα.. Έτσι και έγινε. Αυτή λοιπόν πρέπει να είναι η πρώτη αναφορά για την κατασκευή εμπρηστικού μίγματος το οποίο υπήρξε ο πρόγονος του Έλληνικού υγρού πυρός. Υπάρχουν αρκετές αναφορές που μιλάνε για την αυτανάφλεξη του υγρού πυρός μόλις αυτό ερχόταν σε επαφή με το νερό (ιδιότητα που το καθιστούσε πρακτικώς άσβεστο σε επιθέσεις εναντίον πλοίων) ιδιότητα που σύμφωνα με μερικούς ερευνητές πρέπει να οφείλεται στην παρουσία ασβέστη ή φωσφορούχου ασβεστίου. Αλλα συστατικά του σύμφωνα με τους ερευνητές πρέπει να ήταν η νάφθα, σε μορφή αργού ή αποσταγμένου πετρελαίου και στερεά συστατικά όπως νίτρο, θείο, ρητίνη ή και άλλες εύφλεκτες ύλες. Σύμφωνα με κάποιους άλλους ερευνητές δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο το υγρό πύρ να ήταν και κάποιας μορφής πυρίτιδα (συμπέρασμα που προέρχεται από τις αναφορές για καπνούς και βροντές κατά την διάρκεια εκτόξευσής του). Οπως για την σύνθεση του υγρού πυρός, έτσι και για τα μέσα εκτόξευσής του τα Βυζαντινά κείμενα που αναφέρουν σχετικές πληροφορίες είναι ελάχιστα και ασαφή. Οι Βυζαντινοί συγγραφείς ως βασικό μέσο εκτόξευσης του πυρός αναφέρουν τον σίφωνα, ο οποίος έπρεπε πάντοτε να είναι επενδυμένος στο στόμιό του με χαλκό. Με βάση λοιπόν τις αναφορές οι νεότεροι ερευνητές δέχθηκαν ότι ο όρος σιφών σημαίνει σωλήνας εκτόξευσης, ενώ υπήρξαν μερικοί που υποστήριξαν ότι ο όρος σιφών σημαίνει καταθλιπτική 28 αντλία, συνδεδεμένη όμως με σωλήνα εκτόξευσης. Ή εκτόξευσή του γινόταν σίγουρα με μηχανικό τρόπο. Σύμφωνα με μερικούς ερευνητές ο σιφών ήταν κάποιο καζάνι στο οποίο θερμαινόταν το υγρό πύρ και οι σιφωνάριοι (εκπαιδευμένοι χειριστές πυροτεχνουργοί) σημάδευαν με το ακροφύσιο (το οποίο πολλές φορές είχε τη μορφή προτομής λέοντα ή άλλου αγρίου ζώου με το στόμα ανοικτό) το εχθρικό πλοίο και εκτόξευαν το υγρό πύρ (το οποίο αποκτούσε υψηλή πίεση μέσω καταθλιπτικής αντλίας, σύμφωνα με μία μερίδα ερευνητών ή σύμφωνα με άλλους ερευνητές το υγρό πύρ αποκτούσε πίεση μέσα στο καζάνι είτε λόγω της θέρμανσης ή βρασμού του, είτε λόγω κάποιας ελεγχόμενης έκρηξης) Έκτός των σιφώνων οι συγγραφείς αναφέρουν ότι το υγρό πύρ μπορούσε επίσης να εκτοξευτεί εναντίον των πλοίων, των πολεμικών μηχανών, των εγκαταστάσεων και των στρατευμάτων του εχθρού και με διάφορους άλλους τρόπους α) Μέσα σε πήλινες χύτρες (δοχεία) που εξακοντίζονταν με εκηβόλους πολεμικές μηχανές, όπως βαλλίστρες (μεγάλοι καταπέλτες σταθερής βάσης) ή αλακάτια και γεράνια (μικροί καταπέλτες περιστρεφόμενης βάσης) β) Μέσα σε χειροσιφώνες, δηλαδή σε μικρές γυάλινες ή πήλινες σφαίρες τις οποίες οι στρατιώτες εξακόντιζαν με τα χέρια τους, αφού πρώτα άναβαν την θρυαλλίδα ή το στουπί που προεξείχε από την μοναδική οπή της σφαίρας (στην περίπτωση του μη αυταναφλεγόμενου υγρού πυρός) καλυπτόμενοι πίσω από σιδερένιες ασπίδες. γ) Με δόρατα, ακόντια και βέλη στην άκρη των οποίων είχαν τοποθετηθεί φλεγόμενα στουπιά βουτηγμένα στο υγρό πύρ. Το βεληνεκές των μέσων εκτόξευσης του υγρού πυρός και ειδικότερα των σιφώνων μας είναι άγνωστο μιας και οι Βυζαντινοί συγγραφείς δεν αναφέρουν τίποτα σχετικό. Το υγρό πύρ όμως ήταν ακαταμάχητο και στον ψυχολογικό τομέα. Ή επίδρασή του στο ηθικό του εχθρού ήταν καταλυτική. Έκατοντάδες κείμενα εξιστορούν τον τρόμο που προκαλούσε η χρήση του Έλληνικού πυρός όπως συνήθως το αποκαλούσαν. Από τον 15ο αιώνα και μετά με την τελειοποίηση της μαύρης πυρίτιδας και την χρησιμοποίηση των πυροβόλων όπλων, το υγρό πύρ και γενικά οι εμπρηστικές ύλες εγκαταλείφθηκαν σταδιακά.

40 ΤΑΛΩΣ Ήταν τότε που οι θεοί ζευγάρωναν με τις κόρες των ανθρώπων και οι γενιές των ημιθέων βασίλευαν στη γη. Ήταν τότε που το σφυρί του Ήφαίστου χάλκευε τους τρομερούς κεραυνούς του πατέρα των θεών, του Δία, πάνω στο αμόνι του σιδηρουργείου του. Κάποτε το αίμα του προκατόχου και πατέρα του Δία, του Κρόνου, είχε στάξει στα νερά της Κύπρου μετά από τον ακρωτηριασμό του από το γιο του, και από τις σταγόνες αυτές γεννήθηκε η Αφροδίτη, αδερφή και σύζυγος του Ήφαίστου. Αυτό το αίμα των θεών, τον ιχώρ, έβαλε ο Ήφαιστος στη φλέβα του γιγάντιου μεταλλικού άνδρα που έφτιαξε στο εργαστήριό του, για να του δώσει ζωή. Ο Τάλως, το ανθρωπόμορφο αυτόματο, δεν ήταν το πρώτο κατασκεύασμα του Ήφαίστου. Ο Ομηρος μας λεει πως είχε φτιάξει χρυσές υπηρέτριες, που μπορούσαν να κινούνται, να μιλούν και να σκέφτονται σαν ανθρώπινα πλάσματα: υπό δ αμφίπολοι ρώοντο άνακτι χρύσειαι, ζωήσι νεήνισσιν εϊκυίαι της εν μεν νοός εστί μετά φρεσίν, εν δε και αυδή και σθένος. Δικά του κατασκευάσματα ήταν και τα τρίποδα τραπέζια που βρίσκονταν ολόγυρα στο εργαστήριό του και πηγαινοέρχονταν στις μαζώξεις των θεών για να μεταφέρουν τα φαγητά και τα ποτά. Σκοπός της κατασκευής του Τάλου ήταν ο εφοδιασμός του Μίνωα, ετεροθαλή αδελφού του Ήφαιστου, με ένα γιγάντιο ανθρωπόμορφο άρμα μάχης που τριγυρνώντας την Κρήτη τρεις φορές την ημέρα θα εξόντωνε τα εχθρικά πλοία και τους εισβολείς, τσακίζοντάς τους με τα μεταλλικά του άκρα ή ψήνοντάς τους ζωντανούς. Κατά μία άλλη εκδοχή, κατασκευαστής του Τάλου ήταν ο Δαίδαλος, όπου εξορισμένος στην Κρήτη από τον Αρειο πάγο λόγο του φόνου του ανιψιού του Τάλου ή Κάλου, τον κατασκεύασε για τον Μίνωα και τον ονόμασε έτσι από τύψεις. (Ο Τάλως ή Κάλως είναι ο εφευρέτης του πριονιού, του κεραμικού τροχού και του διαβήτη). Ο Δαίδαλος επίσης κατασκεύασε τον Λαβύρινθο (ΛΑ-ΒΡΙΛ-ΝΘΟΣ), ένα ομοίωμα αγελάδας για την Πασιφάη, γυναίκα του Μίνωα, μικρές ξύλινες κούκλες με αυτόματη κίνηση και μεταλλικά κινούμενα αγάλματα σε ανθρώπινο μέγεθος που φύλαγαν τον Λαβύρινθο ( κινούνταν με υδράργυρο ). Δικές του εφευρέσεις είναι επίσης η σφήνα, ο πέλεκυς και ο γνώμονας. Για το μέγεθος του Τάλου ο Απολλόδωρος γράφει: Ούτως ο Τάλως τρις εκάστης ημέρας την νήσον περιτροχάζων ετήρει..., ο Απολλώνιος ο Ρόδιος:...τρις περί χαλκείοις Κρήτην ποσί δινεύοντα. Ή Κρήτη έχει γραμμικό μήκος 254 χιλιόμετρα και περίμετρο 980 χιλιόμετρα. Συνεπώς ο Τάλως στην διάρκεια της ημέρας (12 ώρες) έκανε 980 Χ 3=2940 χιλιόμετρα μέσα σε 12 ώρες, δηλαδή είχε μέση ωριαία ταχύτητα 245 χλμ/ώρα! Ο Απολλόδωρος, ο Απολλώνιος ο Ρόδιος και ο Λουκιανός αναφέρουν ότι ο Τάλως ήταν καμωμένος από χαλκό. Πιθανόν ήταν από μπρούτζο (κράμα χαλκού-κασσίτερου) καθώς ο σκέτος χαλκός είναι αρκετά μαλακός. Στοιχεία γι αυτό έχουμε και λόγω του χρώματος του Τάλου που εικονίζεται σε αγγεία ως χρυσοπράσινος, που είναι το χρώμα του μπρούτζου, ενώ ο Απολλώνιος λεει: και ήταν φτιαγμένος από το είδος εκείνο του χαλκού και ήταν όλος χάλκινος...και κάτω (από του ποδιού) τον τένοντα και στου αστράγαλου τη μεριά, είχε μια φλέβα με αίμα, που φτενή πέτσα την σκέπαζε, αυτή που χώρισμα ήταν της ζωής και του θανάτου... Ο Απολλόδωρος λεει: είχε μια φλέβα μονάχα από τον αυχένα ως τους αστραγάλους. Στο τέρμα δε, τη φλέβα αυτή καρφί χάλκινο την διαπερνούσε..,και ο Ζηνόβιος: είχε μια φλέβα αυτός που άρχιζε από τον αυχένα, και στους αστραγάλους έφτανε ως κάτω. Και στο δέρμα πάνω που τη φλέβα σκέπαζε, χάλκινο καρφί ήταν περασμένο. Τι περιείχε αυτή η φλέβα; Απολλόδω- 29

41 ρος: χύθηκε έξω όλος ο ιχώρ και αυτός πέθανε, Απολλώνιος ο Ρόδιος: και από μέσα κύλησε ο ιχώρ, όμοιος με αναλυτό μολύβι. Ομως σαν λιωμένο μολύβι κυλά ο υδράργυρος. Ο υδράργυρος εξαιτίας του ότι είναι (ως μέταλλο) ρευστός και παραλληλίζεται στην ελεύθερη επιφάνειά του με το οριζόντιο επίπεδο, είναι εξαιρετικά χρήσιμος στην κατασκευή οργάνων προσανατολισμού (πυξίδες, γυροσκόπια), δηλαδή συστημάτων αυτόματης ισορροπίας. Στον άνθρωπο, αισθητήριο όργανο της αντίληψης της θέσης ή της στάσης του σώματος είναι η αιθουσαία μοίρα, η κεντρική μοίρα του εσωτερικού αυτιού. Έίναι τυχαίο ότι η φλέβα του Τάλου (η ελεύθερη επιφάνεια του υδραργύρου) ξεκινά όπως και η αιθουσαία μοίρα από το ίδιο σημείο πλάγια από τον αυχένα; Αν ο ιχώρ είναι το περιεχόμενο μιας φλέβας (στήλης) που άρχιζε από τον αυχένα του Τάλου και έφτανε στον αστράγαλό του, τότε, κάτω από τον τένοντα του ποδιού και παράλληλα με την φλέβα υπήρχε και μία δεύτερη φλέβα που είχε μέσα της το αίμα και κατάληγε και αυτή στο χάλκινο καρφί (=διπλή βαλβίδα πλήρωσης και κένωσης), τότε ποια η πιθανή σύνθεση αυτού του αίματος; Στα ιατρικά λεξικά η λέξη ιχώρ αναφέρεται ως ένα δύσοσμο και υποπράσινο υγρό που παράγεται κατά την νέκρωση και αποσύνθεση των ιστών. Οι ιδιότητές του θυμίζουν τα γαστρικά υγρά που περιέχουν υδροχλωρικό οξύ. Ομως για την κίνηση ενός γίγαντα ύψους 30 μέτρων με ταχύτητα 245 χλμ/ώρα απαιτείται κάποιο άλλο πιο ισχυρό οξύ για την κατασκευή συσσωρευτών. Την ιδιότητα των δύσοσμων ατμών έχουν οι ατμοί του θειικού οξέως (H²SO4). Το οξύ αυτό χρησιμοποιείται στην κατασκευή συσσωρευτών. Ή τοποθέτηση ενός συσσωρευτή στήλης που αρχίζει από τον αυχένα και καταλήγει στον αστράγαλο είναι εργονομικά σωστή. Ο Ομηρος στην Ιλιάδα γράφει για τις χρυσές θεραπαινίδες του Ήφαίστου:.της εν μεν νοός εστί μετά φρεσί, εν δε και αυδή. (που είχαν λογική και κρίση και ομιλία). Για την κίνηση ενός τέτοιου κατασκευάσματος απαιτείται η όρθια στάση και η κρίση. Δηλαδή η δημιουργία υπολογιστικών συστημάτων με κρίση, ικανών να διαχειρίζονται τα διάφορα υποσυστήματα του αυτόματου και να τον θέτουν σε κίνηση. Παρόλη την εξέλιξη της σύγχρονης ρομποτικής, και ενώ έχουν κατασκευαστεί σε τέλειο βαθμό τα επιμέρους όργανα, δεν είναι δυνατή ακόμα η όρθια στάση 30 και το βάδισμα ενός σύγχρονου ρομπότ, διότι οι υπολογιστές που τα χειρίζονται δεν έχουν κρίση (ευφυΐα). Ο Απολλόδωρος μας αναφέρει πως κάποιοι χαρακτήριζαν τον Τάλω ως ταύρο διότι είχε κέρατα. Ισως αυτά να ήταν κεραίες εκπομπής και λήψης οδηγιών από τον Μίνωα. (κεραία-κέρας..) Ο Τάλως εκτελούσε και χρέη δικαστή περιφερόμενος σε πόλεις και χωριά, φέροντας μαζί του τους νόμους του Μίνωα γραμμένους σε χάλκινες πλάκες. Ήταν πρωτίστως μια πανίσχυρη μηχανή αποτροπής βίας, που μετατρέπονταν σε πολεμική μηχανή όταν αυτό ήταν αναπόφευκτο. Οι Κρήτες σαν λαός ήταν πολύ ειρηνικός. Πουθενά σε όλη την Κρήτη δεν υπάρχει αναπαράσταση πολεμικών μαχών σε αγγεία και τοιχογραφίες. Ή παρουσία του γίγαντα Τάλου απέτρεπε τους ναυτικούς να αποβιβαστούν στην Κρήτη. Ο Ορφέας στα αργοναυτικά μας λεει:.όσες στην Κρήτη έπαθαν συμφορές κι υπέφεραν, το χάλκινο γίγαντα τηρώντας.., αναφέρεται βέβαια στον εκ θαύματος γλύτωμα της αργούς από τους λίθους του Τάλου. Τα ξένα καράβια δεν διανοούνταν να πλησιάσουν περισσότερο τα κρητικά παράλια από όσο ήταν το βεληνεκές των λίθων που σφεντόνιζε ο Τάλως εναντίων τους. Αν κάνουμε ένα μικρό παραλληλισμό με τη σφυροβολία τότε θα πρέπει ο Τάλως να πετούσε βράχους 126 κιλών από ύψος 33,70 μέτρων! Σε κάποιες αναπαραστάσεις ο τάλως φαίνεται να πετάει άλλοτε λίθους και άλλοτε ήλιους και άστρα. Τον Τάλω φαίνεται πως τραβούσε και η φωτιά Ο Σιμωνίδης μας λεει: έπεφτε στη φωτιά, έκαιγε τους εχθρούς, γελώντας με σαρδόνιο γέλιο..μες τη φωτιά πηδούσε έτσι που ήταν χάλκινος, πάνω στο στήθος του τους τσάκιζε, ενώ έχασκαν με στόμα ανοιχτό από απορία. Ο Χρήστος Λάζος υποστηρίζει πως ο Τάλως διέθετε αυτοθέρμανση. Οι Κρητικοί για να τους αναγνωρίσει ο Τάλως και να μην τους περάσει για εισβολείς έκαναν μια χειρονομία προς αυτόν. Υψωναν το χέρι τους με ανοιχτό το μικρό δάκτυλο και τον δείκτη σχηματίζοντας το κερασφόρο χέρι. Το Τέλος του Τάλου ήρθε με την αποβίβαση των Αργοναυτών στην Κρήτη. Απολλώνιος ο Ρόδιος: ο Τάλως ο χαλκόφτιαχτος, πάνω από βράχο ατράνταχτο σφεντόνιζε λιθάρια, όταν εκείνοι σίμωναν στου Δίκταιου τον όρμο, να τους εμποδίσει στη στεριά να δέσουν παλαμάρια.. Απολλόδωρος:.λεν κάποιοι πως ο

42 Ποίας αυτός είχε τοξέψει απάνω στον αστράγαλο και έτσι είχε πεθάνει. Στόχος του Ποίαντα ήταν το χάλκινο καρφί που υπήρχε στον αστράγαλο και συγκρατούσε τον ιχώρ, το κλειδί δηλαδή της ζωής του Τάλου. Πάντως είναι απίθανο ένα απλό βέλος να μπορέσει να διαπεράσει την θωράκιση του Τάλου και να τον συντρίψει. Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος μας λεει σχετικά:.καθώς βαριά λιθάρια μας σφεντόνιζε εμποδίζοντάς μας το ακρωτήριο να σιμώσουμε, σε βράχο μυτερό χτύπησε ο αστράγαλός του. Ή Μήδεια στάθηκε πάνω στο κατάστρωμα της Αργούς και συγκεντρώνοντας μες το μυαλό της τις δυνάμεις του κακού, με μάτια εχθρικά του χάλκινου του Τάλου των ματιών μαγνήτισε τις κόγχες και απάνω στην κορύφωση της καταστροφικής της έκστασης, απόλυσε εναντίον του από μέσα τις καταστροφικές σκεπτομορφές, άγρια τρίζοντας τα δόντια μες το παραλήρημα της.. Κατόπιν ο Τάλως φαίνεται να τρελαίνεται και άρχισε να τρέχει στα βράχια. Ο αστράγαλός του χτύπησε σε κάποιο μυτερό λιθάρι και ο ιχώρ χύθηκε όλος σαν λιωμένο μολύβι. Χωρίς ενέργεια και ισορροπία γκρεμοτσακίστηκε στα βράχια. Το Αιγαίο σκέπασε και αυτόν όπως και τόσους άλλους μύθους.. Ο Οπτικός τηλέγραφος του Πολύβιου Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Πολύβιος γεννήθηκε το 202π.Χ. στη Μεγαλόπολη της Πελοποννήσου. Σπούδασε στρατηγική και πολιτική, επιστήμες που τον βοήθησαν να γράψει πολλά ιστορικά βιβλία. Έκτός από ιστορικός είχε και το στρατιωτικό αξίωμα του Ιππαρχου. Οταν οι Ρωμαίοι κατάκτησαν την Έλλάδα, ο Πολύβιος μεταφέρθηκε αιχμάλωτος στην Ρώμη. Οι Ρωμαίοι εκτίμησαν την μόρφωση του και έγινε δάσκαλος παιδιών πλουσίων Ρωμαίων. Δέκα χρόνια αργότερα απελευθερώθηκε, επέστρεψε στην Έλλάδα και ταξίδεψε σε διάφορες χώρες του κόσμου. Από τα ιστορικά του έργα, που υπολογίζονται σε 40, σώθηκαν ολόκληρα μόνο 5. Από τα υπόλοιπα σώθηκαν μόνο μικρά μέρη τους. Τι σχέση όμως έχει ο Πολύβιος με τον οπτικό τηλέγραφο; Ο αρχαίος αυτός επιστήμονας δεν έγραψε μόνο Ιστορία, αλλά κατέγραψε και τελειοποίησε μια σπουδαία εφευρέση της εποχής του. Στα βιβλία του περιγράφει μια συσκευή, με την οποία οι αρχαίοι Έλληνες μετέδιδαν γραπτά μηνύματα σε μεγάλες αποστάσεις με τη βοήθεια του φωτός. Δύο χιλιάδες χρόνια πριν τα σήματα Μορς, στην αρχαία Έλλάδα μετάδιδαν μηνύματα με τον οπτικό τηλέγραφο!τι ακριβώς όμως ήταν η συσκευή αυτή; Καταρχήν, ο Πολύβιος διαιρεί τα 24 γράμματα του αλφαβήτου σε 5 ομάδες. Στις 4 πρώτες έμπαιναν 5 γράμματα και στην τελευταία 4 γράμματα.έγραψε την κάθε ομάδα σε ξεχωριστή πινακίδα. Ή διάταξη των γραμμάτων στις πινακίδες φαίνεται στο σχήμα που ακολουθεί: Για την αποστολή των μηνυμάτων, χρησιμοποιούσαν εκτός από τις πινακίδες και 10 πυρσούς. Μπορείτε να δείτε τους πυρσούς αυτούς στο σχήμα κάτω. Ο τηλέγραφος ήταν εγκατεστημένος πάνω σε λόφο, που είχε οπτική επαφή με άλλο λόφο σε απόσταση μέχρι 30 χιλιόμετρα. Οταν ο πρώτος τηλεγραφητής ήθελε να μεταδώσει ένα μήνυμα, άναβε 2 πυρσούς και τους κρατούσε αναμμένους μέχρι ο απέναντι τηλεγραφητής να ανάψει και αυτός 2 πυρσούς. Οταν έβλεπε τους αναμμένους πυρσούς από το απέναντι φυλάκιο, αυτό εσήμαινε ότι ο απέναντι τηλεγραφητής ήταν έτοιμος να παραλάβει το μήνυμα. Ή μετάδοση του μηνύματος γινόταν ως εξής: Στο τηλεγραφείο υπήρχαν 2 τοίχοι, σε απόσταση μερικών μέτρων μεταξύ τους. Σε κάθε τοίχο υπήρχαν 5 θέσεις στις οποίες μπορούσαν να στερεωθούν οι αναμμένοι πυρσοί. Αν το πρώτο γράμμα που ήθελε να μεταδώσει 31

43 ο τηλεγραφητής μας ήταν στην δεύτερη πινακίδα, τότε στον αριστερό τοίχο τοποθετούνταν 2 αναμμένοι πυρσοι. Αυτό έστελνε στον παραλήπτη το μήνυμα, ότι το γράμμα που θα έπαιρνε βρισκόταν στη δεύτερη σειρά. Για ποιο από τα γράμματα της σειράς αυτής όμως επρόκειτο; Αν το μεταδιδόμενο γράμμα ήταν το τρίτο στη σειρά, στην περίπτωση μας το θ, στο δεξιό τοίχο θα ετοποθετούνταν 3 αναμμένοι πυρσοί. Ας δούμε ακόμα ένα παράδειγμα. Ας υποθέσουμε, ότι το οπτικό τηλεγραφείο θα ήθελε να μεταδώσει το μήνυμα «ΖΉΤΟΥΜΈ ΒΟΉ- ΘΈΙΑ». Αφού ο τηλεγραφητής με τους 2 αναμμένους πυρσούς προσέλκυε την προσοχή του παραλήπτη του μηνύματος, θα ύψωνε διαδοχικά τους ακόλουθους συνδυασμούς με πυρσούς, για να μεταδώσει τα 14 γράμματα του μηνύματος : Στο δεξιό τοίχο υπάρχουν 5 αναμμένοι πυρσοί. Το μεταδιδόμενο γράμμα είναι προφανώς το πέμπτο της δεύτερης σειράς δηλαδή το Κ. Σίγουρα οι τηλεπικοινωνίες σήμερα βρίσκονται στο απόγειό τους... Οι ρίζες τους όμως βρίσκονται στην αρχαία Έλλάδα. Καταπέλτης Ο Καταπέλτης υπήρξε περίφημη αρχαία πολεμική μηχανή με την οποία εκσφενδονίζονταν αρχικά βέλη και αργότερα ακόντια και λίθοι. Έφευρέθηκε στη Σικελία περί το 399 π.χ. και κυριάρχησε ως πολεμικό μέσο πολλών λαών μέχρι την ανακάλυψη της πυρίτιδας, αλλά και ακόμα νεότερα Ο Καταπέλτης, λεγόμενος και οξυβελής ήταν Μεταδιδόμενο Γράμμα Ζ Η Τ Ο Υ Μ Ε Αναμμένοι πυρσοί αριστερά Αναμμένοι πυρσοί δεξιά Μεταδιδόμενο Γράμμα Β Ο Η Θ Ε Ι Α Αναμμένοι πυρσοί αριστερά Αναμμένοι πυρσοί δεξιά Τα 14 γράμματα του μηνύματος θα μπορούσαν να μεταδοθούν σε μερικά λεπτά σε απόσταση μέχρι 30 χιλιόμετρα. Αν ο παραλήπτης συνέχιζε την μετάδοση σε άλλους αποδέκτες το μήνυμα θα μπορούσε να ταξιδέψει εκατοντάδες χιλιόμετρα σε 1-2 ώρες! Ή εφευρετικότητα των αρχαίων Έλλήνων είχε ανακαλύψει ένα σημαντικό μέσο για μετάδοση μηνυμάτων σε μεγάλες αποστάσεις με σχετικά μεγάλη ταχύτητα! Ας δούμε, στα σχήματα που ακολουθούν την μετάδοση μηνυμάτων και γραμμάτων με τον οπτικό τηλέγραφο του Πολύβιου. Στο σχήμα 2 βλέπουμε αναπαράσταση μετάδοσης γράμματος. Το αριστερό τοίχος φανερώνει ότι το μεταδιδόμενο γράμμα βρίσκεται στη δεύτερη σειρά, εφόσον σ αυτό ανάβουν 2 πυρσοί. 32 ένα βαρύ εκηβόλο όπλο που ανήκε στα χαρακτηριζόμενα κατά την αρχαιότητα αφετήρια όργανα ή πολεμικές μηχανές το οποίο εξακόντιζε βέλη και ακόντια. Έφευρέθηκε στη Σικελία από τους μηχανικούς που είχε προσκαλέσει ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος ο Πρεσβύτερος το 399 π.χ. κατά τις προπαρασκευές που έκανε για την εκστρατεία του κατά της Καρχηδόνας.

44 Πολιορκητικός κριός Ο κριός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Περικλή στην πολιορκία της Σάμου. Κατασκευαστής ήταν ο Αρτέμων από τις Κλαζομενές. Ο κριός ήταν βαρύς δοκός. Τον κρατούσαν πολλοί πολεμιστές και παίρνοντας φόρα ορμούσαν στον στόχο, τείχος ή πύλη για να τον καταρρίψουν. Μπορεί να ήταν επίσης αιωρούμενος με αλυσίδες ή σχοινιά, έτσι ώστε με την ανάλογη ώθηση να ταλαντώνεται. Ο κριός είχε μεταλλική επένδυση, που έκανε την μύτη του πιο ανθεκτική. Σάρισα Ή σάρισα ήταν αρχαίο όπλο, ένα δόρυ μεγάλου μήκους, το βασικό επιθετικό όπλο της μακεδονικής φάλαγγας. Ή σάρισα ήταν κατασκευασμένη από σκληρό ξύλο κρανιάς, δέντρο που αφθονεί στα βουνά της δυτικής Μακεδονίας (της Ανω Μακεδονίας των αρχαίων). Ή κρανιά φτάνει σε μεγάλο ύψος με ευθύ κορμό, παρέχοντας έτσι δόρατα με μεγάλο μήκος, σχετικά ελαφρά, με σκληρότητα και αντοχή. Χαρακτηριστικό της σάρισας, το οποίο κυρίως διαφοροποιούσε τη μακεδονική από τις οπλιτικές φάλαγγες, ήταν το μήκος της. Αρχικά περίπου 5,5 μέτρα, έφτασε τον 2ο π.χ. αιώνα τα 6,50 μέτρα. Έίχε σιδερένια αιχμή και σαυρωτήρα στο αντίθετο άκρο, ως αντίβαρο και για να καρφώνεται στο έδαφος. Ο φαλαγγίτης τη χειριζόταν με τα δύο χέρια. Σφενδόνη Έπρόκειτο για ένα απλό σχετικά όπλο των αρχαίων, με το μεγαλύτερο βεληνεκές απ όλα, αλλά υστερώντας σε αποτελεσματικότητα και ακρίβεια σκοπεύσεως. Χρησιμοποιούνταν στη μυκηναϊκή περίοδο, εξαφανίστηκε όμως στους επόμενους αιώνες και επανεμφανίστηκε στην αρχαϊκή εποχή Αποτελούνταν από ένα κομμάτι δέρμα με δεμένους στα δύο άκρα τους ιμάντες που είχαν μήκος 0,60 μ. ο καθένας. Τα βλήματα της σφενδόνης ήταν μικρές πέτρες στην αρχή και μικρές ελλειψοειδείς σφαίρες από άργιλο ή μέταλλο, κυρίως μόλυβδο, έπειτα. Το υλικό κατασκευής της σφενδόνης ήταν φθαρτό και έτσι η παρουσία της πιστοποιείται από τα βλήματα, αλλά και τις σπάνιες απεικονίσεις της στην τέχνη. Ο χειριστής της σφενδόνης αφού τοποθετούσε το βλήμα στο κέντρο του δέρματος και κρατούσε με το χέρι του τους δύο ιμάντες από τα άκρα, τον ένα μάλιστα σταθερότερα, περιέστρεφε με ταχύτητα τη σφενδόνη. Σε μία στιγμή άφηνε απότομα τον ιμάντα που κρατούσε χαλαρότερα, οπότε το βλήμα ελευθερώνονταν, καθώς άνοιγε το διπλωμένο ως τότε δέρμα και εκσφενδονιζόταν με ταχύτητα προς την κατεύθυνση σκόπευσης. Για την καλύτερη χρήση του όπλου απαιτούνταν η εξάσκηση του χειριστή και η καλή μυϊκή του δύναμη. Τόξο Το τόξο, αρχαίο όπλο με συνεχή παρουσία στην Κρήτη, όπου και πρωτοεντοπίζεται, ήταν όπλο που έριχνε βέλη σε απόσταση. Στην ηπειρωτική Έλλάδα ύστερα από τα μυκηναϊκά χρόνια, η χρήση του τόξου μαρτυρείται από τον 8ο αιώνα. Στον Ομηρο το τόξο αναφέρεται συχνά και στην Οδύσσεια και στην Ιλιάδα. Το τόξο ήταν κατασκευασμένο από ξύλο κρανιάς, σκληρό αλλά και 33

45 ελαστικό, και αποτελούνταν από ένα καμπύλο στέλεχος ισχυρό και εύκαμπτο. Ή χορδή του τόξου που δένονταν στα δύο άκρα του στελέχους, ήταν κατασκευασμένη από νεύρα ή συνεστραμμένα έντερα ζώων. Τα βέλη του τόξου, ιός ή οϊστός, ήταν μικρογραφία του ακοντίου με μήκος 0,45μ. έως 0,60 μ. Ή αιχμή του βέλους ήταν σιδερένια ή ορειχάλκινη, ενώ στην αντίθετη προς την αιχμή πλευρά το βέλος διέθετε χάραγμα, τη γλυφίδα, για να εισέρχεται μέσα στη νευρά. Τα βέλη ήταν τοποθετημένα σε ειδική θήκη με πώμα, τη φαρέτραπου χωρούσε έως είκοσι βέλη. Ή θήκη του τόξου λεγόταν γωρυτός. Ακόντιο Το ακόντιο ήταν ένα όπλο σαν το δόρυ, αλλά βραχύτερο και ελαφρύτερο, το οποίο έριχναν εναντίον των αντιπάλων από απόσταση. Οπως αποδεικνύουν τα σχετικά ευρήματα, το ακόντιο ως πολεμικό εργαλείο χρησιμοποιούνταν από τον 7ο αιώνα. Στον Ομηρο αναφέρεται πολύ συχνά η χρήση του και μάλιστα στους βαριά οπλισμένους πολεμιστές οι οποίοι ξεκινούσαν πρώτα με τη ρίψη του ακοντίου. Το ακόντιο το χρησιμοποιούσαν οι πολεμιστές που είχαν δύο και τρία δόρατα, διαφορετικού μεγέθους συχνά, ώστε να ρίχνουν ένα ή δύο εναντίον του αντιπάλου, κρατώντας το βαρύτερο για τον αγώνα εκ του συστάδην. Αργότερα μάλιστα συγκρούονταν και ειδικά σώματα ακοντιστών ως τμήματα ελαφρού πεζικού. Το μήκος του ακοντίου ήταν αρκετό και η αιχμή του ήταν μικρότερη από την αιχμή του δόρατος. Σε αρκετές περιπτώσεις για να ενισχύεται η φόρα του και να φτάνει σε μεγαλύτερη απόσταση, διέθετε στη λαβή του, στο κέντρο περίπου του κονταριού, ένα περιτύλιγμα από κορδόνι. Το σύνηθες βεληνεκές του ήταν κάτω από είκοσι μέτρα. Ή χρήση του ακοντίου προϋπέθετε σχετική 34 άσκηση, ώστε να φεύγει μακριά και να κατευθύνεται κάπου με ακρίβεια. Ξίφος Ο ξίφος ήταν αρχαίο ελληνικό όπλο. Ήταν το κύριο πολεμικό όπλο σε συνδυασμό με το δόρυ και το ξυστόν. Τον χρησιμοποιούσαν τόσο σε κάθετο όσο και σε οριζόντιο χτύπημα. Από τον ξίφο εξελίχτηκε το Gladius των Ρωμαίων. Λίγα αρχαιολογικά ευρήματα υπάρχουν μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με την περιγραφή του λεξικού του George Cameron Stone, ο κλασσικός ξίφος ήταν δίκοπο σπαθί με λάμα μήκους εκατοστών, ενώ οι Σπαρτιάτες χρησιμοποιούσαν και μικρότερα, μήκους 30 εκατοστών κατά την διάρκεια των Περσικών πολέμων. Ή διατομή του έχει σχήμα ελλείψεως ή ρόμβου. Το πλάτος της λάμας κυμαινόταν με το μέγιστο πλάτος στα δύο τρίτα του μήκους της λάμας, ενώ η μύτη του ήταν πολύ αιχμηρή. Οι πρώτοι ξίφοι ήταν κατασκευασμένοι από μπρούντζο, ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε σίδηρος. Δόρυ Πρόκειται για ένα αρχαιότατο επιθετικό όπλο, γνωστό σε πολλούς αρχαίους λαούς, του οποίου η παρουσία μαρτυρείται από τη μυκηναϊκή εποχή. Ή χρήση του σιδήρου για την κατασκευή της αιχμής του δόρατος σημειώνεται ήδη από τον 11ο αιώνα, ενώ γενικεύεται μέσα στο 10ο. Ή μεταβολή αυτή δεν υπήρξε παρ όλα αυτά καθολικού χαρακτήρα, καθώς σε διάφο-

46 ρες περιοχές, όπως στην Κρήτη για παράδειγμα, συνέχιζαν να κατασκευάζονται αιχμές από ορείχαλκο. Από την αρχαϊκή περίοδο ο ορείχαλκος μάλιστα αρχίζει να χρησιμοποιείται κατά κόρον για τις αιχμές του δόρατος. Το δόρυ ήταν το κατεξοχήν επιθετικό όπλο και είχε μήκος μιάμιση φορά το ύψος του ανθρώπου. Αποτελούνταν από ένα στρόγγυλο κοντάρι, από ξύλο μελίτης ή αγριοκερασιάς, ιδιαίτερα ανθεκτικό και ξυσμένο, το λεγόμενο ξυστόν, με μία σιδερένια ή ορειχάλκινη αιχμή στο άκρο του, τη λόγχη. Ή λόγχη διέθετε κεντρικό νεύρο και αυλό για τη στερέωση του δόρατος, ενώ η μορφή της δεν παρουσιάζει καμιά αισθητή εξέλιξη με τα χρόνια. Στην άλλη άκρη του κονταριού το δόρυ κατέληγε σε οξύ, μεταλλικό πέλμα, τον ουρίαχο ή στύρακα ή σαυρωτήρα, για να μπορεί να καρφώνεται στη γη, αλλά και να χρησιμοποιείται ως επιθετικό όπλο, σε περίπτωση που είχε καταστραφεί η λόγχη. Ο σαυρωτήρ ήταν πυραμιδοειδής σε σχήμα, χυτός από ορείχαλκο, με μήκος από 20 έως 40 εκατοστά. Το κοντάρι του δόρατος σε ορισμένες περιπτώσεις είχε επένδυση από δέρμα στο σημείο της λαβής, πράγμα που την καθιστούσε στερεότερη. Οταν το όπλο δεν ήταν σε χρήση, έμπαινε μέσα σε προστατευτική θήκη. Κνημίδες Κνημίδες ονομάζονταν τα καλύμματα των κνημών, τα καλύμματα που προστάτευαν δηλαδή τις κνήμες από τα βλήματα και τα βέλη των αντιπάλων. 35

47 ΙΠΤΑΜΕΝΕΣ ΜΗΧΑΝΕΣ - ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ 36 Η ιπτάμενη μηχανή του Αρχύτα Από την πρώτη εμφάνισή του πάνω στη γη ο άνθρωπος θαύμαζε και ζήλευε συγχρόνως την ικανότητα των πουλιών να πετούν λεύτερα στον αέρα. Ο μύθος του Δαίδαλου και του Ικαρου, των πρώτων αεροπόρων, καθώς και η εικόνα του φτεροπόδαρου θεού Έρμή δείχνει τον ιδιαίτερο πόθο των αρχαίων Έλλήνων να κάνουν φτερά, να πετάξουν, να κατακτήσουν την γαλάζια απεραντοσύνη του ουρανού. Σήμερα το όνειρο αυτό είναι πραγματικότητα. Τα αεροπλάνα αυλακώνουν τον ουρανό και ακόμα πιο ψηλά, οι δορυφόροι και τα διαστημόπλοια, προσπαθούν να φτάσουν τα άστρα. Ποια όμως είναι η πρώτη μηχανή που πρωτοπέταξε στον αέρα; Αν ανοίξετε μια εγκυκλοπαίδεια θα σας πει ότι ο Λεονάρτο ντα Βίτσι είχε κάνει σχέδια πτητικών μηχανών και προσπάθησε χωρίς επιτυχία να τις απογειώσει πριν 500 χρόνια. Οι αδελφοί Μονγκολφιέρ πρωτοπέταξαν το πρώτο αερόστατο το Έξάλλου το πρώτο, πρωτόγονο αεροπλάνο πέταξε για 100 μέτρα μόλις πριν 100 χρόνια από τους αδελφούς Ράιτ. Οι αναφορές όμως αυτές είναι ανακριβείς εφόσον δεν αναφέρουν την πρώτη επιτυχή πτήση που έγινε πριν 2400 ολόκληρα χρόνια από μηχανή που κατασκευάστηκε στην αρχαία Έλλάδα. Τον 5ο αιώνα π.χ. ζούσε στον Τάραντα της Μεγάλης Έλλάδας ο Αρχύτας. Ήταν μαθηματικός αστρονόμος και φιλόσοφος. Οι συμπατριώτες του τον εκτιμούσαν πολύ γιαυτό και 7 φορές τον είχαν εκλέξει στρατηγό κυβερνήτη του Τάραντα. Ως στρατηγός επέδειξε μεγάλες ικανότητες αφού ουδέποτε ηττήθηκε σε μάχη. Αναφέρεται ότι συνδεόταν φιλικά με τον μεγάλο φιλόσοφο Πλάτωνα, τον οποίο προστάτεψε και φιλοξένησε στον Τάραντα, όταν τον κυνηγούσε ο τύρρανος των Συρακουσών Διονύσιος. Ακόμα ήταν Πυθαγόρειος φιλόσοφος, ανήκε δηλαδή στην φιλοσοφική σχολή που ίδρυσε ο Πυθαγόρας. Ο Αρχύτας ήταν και μεγάλος μαθηματικός, αφού κατάφερε να λύσει ένα από τα μεγαλύτερα μαθηματικά προβλήματα της αρχαιότητας το Δήλιο πρόβλημα. Κατάφερε να βρει γεωμετρική λύση στο πρόβλημα του διπλασιασμού του όγκου ενός κύβου με την χρήση του χάρακα και του διαβήτη μόνο. Ή λύση αυτή, που είναι πολύ περίπλοκη για να καταγραφεί σε ένα παιδικό περιοδικό, δείχνει την μαθηματική ιδιοφυία του ήρωά μας. Το 405 π.χ. ο Αρχύτας κατασκεύασε την πρώτη ιπτάμενη μηχανή που κατάφερε να αφήσει το έδαφος, να υψωθεί στον ουρανό και να πετάξει. Την ονόμασε περιστερά ή πετομηχανή. Ή συσκευή αυτή πρέπει να είχε ένα σύστημα αεριοπροώθησης, κάτι σαν μικρό, μη επανδρωμένο αεριωθούμενο αεροπλάνο! Ο πιεσμένος αέρας έβγαινε από το πίσω μέρος του μικρού αεροσκάφους και ήταν η αιτία της πτήσης του. Ή ιστορία της πρώτης ιπτάμενης μηχανής αναφέρεται από τους συγγραφείς Φα-

48 βωρίνο και Τζέλιους στο έργο τους «Αττικές νύκτες». Ο Έλληνας ερευνητής Έυάγγελος Σταμάτης αναφέρει, ότι η περιστερά λειτουργούσε με σύστημα συμπίεσης αέρα. Το μικρό αεροπλάνο πέταξε σε μια απόσταση 200 μέτρων, αρκετά μεγαλύτερη από την απόσταση που πέταξε το αεροπλάνο των αδελφών Ράιτ στην πρώτη τους πτήση. Το σχήμα της πετομηχανής, όπως φαίνεται στα σχέδια, κάνει εντύπωση γιατί είναι ιδιαίτερα αεροδυναμικό. Αν το συγκρίνουμε με το σχήμα ενός σύγχρονου πολεμικού αεροπλάνου, γίνεται αμέσως φανερό ότι ο κατασκευαστής της μηχανής είχε μελετήσει αρκετά και είχε γνωρίσει τις αρχές της αεροδυναμικής. Το πιο πάνω γεγονός δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση, αφού ο Αρχύτας ήταν σπουδαίος μηχανικός και σ αυτόν αποδίδονται πολλές μηχανικές ανακαλύψεις. Πιστεύεται ότι ο Ταραντίνος μηχανικός είχε εφεύρει τον κοχλία, την βίδα, την τροχαλία και είχε κάνει τα σχέδια πολλών άλλων κατασκευών. Ή κατασκευή της πετομηχανής ήταν για τον Αρχύτα ένα παιγνίδι και ένα πείραμα μαζί, για μελέτη των αρχών της πτήσης. Το γεγονός ότι σε μια εποχή που δεν υπήρχαν μηχανές εσωτερικής καύσης (σαν τις μηχανές του αυτοκινήτου για παράδειγμα), πέτυχε την πρώτη στην ιστορία πτήση, καταγράφεται σαν ένας ακόμα άθλος του ελληνικού πολιτισμού. Η ναυπηγική στην Αρχαία Ελλάδα Το πλοίο και η ναυπηγική τέχνη έχουν αφετηρία τους την Έλλάδα, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα, οι μύθοι, οι αρχαίοι συγγραφείς (Ομηρος, Ξενοφώντας κ.α.) και οι ναυτικές ορολογίες., π.χ. ναυς, ναυτικό, ναυπηγείο κλπ > nave, nautical etc Ή αιτία γι αυτό είναι το ότι στην Έλληνική Θάλασσα (= το Αιγαίο Πέλαγος) υπάρχουν πάρα πολλά νησιά που πολλά από αυτά φαίνονται και δια γυμνού οφθαλμού από την ξηρά οπότε αυτό προκαλούσε στο να κατασκευάσει κάποιος πλεούμενο και να πάει εκεί. Τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι στην Έλληνική θάλασσα κυκλοφορούσαν μορφές πλοίων ήδη από πολύ παλιά, αι. π.χ. και η η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου είναι οι παλαιότερες γραπτές αναφορές, σχετικά με μεθόδους κατασκευής πλοίων, καθώς και οι αρχαιότερες γραπτές μαρτυρίες γύρω από τη ναυτική ζωή και τη ναυπηγική τέχνη. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο αρχικά οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν ως πλεούμενα τις λάρνακες και μια τέτοια χρησιμοποίησε ο Δευκαλίωνας, ο πατέρας του Έλληνα, για να διασωθεί με τη γυναίκα του Πύρρα από τον κατακλυσμό που έγινε επί των ημερών τους. Ο Απολλόδωρος αναφέρει επίσης ότι ο πρώτος που κατασκεύασε μεγάλο πλοίο (πεντηκόντορο = πλοίο με 50 κουπιά) ήταν ο Δαναός και μ αυτό ήρθε από την Αίγυπτο με τα παιδιά του, αρχικά στη Ρόδο και από εκεί στο Αργος (= η πόλη, αλλά και η Πελοπόννησος πριν ονομαστεί έτσι) όπου συγχωνεύτηκε με τους εκεί Αχαιούς κατοίκους του Αργους. Αρχικά τα πλοία ήσαν μόνο με κουπιά και επειδή τα κουπιά λέγονταν «κόντοροι» (κοντάρι = το κουπί, αλλά και κάθε μακρύ ξύλο κ.α.) τα πλοία αυτά λέγονταν «κόντοροι νήες» ή ανάλογα με την ποσότητα των κουπιών τους: τριαντακόντοροι (= με 30 κουπιά), πεντηκόντοροι (= με 50 κουπιά κ.τ.λ.) κ.ο.κ. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο η πρώτη πεντηκόντορος ναύς (= το πλοίο με 50 κουπιά) που κατασκευάστηκε ήταν η Αργώ, το πλοίο των Αργοναυτών, την οποία κατασκεύασε από ξύλο βελανιδιάς της Δωδώνης ο Αργος απ όπου πήρε και το όνομά της μετά επινοήθηκαν τα πλοία με πανιά, που, σύμφωνα με τον Παυσανία, ο Δαίδαλος ήταν εκείνος που τα επινόησε, προκειμένου να αποφύγει το πολεμικό ναυτικό του Μίνωα που μέχρι τότε ήταν χωρίς πανιά.αντίθετα, σύμφωνα με τον Ήσιόδειο μύθο εκείνοι που τα επινόησαν ήταν οι Αιγινήτες ή άλλως Μυρμιδόνες τα μυρμήγκια, ως 37

49 γνωστόν, όταν μετακομίζουν βγάζουν φτερά και προφανώς έτσι αποκάλεσαν οι αρχαίοι τους Αιγινήτες λόγω του ότι έβαζαν πανιά στα πλοία τους. Σήμερα τα πλοία άλλα είναι από ξύλο, άλλα από πλαστικό και άλλα από σίδερο ή ανάμεικτα. Τα πρόωρα πλοία στην Έλλάδα, εμπορικά και πολεμικά, ήταν από ξύλο και η κινητήριος δύναμή τους ήταν η κωπηλασία. Μετά, επί Μίνωα, επινοήθηκαν τα ιστία από το Δαίδαλο.Οπως δείχνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και όπως λέει ο Απολλόδωρος, αρχικά οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν για πλεούμενα τις λάρνακες (= κορμοί δέντρων από δρυ που είχαν σκαλιστεί ως σκάφες γούρνες) και κατόπιν κιβωτούς (= πλεούμενα με σανίδες). Ή χρήση σανίδων, που καρφώνονταν ή δενόταν πάνω σ' ένα σκελετό, γενικεύτηκε μετά και στο κατάστρωμα δημιουργήθηκε ένας στεγασμένος χώρος για τη μεταφορά προϊόντων, ενώ ενισχύθηκαν παράλληλα και τα πλαϊνά τοιχώματα των πλοίων. Σύμφωνα επίσης με τον Απολλόδωρο (Α 7, 2) και όπως είδαμε πιο πριν, η πρώτη πεντηκόντορος ναύς (= το πλοίο με 50 κουπιά) που κατασκευάστηκε ήταν η Αργώ, το πλοίο των Αργοναυτών, την οποία κατασκεύασε από ξύλο φηγός (= η δρυς, η βελανιδιά) της Δωδώνης ο Αργος απ όπου πήρε και το όνομά της. Για τη ναυπήγηση αρχικά των Έλληνικών εμπορικών πλοίων χρησιμοποιείται ανθεκτική ξυλεία, συνήθως από δρυ ή πεύκο, που υπάρχει άφθονη στην Έλλάδα. Για το πολεμικό πλοίο χρησιμοποιείται ελαφρότερη ξυλεία, ώστε να είναι από τη μια πιο ευκίνητο (το ελαφρύ φορτίο πάει πιο γρήγορα) και από την άλλη πιο εύκολο στην ανέλκυση - μεταφορά του στην ξηρά για προφύλαξή του από πυρπόληση των εχθρών. Οι ειδικοί λένε, επίσης, ότι τα πλοία με βασική ύλη το ξύλο κατασκευαζόταν με μεθόδους αρκετά διαφορετικές απ' τις σημερινές. Αρχικά φτιαχνόταν το εξωτερικό κέλυφος και στη συνέχεια τοποθετούνταν εσωτερικά οι ενισχύσεις. Σε κάποια απ' αυτά έχουν βρεθεί μέχρι και ενώσεις που γινόταν με ένα είδος ραφής. Τα συνηθέστερα μεγέθη ήταν μέχρι 6 μέτρα πλάτος και μέχρι 40 μήκος. Για να αποφύγουν τη διάβρωση του ξύλου απ' τους μικροοργανισμούς του νερού, αν το πλοίο δε χρησιμοποιούταν για κάποιο χρονικό διάστημα (όπως τα πολεμικά πλοία) ανελκυόταν στην ξηρά. Οι εγκαταστάσεις στέγασης και συντήρησης των 38 ανελκυόμενων πλοίων ονομαζόταν νεώσοικοι και υπολείμματά τους βρίσκουμε σε πολλά αρχαία λιμάνια. Στο λιμάνι του Πειραιά λέγεται ότι υπήρχαν 372 νεώσοικοι. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΠΛΟΙΩΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ 1. ΤΑ ΚΩΠΗΛΑΤΑ ΠΛΟΙΑ (ΚΟΝΤΟΡΟΙ) Αρχικά, όπως είδαμε πιο πριν, τα πλοία ήσαν μόνο με κουπιά (κόντορους, κοντάρι) και με μια σειρά από κάθε πλευρά, οι καλούμενες μονήρεις. Αργότερα, μετά τα τρωικά, έγιναν πλοία με δυο σειρές, οι καλούμενες διήρεις (τα πλοία αυτά είχαν δυο καταστρώματα) και τέλος με τρεις σειρές, οι καλούμενες τριήρεις (τα πλοία αυτά είχαν τρία καταστρώματα). Ή ναυς με μια μόνο σειρά κουπιών από κάθε πλευρά είχε είτε δυο μόνο κουπιά, όπως οι σημερινές μικρές βάρκες, είτε τέσσερα, έξι, οκτώ. Δημιουργήθηκαν, αυτό όμως έγινε μετά τα τρωικά, πλοία που είχαν ακόμη και 25 κουπιά από κάθε πλευρά, σύνολο πενήντα, οι καλούμενες από αυτό και πεντηκόνταροι. 2. ΤΑ ΙΣΤΙΟΦΟΡΑ ΠΛΟΙΑ Τα ιστιοφόρα, όπως είδαμε πιο πριν, επινοήθηκαν επί Μίνωα από τον Αθηναίο μηχανικό Δαίδαλο. Ο Δαίδαλος και ο Ικαρος, λέει ο Παυσανίας («Έλλάδος Περιήγησις, Βοιωτικά», 11), έφυγαν από την Κρήτη με δυο μικρά πλοία που πρόσθεσαν σ αυτά πανιά, για να αναπτύξουν ταχύτητα προκειμένου να διαφύγουν το πολεμικό ναυτικό του Μίνωα που μέχρι τότε δεν χρησιμοποιούσε πανιά. Σημειώνεται ότι τα πολεμικά πλοία, ακόμη και όταν είχαν επινοηθεί τα πανιά, δεν έφεραν ιστία, αφενός για να αποφύγουν το βάρος των κονταριών όπου στηρίζονται τα πανιά και αφετέρου για να είναι πιο ευέλικτα. Τα πολεμικά πλοία έβαλαν ιστία μόνο όταν επινοήθηκαν οι διήρεις και οι τριήρεις. ΤΑ ΕΜΠΟΡΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΠΛΟΙΑ Τα πολεμικά πλοία είχαν έμβολο, για εμβολισμό των εχθρικών πλοίων και μακρόστενο σχήμα, για να διασχίζουν με ευκολία τη θάλασσα. Έπίσης ήταν κωπήλατα και βοηθητικά είχαν τα πανιά, επειδή στις μάχες απαιτούνται ειδικές κινήσεις (ταχύτητες και ελιγμοί). Τα εμπορικά πλοία ήταν αρκετά πιο μεγάλα από τα πολεμικά, ώστε να χωρούν πολύ εμπόρευμα και λίγους κωπηλάτες, ώστε να μην

50 απαιτείται μεγάλο κόσμος (διατροφή, μισθοί κ.τ.λ.), όμως με πολύ μεγάλα πανιά, ώστε όταν φυσά αέρας να μη απαιτείται η κουραστική κωπηλασία. Τα κατεξοχήν εμπορικά πλοία, οι στρογγύλαι νήες, είχαν την πλώρη και την πρύμνη ψηλές και στρογγυλεμένες και το αμπάρι ευρύχωρο. Τον 7ο αιώνα π.χ., τα πλοία αυτά απέκτησαν μεγάλα ιστία και βοηθητικά κουπιά -αυξάνοντας έτσι την ταχύτητά τους- και εφοδιάστηκαν με άγκυρα. Το σκαρί τους παρέμεινε το ίδιο και στις επόμενες εποχές. Τα κατεξοχήν εμπορικά πλοία ονομάζονταν ολκάδες και ο Αριστοτέλης αργότερα τα παρομοίασε με μεγάλα έντομα που είχαν μικροσκοπικά φτερά. Η ΔΙΗΡΗΣ Ή διήρης ήταν πλοίο με δύο σειρές κουπιών σε κάθε πλευρά αντί μια που είχε η πεντηκόντορος ή τριών που είχε η τριήρης. Ή διήρης αποτελεί τον ενδιάμεσο κρίκο εξέλιξης από την πεντηκόντορο προς τα μεταγενέστερα σκάφη. Έίχαν κατασκευαστεί διήρεις με τριάντα ή με πενήντα κουπιά και οι διαστάσεις των πλοίων αυτών κυμαίνονται στα 18 μ. μήκος, 3-3,60 μ. πλάτος, εκτόπισμα 22 τόνοι και μήκος κουπιών 4-6 μ. Η ΤΡΙΗΡΗΣ Κατά τον 8 5ο αι. π.χ. χρησιμοποιήθηκε ευρύτερα ένα νέο πολεμικό πλοίο, η καλούμενη τριήρης, με τρεις σειρές κουπιών - απ όπου και το όνομά του. Στην επάνω σειρά κατάστρωμα καθόντουσαν οι θρανίτες, στη μεσαία οι ζυγίτες και στην κάτω οι θαλαμίτες. Για να είναι γρήγορες και ευκίνητες οι Τριήρεις, από τη μια εκτός από τους κωπηλάτες χρησιμοποιούσαν και πανιά, όταν οι άνεμοι ήταν ευνοϊκοί και έτσι ξεκουράζονταν και το πλήρωμα και από την άλλη δεν είχαν μεγάλους χώρους αποθήκευσης νερού και τροφίμων και γι αυτό το λόγο τους ακολουθούσαν εμπορικά σκάφη, γεμάτα με τρόφιμα και εφόδια. Ή τριήρης είχε στην πλώρη της έμβολο ως επιθετικό όπλο, το οποίο ήταν κατασκευασμένο από ξύλο με επένδυση χαλκού και το οποίο, με κατάλληλους χειρισμούς, δημιουργούσε ρήγματα στα αντίπαλα πλοία. Οι τριήρεις είχαν εκτός από τις τρεις σειρές κωπηλατών σε διαφορετικό επίπεδο και έναν ή δύο ιστούς. Υπολογίζεται ότι η ανώτατη ταχύτητα των τριήρεων έφτανε στα 8-12 μίλια ανά ώρα, έφεραν πλήρη εξαρτισμό ιστιοπλοΐας, είχαν συνολικό μήκος περίπου 38 μ. με 5,20 μ. πλάτος, βύθισμα 1,50 μ. και εκτόπισμα 70 περίπου τόνους. Ή αναλογία του πλάτους προς μήκος ήταν περίπου 1 προς 10. Υπήρχαν διάφοροι τύποι Τριήρων, ανάλογα με την πόλη προέλευσής τους και τη χρήση τους. Έτσι έχουμε εκτός από τις γνωστές Αθηναϊκές, τις Κορινθιακές, Ροδιακές, Μηλιακές κ.α. Οι τριήρεις ξεκινούσαν με την Ανατολή του ήλιου και αγκυροβολούσαν με τη Δύση, καθώς τα σκάφη αυτά δεν μπορούσαν να φιλοξενήσουν κουκέτες, μαγειρεία κ.α. (μόνο νερό υπήρχε για τους επιβαίνοντες). Σε μακρινές πολεμικές εχθροπραξίες οι τριήρεις αγκυροβολούσαν καθημερινά σε απάνεμα λιμάνια και όρμους, ενώ οι επιβαίνοντες τροφοδοτούνταν από άλλα συνοδευτικά εφοδιαστικά πλοία. Την κυβέρνηση της Τριήρους ασκούσε ο τριήραρχος με τη βοήθεια 5 αξιωματικών και 4 υπαξιωματικών. Στο σκάφος επέβαιναν και οι επιβάτες (πολεμιστές). Σύμφωνα με τους ειδικούς, το πλήρωμα της τριήρους περιλάμβανε περίπου 300 άτομα (ναύτες) από τα οποία οι «θρανίτες» (= οι κωπηλάτες» που κάθονταν στο θρόνο) ανέρχονταν στους 62, οι «ζυγίτες» (οι κωπηλάτες που βρισκόταν σε ζυγούς) στους 54 και οι «θαλαμίτες» (οι κωπηλάτες που βρισκόταν στο κατώτερο μέρος του πλοίου, στο ύψος του τριηράρχου) στους 54. Υπήρχαν ακόμη οι πολεμιστές (18 30 άτομα), το ναυτικό προσωπικό (20 30 άτομα), ο κυβερνήτης, που είχε την ανώτερη εξουσία (τριηράρχης), ο κελευστής και ο πρωράτης που εκτελούσε καθήκοντα ναύκληρου και υπάρχου. Κατ άλλους συνολικό πλήρωμα της τριήρους ήταν άνδρες, από τους οποίους οι 172 περίπου κωπηλάτες, 86 ανά πλευρά, κατανεμημένοι σε τρεις σειρές (τους «Θαλαμίτες», τους «Ζυγίτες» και τους «Θρανίτες»). Οι Τριήρεις ήταν το αριστούργημα της αρχαίας Έλληνικής ναυπηγικής, ένα πρωτοποριακό πλοίο για την εποχή του, που συνέβαλε όχι μόνο στη προστασία της Έλλάδας από τους εχθρούς της, αλλά και στη δημιουργία και διάδοση του Έλληνικού πολιτισμού. Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, το 480 π.x. για παράδειγμα, οι Έλληνικές ευέλικτες και γρήγορες τριήρεις εξουδετέρωσαν τα βαρύτερα και πιο δυσκίνητα Περσικά και Φοινικικά καράβια με συνέπεια αφενός η Έυρώπη να αποφύγει το βαρβαρισμό και αφετέρου η Μεσόγειος και να γίνει "Έλληνική θάλασσα". 39

51 Η ΑΘΗΝΑΙΚΗ ΤΡΙΗΡΗΣ Ή Αθηναϊκή Τριήρης, σύμφωνα με την πλειοψηφία των μελετητών, είχε μήκος 36 μ., πλάτος 5μ., ύψος από την ίσαλο 1,80 μ. και βύθισμα 1,20 μ. Το εκτόπισμά της ήταν 70 έως 80 τόνοι. Έίχε 200 άνδρες πλήρωμα, από τους οποίους 170 κωπηλάτες - ερέτες. Κάθε κωπηλάτης - ερέτης τραβούσε μόνο ένα κουπί, μήκους 4,40 μ. Το πλήρωμα συμπλήρωναν, ο τριήραρχος που ασκούσε την ανώτερη εποπτεία του πλοίου, ο κυβερνήτης υπεύθυνος ναυτιλίας, ο πρωρεύς που ήταν υπεύθυνος στην πλώρη, ο κελευστής υπεύθυνος του πληρώματος, δύο τριήραρχοι, ο αυλητής που έδινε το ρυθμό κωπηλασίας με τον αυλό του, 13 ναύτες για άλλες δουλειές, εκτός κωπηλασίας, και τέλος 10 πολεμιστές με βαρύ οπλισμό. Ή ταχύτητα των Τριηρών έφτανε τους 6-7 κόμβους, ενώ σε περίπτωση ναυμαχίας και για ορισμένο χρονικό διάστημα άγγιζε τους 10 κόμβους. Η ΤΡΙΑΝΤΑΚΟΝΤΟΡΟΣ ΚΑΙ Η ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΟΡΟΣ Τα πρώτα σημαντικά πλοία που επινοήθηκαν ήταν οι τριαντακοντόροι, πλοία δηλαδή με 30 κουπιά (15 από κάθε πλευρά) και μετά οι πεντηκόντοροι, δηλαδή πλοία με 50 κουπιά (25 κουπιά από κάθε πλευρά). Οι πεντηκόντοροι χρησιμοποιούνταν τόσο για τη μεταφορά αγαθών όσο και σε πολεμικές εκστρατείες, κυρίως από τους Φωκαείς (Ήρόδοτος, Ιστορίαι 1.163). Ο ρόλος τους ήταν πολύ σημαντικός, εξαιτίας της ικανότητας που είχαν να πλέουν σε αντίθετα θαλάσσια ρεύματα και να αντιμετωπίζουν εχθρικά πλοία κατά μήκος επικίνδυνων ακτών και περασμάτων. Ήταν τα πιο κατάλληλα για επιδρομές, για πειρατεία και για τη μεταφορά αγαθών και στρατευμάτων. Θεωρούνταν τα κατεξοχήν πολεμικά πλοία πριν από την εμφάνιση της τριήρους. Κωπήλατα πλοία Σ αυτό που τουλάχιστον συμφωνούν όλοι οι αρχαιολόγοι, ιστορικοί ερευνητές αλλά και φιλόλογοι είναι ότι η "γέννηση" του πλοίου ανάγεται στην προϊστορική εποχή. Ακριβώς τότε που ο άνθρωπος όταν βρισκόμενος δίπλα σε επιπλέοντα κορμό δένδρου ανέβηκε σ αυτό και κατάφερε ακουμπώντας είτε τα χέρια είτε τα πόδια στο νερό να τον κατευθύνει μετατρέποντάς τον σε σκάφος. Αυτή είναι η πρώτη ναυπηγική κατασκευή! Ή εξέλιξη της ναυπηγικής τέχνης την εποχή 40 εκείνη ήταν πολύ αργή, όπως και με τις άλλες δραστηριότητες του ανθρώπου. Για πολλά χρόνια οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν κωπήλατα μονόξυλα, πλοιάρια δηλαδή τα οποία ήταν λαξευμένα από ένα και μόνο κορμό δένδρου, τα οποία είχαν τη δυνατότητα μεταφοράς εμπορευμάτων. Μάρτυρες της εμπορικής χρήσης των μονόξυλων είναι τα εργαλεία από οψιανό που έχουν βρεθεί σε αρκετούς προϊστορικούς οικισμούς. Το ηφαιστειογενές αυτό πέτρωμα υπάρχει μόνο στη Μήλο, στο Γυαλί της Νισύρου και στην Αντίπαρο. Υποστηρίζεται ότι τουλάχιστον από τη Μεσολιθική εποχή (8η χιλιετία π.χ.) οι κάτοικοι του Αιγαίου είχαν τη δυνατότητα να διασχίζουν το Αρχιπέλαγος και να μεταφέρουν το απαραίτητο ορυκτό στον τόπο τους από τη Μήλο. Για να λάβει το μονόξυλο τη μορφή της σχεδίας (σύνδεση κορμών) και από αυτή τη μορφή της "διήρους" και της "τριήρους" πέρασαν πολλές εκατονταετίες ίσως και χιλιετίες! Αξιο προσοχής όμως είναι η διατήρηση του επιμήκους σχήματος που είχε απ' αρχής το πλοίο. Οι παλαιότερες αναπαραστάσεις πλοίων προέρχονται από πήλινα τηγανόσχημα σκεύη της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου ( π.χ.). Στα βασικά στοιχεία αυτών των μορφών διακρίνονται ένα είδος εμβόλου στην ελαφρώς ανασηκωμένη πλώρη, οι σειρές κουπιών εκατέρωθεν του σκάφους και η ογκώδης ανασηκωμένη πρύμνη. Διά μέσου των αιώνων η εξέλιξη διαπιστώνεται στο μέγεθος (δυνατότητα μεταφοράς) και στη ταχύτητα (με αύξηση των αριθμών των κουπιών). Ομως, ο τρόπος ναυπήγησης σε συνδυασμό με τη χρήση ξύλου καθώς και η ελικτική ικανότητα, δεν επέτρεψαν την αύξηση του μήκους πέρα από ένα όριο, με συνέπεια την ανάπτυξη πολύκωπων πλοίων ( π.χ.). Ταυτόχρονα, παρατηρείται για πρώτη φορά ο διαχωρισμός εμπορικών και πολεμικών πλοίων. Τα πολεμικά πλοία, για λόγους ευελιξίας ήταν ελαφρά, στενά και χαμηλά σκάφη. Διέθεταν έμβολο στην πλώρη ως επιθετικό όπλο, υπερυψωμένο κατάστρωμα που προαναγγέλλει τη δεύτερη σειρά κουπιών καθώς και λίγο αργότερα, την παρεξειρεσία (προεξοχή των πλευρών για την τοποθέτηση των κουπιών). Οι ανάγκες της νέας πολεμικής τακτικής του εμβολισμού οδήγησαν στην καθιέρωση των πολύκωπων πλοίων, τα οποία είναι γρήγορα και ευέλικτα αφού το μήκος τους υποδιπλασιάζεται τουλάχιστον. Τα πιο κοινά

52 πολεμικά πλοία την εποχή αυτή είναι η τριακόντορος και η πεντηκόντορος, με τριάντα και πενήντα κουπιά αντίστοιχα, διατεταγμένα σε μία ή δύο σειρές, οπότε και ονομάζονταν μονήρη και διήρη. Αντίθετα τα εμπορικά σκάφη που χρειάζονταν όγκο για μεταφορική ικανότητα, ήταν φαρδύτερα, ψηλότερα και βαθύτερα. Έίχαν λιγότερους κωπηλάτες και μεγαλύτερη επιφάνεια ιστίων. Τα σκάφη αυτά ήταν γνωστά ως "στρογγυλά" ενώ τα πολεμικά ως "μακραί νήες". Από τον 8ο έως τον 6ο αι. π.χ. οι "μακραί νήες" εξελίσσονται ακόμα περισσότερο με αποκορύφωμα τη δημιουργία των τριήρεων, που κατά πάσα πιθανότητα ναυπηγούνται στην Κόρινθο. Το κορυφαίο αυτό πλοίο θα καθιερωθεί στη συνέχεα σε όλα τα ελληνικά ναυτικά κέντρα. Με συνολικό μήκος μ. και αναλογία μήκους προς πλάτος ένα προς δέκα, οι τριήρεις προωθούνταν από 170 κουπιά και αντίστοιχους κωπηλάτες, διατεταγμένους σε τρεις σειρές καθ'ύψος (τους θαλαμίτες, τους ζυγίτες και τους θρανίτες). Στους Έλληνιστικούς χρόνους οι ισορροπίες δυνάμεων μετατοπίζουν την ναυτική ισχύ από την Έλλάδα στην Αίγυπτο των Πτολεμαίων αλλά και στη Ρόδο, την κορυφαία ναυτική δύναμη στο Αιγαίο την εποχή εκείνη. Ή ναυπηγική δεν εξελίσσεται ιδιαίτερα, όμως ναυπηγούνται αξιόλογα πλοία όπως η ναυαρχίδα του Πτολεμαίου του Φιλοπάτορα (3ος π.χ. αιώνας). Οι αρχαίοι Έλληνες κατ εξοχήν ναυτικός λαός συνέβαλε ιδιαίτερα στην εξέλιξη της ναυπηγικής. Έπινόησε πλείστες κατασκευαστικές μεθόδους στη ναυπηγική τέχνη που διατηρούνται ακόμα μέχρι και σήμερα. Ή αναφορά του Ομήρου στη κατασκευή πλοίου από τον Οδυσσέα δεν διαφέρει σε τίποτα από το σημερινό τρόπο κατασκευής των ξύλινων σκαφών! Αλλά και η προ του Τρωϊκού πολέμου, η Αργοναυτική εκστρατεία καταμαρτυρά σπουδαίες γνώσεις ναυπηγικής και πλεύσης για να καταστεί έτσι πολύ μεγάλη στην εποχή της ναυτική επιχείρηση. Ιστιοφόρα πλοία Έποχή από τον 16ο αι. μέχρι τον 19ο αιώνα. Τα ιστία (πανιά) χρησιμοποιήθηκαν από τους αρχαιότατους χρόνους. Λέγεται ότι με αυτά οι Αιγύπτιοι βοηθούσαν τους εργάτες που έσερναν τεράστιες σχεδίες κατά μήκος του Νείλου. Αλλά και η εμπορική επέκταση στον Έύξεινο Πόντο, γνωστότερη κατά την παράδοση ως Αργοναυτική Έκστρατεία έγινε με τη βοήθεια των ιστίων, όπως και η μετάβαση (διαπόρθμευση) των Έλλήνων κατά την Έκστρατεία της Τροίας στηρίχτηκε στη δύναμη των "ούριων ανέμων". Καταφανής και η γνώση των αιολικών δυνάμεων. Ή επικράτηση όμως των ιστιοφόρων επί των κωπήλατων σκαφών ολοκληρώθηκε με την ανακάλυψη της Αμερικής, όταν οι νέοι θαλάσσιοι δρόμοι που προέκυψαν, εκτός της Μεσογείου, για τα κωπήλατα σκάφη ήταν πλέον μακρινοί, δύσκολοι έως αδύνατοι και άσκοποι. Συρακούσια, το μεγαλύτερο πλοίο της αρχαιότητας Υπερωκεάνεια, τάνκερς, αεροπλανοφόρα... γιγάντια πλοία οργώνουν σήμερα τους ωκεανούς, εξοπλισμένα με δυνατές μηχανές που κάνουν το ταξίδι τους εύκολο και γρήγορο. Το μέγεθός τους τα κάνει να μοιάζουν με πλωτά νησιά. Ένα αεροπλανοφόρο για παράδειγμα, έχει μήκος 300 μέτρα, πλάτος 50, μεταφέρει 60 αεροπλάνα και 4 χιλιάδες ναύτες. Ασφαλώς τα περισσότερα πλοία της αρχαιότητας θα φαίνονταν σαν μικρές βαρκούλες μπροστά του. Ομως κάθε κανόνας έχει και την εξαίρεσή του. Το όνομα δε της εξαίρεσης είναι Συρακούσια, η «Κυρία των Συρακουσών». Ο τύρανος των Συρακουσών Ιέρωνας, ( π.χ.) ανάθεσε στον ναυπηγό Αρχία την κατασκευή του μεγαλύτερου καραβιού που είχε δει ως τότε ο κόσμος.το καράβι αυτό θα ήταν ταυτόχρονα ένα πλωτό φρούριο και ένα πλεούμενο παλάτι για τον βασιλιά. Ο Ιέρωνας που ήταν ματαιόδοξος, φιλοδοξούσε να καταπλήξει τον κόσμο με κάτι το ανεπανάληπτο. Για την κατασκευή της Συρακούσιας, ο Αρχίας χρησιμοποίησε τόσο ξύλο, όσο θα χρειαζόταν για την κατασκευή 60 τριήρεων. Μια τριήρης ήταν ένα πολεμικό πλοίο της αρχαιότητας που είχε μήκος 37 μέτρα, πλάτος 5,2 μέτρα και συνολικό πλήρωμα άντρες. Από τους άντρες αυτούς 170 ήταν κωπηλάτες και οι υπόλοιποι αποτελούσαν το ένοπλο προσωπικό του πλοίου. Σε κάθε πλευρά του πλοίου υπήρχαν 28 θέσεις κωπηλατών με τρεις κωπηλάτες και 3 κουπιά στην κάθε θέση εξ ου και το όνομα του πλοίου. Μια τριήρης ήταν ένα μεγάλο σχετικά καράβι... όμως μπροστά στην Συρακούσια ήταν ένας νάνος. Ή Συρακούσια είχε συνολικό μήκος 80 μέτρα. Για τη συναρμολόγησή της χρησιμοποιήθηκαν γιγαντιαία καρφιά βάρους μέχρι και 41

53 Ή Συρακούσια, το μεγαλύτερο πλοίο της αρχαιότητας 4,5 κιλά. Το τεράστιο καράβι είχε όχι ένα, όπως στα υπόλοιπα πλοία, αλλά 3 καταστρώματα. Το πάνω κατάστρωμα ήταν ένα ολόκληρο πλωτό κάστρο. Ήταν εξοπλισμένο με πολεμικές μηχανές, όπως εκτοξευτές λίθων, σιδερένιες αρπάγες, βαλίστρες, πύργους και άλλες πολεμικές μηχανές που είχεαν κατασκευαστεί με σχέδια που είχε κάνει ο Αρχιμήδης. Το κατάστρωμα αυτό φρουρούσε η προσωπική φρουρά του βασιλιά, αποτελούμενη από μερικές εκατοντάδες βαριά εξοπλισμένους επίλεκτους άνδρες. Το μεσαίο κατάστρωμα αποτελούσε το πλωτό...παλάτι του βασιλιά Ιέρωνα. Έκτός από τα πολυτελή διαμερίσματα της βασιλικής οικογένειας, στο κατάστρωμα αυτό υπήρχε ναός της θεάς Αφροδίτης με αφιερώματα και χρυσά αγάλματα. Υπήρχαν γυμναστήρια με λουτρά, δεξαμενή με ζωντανά ψάρια και βιβλιοθήκη. Για την βελτίωση της αισθητικής του, ορισμένοι χώροι του καταστρώματος αυτού είχαν διαμορφωθεί σε κήπους, στους οποίους υπήρχαν λουλούδια και μικρά αναρριχητικά φυτά. Μέσα στον πλωτό αυτό κήπο υπήρχαν διάδρομοι για να κάνει ο βασιλιάς τον περίπατό του. Ο χώρος είχε διακοσμηθεί με γλυπτά, πολύτιμους λίθους και άλλα εκθέματα που μόνο σε ένα πραγματικό παλάτι θα μπορούσε κάποιος να βρει. Σίγουρα ο Ιέρωνας, υπερόπτης όπως ήταν θα σκέφτηκε ότι το πλωτό παλάτι του θα ήταν αβύθιστο... Στο τρίτο κατάστημα υπήρχαν, εκτός από τα διαμερίσματα του προσωπικού, φούρνοι για την ετοιμασία φαγητού, ξυλουργεία, στάβλοι για τα άλογα, δεξαμενές νερού, αντλιοστάσιο για μεταφορά νερού στα πάνω καταστρώματα, τεράστια αποθήκη τροφίμων που επαρκούσε για πολλούς μήνες, μύλοι και άλλα βοηθητικά εργαστήρια, που καθιστούσαν το πλοίο αυτό ένα σωστό πλωτό νησί. Το μεγάλο αυτό καράβι δεν είχε μόνο πλεονεκτήματα αλλά και μειονεκτήματα. Ένα από αυτά ήταν ότι ήταν τόσο μεγάλο που κανένα λιμάνι της Μεσογείου δεν το χωρούσε να μπεί μέσα. Έξάλλου για την συντήρησή του ο Ιέρωνας έπρεπε να δαπανά πάρα πολλά χρήματα. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο βασιλιάς των Συρακουσών χάρισε το πλωτό νησί του στον Πτολεμαίο, βασιλιά της Αιγύπτου. Ο τελευταίος άλλαξε το όνομα του καραβιού και το ονόμασε Αλεξάνδρεια. Το ταξίδι στην Αλεξάνδρεια ήταν το μοναδικό που έκανε ο πλωτός γίγαντας. Ο Πτολεμαίος δεν το χρησιμοποίησε ποτέ... Τριήρης, το πολεμικό καράβι της ναυμαχίας της Σαλαμίνας Ή τριήρης ήταν ένα πολύ ισχυρό και γρήγορο πολεμικό καράβι. Ήταν εξαιρετικά ευέλικτο πλοίο, μπορούσε δηλαδή να κάνει ελιγμούς, να πλευρίζει και να πλαγιοκοπεί άλλα πολεμικά πλοία πιο μεγάλα και δυσκίνητα. Οι τρομερές αυτές αρετές του πολεμικού αυτού πλοίου έλαμψαν στην ναυμαχία της Σαλαμίνας 42

54 το 480 π.χ. Τα περσικά και τα φοινικικά καράβια, μεγάλα και δυσκίνητα, ηττήθησαν από την μικρότερη αλλά ταχύτερη και ευέλικτη τριήρη. Ποια είναι όμως η Ιστορία του θαλασσινού αυτού θρύλου; Πως έμοιαζε; Ποια ήταν τα κυριώτερα χαρακτηριστικά του; Οι πρώτες τριήρεις ναυπηγήθηκαν στην Κόρινθο γύρω στο 630 π.χ. από τον ναυπηγό Αμεινοκλή. Ή Αθήνα, γνωστή ναυτική δύναμη, παρέλαβε την τριήρη από τους Κορινθίους, την τελειοποίησε και την έκανε δική της, μέχρι του σημείου που η ίδια η Αθήνα χαρακτηριζόταν ως η πόλη στην οποία φτιάχνονταν οι όμορφες τριήρεις. Ή τριήρης της εποχής των περσικών πολέμων είχε τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Το μήκος της ήταν 37 μέτρα, το πλάτος της 5 μέτρα και είχε 170 κουπιά, 85 σε κάθε πλευρά της. Τα κουπιά κάθε πλευράς ήταν τοποθετημένα σε 3 σειρές, την μια πάνω από την άλλη. Ή πάνω σειρά είχε 31 κουπιά, και οι δύο κατώτερες από 27. Από το χαρακτηριστικό αυτό, δηλαδή τις τρεις σειρές κουπιών, πήρε το καράβι το όνομά του. Κάθε κουπί χειριζόταν ένας κωπηλάτης. Το συνολικό πλήρωμα της τριήρους, ήταν 210 άνδρες. Το πλοίο διοικούσε αξιωματικός που λεγόταν τριήραρχος, τον οποίο βοηθούσαν 5 ακόμα αξιωματικοί και 4 υπαξιωματικοί. Αυτοί διοικούσαν και έδιναν κατεύθυνση στους 170 κωπηλάτες του πλοίου και το υπόλοιπο στρατιωτικό προσωπικό. Το πλοίο διέθετε 2 κατάρτια, ένα στη μέση και ένα μικρότερο στην πλώρη που διέθεταν πανιά. Έίχε δύο τιμόνια, πίσω στην πρύμνη, ένα σε κάθε πλευρά της, που είχαν μορφή πολύ πλατιών κουπιών. Ο οπλισμός του πλοίου περιλάμβανε ισχυρό μεταλλικό έμβολο στην πλώρη, με το οποίο τρυπούσε και βύθιζε εχθρικά πλοία, όταν κατάφερνε να τα κτυπήσει στο πλευρό τους. Στο κατάστρωμα υπήρχαν επίσης καταπέλτες με τους οποίους έκαναν βολές κατά των εχθρικών πλοίων όταν η απόσταση μεταξύ τους ήταν μικρή. Αλλο σημαντικό όπλο του πλοίου ήταν η ταχύτητα του. Αυτή μπορούσε να φτάσει μέχρι και τα 22 χιλιόμετρα την ώρα, εκπληκτική για πλοίο της εποχής εκείνης. Την ταχύτητα αυτή μπορούσε να διατηρήσει για λίγο χρόνο, και τη χρησιμοποιούσε σε περίπτωση πολεμικών ελιγμών, ή εμβολισμού εχθρικού πλοίου. Ή μεγάλη ταχύτητα της τριήρεως φαίνεται αν τη συγκρίνουμε με την ταχύτητα του μεσαιωνικού πλοίου, της γαλέρας. Ή ταχύτητα της τελευταίας δεν υπερέβαινε τα 11 χιλιόμετρα. Δεκαπέντε αιώνες μετά τους περσικούς πολέμους, τα πολεμικά πλοία του μεσαίωνα είχαν μόνο την μισή ταχύτητα ενός πλοίου της κλασσικής εποχής. Γιατί όμως η τριήρης ήταν τόσο γρήγορο πλεούμενο; Πως δε ένα πλοίο χωρίς μηχανές 43

55 που στηριζόταν μόνο στη δύναμη των κωπηλατών του, ανάπτυσσε τόση ταχύτητα; Ή μεγάλη ταχύτητά της οφειλόταν στο μακρόστενο υδροδυναμικό σχήμα της που μείωνε την αντίσταση του νερού, τον αριθμό των κωπηλατών της και το σημαντικό βύθισμα του σκάφους στην θάλασσα που οδηγούσε στην μεγιστοποίηση της απόδοσης των κουπιών. Με κανονικό ρυθμό κωπηλασίας μπορούσε να καλύψει 184 ναυτικά μίλια (340 χιλιόμετρα) σε ένα εικοσιτετράωρο, δηλαδή ανέπτυσσε μέση ταχύτητα 14 χιλιόμετρα την ώρα. Ή τριήρης έπλεε περήφανα στα γαλανά νερά του Αιγαίου για 1200 χρόνια, από το 600 π.χ ώς το 600 μ.χ. που υπάρχουν οι τελευταίες αναφορές γιαυτήν... Από τότε και μέχρι το 1984 μόνο ο θρύλος της έμενε στην μνήμη αυτών που λάτρευαν τη θάλασσα, μέχρι που ξαναζωντάνεψε το 1984, όταν το πολεμικό ναυτικό της Έλλάδας σε συνεργασία με το Βρετανικό Ναυτικό Μουσείο και το Ινστιτούτο Προστασίας Ναυτικών Παραδόσεων, την ξαναδημιούργησαν. Για τη σύνδεση των ξύλινων μερών του πλοίου χρησιμοποιήθηκαν 20 χιλιάδες ξύλινες σφήνες από οξυά, ενώ χρησιμοποιήθηκε ξύλο άριστης ποιότητας στην κατασκευή. Στην πρώτη νεότερη τριήρη, που μπορείτε να τη δείτε στην εικόνα, δόθηκε το όνομα «Ολυμπιάδα». Ή Ολυμπιάδα διένυσε αρκετές φορές τα γαλάζια νερά του Αιγαίου, για να μπορέσουν οι επιστήμονες να μετρήσουν την ταχύτητά της, την πλευστότητά της, την αντοχή της στις δύσκολες καιρικές συνθήκες. Τα πειράματα που έγιναν έδειξαν την αξία του αρχαίου αυτού καραβιού, που πάνω του στηρίχθηκε η θαλασσοκράτειρα Αθήνα. Σήμερα η Ολυμπιάδα αποτελεί το καλύτερο ίσως έκθεμα του Έλληνικού Ναυτικού Μουσείου. 44

56 ΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Εγκατάσταση Υγιεινής στον Προϊστορικό Οικισμό του Ακρωτηρίου Θήρας, 16ος αι. π.χ. Μελέτη επίβλεψη: Κ. Παλυβού Κατασκευή: Β. Αντωνόπουλος Σ. Καμενόπουλος Γ. Κανέλλος Στο Ακρωτήρι της Θήρας ανασκάπτεται μια εντυπωσιακά διατηρημένη πόλη της εποχής του Χαλκού (~1500 π.χ.). Χάρις στις στάχτες του ηφαιστείου που κάλυψαν τα ερείπια του οικισμού, σώθηκαν σχεδόν ανέπαφα τα διώροφα και τριώροφα κτήρια της πλούσιας αυτής πόλης, οι κάτοικοι της οποίας απολάμβαναν πολλές απο τις ανέσεις της σημερινής εποχής. Aνάμεσα σ αυτές και οι εγκαταστάσεις υγιεινής. Στο ομοίωμα απεικονίζεται σε κλίμακα 1:4 η νοτιοδυτική γωνία της λεγόμενης Δυτικής Οικίας, ενός μάλλον τυπικού σπιτιού του κέντρου της πόλης. Στον άνω όροφο, όπου βρίσκονται οι χώροι κατοικίας, υπάρχει εγκατάσταση υγιεινής απομονωμένη απο το υπόλοιπο σπίτι με πλινθότοιχο. Σε εσοχή του εξωτερικού τοίχου έχουν κτιστεί δύο πεζούλια, ύψους 0,43μ., ανάμεσα στα οποία υπάρχει κενό πλάτους 8-10εκ. Το κενό αντιστοιχεί σε οπή στο πάτωμα, η οποία αποτελεί το στόμιο αγωγού. O αγωγός, που απαρτίζεται απο κατακόρυφους πήλινους σωλήνες εντοιχισμένους στη λιθοδομή του ισογείου, καταλήγει σ ένα άνοιγμα του τοίχου προς την εξωτερική πλευρά του κτηρίου. Aπό το άνοιγμα αυτό, τα απόβλητα χύνονταν σε φρεάτιο το οποίο συνδέεται με το κεντρικό δίκτυο του οικισμού. Το "φρεάτιο επισκέψεως" για τον καθαρισμό και την συντήρηση των εγκαταστάσεων, λειτουργεί επίσης ως σημείο αλλαγής στάθμης και κατεύθυνσης του κεντρικού δικτύου. Μέσα στο φρεάτιο βρέθηκαν πλάκες τοποθετημένες έτσι ώστε η ροή των αποβλήτων να επιταχύνεται, διατηρώντας το δίκτυο καθαρό. Έπιπλέον, οι πλάκες αυτές απομονώνουν σε μεγάλο βαθμό το φρεάτιο απο το σπίτι - σχηματίζουν δηλαδή ένα είδος οσμοπαγίδας. Στο ομοίωμα διακρίνονται επίσης πολλές απο τις οικοδομικές λεπτομέρειες της εποχής εκείνης: ο τρόπος κατασκευής του πατώματος (δοκοί-κλαδιά-πλάκες-χώμα), οι περίτεχνες ξυλοκατασκευές των παραθύρων που λειτουργούσαν ως φέροντα στοιχεία του κτηρίου, οι λαξευτοί γωνιόλιθοι και τα λαξευτά πλαίσια των παραθύρων με τα έντονα χρώματα των ηφαιστειακών πετρωμάτων, κ.ά. Τέλος, όπως όλα τα σπίτια του οικισμού, έτσι και η Δυτική Οικία κοσμείται με εκπληκτικές τοιχογραφίες, οι οποίες εδώ καλύπτουν ακόμη και τις παραστάδες ενός παραθύρου. ΤΑ ΑΠΟΣΤΡΑΓΓΙΣΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΚΩΠΑΪΔΑΣ (3η χιλιετία π.χ.) Κολοσσιαία, από την άποψη της έκτασης όσο και της τεχνολογίας που χρησιμοποιήθηκε, ήσαν τα ευρείας κλίμακας αρδευτικά και αποξηραντικά έργα που εκτέλεσαν οι Μινύες του Ορχομενού στην κοιλάδα της Κωπαΐδας. Ήταν τόσο σημαντικά τα έργα αυτά ώστε οι Γερμανοί ερευνητές που τα μελετούν από το 1980 τα χαρακτήρισαν σαν τα «μεγαλύτερα αρδευτικά έργα της αρχαίας Έυρώπης». Οι Μινύες, ένα μυστηριώδες ελληνικό φύλο με καταγωγή την αρχαία Κολχίδα, που διέθεταν αυξημένες γνώσεις μηχανικής και τεχνολογίας, επεχείρησαν να αποξηράνουν την πεδιάδα της Κωπαΐδας, η 45

57 οποία πλημμύριζε από τα νερά των παρακείμενων ποταμών Μέλανα και Κηφισού. Για τον σκοπό αυτό κατασκεύασαν ένα τεράστιο αρδευτικό κανάλι, πλάτους 40 μ. και βάθους έως και 5 μ., που χρησίμευε και ως πλωτός ποταμός, την περίφημη «Διώρυγα των Μινύων». Στην διώρυγα αυτή συγκεντρώνονταν όλα τα ύδατα, τα οποία μέσω αυτής, κατευθύνονταν προς διάφορες φυσικές καταβόθρες, απ όπου κατέληγαν στον σημερινό κόλπο της Λάρυμνας (Έυβοϊκός Κόλπος). Ο ενδιάμεσος αποξηραμένος χώρος πλαισιώθηκε από οικισμούς και το οχυρό του Γλα, που ήλεγχε την περιοχή, ενώ στο μεγαλύτερο μέρος του καλλιεργούνταν. Ή διώρυγα των Μινύων είχε μήκος περίπου 43 χιλιόμετρα και ήταν συνδεδεμένη μαζί με μία άλλη περιφερειακή καθώς και διάφορες εγκάρσιες μικρότερης κατασκευής. Συμπληρωματικό έργο μεγάλης αξίας ήταν η τεχνητή καταβόθρα που έσκαψαν οι Μινύες για να ενισχύσουν την απορρόφηση των υδάτων, επειδή οι φυσικές καταβόθρες δεν επαρκούσαν. Ή τεχνητή καταβόθρα, μία υπόγεια επικλινής σήραγγα, σκαμμένη στο βράχο, είχε μήκος 2230 μ. ύψος 1,80 μ. και πλάτος 1,50 μ. Διέθετε 16 κάθετα ανοίγματα (φρεάτια), που ανοίχτηκαν πρώτα και μέσω των οποίων σκάφτηκε η σήραγγα μέσα στον βράχο και στην συνέχεια δι αυτών εσυντηρείτο.πρόκειται για ένα αξιόλογο τεχνητό έργο που δεν έχει εξερευνηθεί ούτε έχει μελετηθεί σε βάθος. Τα έργα αυτά οι Μινύες τα συντηρούσαν για εκατοντάδες χρόνια έως ότου καταστράφηκαν από σεισμούς στα 1100 π.χ. * Ο αρχαιολόγος Θεόδωρος Σπυρόπουλος, μετά από ανασκαφές που έκανε στο χώρο της Κωπαΐδας (Μεγάλη καταβόθρα Μινυακό ανάχωμα) χρονολόγησε τα έργα της Κωπαΐδας στην 3η π.χ. χιλιετία. 46 ΤΟ ΕΥΠΑΛΙΝΕΙΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ Το Έυπαλίνειο όρυγμα αποτελεί ένα μηχανικό έργο αξεπέραστο στην ιστορία της μηχανικής τεχνολογίας και τεκμήριο του υψηλού επίπεδου τεχνογνωσίας των Έλλήνων μηχανικών και των ολοκληρωμένων γνώσεών τους στην εφαρμογή της Γεωμετρίας, της Τοπογραφίας, της Γεωδαισίας και της Οπτικής στην αρχαία Έλλάδα πολύ πριν από τον 6ο αιώνα π.χ. Ο Μεγαρεύς μηχανικός Έυπαλίνος κατόρθωσε να διανοίξει έναν αγωγό ύδρευσης διαμέσου του όρους Αμπελος (σημ. Κάστρο), για την υδροδότηση της πρωτεύουσας της Σάμου (σημερινό Πυθαγόρειο). Το υδραυλικό έργο που ανέλαβε ο Έυπαλίνος είχε συνολικό μήκος 1800 μέτρων, είχε δύο τμήματα : α) το επιφανειακό (ή εξωτερικό) που ξεκινούσε από την πηγή (που σήμερα είναι ενσωματωμένη στην εκκλησία Αγιάδες) και με ένα σύστημα αγωγού και καθέτων ορυγμάτων για τον καθαρισμό του νερού, οδηγούσε προς την βόρειο είσοδο της σήραγγας και β) την κυρίως σήραγγα, μήκους 1036 μέτρων. Ή σήραγγα που διανοίχθηκε μέσα από το όρος Αμπελος ήταν και το σημαντικότερο τμήμα του αγωγού. Έίχε διαστάσεις 1,80 μ. x 1,80 μ. περίπου. Ή εκσκαφή της σήραγγας ξεκίνησε ταυτόχρονα από τις δύο μεριές του βουνού και οι δύο ομάδες εργατών χρειάστηκαν περίπου 10 χρόνια για να ολοκληρώσουν το δύσκολο έργο τους. Οι δύο ομάδες συναντήθηκαν στο κέντρο με ελάχιστη απόκλιση, παρόλο που η μία από τις δύο ομάδες (η βόρεια) υποχρεώθηκε να αποκλίνει από την ευθεία γραμμή, λόγω της σαθρότητας των πετρωμάτων σ εκείνο το σημείο και συνέχισε διαγράφοντας τεθλασμένη γραμμή για να αποφύγει το επικίνδυνο σημείο, επέστρεψε στην νοητή ευθεία και συναντήθηκε με την νότια ομάδα στην μέση της διαδρομής με απόκλιση μόλις 0,6μ Ή ακρίβεια του έργου είναι ασύλληπτη ακόμα και με τα σημερινά μέσα. Στον Υπόγειο Μητροπολιτικό Σιδηρόδρομο Αθηνών (μετρό) υπάρχουν αποκλίσεις της τάξεως του μέτρου, ενώ στο Έυπαλίνειο Ορυγμα οι αποκλίσεις είναι της τάξεως των εκατοστών! Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι η νότια σήραγγα (της οποία η ομάδα ανασκαφής της δεν χρειάστηκε να αποκλίνει της πορείας της όπως η βόρεια ομάδα) ταυτίζεται σχεδόν απόλυτα με την ιδανική ευθεία σε όλο το μήκος της (401,8 μέτρα). Στο δάπεδο της σήραγγας ανοίχτηκε ένας τεράστιος αγωγός, κατωφερής, μέσα στον οποίο τοποθετήθηκαν οι κεραμικοί σωλήνες που μετέφεραν το νερό προς την πόλη. Το όλο σύστημα συμπληρωνόταν από δεξαμενές και άλλα αρδευτικά έργα (μετά το τέλος της σήραγγας, προς την πλευρά της πόλης) που ήταν υπέργεια. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο αγωγός ήταν σε λειτουργία για πολλούς αιώνες (πάνω από χίλια χρόνια) όταν λόγω του τερματισμού της συντήρησής του, σταδιακά αχρηστεύθηκε και έπαψε να τροφοδοτεί με νερό την πρωτεύουσα της Σάμου. Το Έυπαλίνειο όρυγμα αποτελεί μνημείο για την ολοκληρωμένη εφαρμογή της Γεωμετρίας,

58 της Τοπογραφίας, της Γεωδαισίας και της Οπτικής στην αρχαία Έλλάδα πολύ πριν από τον 6ο αιώνα π.χ.. Το όρυγμα αυτό είναι ένα τεράστιο έργο που κατασκευάστηκε στην Σάμο για την υδροδότηση της αρχαίας πόλης του Πυθαγορείου από μία πηγή η οποία βρισκόταν περίπου 2,5 χιλιόμετρα μακριά από την πόλη πίσω από το υπάρχον όρος Κάστρο. Το εκπληκτικό στο έργο είναι ότι οι ανασκαφές της σήραγγας άρχισαν ταυτόχρονα από τα δύο στόμια και τα τμήματά της συναντήθηκαν με ελάχιστη απόκλιση. Ή διάτρηση διήρκησε σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις πολύ λιγότερο από τα περίπου 10 χρόνια που θεωρούσαν μέχρι πρόσφατα. Ή σήραγγα κατασκευάστηκε εντελώς οριζόντια και μετά στο δάπεδό της ανοίχτηκε κεκλιμένο αυλάκι σε βάθος 8,5μ. μέσα στο οποίο τοποθετήθηκαν πήλινοι σωλήνες για την προσαγωγή του νερού στην πόλη. Το νερό από την πηγή έφτανε, με υπόγειο αγωγό, μήκους 953 μέτρων και μέσης κλίσης 0,6%, στο βόρειο στόμιο της σήραγγας και, αφού την διέσχιζε, πάλι με υπόγειο ισοκλινή αγωγό σε βάθος 5μ. οδηγούνταν στην δεξαμενή της πόλης σε υψόμετρο 44,20μ. Ή σημερινή τεχνολογία έχει να δείξει μεγάλα τεχνικά έργα. Αν, για παράδειγμα έχετε περάσει από το δρόμο Λεμεσού Πάφου, θα έχετε δει ότι ο δρόμος σχηματίζει μεγάλη σήραγγα που περνά μέσα από το βουνό. Στο εξωτερικό, υπάρχουν ακόμα μεγαλύτερα τεχνικά έργα. Μεγάλοι δρόμοι περνούν κάτω από τις Αλπεις και συνδέουν το βόρειο με το νότιο τμήμα της Έλβετίας. Ή Αγγλία και η Γαλλία συνδέονται με υπόγειο αυτοκινητόδρομο παρ όλο που η πρώτη είναι νησί! Ή σήραγγα που ενώνει την γαλλική με την αγγλική ακτή περνά κάτω από το βυθό της θάλασσας. Θα μπορούσαν όμως να γίνουν όλα αυτά τα έργα χωρίς την δύναμη των σύγχρονων μηχανημάτων; Χωρίς την ύπαρξη εκσκαφέων, γιγαντιαίων τρυπανιών και δυναμίτη που αποτελούν τα πανίσχυρα όπλα των σύγχρονων μηχανικών; Ακόμα η διάνοιξη μιας μεγάλης σήραγγας, όπως και οποιουδήποτε άλλου μεγάλου μηχανικού έργου, απαιτεί την διεκπεραίωση δύσκολων μαθηματικών υπολογισμών, που γίνονται με την βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών. Ή κατασκευή της μεγάλης σήραγγας του Έυπαλίνου στην Σάμο, χωρίς τεχνολογική υποστήριξη, είναι ένα έργο που προκαλεί το θαυμασμό ακόμα και σήμερα. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά: Το 520 π.χ. ο τύρρανος της Σάμου Πολυκράτης, έφερε στο νησί το Μεγαρέα μηχανικό Έυπαλίνο, με σκοπό να σχεδιάσει και επιβλέψει την κατασκευή υδραυλικών έργων με σκοπό την υδροδότηση της πρωτεύουσας του νησιού. Ο Έυπαλίνος είχε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της παρεμβολής του βουνού Αμπελος μεταξύ της πηγής και της πόλης Σάμου (σημε- 47

59 ρινό Πυθαγόρειο). Πως θα μπορούσε να εξασφαλίσει την ροή του νερού προς την πόλη; Ή πηγή βρισκόταν πολύ πιο χαμηλά από το βουνό, και έτσι η ροή του προς τη πόλη ήταν αδύνατη. Το σχέδιο του Έυπαλίνου χώριζε το αρδευτικό έργο σε 2 μέρη. Το εξωτερικό μέρος ξεκινούσε από την πηγή, στην σημερινή τοποθεσία Αγιάδες, και έφτανε μέχρι τις πρόποδες του βουνού Αμπελος. Αποτελείτο από ένα σύστημα αγωγών και ορυγμάτων μήκους 1800 μέτρων και αυτό ήταν το εύκολο μέρος... Το δεύτερο και δυσκολότερο μέρος ήταν η διάνοιξη της σήραγγας μήκους μεγαλύτερου του ενός χιλιομέτρου μέσα από τα έγκατα του βουνού. Δύο ομάδες εργατών έσκαβαν από τις 2 πλευρές του βουνού με σκοπό να συναντηθούν στην μέση. Τα 2 συνεργεία έπρεπε να προχωρούν σε ευθεία γραμμή χωρίς να παρεκλίνουν. Ένα λάθος μερικών μέτρων θα σήμαινε ότι οι 2 ομάδες δεν θα συναντιούνταν ποτέ και το έργο θα ναυαγούσε. Το λάθος όμως δεν έγινε και μετά από δέκα χρόνια επίπονων εργασιών η σήραγγα επιτέλους ανοίχθηκε και το φως από την μια πλευρά, πέρασε στην άλλη μεριά του βουνού. Οι 2 εικόνες δείχνουν την τέλεια, σχεδόν χωρίς αποκλίσεις ευθύγραμμη πορεία της σήραγγας. Μια μικρή καμπύλωση της πορείας του αγωγού, υπάρχει μόνο σε σημεία που έπρεπε να παρακαμφθεί συμπαγής σκληρός βράχος. Οταν τα 2 συνεργεία συναντήθηκαν στην μέση του βουνού, ο Έυπαλίνος πήγε να τρελαθεί από τη χαρά του. Αυτό που είχε πετύχει ήταν σχεδόν ακατόρθωτο... Ή σήραγγα είχε συνολικό μήκος 1040 μέτρα, το δε ύψος και το πλάτος της ήταν περίπου 2 μέτρα. Στο δάπεδό της ανοίχτηκε τεράστιος αγωγός, ο οποίος με κατεύθυνση από βορρά προς νότο διέσχιζε τα έγκατα του βουνού και μετέφερε νερό στην πόλη μέσα σε κεραμικούς σωλήνες. Ο αγωγός ήταν κατωφερής, είχε δηλαδή μικρή κλίση με το νότιο μέρος να βρίσκεται πιο χαμηλά για να υπάρχει ροή του νερού προς την πόλη. Το νερό που έβγαινε από τη σήραγγα συγκεντρωνόταν σε υπέργειες (ανυψωμένες) δεξαμενές, και μετά διοχετευόταν στα σπίτια. Αποτελεί πραγματικό αίνιγμα για τους σύγχρονους μηχανικούς, με ποιο τρόπο ο Έυπαλίνος κατάφερε να οδηγεί τα συνεργεία επί 10 χρόνια χωρίς να λανθάνουν της ευθείας πορείας τους. Ας μην ξεχνούμε ότι τότε δεν υπήρχαν ούτε πυξίδες, ούτε ραντάρ για να 48 βοηθήσουν στον εντοπισμό της θέσης του άλλου συνεργείου. Ο Μηχανικός από τα Μέγαρα πρέπει να βοηθήθηκε από οπτικές μεθόδους και από την καλή γνώση της γεωμετρίας. Το έργο του υδροδότησε τη Σάμο για πάνω από 1000 χρόνια και ακόμα και σήμερα σώζεται σε άριστη κατάσταση, θυμίζοντάς μας τον πολιτισμό που πριν 25 αιώνες έκανε πράξη την τελειότητα... ΜΕΓΑΛΙΘΙΚΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ Πολλά είναι τα ερωτήματα που προκύπτουν από την μελέτη των Μεγαλιθικών Κυκλώπειων κτισμάτων (όπως π.χ. ο Τάφος του Ατρέα στις Μυκήνες, τα Κυκλώπεια τείχη ή το Δρακόσπιτο στην Οχη). Πως έγινε η επεξεργασία τόσο μεγάλων λίθινων όγκων; (π.χ. η πέτρα βάρους 122 τόνων στο υπέρθυρο του τάφου του Ατρέα). Πώς έγινε η μεταφορά τους; (σε μερικές περιπτώσεις τα λατομεία απείχαν μεγάλες αποστάσεις από τον χώρο κατασκευής του μνημείου). Με ποιές τεχνικές γινόταν η ανύψωση τέτοιων λίθων; (που ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα είναι δύσκολο).οσο εμβαθύνουμε στην μελέτη των Μεγαλιθικών-Κυκλώπειων κτισμάτων (π.χ. τα κυκλώπεια τείχη των Μυκηνών, Τίρυνθος κ.α.) παρατηρούμε δυνατότητες, οι οποίες τα μεταγενέστερα χρόνια φαίνεται να μην υπάρχουν ή να μην χρησιμοποιούνται. Έντύπωση προκαλεί π.χ. η ικανότητα των Μυκηναίων να χειρίζονται με άνεση και εξαίρετη τεχνική ογκόλιθους πολύ μεγάλου μεγέθους, κατασκευάζοντας τα περίφημα κυκλώπεια τείχη, ενώ δεν υπάρχει παρεμφερές κτίσμα σε μεταγενέστερες εποχές. Σε μεταγενέστερες εποχές υπάρχουν εξαίρετα κτίσματα στα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί ανεπτυγμένες (ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα) τεχνικές όπως π.χ. στον Παρθενώνα της Ακροπόλεως, αλλά δεν υπάρχουν κτήρια ή κτίσματα Κυκλώπειας τεχνοτροπίας, δηλαδή κτίσματα στα οποία να γίνεται εκτεταμένη χρήση ογκόλιθων. Έίναι εντυπωσιακή η άριστη εφαρμογή των ανόμοιων (και μεγάλου βάρους) ογκόλιθων στο τείχος του ανακτόρου των Μυκηνών, δείγμα της εξαίρετης τεχνικής των Μυκηναίων κατασκευαστών, αλλά και της ικανότητάς τους να χειρίζονται λίθους τόσο μεγάλου μεγέθους. Στην βάση του ανακουφιστικού τριγώνου είναι τοποθετημένη συμπαγής πέτρα βάρους 122 τόνων.το βάρος του λίθου μετά την κοπή του από το λατομείο και κατά την διάρκεια της μεταφοράς του, σίγουρα ήταν

60 μεγαλύτερο κατά πολλούς τόνους. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει, γιατί ο ογκόλιθος αυτός υπέστη επεξεργασία και στον χώρο της οικοδομής, προκειμένου να πάρει την κλίση που απαιτείτο από την μορφή του οικοδομήματος (θόλος). ΤΟ ΚΥΚΛΩΠΕΙΟ «ΔΡΑΚΟΣΠΙΤΟ» ΤΗΣ ΟΧΗΣ (περ π.χ.) Ή ύπαρξη του μυστηριώδους Δρακόσπιτου, το «σπίτι του Δράκου» όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι, αποτελεί ένα απόλυτο αίνιγμα. Βρίσκεται σε μια δυσπρόσιτη περιοχή στο βουνό Οχη, πάνω από την Κάρυστο της Έύβοιας, σε υψόμετρο 1450 μ. Τοποθετημένο σε ένα σημείο της κορυφής, αυτό το κτίσμα προκαλεί με το μέγεθος και τις διαστάσεις του. Έίναι κτισμένο με την ντόπια πέτρα που υπάρχει σε αφθονία στην γύρω περιοχή. Το περίεργο της κατασκευής του, είναι η πολύ προσεγμένη δόμηση των λίθων, η μεγάλη εκφορτική στέγασή του και κυρίως οι όγκοι των βράχων που χρησιμοποιήθηκαν.ή είσοδός του είναι χαρακτηριστική τρίλιθη είσοδος σχήματος Π, από μεγάλες κολώνες. Το υπέρθυρο έχει διαστάσεις 4,2 μ. μήκος 2,3 μ. πλάτος και 0,2 ~ 0,5 μ. πάχος, και ζυγίζει περίπου 10 τόνους. Πώς σηκώθηκε στο ύψος των 2 μέτρων που είναι τοποθετημένος; Τί εξυπηρετούσε ένα τέτοιο ιδιαίτερα προσεγμένο κατασκευαστικά κτίσμα στο υψόμετρο των 1450 μέτρων σε μία ιδιαίτερα δύσβατη περιοχή; Το «Δρακόσπιτο της Οχης» έχει ενταχθεί από τους λιγοστούς μελετητές του στο γενικότερο σύστημα δρακόσπιτων της περιοχής της Νότιας Έύβοιας, κυρίως γύρω από τα Στύρα, τα οποία όμως δεν παρουσιάζουν την τελειότητα της δικής του κατασκευής. Ανασκαφές δεν έχουν γίνει και η χρονολόγησή του (περ π.χ.) γίνεται σε συσχετισμό με παρόμοια κτίσματα Κυκλώπειας τεχνοτροπίας (Τίρυνθα και Μυκήνες) ΚΟΛΟΣΣΙΑΙΟΙ ΚΙΟΝΕΣ ΣΤΑ ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΒΟΙΑΣ (περ. 4ος π.χ. αιώνας) Ή παρουσία κιόνων τόσο μεγάλου μεγέθους στα λατομεία της Έύβοιας προκαλεί πολλά ερωτήματα. Οι συμπαγείς (και όχι σπονδυλωτοί όπως συνηθίζεται) κίονες σε πολλές περιπτώσεις είχαν βάρος 100 τόνων. Το μήκος του κίονα, σπασμένου σήμερα, είναι 4,5 μ. και η διάμετρός του είναι 2,2 μ. ο όγκος του συγκεκριμένου τμήματος υπολογίζεται στα 17 κυβικά μέτρα και το βάρος του στους 46 τόνους. Ο κίονας έπρεπε χωρίς το κιονόκρανο να έφτανε σε μήκος τα 11 μέτρα και το βάρος του πάνω από 100 τόνους. Τι μέσα υπήρχαν για την μεταφορά αυτών των κιόνων από τα δύσβατα λατομεία στα λιμάνια; Με τι είδους πλοία μεταφέροντο; Έίναι ελάχιστα από τα ερωτήματα που προκύπτουν. Ή χρονολόγηση (περίπου 4ος π.χ. αιώνας) προκύπτει όχι από μελέτες και ανασκαφές, αλλά συγκριτικά με το γεγονός ότι από τους κλασσικούς μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους, διεξάγετο ένα ευρύτατο εμπόριο μαρμάρου από την Έύβοια και γι αυτό δεν είναι ασφαλής αυτή η χρονολόγηση. Σκυρόδεμα (τσιμέντο) του 1000 π.χ. Το εύρημα αυτό, που έχει τεράστιο επιστημονικό, και ιστορικό ενδιαφέρον δεν προεβλήθη απ το Έλληνικό κράτος. Στον λόφο όπου εντοπίζεται η ακρόπολη της αρχαίας Καμίρου στην Ρόδο, πλησίον του ναού της Αθηνάς Καμιράδος, βρίσκεται αρχαιότατη δεξαμενή χωρητικότητας 600 περίπου κυβικών μέτρων. Ή δεξαμενή αυτή, το κτίσιμο της οποίας χρονολογείται κατά προσέγγιση στο 900 π.χ., είναι κατασκευασμένη από ένα υλικό σκληρό και αδιάβροχο, η παρουσία του οποίου προέτρεψε προ ετών τον επίτιμο διευθυντή του τ. Υπουργείου Δημοσίων Έργων κ. Έυστάθιο Έυσταθιάδη να λάβει δείγματα του υλικού αυτού και να προχωρήσει σε χημική ανάλυσή τους. Οπως τελικά διεπίστωσε, πρόκειται για ένα μείγμα αδρανούς υλικού, το οποίο συνιστά έναν τύπο σκυροδέρματος (τσιμέντου), που ελάχιστα διαφέρει από το εν χρήσει σημερινό (τύπου πόρτλαντ). Ο κ. Έυσταθιάδης συνέγραψε και ειδική μονογραφία για το θέμα με πληθώρα ιστορικών, τεχνικών και χημικών πληροφοριών. Ή τεχνολογία του σημερινού μπετόν, που χρησιμοποιείται στα οποιαδήποτε έργα, οικοδομές, λιμάνια, γέφυρες, αεροδρόμια κλπ, είναι ακριβώς ίδια με αυτήν του αρχαίου Έλληνικού μπετόν. Μία μικρή ωστόσο αλλά αξιοπρόσεκτη και σημαντική υπέρ του αρχαίου Έλληνικού σκυροδέματος διαφορά είναι, ότι οι αρχαίοι πρόσεξαν να δώσουν στην τσιμεντένια μεμβράνη, που παρεμβάλλεται μεταξύ όλων των κόκκων της συνθέσεως του μπετόν, λίγο μεγαλύτερο πάχος απ ότι βλέπει κανείς στο σημερινό μπετόν. Υπάρχουν δεξαμενές και σε άλλα μέρη του Έλλαδικού χώρου η διατήρηση όμως της στεγανοποίησης αυτών δεν ήταν τόσο καλή, όσο αυτή της προτύπου κατασκευής της Καμίρου. Οι τεχνικοί είχαν την 49

61 σοφία, παράλληλα με όλες τις άλλες φιλοσοφικές τοποθετήσεις τους, να παρατηρήσουν ότι το χώμα της Σαντορίνης, που είχε βγει από το ηφαίστειο, έχει ιδιαίτερες ιδιότητες, που το κάνουν να διαφέρει από όλα τα γνωστά ανά τον Έλλαδικό χώρο εδάφη. Πειραματίστηκαν επάνω σ αυτό, αφού τους κίνησε την περιέργεια, και κατέληξαν όχι μόνο να το χρησιμοποιούν αναμιγνύοντάς το με ασβέστη, ο οποίος τους ήταν ήδη από παλαιότερα γνωστός, αλλά και να παράγουν μία λάσπη, η οποία άντεχε περισσότερο στο νερό και μπορούσε να πήξει μέσα σε αυτό, σε αντίθεση με άλλα κοιτάσματα από φυσική άμμο και ασβέστη. Αλλά εν συνεχεία, αφού επεξέτειναν τις μελέτες τους, διεπίστωσαν ότι το λεπτότατο υλικό της Θηραϊκής γης, που υφίσταται σε πολύ μικρό ποσοστό, ίσως κάτω του 20%, είναι και το πλέον ουσιώδες. Γι αυτό το λόγο επενόησαν κάποια γνωστή μόνο σ αυτούς μέθοδο την οποία εφήρμοσαν σε εκτεταμένη κλίμακα για την παραγωγή των γεωδών χρωστικών υλών, τις οποίες χρησιμοποιούσαν για την βαφή και ζωγραφική των αρχαίων Έλληνικών αγγείων. Κατασκεύαζαν έτσι αυτά τα απαράμιλλα έργα τέχνης, η αντοχή των οποίων ακόμα και μέσα στην θάλασσα με την πάροδο όχι μόνο των αιώνων αλλά και των χιλιετιών παραμένει αναλοίωτη. Σε ότι αφορά την παραγωγή, η διαφορά με το σημερινό τσιμέντο είναι ότι σε όλη την υφήλιο παρασκευάζεται μέσα σε απλές καμίνους, στις οποίες προσθέτουν το μίγμα των πρώτων υλών, το οποίο ψήνεται εκεί, ενώ στην αρχαία Έλλάδα θεωρώ ότι χρησιμοποιούσαν διπλές καμίνους. Ή μία εξ αυτών δεν ήταν άλλη από το ηφαίστειο, όπου στα έγκατα της γης ψηνόταν το φυσικό γεώδες υλικό, που κατόπιν χρησιμοποιούσαν ως πρώτη ύλη, για να παρασκευάσουν το τσιμέντο. Το δεύτερο καμίνι ήταν το τεχνητό, όπου έψηναν τον ασβεστόλιθο και έβγαζαν ασβέστη. Σε συνδυασμό τώρα της μεθόδου της υδαταιώρησης του επεξεργασμένου υλικού του ηφαιστείου, της αναμίξεως δηλαδή της Θηραϊκής γης με νερό και της αφαιρέσεως του νερού μετά από εικοσιτετράωρη καθίζηση, πετύχαιναν την λήψη του ανωτάτου στρώματος της στάθμης, που αποτελεί και το ένα συστατικό του τσιμέντου. Το δεύτερο συστατικό, όπως είπαμε, ήταν ο ασβέστης που ψηνόταν σε δεύτερο καμίνι. Τα δύο αυτά υλικά σε ορισμένη αναλογία μεταξύ τους και με την προσθήκη νερού δίνουν ένα κράμα, που έχει 50 τις ίδιες χημικές ιδιότητες με το σημερινό τσιμέντο Portland. Έπομένως η μόνη ουσιαστική διαφορά του αρχαίου τσιμέντου με το σημερινό τσιμέντο είναι, ότι το πρώτο παρήγετο με βάση την εμπνευσμένη τεχνολογία των αρχαίων Έλλήνων τεχνικών. Το 1992 η Αμερικανίδα φυσικοχημικός Μάρθα Μπουντγουαίη έκανε μία ανακοίνωση σε συνέδριο στην Βοστώνη, στην οποία έλεγε ότι το κονίαμα της κατασκευής των επιχρίσεων των αρχαίων μεταλλευτικών δεξαμενών του Λαυρίου είναι αδιαπέραστο από την ραδιενέργεια. Πρόκειται για ένα είδος τσιμέντου που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες 3000 χρόνια πρίν τουλάχιστον. Μάλιστα η κυρία Μπουντγουαίη συνέστησε να χρησιμοποιηθεί το υλικό αυτό ως μέσο επιχρίσεως των δεξαμενών αποθήκευσης πυρηνικών αποβλήτων! Ο Στεφανίδης με σειρές βιβλίων του απεδείκνυε, ότι στην αρχαία Έλλάδα υπήρχαν οι χυμευταί, κάτι αντίστοιχο των σημερινών χημικών ή χημικών μηχανικών. Ο καθηγητής Ζαχαρίας υποστήριξε, ότι η Χημεία έπρεπε να γράφεται με υ και να αναφέρεται και ως Χυμευτική. Οι αρχαίοι έλεγαν, πως, για να γίνει μία χημική πράξη, έπρεπε οι ουσίες να περάσουν από την κατάσταση του χύματος, που ήταν η λεπτή λειοτρίβηση της ύλης, πολύ λεπτή όπως το αλεύρι, για να αναμειχθεί με άλλο χύμα και με την διαδικασία της μεταλλοίωσης, της μεταβολής δηλαδή, θα δώσει ένα άλλο προϊόν. Ή πράξη αυτή λεγόταν χυμίζειν ή ακριβέστερα χυμεύειν. Αυτοί που έκαναν την εργασία αυτή, που κατεύθυναν τους εργάτες, ονομάζονταν χυμευταί. Σας αναφέρω τον Θεόδωρο τον Σάμιο (6ος π.χ. αιών), τον Γλαύκο τον Χίο (6ος 5ος π.χ.), τον Αρχύτα τον Ταραντίνο, που ανακάλυψε και την πρώτη πετομηχανή (αεριωθούμενο) κ.λ.π. Δεν υπάρχουν στα αρχαία κείμενα οι λέξεις χυμευτική και χυμευτής διότι τα σχετικά βιβλία κάηκαν το 323 στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Στην Αίγυπτο την εποχή αυτή οι Έλληνομεμφίτες είχαν αποκτήσει τεράστιο πλούτο, λόγω της ικανότητάς τους να μετατρέπουν διάφορα ευγενή μέταλλα σε χρυσό, τα οποία πούλαγαν σε υψηλές τιμές, και έτσι αποτέλεσαν απειλή για την οικονομία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οχι να φτιάχνουν χρυσό αλλά πρόκειται για επιχρυσώσεις. Τις γνώσεις αυτές τις είχαν πάρει από τους Έλληνες χυμευτάς, που με τον Μ. Αλέξανδρο έφτασαν εκεί. Έτσι ο Διοκλητιανός διατάζει, όλα τα βιβλία που περιείχαν τις

62 λέξεις Χυμεία και Χυμευτική να καούν, όπως και έγινε. Τα έκαψαν και στο Σεράπειο και στην Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Οι στρατιώτες έμπαιναν ακόμη και σε σπίτια, όπου είχαν πληροφορίες ότι υπήρχαν τέτοια βιβλία. Κάποιοι χυμευτές πέθαναν πριν τον διωγμό, ήταν Αιγύπτιοι με Έλληνική μόρφωση. Έτσι στις Θήβες της Αιγύπτου τον 19ο αιώνα βρέθηκαν δύο μούμιες, που περιείχαν χειρόγραφα Χυμευτικής, τα οποία μεταφέρθηκαν στο μουσείο Λέυντεν της Ολλανδίας, που αναφέρουν εκπληκτικά πράγματα. Παρασκευή χρωμάτων, γυαλιών, τεχνητών πολύτιμων λίθων, επιχρυσώσεις, όπως ακριβώς κάνουν σήμερα, και ονομασίες στοιχείων όπως π.χ. η σημερινή σόδα ήταν το νίτρον αρχαίων Έλλήνων. Αυτά διάβασε ο Μπερτελώ και πείσθηκε, πως η σημερινή επιστήμη της Χημείας προέρχεται απ τους αρχαίους Έλληνες. Το λεξικό της Σούδας και όχι του Σουΐδα, όπως το λένε αναφέρει, ότι σύμφωνα με το διάταγμα του Διοκλητιανού στην Αλεξάνδρεια, και πιθανώς και σε άλλες πόλεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, κατακάηκαν. ΤΑ ΠΈΡΙ ΧΥΜΈΙΑΣ ΚΑΙ ΧΡΥΣΟΥ ΤΟΙΣ ΠΑΛΑΙ- ΟΙΣ ΑΥΤΩΝ ΓΈΓΡΑΜΜΈΝΑ ΒΙΒΛΙΑ ΠΡΟΣ ΜΉΚΈΤΙ ΠΛΟΥΤΈΙΝ ΑΙΓΥΠΤΙΟΙΣ ΈΤΙ ΤΟΙΑΥΤΉΣ ΠΈΡΙΓΙΓΝΈ- ΣΘΑΙ ΤΈΧΝΉΣ, ΜΉΔΈ ΧΡΉΜΑΤΩΝ ΑΥΤΟΥΣ ΘΑΡ- ΡΟΥΝΤΑΣ ΠΈΡΙΟΥΣΙΑΝ ΡΩΜΑΙΟΥΣ ΑΝΤΑΙΡΈΙΝ [= τα περί χημείας και χρυσού βιβλία που είχαν γράψει οι αρχαίοι, για να μην πλουτίζουν πια οι Αιγύπτιοι ασχολούμενοι με την τέχνη αυτή και με τα χρήματα να αποκτούν θάρρος, για να επαναστατούν εναντίον των ρωμαίων]. Οι χυμευτές, αυτοί οι πρακτικοί φιλόσοφοι, ήταν κατά κάποιο τρόπο η πειραματική πλευρά και ταυτόχρονα η εφαρμογή της επιστημονικής θεωρίας. Αν δεν υπήρχε ο Μπερτελώ, δεν θα ξέραμε τίποτε για την συμβολή των Έλλήνων στην Χημεία. Αυτό ακριβώς συμβαίνει με όλες τις επιστήμες. ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ Ή Υπαρξη Πυραμίδων στον Έλληνικό χώρο είναι ένα θέμα που πρόσφατα έγινε ευρύτερα γνωστό και υπάρχουν πολλά στοιχεία που είναι σχετικά άγνωστα στο ευρύτερο κοινό. (Οπως το γεγονός ότι η πυραμίδα του Έλληνικού στο Αργος είναι αρχαιότερη από τις Αιγυπτιακές. Ο Παυσανίας μάλιστα αναφέρει ότι είναι ένα ταφικό μνημείο σε ανάμνηση της πρώτης μάχης στην οποία χρησιμοποιήθηκαν ασπίδες. Οι Έλληνικές πυραμίδες είναι κατά κανόνα μικρότερες από τις Αιγυπτιακές (εκτός από μερικές λαξευτές) και δυστυχώς οι περισσότερες είναι σε πολύ κακή κατάσταση, μάρτυρες των όσων έχει περάσει αυτός ο τόπος. Δεν υπάρχουν σαφή στοιχεία για την χρήση τους ή το τι εξυπηρετούσαν σαν κτίσματα αν χρησιμοποιήθησαν ως μνημεία (ταφικά ή οτιδήποτε άλλο) ή ως παρατηρητήρια φρυκτώρια (τηλεπικοινωνιακοί πύργοι), όπως πιστεύουν μερικοί ερευνητές. Μόνο για την πυραμίδα του Έλληνικού υπάρχουν αναφορές από τον Παυσανία για την πιθανή χρήση της. Οι Έλληνικές πυραμίδες μέχρι τώρα δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς (εξαίρεση αποτελούν οι πυραμίδες Έλληνικού και Λιγουρίου που μελετήθηκαν και χρονολογήθηκαν μετά από προσωπικό ενδιαφέρον του Δρ Ι. Λυριτζή της Ακαδημίας Αθηνών). Έλληνικές πυραμίδες υπάρχουν 16 περίπου σε όλο τον ελληνικό χώρο με αρχαιότερη την πυραμίδα του Έλληνικού η οποία είναι κατά 170 (τουλάχιστον) έτη αρχαιότερη της πυραμίδος του Χέοπος (μεγάλη πυραμίδα). Αλλες πυραμίδες είναι: - ΛΙΓΟΥΡΙΟΥ ΈΠΙΔΑΥΡΟΣ - ΔΑΛΑΜΑΝΑΡΑΣ ΈΠΙΔΑΥΡΟΣ - ΚΑΜΠΙΑΣ ΝΈΑ ΈΠΙΔΑΥΡΟΣ - ΣΙΚΥΩΝΑΣ ΑΡΓΟΣ - ΒΙΓΛΑΦΙΩΝ ΛΑΚΩΝΙΑΣ - ΑΜΦΈΙΟΥ ΘΉΒΑΣ - ΚΡΉΤΉΣ ΧΑΝΙΑ - ΤΑΰΓΈΤΟΥ ΣΠΑΡΤΉ-ΒΡΑΧΟΠΥΡΑΜΙΔΑ Από αυτές μόνο η πυραμίδες Έλληνικού και Χανίων είναι σε καλή κατάσταση ενώ για μερικές από αυτές έχουμε στοιχεία από σχέδια και αναφορές περιηγητών της αρχαιότητος (Έλληνικού) ή του περασμένου αιώνος (Έλληνικού, Λιγουρίου και άλλες). Μερικά από αυτά τα κτίσματα έχουν υποστεί μεγάλη καταστροφή (το υλικό τους χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό για άλλα κτίσματα τα τελευταία χρόνια). ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΛΙΓΟΥΡΙΟΥ Μετά την πρώτη ανεπαρκή ανασκαφή του 1901 και την σύντομη κλασσική επαναπροσέγγιση το 1937 από την Αμερικανική σχολή Αρχαιολογίας, κανένας Έλληνας ή αλλοδαπός αρχαιολόγος δεν επισκέφθηκε ερευνητικά τα μνημεία αυτά, αφού η επιστημονική κοινότητα δεχόταν την ηλικία που προσέφεραν οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι το 1938, δηλαδή το τέλος της κλασσικής με αρχές της ελληνιστικής εποχής. Ή κατάσταση αυτή άλλαξε μετά από τις νεότερες έρευνες (ανασκαφές κλπ) και μετρήσεις 51

63 με νεότερες και ακριβέστερες μεθόδους (π.χ. η ανάπτυξη νέας πυρηνικής μεθόδου χρονολόγησης του πετρώματος της κατασκευής). Ή κατάσταση των μνημείων το 1991 πριν ξεκινήσει η μελέτη τους φαίνεται στο απόσπασμα από το βιβλίο του Δρ Ι. Λυριτζή Το μυστήριο των Έλληνικών Πυραμοειδών «το 1991 με την επίσκεψή μας στις δύο πυραμίδες διαπιστώσαμε την εγκατάλειψή τους στην δίνη των παραγόντων καταστροφής: βάτα, αιγοπρόβατα, θάμνοι, χρησιμοποίηση μεγαλίθων σε κτίρια και εκκλησίες της περιοχής, πεσμένοι μεγάλιθοι Παλαιότερα, οι δομικοί ογκόλιθοι των πυραμίδων χρησιμοποιούνταν σε ασβεστοκάμινα! Έτσι θα πρέπει να εξαφανίσθησαν δύο άλλες πυραμίδες στη περιοχή του Αστρους Κυνουρίας και στη Σικυώνα Κορινθίας, που αναφέρονται από ξένους περιηγητές στις αρχές του περασμένου αιώνα και μία τρίτη στα Βιγλάφια της Νότιας Λακωνίας» Ή σημερινή κατάσταση της πυραμίδος του Έλληνικού είναι πολύ καλύτερη αφού μετά τα πρώτα ενθαρυντικά αποτελέσματα των μετρήσεων και ερευνών του Δρ Ι. Λυριτζή, την φροντίδα του προέδρου της κοινότητος Έλληνικού και την μετέπειτα παρέμβαση της Νομάρχου Αργολίδος έγινε καθαρισμός του κτιρίου (εσωτερικά και εξωτερικά), περίφραξη και φωταγώγησή του. ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ Βρίσκεται στο χωριό Έλληνικό της Αργολίδος. Οι διαστάσεις της είναι 14,7 x 12,58 x 8,62 x 8,61 μέτρα. Στις η Ακαδημία Αθηνών ανακοίνωσε τα αποτελέσματα των μετρήσεων που αφορούσαν την χρονολόγηση της πυραμίδας του Έλληνικού, βασισμένη στην μέθοδο της οπτικής θερμοφωταύγειας. Οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν στο εργαστήριο Πυρηνικής χρονολόγησης του Πανεπιστημίου του Έδιμβούργου και στο Έργαστήριο Αρχαιομετρίας του ΈΚΈΦΈ-Δημόκριτος. Ή χρονολόγηση κατασκευής της πυραμίδας του Έλληνικού εντοπίσθηκε στο 2720 π.χ. Τα αποτελέσματα αυτά αποδεικνύουν, οτι η πυραμίδα του Έλληνικού προηγείται κατά 100 (τουλάχιστον) έτη της πρώτης Αιγυπτιακής πυραμίδας του Ζοζέρ (2620 π.χ.) και είναι κατά 170 (τουλάχιστον) έτη αρχαιότερη της πυραμίδας του Χέοπος (2550 π.χ.). Μολονότι τα πυραμοειδή οικοδομήματα της Αργολίδας παρουσιάζουν από την φύση τους μεγάλο ενδιαφέρον, οι βιβλιογραφικές αναφορές σε αυτά είναι πολύ περιορισμένες. Ο Παυσανίας (2ος μ.χ. αιώνας) στην Περιήγησή 52 του ( Κορινθιακά 2, 25, 7) θεωρεί την Πυραμίδα του Έλληνικού ως πολυάνδριο δηλαδή ως ομαδικό τάφο κατοίκων του Αργους. Συγκεκριμένα για την πυραμίδα του Έλληνικού αναφέρει : ΈΡΧΟΜΈΝΟΙΣ ΔΈ ΈΞ ΑΡΓΟΥΣ ΈΙΣ ΤΉΝ ΈΠΙ- ΔΑΥΡΙΑΝ ΈΣΤΙΝ ΟΙΚΟΔΟΜΉΜΑ ΈΝ ΔΈΞΙΑ ΠΥΡΑ- ΜΙΔΙ ΜΑΛΙΣΤΑ ΈΙΚΑΣΜΈΝΟΝ, ΈΧΈΙ ΔΈ ΑΣΠΙΔΑΣ ΣΧΉΜΑ ΑΡΓΟΛΙΚΑΣ ΈΠΈΙΡΓΑΣΜΈΝΑΣ και συνεχίζει : ΈΝΤΑΥΘΑ ΠΡΟΙΤΩ ΠΈΡΙ ΤΉΣ ΑΡΧΉΣ ΠΡΟΣ ΑΚΡΙΣΙΟΝ ΜΑΧΉ ΓΙΝΈΤΑΙ, ΚΑΙ ΤΈΛΟΣ ΜΈΝ ΙΣΩ ΤΩ ΑΓΩΝΙ ΣΥΜΒΉΝΑΙ ΚΑΙ ΦΑΣΙ ΚΑΙ ΑΠΑΥΤΟΥ ΔΙΑΛΛΑΓΑΣ ΥΣΤΈΡΟΝ, ΩΣ ΟΥΔΈΤΈΡΟΙ ΒΈΒΑΙΩΣ ΚΡΑΤΈΙΝ ΈΔΥΝΑΝΤΟ ΣΥΜΒΑΛΈΙΝ ΔΈ ΣΦΑΣ ΛΈ- ΓΟΥΣΙΝ ΑΣΠΙΣΙ ΠΡΩΤΟΝ ΤΟΤΈ ΚΑΙ ΑΥΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΡΑΤΈΥΜΑ ΩΠΛΙΣΜΈΝΟΥΣ. ΤΟΙΣ ΔΈ ΠΈΣΟΥ- ΣΙΝ ΑΦΈΚΑΤΈΡΩΝ (ΠΟΛΙΤΑΙ ΓΑΡ ΚΑΙ ΣΥΓΓΈΝΈΙΣ ΉΣΑΝ) ΈΠΟΙΉΘΉ ΜΝΉΜΑ ΈΝ ΚΟΙΝΩ. Δεξιά καθώς κανείς πηγαίνει από το Αργος προς την Έπιδαυρία υπάρχει οικοδόμημα που μοιάζει πολύ με πυραμίδα και έχει απεικονισμένες ανάγλυφες ασπίδες του σχήματος των αργολικών ασπίδων. Αυτού είχε πολεμήσει ο Προίτος εναντίον του Ακρισίου για την βασιλεία, και λένε πως ο αγώνας έληξε ισόπαλος και γι αυτό αργότερα συμφιλιώθηκαν, αφού ούτε ο ένας ούτε ο άλλος μπόρεσε να πετύχει αποφασιστική νίκη. Λένε πως τότε πρώτη φορά συγκρούστηκαν οπλισμένοι με ασπίδες και οι ίδιοι και το στράτευμά τους. Για όσους εκατέρωθεν έπεσαν, επειδή ήταν συμπολίτες και συγγενείς. έγινε σ αυτό το μέρος κοινός τάφος. Αξίζει να σημειωθεί η αναφορά του Παυσανία ότι η συγκεκριμένη μάχη ήταν η πρώτη που χρησιμοποιήθηκαν ασπίδες, αναφορά που δείχνει την παλαιότητα του συγκεκριμένου οικοδομήματος. ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΟΥ ΛΙΓΟΥΡΙΟΥ Ή πυραμίδα αυτή βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Αραχναίο (από Αργος προς Έπίδαυρο) με διαστάσεις μέτρα περίπου.έχει χρονολογηθεί (με την μέθοδο της θερμοφωταύγειας) στο 2100 π.χ. Ο Παυσανίας δεν αναφέρει τίποτα για το κτίσμα και η πρώτη αναφορά που έχουμε, είναι από την Γαλλική Έπιστημονική Αποστολή στον Μοριά. Οι πρώτες ανασκαφές διενεργήθηκαν στις 9 18 Δεκεμβρίου του 1936 και στις 1 9 Αυγούστου του 1937 υπό την διεύθυνση του Αμερικανού αρχαιολόγου Ρ. Σκράντον. Οι διαστάσεις της πυραμίδας του Λιγουριού δείχνουν καθαρά την

64 ομοιότητα σε τύπο και πιθανώς σε χρήση, με την πυραμίδα του Έλληνικού. Ή πυραμίδα σήμερα είναι σχεδόν ισοπεδωμένη. Οι υπόλοιπες πέτρες της οικοδομής (ψαμμίτης λίθος) χρησιμοποιήθηκαν στο χωριό Λιγουριό για χτίσιμο άλλων κατασκευών ενώ μερικές είναι εντοιχισμένες στην παρακείμενη Βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Μαρίνας. Ανάμεσα στα ευρήματα της ανασκαφής της Αμερικανικής Σχολής Αρχαιολογίας το 1937, περιλαμβάνεται κι ένας λίθινος πέλεκυς της νεολιθικής εποχής (ηλικίας πριν το 3000 π.χ.), ενώ ο Λ. Λορντ (L. Lord διευθυντής της Αμερικανικής αποστολής) χρονολογεί την πυραμίδα στον 4ο π.χ. αιώνα, άποψη που ενστερνίζονται ακόμα και σήμερα οι αρμόδιοι φορείς και το Υπουργείο Πολιτισμού σε σχετική σελίδα του στο δίκτυο (βλ. Πυραμίδα Έλληνικού). Ο Ρ. Σκράντον (R. Scranton διευθυντής άλλης Αμερικανικής αποστολής), που μελέτησε τα κεραμικά, υποστηρίζει ότι ο νεολιθικός πέλεκυς απλά, μπορεί να μεταφέρθηκε από κάπου μακριά σαν κάτι αξιοπερίεργο. Αλλά το πως μπορεί να διατηρήθηκε ο νεολιθικός πέλεκυς κάπου μακριά για τουλάχιστον χρόνια, να μεταφέρθηκε ως κάτι αξιοπερίεργο τον 4ο π.χ. αιώνα στην πυραμίδα του Λιγουριού και να διατηρήθηκε στη νέα του θέση για άλλα χρόνια, είναι ένα εύλογο ερώτημα που δύσκολα μπορεί να απαντηθεί. ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΣΤΟΝ Ν. ΧΑΝΙΩΝ (στην πραγματικότητα είναι κώνος) Έίναι ένας λαξευμένος βράχος και ένα μνημείο μοναδικό στο είδος του μιας και δεν υπάρχει καμία αναφορά για παρόμοιο κτίσμα-κατασκεύασμα. Έπίσημες μελέτες, έρευνες ή ανασκαφές δεν έχουν γίνει μέχρι στιγμής ακόμη και το ίδιο το μνημείο είναι άγνωστο στον κόσμο, και ως εκ τούτου δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την χρήση που είχε στην αρχαιότητα ή την ηλικία του. Βρίσκεται σε υψόμετρο 290 μέτρων από την επιφάνεια της θαλάσσης στα Νότια του νομού Χανίων. Μέσα στον κώνο έχει λαξευτεί ένα δωμάτιο με διαστάσεις 2,20μ. x 2,10μ. και ύψος 1,40μ περίπου, στο οποίο μπαίνει κανείς από την είσοδο που είναι στα Δυτικά (στις 253 περίπου) διαστάσεων 1,2μ x 0,7μ. Ή περιφέρεια του κώνου είναι περίπου 16 μέτρα και το ύψος του από την κορυφή μέχρι το δάπεδο του θαλάμου είναι περίπου 4,6 μέτρα. Ή περιφέρεια της βάσης του είναι περίπου 29 μέτρα. ΚΛΙΜΑΚΩΤΗ ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΘΗΒΑΣ- ΑΜΦΕΙΟΝ. (3η χιλιετία π.χ.) Από τα πιο εντυπωσιακά δείγματα πυραμίδων στην Έλλάδα αποτελεί η κλιμακωτή (τύπου μασταμπά) πυραμίδα του Αμφείου των Θηβών, την οποία ανακάλυψε και ερεύνησε ο αρχαιολόγος Θεόδωρος Σπυρόπουλος, τότε επιμελητής αρχαιοτήτων. Ή ανασκαφή του μνημείου πραγματοποιήθηκε στη διάρκεια των ετών , ενώ η έκδοση των πορισμάτων της ανασκαφής και της ανάλυσης των στοιχείων που προέκυψαν ολοκληρώθηκε το 1981, όταν κυκλοφόρησε ο τόμος ΑΜΦΈΙΟΝ: έρευνα και μελέτη του Μνημείου του Αμφείου Θηβών γραμμένο από τον Θ.Γ. Σπυρόπουλο. Ο τύμβος του Αμφείου βρίσκεται στο τέλος της περιοχής της Καδμείας Ακροπόλεως της αρχαίας Θήβας, πίσω ακριβώς από το σημερινό αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών. Ή βαθμιδωτή Πυραμίδα αποτελείται από τρία επίπεδα. Δυστυχώς, σύγχρονες επεμβάσεις (διάνοιξη παλαιάς εθνικής οδού Αθηνών Λαμίας, ανέγερση σταθμού της ΔΈΉ και δημιουργία παιδικού σταθμού) έχουν αλλοιώσει τον λόφο, ο οποίος μόνο από κάποιο συγκεκριμένο σημείο αποκαλύπτει την βαθμιδωτή διάταξη της πυραμοειδούς κατασκευής του. Έπί της κορυφής της βαθμιδωτής πυραμίδος βρέθηκε πλιθόκτιστος Τύμβος με τον τάφο, που αποδίδεται στους αδελφούς Αμφείωνα και Ζήθωνα, συνιδρυτές με τον Κάδμο της Θήβας, καθώς και αρκετά μικρά μεταλικά ευρήματα «αιγυπτιακής τεχνοτροπίας» κατά τον Θ. Σπυρόπουλο. Ο κιβωτιόσχημος (2.20 x 1.15 μέτρα) τάφος απότελείτο από μεγάλες λαξευμένες ασβεστολιθικές πλάκες. Έπικυρώνεται έτσι η παράδοση από τον Παυσανία για το ΈΝ ΚΟΙΝΩ ΜΝΉΜΑ των αδελφών. Οι ανασκαφές εκτός από τον τάφο των Ζήθου και Αμφείωνος, έφεραν στο φως και άλλα σημαντικά στοιχεία: λείψανα οστών, χρυσά κοσμήματα και κάτω από τον τάφο σύστημα στοών και συράγγων. Ή χρονολογία του τύμβου και της επ αυτού επίχωσης δίνεται από κεραμεικά ευρήματα που περιλαμβάνουν πλήθος κεραμεικών οστράκων και σκεύη των πρωτοελαδικών ΙΙ χρόνων. Ο ίδιος ανασκαφέας αποδίδει στην ίδια εποχή και την κατασκευή των υδραυλικών έργων αποξήρανσης της λίμνης της Κωπαϊδος. Έργα και τα δύο των Μινύων με κέντρο τους τον Βοιωτικό Ορχομενό κατά την περίοδο π.χ. με π.χ. 53

65 ΒΡΑΧΟΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΟΥ ΤΑΫΓΕΤΟΥ Οι Βραχοπυραμίδες γενικά έχουν δημιουργήσει ένα μεγάλο θέμα συζητήσεων για το αν είναι τεχνητά ή φυσικά κατασκευάσματα. Έτσι και με αυτήν του Ταϋγέτου. Υπάρχει μία μεγάλη μερίδα ερευνητών που υποστηρίζουν ότι η κορυφή προφήτης Ήλίας του Ταϋγέτου λαξεύτηκε, προκειμένου να αποκτήσει πυραμιδοειδή σχήμα, ενώ υπάρχουν και άλλοι που υποστηρίζουν ότι η πυραμίδα είναι φυσική και δεν κατασκευάστηκε από ανθρώπινο χέρι. Ομως γεγονός είναι ότι όσοι επισκέπτονται την βραχοπυραμίδα παραξενεύονται από την απότομη αλλαγή του τοπίου στο σημείο που είναι η βάση της (στο σημείο που αρχίζει η βραχοπυραμίδα το βουνό γίνεται σχετικά λείο και ομαλό ενώ πιο πριν δεν είναι, την διαφοροποίηση του τοπίου στο σημείο που ξεχωρίζει η πυραμίδα από την βάση της), καθώς και την περίεργη σκιά της στην ανατολή και δύση του ήλιου. Πηγές α) Το μυστήριο των Έλληνικών Πυραμοειδών (Δρ. Ι. Λυριτζής) β) Πυραμίδες στην Έλλάδα (Γ. Λάζος) ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΟ ΠΛΥΝΤΗΡΙΟ ΤΥΠΟΥ Ι Μακέτα πλυντηρίου μεταλλευμάτων για την παραγωγή αργύρου στη Λαυρεωτική κατά τους κλασικούς χρόνους. Κύριος σκοπός του πλυντηρίου ήταν ο περιορισμός της κατανάλωσης νερού κατά τον καθαρισμό του μεταλλεύματος από τα ανεπιθύμητα συστατικά του, με ανακύκλωση του χρησιμοποιημένου νερού. 54

66 ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ Στάδια χύτευσης μπρούτζινου αγάλματος με την μέθοδο του «χαμένου κεριού» Μελέτη κατασκευή: Δ. Καλλιγερόπουλος Χύτευση: Β. Καπαρός Στον Δαίδαλο και την γλυπτική σχολή του αποδίδεται το μεγάλο τεχνικό και καλλιτεχνικό άλμα, από τα πανάρχαια ξύλινα ξόανα και τους αρχαϊκούς πέτρινους κολοσσούς στα κλασικά ελεύθερα μπρούτζινα αγάλματα. «Ο Δαίδαλος είναι ο πρώτος που έβαλε στ αγάλματα μάτια, κι έκανε τα σκέλη να βαδίζουν, κι ακόμα άνοιξε τα χέρια, έτσι που δίκαια θαυμαζόταν απ τους ανθρώπους» (Διόδωρος, Ιστορική Βιβλιοθήκη, 4,76). Το άλμα αυτό οφείλεται στην ανεπτυγμένη αρχαία ελληνική μεταλλουργία, και ιδιαίτερα στην μέθοδο χύτευσης μπρούτζινων αγαλμάτων που πήρε το όνομα «μέθοδος του χαμένου κεριού» και εφαρμόζεται σχεδόν πανομοιότυπη μέχρι σήμερα. Χωρίζεται σε πέντε στάδια: 1. Κατασκευάζεται χωμάτινο πρόπλασμα που προσεγγίζει την τελική μορφή του αγάλματος, και στηρίζεται σε έναν ξύλινο σκελετό. 2. Πάνω στο χωμάτινο πρόπλασμα τοποθετείται λεπτό στρώμα κεριού στο οποίο πλάθεται με λεπτομέρειες η μορφή του αγάλματος 3. Έξωτερικά στο κέρινο ομοίωμα προσαρμόζονται κέρινοι αγωγοί. Τέλος, το σύνολο του ομοιώματος και των σωλήνων καλύπτονται με ένα παχύ χωμάτινο περίβλημα. 4. Ακολουθεί η θέρμανση του χωμάτινου όγκου, κι έτσι το χώμα αποκτά την αναγκαία σκληρότητα, ενώ το κερί λειώνει και αφήνει στην θέση του ένα κενό. Στο κενό αυτό χύνεται κατόπιν υγρό μέταλλο μπρούντζου. 5. Ο χωμάτινος όγκος αφαιρείται, όπως και οι εξωτερικοί μεταλλικοί αγωγοί. Το έργο ολοκληρώνεται με την τελική επεξεργασία της επιφάνειας του μεταλλικού ομοιώματος. 55

67 Αρχαία Χειρουργική επέμβαση Ένα εύρημα από τις Αρχάνες Κρήτης ανατρέπει τα όσα γνωρίζαμε μέχρι σήμερα για το επίπεδο της Ιατρικής στην αρχαία Έλλάδα. Πρόκειται για ένα Μινωικό κρανίο με επουλωμένα σημάδια εξόστωσης. Το γεγονός ότι τα σημάδια έχουν επουλωθεί αποδεικνύει ότι ο ασθενής επέζησε της εγχειρήσεως. Αυτό το εύρημα ήρθε να επιβεβαιώσει όσους πίστευαν ότι στην αρχαία Έλλάδα η Ιατρική και η χειρουργική επιστήμη ήταν ανεπτυγμένη σε πολύ μεγάλο βαθμό. Δυστυχώς ένα μεγάλο φάσμα παραγόντων (όπως οι λαθρανασκαφές, ή έλλειψη έρευνας και επισταμένης μελέτης στα ήδη υπάρχοντα ευρήματα, τα ελάχιστα διασωθέντα σχετικά κείμενα κλπ, ακόμα ο όρκος σιωπής που έδιναν οι ασθενείς που θεραπεύοντο από τα κατά τόπους Ασκληπιεία) έχουν σημαντικό μερίδιο ευθύνης στην μέχρι πρότινος υποτίμηση του επιπέδου της αρχαίας Ιατρικής των προγόνων μας. Ομηρος και αναφορά στο DNA Στη ραψωδία κ της «Οδύσσειας», όπου περιγράφεται η περιπέτεια του Οδυσσέα και η μεταμόρφωση των συντρόφων του σε χοίρους στο νησί της Κίρκης, υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις, ότι ο Ομηρος μεταφέρει πληροφορίες, από τις οποίες προκύπτει, ότι υπήρχε γνώση της γενετικής από πανάρχαιες ακόμα εποχές. Συγκεκριμένα: Το όνομα Κίρκη δεν είναι κάποιο τυχαίο, αλλά τα γράμματα που το αποτελούν συναντώνται και στη λέξη Κηρύκειο (*1). Το όνομα του γιού της Κίρκης και του Οδυσσέα είναι Τηλέγονος [τήλε (= από μακρυά) και γόνος]. Οταν ο Ομηρος περιγράφει κάποιο πρόσωπο, συνήθως εκτός από το όνομα χρησιμοποιεί κι ένα ή περισσότερα επίθετα, που το προσδιορίζουν καλύτερα. Τα επίθετα που χρησιμοποιεί για την Κίρκη είναι: πολυφάρμακος (κ 276), πότνια (σεβαστή: κ 549), καλλιπλοκάμοιος (κ 220) και εϋπλόκαμος (κ 136 και λ 8). Το πολυφάρμακος και το πότνια μπορούν εύκολα να εξηγηθούν, γιατί, όπως αναφέρει ο ποιητής, ήταν θεά (αδελφή του Αιήτη, κόρη του Ήλιου και της κόρης του Ωκεανού Περσηίδας ή κατ' άλλους της Έκάτης). Για να επιμένει όμως ο Ομηρος, που πάντα ακριβολογεί, σε τρία σημεία μάλιστα στην περιγραφή, ότι η Κίρκη είχε καλούς πλοκάμους, πρέπει να είναι πολύ σημαντικό, κι ασφαλώς δεν πρέπει να αναφέρεται 56 στην κόμμωσή της. Το αντίδοτο στον Οδυσσέα δεν το έδωσε η θεά Αθηνά, που πάντα τον προστάτευε, αλλά ο -κάτοχος του κηρυκείου- Έρμής. Ή Κίρκη είχε τέσσερις θεραπαινίδες («αμφιπόλους»: κ ), όσες και οι βάσεις του DNA. (*2) Ο αριθμός των τεσσάρων θεραπαινίδων θα μπορούσε να θεωρηθεί τυχαίος, αλλά ο Ομηρος μας δίνει έντεχνα κι άλλον έναν εκπληκτικό αριθμό, ο οποίος δεν φαίνεται να είναι τυχαίος. Οταν οι σύντροφοι του Οδυσσέα πήγαν στο ανάκτορο της Κίρκης, χωρίστηκαν σε δύο ομάδες. Στην μία αρχηγός ήταν ο Έυρύλοχος και στην άλλη ο Οδυσσέας. Μαζί του ο κάθε αρχηγός πήρε 22 άνδρες (κ ). Ο Ομηρος μας περιγράφει λοιπόν δύο ομάδες των 22, κι αν προσθέσουμε και τους αρχηγούς, προκύπτουν δύο ομάδες των 23. Σας θυμίζει τίποτε αυτός ο αριθμός; Έίναι ο αριθμός των χρωμοσωμάτων στον πυρήνα των ανθρωπίνων κυττάρων! Αυτός είναι ο τρόπος, με τον οποίο έχουν διασωθεί πληροφορίες πανάρχαιας επιστημονικής γνώσης δια μέσου των χιλιετιών με την βοήθεια της Μυθολογίας. Ασφαλώς δεν ήταν δυνατόν σε κανέναν άνθρωπο τόσα χρόνια να σκεφθεί, γιατί επισημαίνει ο Ομηρος τον αριθμό των Μόνο τώρα μετά την αποκωδικοποίηση του DNA, και με σοβαρή κι επισταμένη μελέτη των κειμένων μπορούν να εξαχθούν τέτοια συμπεράσματα. (*1) Αν παρατηρήσουμε το κηρύκειο του Έρμή (δίχως να είναι καθ' αυτό θεός της Ιατρικής, επιστατούσε στην υγεία των ανθρώπων και στην ανάγκη τούς πρόσφερνε αποτελεσματική συνδρομή κατά των ασθενειών) θα δούμε το πλέξιμο των δυο φιδιών γύρω από την ράβδο που μοιάζει με το σχήμα του DNA. Ή ομοιότητά του κηρυκείου του Έρμή με το έμβλημα του Ασκληπιού είχε ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση του κηρύκειου ως συμβόλου των γιατρών και της Ιατρικής Έπιστήμης γενικότερα. (*2) Κάθε κλώνος του DNA αποτελείται από πολλά μόρια, που λέγονται νουκλεοτίδια και είναι τεσσάρων ειδών: η αδενίνη, η θυμίνη, η κυτοσίνη και η γονανίνη συμβολίζονται δε αντίστοιχα με τα γράμματα Α, Θ, Κ και Γ. Θα μπορούσαν ίσως να λέγονται αλλιώς και να συμβολίζονται με τα γράμματα Ι, Χ, Ω και Ρ; «Έτρεχε το αθάνατο αίμα της θεάς, ο ιχώρ, ο οποίος κυκλοφορεί ακριβώς μέσα στους μακάριους θεούς» (Έ 340.) Δεν έχουν γίνει μέχρι τώρα σοβαρές προτάσεις, για το τι ήταν ο ιχώρ. Ομως, με δεδομένο, ότι ο ιχώρ έχει τέσσερα γράμματα, όσα τα νουκλεοτίδια του DNA, μιά σοβαρή συνεργασία φιλολόγων, γλωσσολόγων, γιατρών και βιολόγων προς αυτή την κατεύθυνση, ίσως να μας επιφυλάσσει εκπλήξεις...

68 Τα μαθηματικά των Μινωιτών Σύνθετες και πολύπλοκες μαθηματικές πράξεις γνώριζαν να πραγματοποιούν οι Μινωίτες από τον 16ο αιώνα π.χ. με κλάσματα και χρήση του δεκαδικού συστήματος, γεγονός το οποίο ανατρέπει πλήρως την εικόνα που έχουμε μέχρι τώρα για την επιστήμη και τις εφαρμογές της στον αρχαίο κόσμο και μάλιστα τόσο νωρίς. Τη συγκλονιστική αυτή ανακάλυψη πραγματοποίησε ο ερευνητής αιγαιακών γραφών Μηνάς Τσικριτσής, σε πρωτότυπο μαθηματικό κείμενο που βρίσκεται χαραγμένο στον τοίχο του διαδρόμου της μινωικής έπαυλης της Αγίας Τριάδας που είναι πλησίον του ανακτόρου της Φαιστού. Το ίδιο κείμενο είχε εντοπίσει το 1965 ο Μ. Pope που δημοσίευσε στο περιοδικό BSA, όπως αναφέρει ο Μηνάς Τσικριτσής, λέγοντας Γραμμική Α' Γραφή, βρίσκοντας πως συγγενεύει με τη Γραμμική Β', ενώ το 70% των εγγράφων της Γραμμικής Α' είναι μία πρώιμη Αιολική Γραφή και το 30% είναι σε μία άγνωστη γραφή πιθανόν Λουβική. Τη μελέτη του εξέδωσαν οι εκδόσεις της Βικελαίας Βιβλιοθήκης του Δήμου Ήρακλείου. Σύμφωνα με τον κ. Τσικριτσή, «Τα αριθμητικά σύμβολα που χρησιμοποιούνται στο δεκαδικό σύστημα της γραμμικής Α' είναι όμοια με εκείνα της γραμμικής Β': * Ή κάθετη γραμμή Ι για τη μονάδα Ι * Ή οριζόντια γραμμή - για τη δεκάδα - * Ή κουκκίδα ή κύκλος (o) για την εκατοντάδα ο * Το σύμβολο + για τη χιλιάδα. ο+ π.χ. ο αριθμός 1224 γραφόταν ο+ ο ο =Ι Ι Ι Ι Έκτός των ακεραίων αριθμητικών συμβόλων πως πρόκειται για γεωμετρική πρόοδο, αλλά χωρίς κανέναν άλλο σχολιασμό. Μάλιστα ο Έλληνας ερευνητής τονίζει ότι αντίστοιχα μαθηματικά συναντώνται μόνο στον Έυκλείδη, δηλαδή 11 αιώνες αργότερα. Ή πρωτοποριακή αυτή ανακάλυψη έρχεται να δικαιολογήσει τη δημιουργία των αρχιτεκτονικά πολύπλοκων και πολυδαίδαλων μινωικών ανακτόρων για τα οποία χρειαζόταν ένα συγκροτημένο υπόβαθρο επιστημονικών και θεωρητικών γνώσεων σε διαφορετικά επιστημονικά αντικείμενα και όχι μόνο καλούς εμπειρικούς μαστόρους. Έπίσης το ανεπτυγμένο μινωικό εμπόριο στη Μεσόγειο, η εξελιγμένη μικροτεχνία, η ανακάλυψη ολόκληρου οικισμού στον Ψηλορείτη στα μέτρα υψόμετρο (Ζώμινθος) απαιτούσαν μια τεχνολογία αρκετά προωθημένη. Ο ερευνητής Μηνάς Τσικριτσής, με τη χρήση μαθηματικού αλγόριθμου, έχει αναγνώσει τη οι Μινωίτες καταγραφείς χρησιμοποιούσαν ένα πολύπλοκο σύστημα κλασματικών σημείων για τα μέτρα των στερεών και ρευστών προϊόντων. Γι' αυτό το σύστημα ο ίδιος ερευνητής αναφέρει: «Χαρακτηριστικά ο υπάλληλος που απασχολείτο με διανομή των προϊόντων, αν ήθελε να αποδώσει 4 και 3/8 (δηλαδή 4 >7) μονάδες κρασιού, μετρούσε πρώτα 4 ολόκληρα μέτρα, έπειτα το 1/4 και τέλος το 1/8 του μέτρου. Ο παρακάτω πίνακας περιέχει τα βασικά σύμβολα, όπως συναντώνται στις πινακίδες της γραμμικής Α', που δηλώνουν μεγέθη μέτρησης υγρών και στερεών. Τα περισσότερα έχουν συσχετισθεί, από τον Έ. Bennett και άλλους ερευνητές, με κλασματικά μεγέθη. Στις δύο τελευταίες γραμμές εμφανίζεται ο αντίστοιχος του κλασματικού μεγέθους όγκος σε λίτρα, με αναγωγή στη μονάδα των 144 λίτρων για τα στερεά και των 36 λίτρων για τα υγρά. Κλασματικά μεγέθη με αναγωγή στη μο- 57

69 νάδα μέτρησης: Σύμβολο 7 + > λ >7 < <7 τ <λ Κλάσμα 1/8 1/5 1/4 1/3 3/8 1/2 5/8 1/6 3/4 5/6 Στερεά , Υγρά 36 4,5 7, , Για την πολυπλοκότητα των Μινωικών Ανακτόρων και τη χρήση των μαθηματικών, ο κ. Τσικριτσής, επισημαίνει τα εξής: «Στην αρχιτεκτονική κατασκευή των αυλαίων χώρων των ανακτόρων ο W. Graham προσδιόρισε έναν ιερό πόδα 36 εκατοστών (παρατήρησε στην Κνωσό η κεντρική αυλή να έχει διαστάσεις 180Χ90 πόδια, στα Μάλια και Φαιστό 170Χ80 πόδια ενώ στη Ζάκρο 100Χ60 πόδια). Έίναι ενδιαφέρον ότι η υποδιαίρεση του ποδιού σε μονάδες (2, 3, 4, 6, 9, 12 και 18) βοηθούσε πιθανόν στις κλασματικές πράξεις». 58 Μινωικά Μαθηματικά po-to ku-ro ,5 ποσσόν ούλο 452,5 ku-ro 31+1 ούlo 31+1 ku-ro 65 ούlo 65 qo-to - ku-ro 97 ποσσόν ούlo 97 Αναλύοντας το σύστημα των Μινωικών Μαθηματικών, ο ίδιος ερευνητής τονίζει: «Σε 32 πινακίδες της γραμμικής Α' υπάρχει, στην τελευταία σειρά, η λέξη ku-ro=χουλο=ούλον, και ακολουθεί το αριθμητικό ποσό, που είναι το άθροισμα των μονάδων που αναγράφονται στις προηγούμενες σειρές. Σε δύο πινακίδες της Αγ. Τριάδας αναγράφεται μερικό άθροισμα με τη λέξη ούλο, και στο τέλος μια γραμμή με τη φράση po-to - ku-ro = po-(s)o- ku-lo, που ερμηνεύεται "ποσόν ούλον" και ακολουθεί το συνολικό άθροισμα των προηγηθέντων μερικών αθροισμάτων». Το συγκλονιστικό εύρημα: Έκτός των παραπάνω καθημερινών τρόπων καταγραφής των μαθηματικών υπολογισμών των αναγκών της μινωικής γραφειοκρατίας, υπάρχει και ένα μοναδικό εύρημα στην Αγ. Τριάδα (έπαυλη πλησίον της Φαιστού). Στη βορεινή πλευρά του δωματίου, που είχε τοιχογραφίες με παραστάσεις κρίνων και αγριόγατων που κυνηγούν φασιανούς, μία σκάλα οδηγεί σε ένα διάδρομο με τρεις κολώνες. Ο τοίχος του διαδρόμου είχε επίχρισμα, που είχε 3 εγχάρακτες επιγραφές (graffiti). Οι δύο εγχάρακτες επιγραφές αναφέρουν σε γραμμική Α' τις φράσεις: «αισθάνομαι να με διατρέχει η σκέψη του Διός» και «θεραπεία η σκέψη του Διός». Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην τρίτη εγχάρακτη επιγραφή, η οποία φέρει με κλασματικά σύμβολα της γραμμικής Α' τους τέσσερις πρώτους όρους μιας γεωμετρικής προόδου. Το κείμενο της εγχάρακτης επιγραφής παρατηρούμε στην παρατιθέμενη εικόνα. Ή μεταγραφή των αριθμητικών σημείων του κειμένου και η μετατροπή τους σε σύγχρονη μορφή είναι η εξής: 1 1½ 21/4 3 1/4 1/8 ta 3 1/6 1 3/2 9/4 27/8 στάν 19/6 Στους παραπάνω όρους της γεωμετρικής προόδου παρατηρούμε ότι επιλύεται ένα σύνθετο κλασματικό πρόβλημα: (1+3/2)+(9/4/27/8) = 19/6. Οπου τα αποτελέσματα των πράξεων αποδίδονται (αντί του=) με την λέξη ta= στάν (αναύξητος επικός τύπος αορίστου β' με σημασία στον Ομηρο ζυγίστηκαν). Αντίστοιχη μορφή μαθηματικών παρατηρούμε την ίδια περίοδο του 16ου π.χ. αιώνα στον αιγυπτιακό πάπυρο του Rhind. Το πρόβλημα που επιλύει είναι σχετικό με μια γεωμετρική πρόοδο με ακέραια πολλαπλάσια του 7 και στο τέλος βρίσκει το άθροισμα των τεσσάρων πρώτων όρων. Ο πάπυρος Rhing Το πρόβλημα είναι το εξής: σε 7 σπίτια (pr w) είναι 7 γάτες (myw w), που κάθε μια τρώει 7 ποντίκια (pnw w). Αν κάθε ποντίκι έτρωγε 7 στάχια σίτου (bd t), που αν τα έσπερνε κάποιος, θα παρήγαγαν 7πλάσια μονάδα Hekat, πόσο στάρι σώθηκε. Το αποτέλεσμα (dmd) των πράξεων παρατηρούμε από τον παρατιθέμενο πίνακα, που στο τέλος κάνει την πράξη: ( )=19607 Το μαθηματικό πρόβλημα της γεωμετρικής προόδου παρατηρούμε ότι είναι γνωστό στους Αιγυπτίους από τον 16ο αιώνα π.χ. με ακεραίους αριθμούς και συγκεκριμένα πολλαπλάσια

70 του 7. Το πρωτότυπο που παρατηρούμε στο εγχάρακτο αριθμητικό κείμενο στον τοίχο του διαδρόμου της Αγ. Τριάδας είναι ότι: περίπου στο 1550 π.χ. οι Μινωίτες καταγράφουν μία κλασματική γεωμετρική πρόοδο με λόγο 3/2 που σε κανέναν άλλο λαό δεν συναντάται, παρά μόνο ύστερα από 11 αιώνες στα μαθηματικά του Έυκλείδη. Παράλληλα δε επιλύουν ένα σύνθετο μαθηματικό κλασματικό πρόβλημα. Τη χρονική περίοδο, γύρω στο 16ο αι., οι Μινωίτες, όπως παρατηρούμε αφενός από το εγχάρακτο αριθμητικό κείμενο της Αγ. Τριάδας με την κλασματική γεωμετρική πρόοδο, και αφετέρου από τις λογιστικές πινακίδες με το άθροισμα των μερικών συνόλων προκύπτει ότι είχαν ανακαλύψει σύνθετες μαθηματικές πράξεις. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να χαρακτηρισθεί πρωτοποριακό στην παγκόσμια ιστορία των μαθηματικών (τουλάχιστο με τις μέχρι σήμερα γνωστές γραπτές πηγές). Η ανακάλυψη του σχήματος και η μέτρηση του μήκους του μεσημβρινού της γης Ή γη μας είναι μια τεράστια σφαίρα. Περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο, ολοκληρώνοντας μια περιστροφή σε ένα χρόνο, και γύρω από τον άξονά της σε 24 ώρες. Το σφαιρικό σχήμα της γης μπορούμε να το δούμε βλέποντας τις φωτογραφίες της που έστειλαν οι δορυφόροι και τα διαστημόπλοια. Μέχρι πριν 400 χρόνια οι άνθρωποι ζώντας μέσα στην αμάθεια πίστευαν ότι η γη ήταν επίπεδη, ότι ο ήλιος και τ αστέρια γύριζαν γύρω από την γη. Χίλια χρόνια ζοφερού μεσαίωνα και προκαταλήψεων είχαν σβήσει την γνώση που είχε γεννηθεί στην κοιτίδα του πολιτισμού, την Αρχαία Έλλάδα. Έκεί πριν 2300 χρόνια ο άνθρωπος ανακάλυψε το σχήμα της γης και μέτρησε τις διαστάσεις της. Ο Αρίσταρχος έζησε στη Σάμο, μεταξύ του 320 και του 250π.Χ. Ασχολήθηκε με την αστρονομία σε όλη του τη ζωή. Πρώτος αυτός εξακρίβωσε και δίδαξε ότι η γη είναι σφαίρα και ότι περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο. Ο τελευταίος αποτελούσε για τον Σάμιο αστρονόμο το κέντρο του σύμπαντος. Γύρω από τον ήλιο περιστρέφονταν οι 7 γνωστοί πλανήτες μαζί τους και η γη. Ή αστρονομική ιδιοφυία του Αρίσταρχου είναι αξιοθαύμαστη αν σκεφτούμε ότι δεν είχε τα επιστημονικά μέσα που έχουν οι σύγχρονοι επιστήμονες. Οι άνθρωποι τότε δεν κατάλαβαν την θεωρία του και συνέχισαν να πιστεύουν ότι η γη είναι επίπεδη και ο ήλιος κινείται γύρω από αυτήν. 18 ολόκληρους αιώνες μετά τον Αρίσταρχο, ο Πολωνός αστρονόμος Νικόλαος Κοπέρνικος στο έργο του «Περί της κινήσεως των ουρανίων σωμάτων» ανακαλύπτει ξανά το ηλιοκεντρικό σύστημα. Ο Κοπέρνικος είχε μελετήσει αρχαίους Έλληνες συγγραφείς από τους οποίους πληροφορήθηκε για τις απόψεις του Αρίσταρχου, τις οποίες αποδέκτηκε και επέκτεινε... Οι αρχαίοι Έλληνες αστρονόμοι δεν ανακάλυψαν μόνο το γεγονός πως η γη είναι μια σφαίρα που κινείται γύρω από τον ήλιο. Ή δόξα της μέτρησης των διαστάσεων της γης ανήκει σε αρχαίο Έλληνα επιστήμονα. Ο Έρατοσθένης που γεννήθηκε στην Κυρήνη, αποικία της Θήρας στην Β. Αφρική, το 276 π.χ. Σπούδασε Ή μέτρηση του μήκους της περιφέρεια της γής από τον Έρατοσθένη πριν από 23 αιώνες 59

71 στην Αλεξάνδρεια και την Αθήνα κοντά στους διασημότερους δασκάλους της εποχής. Ασχολήθηκε με τα μαθηματικά, την φυσική, την γεωγραφία και την αστρονομία και έγραψε σπουδαία βιβλία. Ο Βασιλιάς της Αιγύπτου Πτολεμαίος ο Γ ( π.Χ.), ανάθεσε στον Κυρήνιο σοφό την διεύθυνση της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, της μεγαλύτερης βιβλιοθήκης του αρχαίου κόσμου. Ακόμα αναγνωρίζοντας την πολυμάθεια του, του ανάθεσε την διαπαιδαγώγηση του διαδόχου του Αιγυπτιακού θρόνου. Πολύ γνωστό είναι το κόσκινο του Έρατοσθένη που είναι μέθοδος εύρεσης πρώτων αριθμών. Δυστυχώς σώθηκε μόνο ένα μικρό μέρος των εργασιών του. Ο Έρατοσθένης μέτρησε το μήκος του μεσημβρινού της γης εκτελώντας το ακόλουθο πείραμα: Την ημέρα του θερινού ηλιοστασίου (είναι η μέρα με τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια, συμπίπτει με την 21η Ιουνίου κάθε χρόνου), ο Έλληνας σοφός παρατήρησε ότι οι ακτίνες του ήλιου στην Συήνη (σημερινό Ασσουάν) φωτίζουν κατά το μεσημέρι τον πυθμένα των πηγαδιών και άρα πέφτουν κάθετα στη γη. Την ίδια μέρα και ώρα στην Αλεξάνδρεια, που βρίσκεται βόρεια της Συήνης, οι ακτίνες του ήλιου φωτίζουν τη γη υπό γωνία 7,2 μοιρών.οπως φαίνεται και στο σχέδιο, η γωνία που σχηματίζουν με την κατακόρυφο οι ηλιακές ακτίνες στην Αλεξάνδρεια είναι ίση με την επίκεντρο γωνία που αντιστοιχεί στο τόξο Συήνη-Αλεξάνδρεια. Ή γωνία αυτή αντιστοιχεί, στο 1/50 της πλήρους γωνίας που είναι 360 μοίρες. Ή πλήρης γωνία συμπίπτει με τον κύκλο. 60 Ή απόσταση Συήνης Αλεξάνδρειας λοιπόν ισοδυναμούσε με το 1/50 του μεσημβρινού της γης. Ο Έρατοσθένης ήξερε ότι η απόσταση αυτή ήταν ίση με 5040 στάδια, άρα υπολόγισε το μήκος του μεσημβρινού της γης σε 50 Χ 5040 = στάδια. Αν υπολογίσουμε όμως ότι το αλεξανδρινό στάδιο ισοδυναμούσε με 157,5 μέτρα, τότε τα στάδια ισοδυναμούν με χιλιόμετρα. Σήμερα με τη χρήση των πιο συγχρόνων τεχνολογικών μέσων οι επιστήμονες υπολόγισαν το μήκος του μεσημβρινού της γης σε χιλιόμετρα. Ή μέτρηση λοιπόν του Έρατοσθένη αποτελεί μια εκπληκτική προσέγγιση, αν σκεφτούμε τα μέσα της εποχής εκείνης. Ένα ακόμα κατόρθωμα του αθάνατου ελληνικού πολιτισμού... Οι Σπαρτιάτες, η σκυτάλη και η αρχαία Κρυπτογραφία Τι είναι η Κρυπτογραφία; Έίναι μια επιστήμη, που σκοπό έχει την ασφαλή μετάδοση ενός μηνύματος. Τι όμως να σημαίνει αυτό; Φανταστείτε ότι πρέπει να μεταδώσετε ένα μυστικό μήνυμα. Το μήνυμα πρέπει να το διαβάσει μόνο ο Παραλήπτης του. Τι γίνεται όμως αν το μήνυμα πέσει στα χέρια κάποιου άλλου; Έδώ αρχίζει η κρυπτογραφία. Το μήνυμα, ακόμα και αν πέσει σε λάθος χέρια θα είναι ασφαλισμένο. Αυτός που το βρήκε δεν θα μπορεί να το διαβάσει. Γιατί όμως να συμβεί αυτό; Απλούστατα γιατί το μηνυμα θα είναι κωδικοποιημένο. Αυτό σημαίνει ότι θα είναι γραμμένο με τέτοιο τρόπο, που μόνο ο αποστολέας και ο παραλήπτης μπορούν να το διαβάσουν, επειδή ξέρουν τον κώδικα (τρόπο) κρυπτογράφησης και αποκρυπτογράφησης. Τα πιο πάνω φαίνονται στον πίνακα που ακολουθεί. Οι κανόνες και το λεξιλόγιο της κρυπτογραφίας Κρυπτογραφία Έίναι η επιστήμη της ασφαλούς μετάδοσης ενός μηνύματος Αποστολέας Το άτομο που στέλνει το μήνυμα. Παραλήπτης Αυτός που θα πάρει το μήνυμα. Κώδικας κρυπτογράφησης του μηνύματος Τρόπος γραφής του μηνύματος με τον οποίο διασφαλίζεται ότι κανένας δεν μπορεί να το διαβάσει εκτός αν έχει τον κώδικα αποκρυπτογράφησης. Κώδικας αποκρυπτογράφησης του μηνύματος

72 Ο τρόπος με τον οποίο το κρυπτογραφημένο μήνυμα μεταφράζεται και πάλι στην κανονική γλώσσα. Προϋπόθεση ασφαλούς κρυπτογραφίας Οι κώδικες κρυπτογράφησης και αποκρυπτογράφησης να είναι γνωστοί μόνο στον αποστολέα και τον Παραλήπτη. Οι αρχαίοι Σπαρτιάτες είχαν ανακαλύψει ένα έξυπνο σύστημα ασφαλούς κρυπτογράφησης. Ολοι ξέρετε τι είναι μια σκυτάλη. Έχετε δει αγώνες σκυταλοδρομίας και όλοι σας έχετε πάρει στα χέρια σας μια. Ένώ όμως στην σκυταλοδρομία χρησιμοποιούμε μια σκυτάλη, οι Σπαρτιάτες χρησιμοποιούσαν δύο όμοιες σκυτάλες για την αποστολή και τη λήψη των μηνυμάτων. Τη μιά σκυτάλη την κρατούσαν οι Έφοροι της Σπάρτης, και την άλλη ο αρχηγός του Σπαρτιατικού στρατού που βρισκόταν σε εκστρατεία. Ας δούμε ένα συγκεκριμμένο παράδειγμα: Το 410 π.χ. ο Ιπποκράτης, γραμματέας του Ναύαρχου Μίνδαρου που μόλις είχε πεθάνει στις Αργινούσες, έστειλε το ακόλουθο μήνυμα στους 5 εφόρους στην Σπάρτη: Χ Α Θ Ή Κ Α Ν Τ Α Π Λ Ο Ι Α Ο Μ Ι Ν Δ Α Ρ Ο Σ Σ Κ Ο Τ Ω Θ Ή Κ Έ Ο Ι Α Ν Δ Ρ Έ Σ Π Έ Ι Ν Ο Υ Ν Έ Ι Μ Α Σ Τ Έ Σ Έ Α Π Ο Ρ Ι Α Τ Ι Π Ρ Έ Π Έ Ι Ν Α Κ Α Ν Ο Υ Μ Έ Έύκολα μπορούμε να το διαβάσουμε. Το μήνυμα είναι: ΧΑΘΉΚΑΝ ΤΑ ΠΛΟΙΑ, Ο ΜΙΝΔΑΡΟΣ ΣΚΟΤΩΘΉΚΈ, ΟΙ ΑΝΔΡΈΣ ΠΈΙΝΟΥΝ, ΈΙΜΑΣΤΈ ΣΈ ΑΠΟΡΙΑ ΤΙ ΠΡΈΠΈΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΈ. Θα μπορούσαμε να το διαβάσουμε όμως, αν διαβάζαμε τα γράμματα, με τη σειρά που φαίνονται στις στήλες; Ας γράψουμε την πρώτη στήλη, από πάνω προς τα κάτω, μετά την δεύτερη μέχρι την τελευταία. Το αποτέλεσμα είναι το ακόλουθο: ΧΠΔΘΡ ΑΡΝΑΛΑΉΈΈΠΈΟΘΟΡΚΣΙΟΠΥΉΙΟΈ ΜΡΈΜΚΑΣ ΠΑΙΙΈΑ ΟΈΣΑ ΝΟΣΙΙΤ Ν Κ ΝΈΤΑ ΤΜΟΑΟ Ι ΑΙΤΝΥΣ Κ ΝΩΔΝΈΠΑ Τί; Ακαταλαβίστικα; Το ίδιο θα έλεγε όποιος εχθρικός στρατιώτης τυχόν αιχμαλώτιζε τον αγγελιαφόρο του Ιπποκράτη. Το «ακαταλαβίστικο» αυτό μήνυμα ήταν γραμμένο σε μια μακρόστενη ταινία από κατεργασμένο δέρμα. Τα γράμματα στην ταινία ακολουθούσαν τη σειρά που φαίνεται όταν διαβάζουμε τις κατακόρυφες στήλες. Οταν η ταινία τυλίγονταν γύρω από τη σκυτάλη, τότε εμφανίζετο το αρχικό μήνυμα. Γιατί όμως γινόταν αυτό; Απλούστατα γιατί η περίμετρος της σκυτάλης είχε το ίδιο μήκος με τις στήλες του μηνύματος. Οταν η ταινία τυλιγόταν, το πρώτο γράμμα της πρώτης στήλης έπεφτε δίπλα από το πρώτο γράμμα της δεύτερης στήλης, αυτό δίπλα από το πρώτο γράμμα της τρίτης στήλης κ.ο.κ. Οταν όλη η ταινία τυλιγόταν γύρω από την σκυτάλη, το αρχικό μήνυμα εμφανιζόταν. Τις 2 όμοιες σκυτάλες όμως είχαν μόνο οι έφοροι και ο αρχηγός του εκστρατευτικού σώματος των Σπαρτιατών, άρα μόνο αυτοί μπορούσαν να διαβάσουν το μήνυμα. Την Σκυτάλη των Σπαρτιατών μπορείτε να δείτε στα σχέδια που ακολουθούν: Δύο χιλιάδες χρόνια μετά, η κρυπτογραφία αναπτύχθηκε ξανά στην Έυρώπη. Οι Έυρωπαίοι κρυπτογράφοι ανάπτυξαν διάφορους κώδικες με χρήση μετάθεσης ή αντικατάστασης γραμμάτων. Παραμένει όμως γεγονός ότι ο πρώτος, ιστορικά γνωστός κώδικας μετάθεσης, αναπτύχθηκε στην αρχαία Σπάρτη! Αρχαίες Ελληνικές τηλεπικοινωνίες Στη σημερινή εποχή είναι πολύ εύκολο να επικοινωνήσουμε στιγμιαία με όλο τον κόσμο. Τηλέφωνα, τηλέτυπα, διαδίκτυο, τηλεόραση και τόσα άλλα μέσα βοηθούν στη στιγμιαία μετάδοση ειδήσεων και την επικοινωνία των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο σε ελάχιστο χρόνο. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν φυσικά τα σημερινά τεχνολογικά μέσα. Ομως είχαν κατορθώσει να μεταδίδουν μηνύματα σε μεγάλες αποστάσεις σε μικρό χρόνο με την χρήση ενός είδους υδραυλικού τηλέγραφου που οι αρχαίοι ονόμαζαν πυρσεία. Οι πυρσοί είναι ένα είδος ξύλου, λουσμένου με έφλεκτο υγρό, που ανάβουν και φωτίζουν τον γύρο χώρο. Ο υδραυλικός τηλέγραφος των αρχαίων βρισκόταν εγκατεστημένος σε ψηλούς λόφους, 61

73 που βρίσκονταν σε απόσταση χιλιομέτρων ο ένας από τον άλλο. Στην κορυφή κάθε λόφου υπήρχε ο «τηλεγραφητής», αρκετοί πυρσοί έτοιμοι να ανάψουν, και όμοια κυλιντρικά δοχεία γεμάτα με νερό. Στην επιφάνια του νερού επέπλεε φελλός ενωμένος με ένα μικρότερο κυλινδρικό ραβδί. Στα τοιχώματα των μικρού κυλινδρικού ραβδιού υπήρχαν μηνύματα όπως «Δεχόμαστε επίθεση» «Στείλτε ενισχύσεις» κλπ. Κάθε μήνυμα είχε ύψος 6 εκατοστά. Στη βάση κάθε δοχείου υπήρχε βρύση την οποία ο τηλεγραφητής μπορούσε να ανοιγοκλείνει. Ο χρόνος που χρειαζόταν για να κατεβεί το ύψος του νερού σε ένα μήνυμα ήταν μετρημένος και ίδιος σε όλα τα δοχεία. Οταν ο τηλεγραφητής ήθελε να στείλει μύνημα, άναβε τον πρώτο πυρσό. Αμέσως ο τηλεγραφητής στο απέναντι βουνό καταλάβαινε ότι επρόκειτο να λάβει μήνυμα και άναβε τον πυρσό του για να δείξει την ετοιμότητά του να δεχτεί το μήνυμα. Οταν ο αποστολέας του μηνύματος άναβε δεύτερο πυρσό, άνοιγαν ταυτόχρονα τις βρύσες των κυλινδρικών δοχείων και στα 2 βουνά. Οσο άδειαζε ο μεγάλος κύλινδρος τόσο ο φελλός κατέβαινε και ο μικρός κύλινδρος που ήταν συνδεδεμένος με τον μεγάλο έμπαινε μέσα του. Οταν ο αποστολέας άναβε τον τρίτο πυρσό οι 2 βρύσες έκλειναν. Ο τηλεγραφητής του απέναντι φυλακίου, που ήταν ο παραλήπτης του μηνύματος, έβλεπε το μήνυμα που υπήρχε στον μικρό κύλινδρο και δεν είχε μπεί στον μεγάλο και το μετέδιδε στο επόμενο φυλάκιο επαναλαμβάνοντας την ίδια διαδικασία, αυτό στο επόμενο, μέχρι να φτάσει στον προορισμό του. Προσπαθήστε με τη φαντασία σας να δείτε τον υδραυλικό τηλέγραφο των αρχαίων Έλλήνων. Τα σχέδια που ακολουθούν θα σας βοηθήσουν να συλλάβετε την εικόνα του. Ο υδραυλικός τηλέγραφος ήταν ένα αποτελεσματικό και γρήγορο μέσο για μετάδοση πληροφοριών. Λέγεται ότι το μήνυμα της πτώσης της Τροίας έφτασε στις Μηκήνες με τον τρόπο αυτό σε ελάχιστο χρόνο, ίσως 1-2 ώρες, ενώ τα καράβια θα ήθελαν εβδομάδες και μήνες για να το μεταφέρουν. Χρησιμοποιήθηκε και στους Περσικούς Πολέμους για την μετάδοση σημαντικών μηνυμάτων. Τις πληροφορίες για τον ύδραυλικό τηλέγραφο διάσωσε ο αρχαίος συγγραφέας Πολύβιος. Χάρη σ αυτόν γνωρίζουμε την πολύτιμη αυτή πληροφορία που δείχνει το ψηλό επίπεδο του τεχνολογικού πολιτισμού των προγόνων μας. Η βιβλιοθήκη και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας Οταν το 323 π.χ. πέθανε ο Μέγας Αλέξανδρος, σε ηλικία 33 μόλις χρόνων, είχε αφήσει πίσω του μια πελώρια αυτοκρατορία. Οι διάδοχοί του μοίρασαν μεταξύ τους το απέραντο κράτος του. Στα κράτη που δημιούργησαν με- 62

74 ταδόθηκε ο Έλληνικός πολιτισμός, πού κυριάρχησε σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο.ανάμεσα στους διαδόχους του Αλέξανδρου ήταν και ο Πτολεμαίος ο Α, που βασίλεψε στην Αίγυπτο μέχρι το 285π.Χ. Αυτός έκανε πρωτεύουσα της Αιγύπτου την Αλεξάνδρεια, την οποία μετέτρεψε σε κέντρο γραμμάτων, μάθησης και πολιτισμού. Για τον σκοπό αυτό στόλισε την πόλη με τρία μεγάλα έργα. Τη βιβλιοθήκη, το Μουσείο και τον Φάρο. Τη Βιβλιοθήκη μεγάλωσε ακόμα περισσότερο ο διάδοχος του Πτολεμαίος Β ο Φιλάδελφος. Γιατί όμως η βιβλιοθήκη και το Μουσείο είναι αξιοθαύμαστα μέχρι σήμερα; Ας δούμε κάποια στοιχεία για τα θαυμαστά αυτά ιδρύματα για να καταλάβουμε την αξία τους. Η μεγάλη βιβλιοθήκη Ποτέ σε μια μόνο πόλη,σε ένα κτίριο ουσιαστικά, δεν είχε συγκεντρωθεί τόση πολλή γνώση. Ο Πτολεμαίος ο Α, και οι διάδοχοί του συγκέντρωσαν βιβλία από όλο τον κόσμο. Μάζεψαν τα χειρόγραφα με τα έργα του αρχαίου Έλληνικού πολιτισμού,τα οποία δανείστηκαν από τους Αθηναίους, τα αντέγραψαν και έστειλαν πίσω στους Αθηναίους όχι τα πρωτότυπα, αλλά τα αντίγραφα των έργων τους! Σε άλλες περιπτώσεις αγόρασαν πολύτιμα χειρόγραφα και πάπυρους έναντι αδρής αμοιβής. Ο Πτολεμαίος ο Β με την βοήθεια Έβραίων και Έλλήνων σοφών μετέφρασε στα Έλληνικά την Παλαιά Διαθήκη. Ήταν η πρώτη μετάφραση των Έβραϊκών Γραφών σε ξένη γλώσσα και έμεινε γνωστή ως η μετάφραση των 70. Την βιβλιοθήκη κόσμησαν ακόμα βιβλία της Αιγυπτιακής, βαβυλωνιακής Ασσυριακής γραμματείας. Καθώς περνούσε ο καιρός η βιβλιοθήκη όλο και μεγάλωνε. Την εποχή του Πτολεμαίου του Γ, γύρω στο 230 π.χ, ύπηρχαν σ αυτήν πάνω από μισό εκατομμύριο χειρόγραφα βιβλία. Αυτά ήταν καταγραμμένα σε καταλόγους που περιείχαν το όνομα του βιβλίου, τον συγγραφέα και την χρονολογία που γράφτηκε. Ήταν ακόμα χωρισμένα σε ομάδες ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Σε ένα μέρος ήταν μαζεμένοι οι χειρόγραφοι κύλινδροι με μαθηματικά βιβλία, σε άλλο τα ρητορικά, αλλού τα ιατρικά κλπ. Υπήρχαν δεκάδες ξεχωριστά διαμερίσματα για κάθε τομέα της γνώσης σ αυτό το αρχαίο θησαυροφυλάκιο της Έπιστήμης! Τόσος ήταν ο υπερπληθυσμός των βιβλίων που ο Πτολεμαίος ο Γ αναγκάστηκε να ιδρύσει παράρτημα της μεγάλης βιβλιοθήκης. Το παράρτημα ονομάστηκε «θυγατήρ», που σημαίνει κόρη, στεγάστηκε στο ναό του Σέραπη και περιείχε άλλα εκατό χιλιάδες χειρόγραφα, σε μορφή κυλίνδρων. Έπικεφαλής της βιβλιοθήκης οι Πτολεμαίοι έβαζαν σπουδαίους επιστήμονες της εποχής, όπως τον Έρατοσθένη, που πρώτος μέτρησε τον Ισημερινό της Γης, τον Καλλίμαχο, τον Ζηνόδοτο κ.α. Το 48 π.χ ο Ιούλιος Καίσαρας έκαψε την μεγάλη βιβλιοθήκη, καταστρέφοντας σχεδόν ένα εκατομμύριο βιβλία. Ή καταστροφή ήταν ανεπανόρθωτη, αφού πολύτιμα, σπάνια και μοναδικά χειρόγραφα του αρχαίου πολιτισμού χάθηκαν για πάντα. Το Σεράπειο, δηλαδή η θυγατέρα βιβλιοθήκη γλύτωσε τότε, για να καταστραφεί όμως το 415 μ.χ. Μαζί με τον ναό του Σέραπη καταστράφηκαν και τα βιβλία της δεύτερης βιβλιοθήκης. Ή καταστροφή του πλούτου αυτού της γνώσης είναι ανεπανόρθωτη για τον ανθρώπινο πολιτισμό αφού το 63

75 99% των γνώσεων που μας κληροδότησε η αρχαία Έλλάδα έγιναν στάχτη και χάθηκαν για πάντα...αν γνωρίζαμε όλο εκείνο τον ατίμητο πλούτο γνώσης, θα είμαστε όχι μόνο πιο σοφοί, αλλά και σε καλύτερη θέση να εκτιμήσουμε και να γνωρίσουμε τον Πολιτισμό των προγόνων μας. Το Μουσείο της Αλεξάνδρειας Αν η βιβλιοθήκη ήταν ένα θησαυροφυλάκιο γνώσης, το Μουσείο ήταν τόπος παραγωγής και μετάδοσης της γνώσης, κάτι σαν ένα αρχαίο Πανεπιστήμιο. Το όνομά του το οφείλει στις 9 Μούσες, που ήταν προστάτιδες των Τεχνών και των Έπιστημών. Ο φιλόσοφος και πολιτικός Δημήτριος ο Φαληρέας, που είχε ζήσει πολλά χρόνια στην Αθήνα, την αρχαία μητρόπολη της γνώσης, έπεισε τον Πτολεμαίο τον Α να κάνει την Αλεξάνδρεια μια νέα Αθήνα. Έτσι γύρω στο 300 π.χ. άρχισε να κτίζεται το Μουσείο. Αποτελούνταν από το Ναό των Μουσών, αίθουσες διαλέξεων, χώρος περιπάτου για συζητήσεις, χώροι διαμονής δασκάλων και μαθητών κλπ. Το Μουσείο έγινε λοιπόν το επιστημονικό κέντρο της Αλεξάνδρειας, όπου συγκεντρώθηκαν πλήθος λαμπρών επιστημόνων. Ανάμεσά τους ο Έυκλείδης, η γεωμετρία του οποίου διδάσκεται μέχρι σήμερα, Οι πανέξυπνοι μηχανικοί Ήρωνας, Κτισίβιος και Φίλωνας που έφτιαξαν τα περίφημα αυτόματα μηχανήματα, ο Ιατρός Ήρόφιλος, που θεωρείται ο πατέρας της ανατομίας και αναρίθμητοι άλλοι που θα χρειαζόταν πολύς χώρος για να παραθέσουμε μόνο τα ονόματά τους. Πάνω από εκατό επιστήμονες ζούσαν εκεί, ασχολούμενοι με επιστημονικές έρευνες ή με τη διδασκαλία. Τα πιο σπουδαία μυαλά του κόσμου είχαν συγκεντρωθεί στην Αλεξάνδρεια. Το Μουσείο δεν ήταν όμως μόνο ένα ερευνητικό επιστημονικό κέντρο που άκμασε δυο χιλιάδες χρόνια πριν τον 20ο αιώνα, που θεωρείται αιώνας των Έπιστημών. Ήταν ταυτοχρονα και μεγάλο σχολείο, που έφτασε να έχει δώδεκα χιλιάδες φοιτητές. Αυτοί σπούδαζαν Μαθηματικά, Αστρονομία, Φυσική, Φιλοσοφία Ιατρική, Φυσιολογία, μεταφυσική, και κάθε τομέα γνώσης της αρχαίας εποχής. Οταν η Αίγυπτος πέρασε στα χέρια των Ρωμαίων το 30π.Χ, το Μουσείο συνέχισε να είναι κέντρο μάθησης. Ή ακμή του συνεχίστηκε μέχρι το 400 μ.χ. Ομως το σκοτάδι της αμάθειας που έφερε ο μεσαίωνας, έφερε το τέλος στο λαμπρό Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας. Στις μέρες μας, η Αιγυπτιακή Κυβέρνηση, ξανακτίζει την μεγάλη βιβλίοθηκη, για να δώσει ξανά στην Αλεξάνδρεια ένα μέρος της αρχαίας της δόξας... 64

76 ΑΥΤΟΜΑΤΙΣΜΟΙ Ελεγχος στάθμης υγρού Φίλωνος Μελέτη: Δ. Καλλιγερόπουλος Κατασκευή: Δ. Καλλιγερόπουλος, Β. Νικολής, Π. Βασιλειάδης Ο Φίλων ο Βυζάντιος ανήκει στη μεγάλη σχολή των Μηχανικών της Αλεξάνδρειας. Έζησε περί το 250 π.χ. Έγραψε το περίφημο εγχειρίδιο «Μηχανική Σύνταξις», το 5ο βιβλίο του οποίου έχει τον τίτλο «Πνευματικά» και το Αυτόματες πύλες ναού Μελέτη: Δ. Καλλιγερόπουλος Κατασκευή: Δ. Καλλιγερόπουλος, Β. Νικολής, Π. Βασιλειάδης Το Θεώρημα 38 των Πνευματικών του Ήρωνος περιγράφει την αυτόματη λειτουργία των πυλών ενός ιερού ναού: «Ναός κατασκευάζεται, έτσι ώστε μόλις ανάψει φωτιά σε βωμό που βρίσκεται στην είσοδό του και γίνει θυσία, οποίο σώθηκε μόνο σε αραβική μετάφραση. Ή γαλλική μετάφραση του βιβλίου έγινε από τον βαρόνο Carra de Vaux, το 1902 στο Παρίσι. Στο Κεφάλαιο 17 του βιβλίου αυτού περιέχεται συσκευή ελέγχου στάθμης υγρού, αντίστοιχης με αυτές που επινόησαν ο, αρχαιότερος του Φίλωνος, Κτησίβιος και ο, νεώτερος αυτού, Ήρων. Ή συσκευή αποτελείται από στεγανό δοχείο και κύπελλο τα οποία συνδέονται ανάμεσά τους με έναν υδραυλικό μηχανισμό. Αν αφαιρέσει κανείς ορισμένη ποσότητα υγρού από το κύπελλο, τότε ίση ποσότητα υγρού ρέει από το στόμιο του δοχείου, μέχρις ότου αποκατάσταθεί πάλι η αρχική ισορροπία. οι πόρτες του ναού να ανοίγουν αυτόματα, και μόλις σβήσει η φωτιά πάλι να κλείνουν.» Ο Ήρων αξιοποιεί στον μηχανισμό αυτό τη διαστολή του θερμαινόμενου αέρα κάτω από τον βωμό. Με την πίεση του αέρα, μεταφέρει υγρό από ένα σταθερό σε ένα κινητό δοχείο, και κατόπιν χρησιμοποιεί σύστημα τροχαλιών και αντίβαρων για την περιστροφή των πυλών του ναού. 65

77 Κινητό Αυτόματο Ηρωνος Μελέτη: Δ. Καλλιγερόπουλος Κατασκευή: Δ. Καλλιγερόπουλος, Β. Νικολής, Π. Βασιλειάδης «Κατασκευάζονται ναοί ή βωμοί μετρίου μεγέθους, ικανοί να μετακινούνται αυτόματα και να στέκονται μετά σε καθορισμένες θέσεις. Και τα είδωλα πάνω σ αυτούς κινούνται όλα από μόνα τους, με μια λογική ακολουθία που ταιριάζει στον σχετικό μύθο, και τέλος επιστρέφουν στην αρχική τους θέση». Το ομοίωμα του κινητού αυτομάτου του Ήρωνος έγινε με βάση τις διαστάσεις και τις αναλυτικές περιγραφές που περιέχονται στο έργο Αυτοματοποιητική του Αλεξανδρινού Μηχανικού. Την κινητήρια ενέργεια προκαλεί η πτώση ενός μολύβδινου βάρους, συνδεδεμένου με τον κινητήριο τροχό μέσω ενός νήματος. Ο προγραμματισμός των κινήσεων γίνεται με δεξιόστροφες ή αρισ τερόσ τροφες περιελίξεις του νήματος πάνω στον κινητήριο άξονα. Το κινητό αυτόματο το οποίο παρουσιάζει αναλυτικά ο Ήρων στο έργο του, αποτελείται από μια ορθογώνια βάση που φέρει τους κινητήριους τροχούς και τέσσερις κίονες με περιστύλιο. Πάνω απ αυτό, υπάρχει δάπεδο που στηρίζει περίοπτον κυκλικό ναό, στολισμένον με τη μορφή του Διονύσου να κρατά κούπα και ιερό ραβδί, να συνοδεύεται από μικρό πάνθηρα και να περιβάλλεται από έξι Βακχίδες που χορεύουν. Τα αυτόματα αγάλματα του Φίλωνα του Βυζάντιου Ο Φίλωνας ο Βυζάντιος έζησε στην Έλληνιστική Αλεξάνδρεια των Πτολεμαίων, το δεύτερο μισό του 3ου αιώνα π.χ. Ο Φίλωνας, μαζί με τον Κτησίβιο και τον Ήρωνα τον Αλεξανδρινό, αποτέλεσαν την αξεπέραστη τριάδα των Έλλήνων μηχανικών, που τα έργα τους ακόμα και σήμερα προκαλούν τον θαυμασμό των συγχρόνων επιστημόνων. Ας επιστρέψουμε όμως στον Φίλωνα. Πως κατάφερε να δημιουργήσει κινούμενα αγάλματα σε μια εποχή πέραν των 2 χιλιάδων χρόνων πριν από μας; Και πως ξέρουμε εμείς σήμερα για τα έργα του; Τα αγάλματα του Φίλωνα δεν ήταν συμπαγή, αλλά στο εσωτερικό τους έκρυβαν διάφορους μηχανισμούς, που τα έκαναν να κινούνται με τη βοήθεια του νερού και του αέρα. Ας δούμε λοιπόν μερικά από τα θαυμαστά δημιουργήματα του Φίλωνα για να πάρουμε μια ιδέα από τη μεγαλοφυία του. Η αυτόματη υπηρέτρια του Φίλωνα Ήταν ένα άγαλμα γυναίκας, η οποία στο δεξί της χέρι κρατούσε μια οινοχόη, δηλαδή αγγείο που περιείχε κρασί. Το αριστερό της χέρι ήταν απλωμένο σαν να περίμενε να πάρει το κύπελο (ποτήρι). Πράγματι αν της έβαζες ένα κύπελο στο αριστερό χέρι τότε αυτό κατέβαινε γεμίζον- 66

78 τάς το με κρασί, ή κρασί με νερό αν το ήθελες νερομένο. Το άγαλμα έχυνε πρώτα το κρασί, μετά δε, το νερό στην αναλογία που θα ήθελε να το πιεί ο άνθρωπος που χρησιμοποιούσε το μηχάνημα. Το άγαλμα σταματούσε το σερβίρισμα του μείγματος (κοκτέηλ) μόλις ο άνθρωπος έπαιρνε το κύπελο. Το αυτόματο αυτό μηχάνημα, του οποίου ο μηχανισμός είναι πολύ περίπλοκος για να περιγραφεί με λεπτομέρεια φαίνεται στο σχέδιο. Ο Θεός Πάνας και ο Δράκος Στο σχέδιο επάνω βλέπετε ακόμα ένα σπουδαίο έργο του Φίλωνα. Το αυτόματο μηχάνημα αποτελείτο από 3 μέρη: Από το άγαλμα του Θεού Πάνα, τον Δράκο, το βουνό και την πηγή. Ο Δράκος έσκυβε στην πηγή του Θεού για να πιει νερό. Ένώ ο δράκος έπινε νερό, το άγαλμα του Πάνα πλησίαζε την πηγή και έδιωχνε το τέρας. Ακολούθως ο Πάνας έφευγε, ο δράκος επέστρεφε, και η σκηνή επαναλαμβανόταν ξανά και ξανά. Οι πιστοί στο ναό του Πάνα νόμιζαν ότι έβλεπαν θαύμα. Ή ροή του νερού, η κίνηση του αγάλματος και του δράκου δεν ήταν θαύμα, αλλά ένα έξυπνο μηχάνημα, που λειτουργούσε με τις αρχές της αεροστατικής και της υδροστατικής που ο σοφός μηχανικός χρησιμοποιούσε επιδέξια στα μηχανήματα του. Από που ξέρουμε όμως για τα έργα του Φίλωνα, 2200 χρόνια μετά το θάνατό του; Ο Έλληνας σοφός περιέγραψε τα έργα του στα πολλά βιβλία που έγραψε. Από τα βιβλία αυτά σώθηκαν ως τις μέρες μας μόνο εννιά. Τις αυτόματες μηχανές του τις περιγράφει στο βιβλίο του «Πνευματικά και υδραυλικά». Ο Γάλλος μελετητής Καρά ντε Βο (Carra de Vaux), μετέφρασε το 1877 στα γαλλικά το βιβλίο αυτό, από ένα αραβικό αντίγραφο του έργου. Ο μελετητής κατόρθωσε να ανακατασκεύασει τις μηχανές με βάση λεπτομερείς περιγραφές και σχέδια που υπήρχαν στο χειρόγραφο βιβλίο. Για ποιους όμως κατασκεύαζε τα θαυμαστά αυτά έργα ο Φίλωνας; Τα μηχανήματα αυτά κοσμούσαν ανάκτορα (παλάτια) αρχόντων της εποχής. Ακόμα κοσμούσαν ναούς των θεών στην Αλεξάνδρεια. Οι ιερείς τα χρησιμοποιούσαν για να εντυπωσιάσουν τους απλούς ανθρώπους και να δυναμώσουν την πίστη τους προς τους θεούς. Οι περισσότεροι άνθρωποι εκείνη την εποχή ήταν αγράμματοι, και όταν έβλεπαν αγάλματα να κινούνται, σαν να ήταν ζωντανά ένιωθαν απέραντο θαυμασμό. Σίγουρα οι κάτοχοι τέτοιων συσκευών θα πλήρωναν πολλά λεφτά για να τα αποκτήσουν. Με αυτά στόλιζαν τα παλάτια τους και εντυπωσίαζαν τους ξένους τους. Αυτό δεν ήταν τυχαίο. Τα θαυμαστά αυτά μηχανήματα, με τον πολύπλοκο σχεδιασμό τους, θα προκαλούσαν το θαυμασμό ακόμα και σήμερα. 67

79

80 μέρος Δ Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ (από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου)

81

82 Εισαγωγή Κατά την αρχαιότητα και την προ Χριστού περίοδο καταγράφηκαν κάποια μνημεία ως μεγαλουργήματα της εποχής τα οποία αργότερα ονομάστηκαν «θαύματα». Από αυτά έχουν ξεχωρίσει επτά και έτσι έχει μείνει στην ιστορία να αναφέρονται ως τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Έμπνευστής του καταλόγου αυτού, θεωρείται ο Αντίπατρος ο Σιδώνιος ο οποίος λέγεται ότι επισκέφτηκε όλα τα μνημεία και συνέταξε τον κατάλογο. Από όλα τα θαύματα το μόνο που κατάφερε να διασωθεί μέχρι σήμερα είναι η πυραμίδα Το άγαλμα του Δία του Χέοπα στην Αίγυπτο το οποίο ήταν και το παλιότερο εκ των μνημείων. Το δημιούργημα με τη μικρότερη διάρκεια ζωής ήταν ο Κολοσσός της Ρόδου καθώς καταστράφηκε μόλις 58 χρόνια μετά την κατασκευή του εξαιτίας ενός καταστροφικού σεισμού που έπληξε το νησί εκείνη την περίοδο. Ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου θεωρείται και ο μεγαλοπρεπής ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο της σημερινής Τουρκίας, ο οποίος θα αποτελέσει και το θέμα της παρούσας εργασίας. Δυστυχώς, ο ναός αυτός δεν άφησε τίποτα περισσότερο από μια κολόνα στο πέρασμα του χρόνου. Διασώζονται όμως αρκετά έγγραφα που μας πληροφορούν σχετικά με: Το τοπογραφικά στοιχεία του Με τη μορφή του στις διάφορες φάσεις της ιστορίας Με τη θρησκεία Με τον αρχιτεκτονικό του σχεδιασμό (κάτοψη-όψεις) Με την βοήθεια των παραπάνω καταφέραμε να αποκτήσουμε μια ολοκληρωμένη (σχεδόν) εικόνα του ναού της Αρτέμιδος. Λίγα λόγια για το ναό της Αρτέμιδος Ο ναός της Αρτέμιδος βρισκόταν στην Έφεσο της σημερινής Τουρκίας. Αποκαλείται και Αρτεμίσιο και κατασκευάστηκε το 440 π.χ. Θεωρείται ένα από τα Έπτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι χρειάστηκαν 120 χρόνια για να αποπερατωθεί ενώ είχε αρχικά ξεκινήσει από τον βασιλιά της Λυδίας, Κροίσο. Σήμερα τα απομεινάρια δεν θυμίζουν σε τίποτα τον μεγαλοπρεπή ναό που υπήρχε. Οπως αναφέρει και ο Αντίπατρος ο Σιδώνιος, ο οποίος θεωρείται ο εμπνευστής της λίστας με τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, το μεγαλείο του ναού της Αρτέμιδος υπερβαίνει κάθε άλλο από τα υπόλοιπα μνημεία: «Έχω δει τους μεγαλοπρεπείς Κρεμαστούς κήπους της Βαβυλώνας, το Αγαλμα του Ολυμπίου Διός, τον Κολοσσό της Ρόδου και τις Πυραμίδες της Αιγύπτου, όπως ακόμα και το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, αλλά όταν βλέπω τον ναό της Αρτέμιδος που αγγίζει τον ουρανό τα υπόλοιπα μνημεία χάνουν την λαμπρότητά τους. Έκτός από τον Ολυμπο, ο ήλιος δεν φάνηκε πουθενά αλλού τόσο μεγαλοπρε- 71

83 άλλων πόλεων οι Έφέσιοι άρχισαν να χτίζουν έναν νέο ναό. Το 263 μ.χ. υπέστη καταστροφές κατά την επιδρομή των Γότθων και στη συνέχεια παρήκμασε λόγω της επικράτησης του χριστιανισμού. Στις αρχές του 5ου μ.χ. αιώνα, ο Θεοδώρητος στο έργο του Έκκλησιαστική Ιστορία αναφέρει ότι ο ναός υπέστη ξανά καταστροφή (το 406 περίπου). Πρέπει να σημειωθεί πάντως, ότι την εποχή αυτή βρισκόταν σε ισχύ ο νόμος του Αρκάδιου (399) που απαγόρευε την καταστροφή των αρχαίων ναών. Στο ναό διακρίνεται μεγάλος αριθμός επάλληλων οικοδομικών φάσεων. Κάτω από το αρχαϊκό Αρτεμίσιο διακρίνονται τρεις διαφορετικές φάσεις, που χρονολογούνται στον 8ο-7ο αι. π.χ πής όσο εδώ». Ή Έφεσος βρίσκεται 50 χιλιόμετρα νοτίως της Σμύρνης. Ο Αντίπατρος το διάλεξε όπως και τα άλλα θαύματα του αρχαίου κόσμου γιατί ήταν μέρος του μεγαλείου των Αρχαίων Έλλήνων και της Έλληνιστικής περιόδου, αλλά και κομμάτι της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Στράβων αναφέρει ότι, το 356 π.χ., τον ναό πυρπόλησε ο άγνωστος κατά τα άλλα Ήρόστρατος από την Έφεσο, για να απαθανατιστεί, όπως είπε, το όνομά του. Μόνο με τη βοήθεια Τοπογραφικά στοιχεία Το ιερό της Αρτέμιδος, το Αρτεμίσιο, βρίσκεται στην έξοδο της κωμόπολης Selcuk (Σέλκουκ), λίγα μέτρα βόρεια από το δρόμο που συνδέει αυτό το τοπωνύμιο με το Kusadasi (Κουσάντασι). Ουσιαστικά ο ναός είναι χτισμένος σε ένα πεδινό σημείο έξω από την αρχαία πόλη. Ή θέση δεν είναι περίοπτη, ωστόσο φαίνεται ότι αρκετοί ιωνικοί ναοί ήταν χτισμένοι σε παρόμοιες θέσεις, όπως αυτοί στη Μαγνησία, τις Σάρδεις, τα Δίδυμα. Το Αρτεμίσιο στην Αρχαιότητα βρισκόταν πολύ πλησιέστερα στη θάλασσα. Οι επιχωματώσεις του ποταμού Καϋστρου έχουν σήμερα δημιουργήσει αρχαιολογικά στρώματα ύψους περίπου 5 μέτρων το καθένα, ενώ έχουν διευρύνει την πεδιάδα, απομακρύνοντας την παραλία. Σύμφωνα μάλιστα με τον Bammer, το Η σημερινή άποψη του αρχαίου ναού 72

84 Σχέδιο του ναού της Αρτέμιδος στην Εφεσο Αρτεμίσιο χαρακτηρίζεται «σεισμογράφος» των αλλαγών που υπέστη η ακτογραμμή στην περιοχή με την πάροδο του χρόνου. Ιστορικά στοιχεία Οικοδομικές φάσεις του ιερού Το ιερό της Αρτέμιδος ήταν τόπος λατρείας ήδη από τους Προϊστορικούς χρόνους. Οι πρώτοι οικιστές αναγνώρισαν στην εκεί λατρευόμενη θεότητα, που είχε τα χαρακτηριστικά της «ποτνίας θηρών», την Αρτεμη. Μυκηναϊκά ερείπια συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης εκεί κάποιου προγενέστερου ιερού. Ωστόσο τα πρωιμότερα οικοδομήματα που με βεβαιότητα ανήκαν στο ιερό, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, τοποθετούνται προς τα τέλη του 8ου αιώνα π.χ. και διακρίνονται σε τρεις επιμέρους φάσεις. Στην πρώτη φάση (φάση Α) υπήρχε ένας βωμός θυσιών και ένα περίπτερο κτίσμα με ξύλινους κίονες. Ο ναός αποτελούσε πρότυπο για τη ναοδομία της εποχής και οι διαστάσεις του ήταν 6,5 x 12 μ. Ήταν ασκεπής και το λατρευτικό ξόανο της θεάς έστεκε πάνω σε βάση διαστάσεων 2 x 5 μ., που περιλάμβανε ένα βωμό και ένα στέγαστρο. Ένα στρώμα καταστροφής στη φάση Α του ναού αυτού έχει αποδοθεί από αρχαίους συγγραφείς στους Κιμμέριους ή τους Τρήρες. Παραδίδονται σχεδόν ανεκδοτολογικές ιστορίες σχετικά με το βασιλιά των Κιμμερίων Λύγδαμι. Ωστόσο, τίποτε σχεδόν δεν επιβεβαιώνει τις θεωρίες αυτές. Το μόνο βάσιμο στοιχείο είναι η χρονολόγηση της καταστροφής του ναού περί το 645 π.χ. Στη φάση Β ολόκληρος ο χώρος καλύφθηκε είτε από ένα ναϊσκο (μικρό ναό) είτε απλώς περιβλήθηκε από νέο περίβολο. Προστέθηκε ένα πόδιο, ενώ για τη στέγασή του χρησιμοποιήθηκαν πήλινα κεραμίδια. Ο ναϊσκος της φάσης Γ, δηλαδή ο άμεσος προκάτοχος του αρχαϊκού Αρτεμισίου, χρονολογείται περί το 600 π.χ. και είχε χτιστεί σε μια έκταση διαστάσεων 14,63 x 28,20 μ. που οριζόταν από χαμηλό τείχος. Ανήκε στον τύπο του απλού εν παραστάσι ναού, με περίσταση και ανοιχτό σηκό, όπου ήταν τοποθετημένο το άγαλμα της θεάς. Το οικοδομικό πρόγραμμα της φάσης Γ ήταν φιλόδοξο, έτσι ώστε να απηχεί τον πλούτο και την αίγλη που είχε αποκτήσει η πόλη στις αρχές του 6ου αιώνα. Φαίνεται όμως ότι δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, γιατί εν τω μεταξύ είχε αρχίσει να αντικαθίσταται από την επόμενη φάση Δ, το αρχαϊκό Αρτεμίσιο. Τότε επιτέθηκε στην πόλη ο Λυδός βασιλιάς Κροίσος. Οι Έφέσιοι προσπάθησαν να αμυνθούν δένοντας τους εαυτούς τους με ένα σχοινί από το ναό της Αρτέμιδος ως την πόλη για να τεθούν υπό την προστασία της θεάς. Ή κίνησή τους δεν είχε το επιθυμητό αποτέλεσμα, καθώς ο βασιλιάς κατέστρεψε την πόλη και μετέφερε τους κατοίκους στην ενδοχώρα. Αρχαϊκή περίοδος Ο Κροίσος όχι μόνο σεβάστηκε το ιερό αλλά χρηματοδότησε και την ανοικοδόμηση του λαμπρού οικοδομήματος της Αρχαϊκής περιόδου, πράγμα που τεκμηριώνεται και από την αναγραφή του ονόματός του σε έναν τουλάχιστον σφόνδυλο κίονα, ο οποίος εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο. Ή αρχαϊκή αυτή φάση του ναού είναι γνωστή και ως «ναός του Κροίσου» και χρονολογείται περί το π.χ., έχοντας δεδομένο ότι ο Κροίσος ηττήθηκε από τους Πέρσες το 546 π.χ. Αρχιτέκτονες της φάσης αυτής ήταν ο Χερσίφρων και ο Μεταγένης, καταγόμενοι από την Κρήτη, ενώ υποστηρίζεται ότι πιθανόν συνεργάστηκε μαζί τους και ο Θεόδωρος της Σάμου, αρχιτέκτονας του Ήραίου. Ή συμβολή του τελευταίου κρίθηκε απαραίτητη για τη στήριξη του ναού, ο οποίος θα οικοδομούνταν σε περιοχή ελώδη, όπως ήταν και το σημείο στο οποίο είχε χτιστεί το Ήραίο. Ομοιότητες στην 73

85 αρχιτεκτονική του Αρτεμισίου με το ναό της Σάμου φαίνεται ότι τεκμηριώνουν την παρουσία εκεί του Θεοδώρου. Ο στυλοβάτης του αρχαϊκού Αρτεμισίου είχε διαστάσεις 55,10 x 115,14 μ. Έπρόκειτο για το μεγαλύτερο κτήριο του ελληνικού κόσμου και το πρώτο οικοδόμημα μνημειακών διαστάσεων που ήταν χτισμένο εξ ολοκλήρου από μάρμαρο. Ο ναός ήταν δίπτερος, δηλαδή στις τέσσερις πλευρές περιβαλλόταν από διπλή σειρά κιόνων, και με την αύξηση του πλάτους μειωνόταν η εντύπωση του υπερβολικού μήκους. Σύμφωνα με τον Πλίνιο, ο ναός είχε διαστάσεις 225 x 425 πόδες (66.6. x μ.) και συνολικά 127 κίονες. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως σειρά 8 κιόνων κατά μήκος της πρόσοψης, 9 κίονες στην οπίσθια όψη και από 21 κίονες στις μακρές πλευρές. Οταν κατασκευάστηκε το αρχαϊκό Αρτεμίσιο, ο προγενέστερος ναΐσκος και ο περίβολός του ενσωματώθηκαν στον αστέγαστο σηκό του νέου κτηρίου. Έτσι και το άγαλμα της Αρτέμιδος στήθηκε στην αρχική περιοχή λατρείας. Το άγαλμα αυτό είτε επιστεγαζόταν από έναν υπόστυλο όροφο είτε είχε ενταχθεί σε ναΐσκο. Το πίσω μέρος του σηκού (άδυτο) ήταν κλειστό και δεν υπήρχε οπισθόδομος. Ο πρόναος παρουσίαζε ομοιότητες με το Ήραίο των φάσεων ΙΙΙ και ΙV και με το αρχαϊκό Διδυμαίο, καθώς είχε τη μορφή επιμήκους στοάς. Παρότι το αρχαϊκό Αρτεμίσιο είχε γενικώς έντονες επιρροές από το Ήραίο, εμφάνιζε αρκετούς νεωτερισμούς και βελτιώσεις. Tο ύψος των κιόνων αποτελούσε 12 φορές τη διάμετρο της βάσης, ήταν δηλαδή 19 μ. Oι βάσεις ήταν συνδυασμός τετράγωνης πλίνθου με σπείρα αποτελούμενη από τροχίλο και σκοτία, πάνω στην οποία στηριζόταν μεγαλύτερη σπείρα. Ο τρόπος αυτός κατασκευής της βάσης πρόσφερε σταθερότητα και για τα επόμενα περίπου 200 χρόνια έγινε δημοφιλές στοιχείο της ιωνικής αρχιτεκτονικής. Ο αριθμός των ραβδώσεων των κιόνων ποίκιλλε, από 40 ως 48, ενώ έχουν αποκαλυφθεί και τμήματα κιόνων με ανάγλυφη διακόσμηση. Οι τελευταίοι χαρακτηρίζονται columnae caeletae από τον Πλίνιο, ο οποίος ανάγει τον αριθμό τους σε 36. Οι ανάγλυφοι αυτοί κίονες σίγουρα είχαν ανατολικά πρότυπα και ήταν τοποθετημένοι ως εξής: 16 στις κιονοστοιχίες της πρόσοψης, 2 x 6 εκατέρωθεν των παραστάδων και 8 στον πρόναο. Ο θριγκός αποτελούνταν από επιστύλιο με τρεις ταινίες, πλαισιωμένο άνω και κάτω από σειρές οδόντων και ιωνικό κυμάτιο που επιστέ- 74

86 να κατασκευάζονται και να αντικαθίστανται έως και τον 5ο αι. π.χ. Φαίνεται πως τελική χρονολογία ολοκλήρωσης του ναού ήταν το 460 π.χ. φεται από γείσο και σίμη. Το μετακιόνιο διάστημα μεταξύ των δύο μπροστινών κιόνων έχει υπολογιστεί σε 8,74 μ., γεγονός που σημαίνει ότι το μονολιθικό επιστύλιο ζύγιζε περίπου 24 τόνους, πραγματικά αξιοσημείωτο επίτευγμα για την εποχή. Από τη σίμη προεξείχαν κατά διαστήματα λεοντοκεφαλές που χρησίμευαν για υδρορροές. Έπίσης είχε κοσμηθεί με παραστάσεις αρμάτων και πολεμιστών. Ή στέγη, η οροφή και ο εσωτερικός θριγκός του ναού ήταν κατασκευασμένα από ξύλο κέδρου. Κοντά στο ναό βρισκόταν και ο ιερός περίβολος της θεάς, που περιέκλειε άλσος όπου ζούσαν σε ελεύθερη κατάσταση άγρια ζώα. Ή χρονολόγηση του αρχαϊκού ναού έχει γίνει με βάση τα ελεφαντοστέινα αντικείμενα που βρέθηκαν στα θεμέλια, όπως το ειδώλιο ιέρειας με φρυγική φιάλη στο ένα χέρι και μικρή οινοχόη στο άλλο, που έχει χρονολογηθεί γύρω στο 570 π.χ., αλλά και τους σπονδύλους κιόνων που δωρήθηκαν από τον Κροίσο. Ωστόσο το εκλεπτυσμένο σκάλισμα στα ανάγλυφα της σίμης δείχνει ότι ορισμένα τμήματα συνέχισαν Ελληνιστική περίοδος Το 356 π.χ. κατά την παράδοση, την ίδια νύχτα που γεννήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος ο ναός αυτός καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά, για την οποία υπεύθυνος ήταν κάποιος μανιακός με το όνομα Ήρόστρατος. Ή πράξη του ερμηνεύτηκε από τον ίδιο ως απόπειρα να παραμείνει το όνομά του στην ιστορία και, κατά κάποιον τρόπο, τα κατάφερε. Οι Έφέσιοι αμέσως μετά ξεκίνησαν την οικοδόμηση ενός ακόμη ωραιότερου ναού, αρχιτέκτονας του οποίου αναφέρεται ο Δεινοκράτης (κατ άλλους Χειροκράτης). Οι εργασίες στο ναό αυτό συνεχίζονταν ακόμη όταν στην πόλη έφτασε ο Αλέξανδρος το 334 π.χ. Έντυπωσιασμένος από την αίγλη του ιερού, προσφέρθηκε να καλύψει όλα τα έξοδα για την ανοικοδόμηση, με την προϋπόθεση να αναγράφεται το όνομά του στην αναθηματική επιγραφή. Αυτή την προσφορά, σύμφωνα με το Στράβωνα, την απέρριψαν οι Έφέσιοι με τη δικαιολογία πως ήταν ανάρμοστο σε ένα θεό να «αναθέσει» ναό σε κάποιον άλλο. Τελικά το κτήριο ολοκληρώθηκε περί τα μέσα του 3ου αι. π.χ. Το ελληνιστικό Αρτεμίσιο ακολούθησε γενικά το αρχαϊκό αρχιτεκτονικό σχέδιο. Νέοι τοίχοι και κίονες ανεγέρθηκαν πάνω στις ακριβείς θέσεις των παλαιότερων. Τα βασικά νεότερα στοιχεία του ναού ήταν η προσθήκη μιας ακόμη σειράς κιόνων στις προσόψεις και η τοποθέτησή του πάνω σε κρηπίδα ύψους 2,68 μ. με περίπου 13 βαθμίδες. Ή ανύψωση αυτή του ναού σε βάθρο ίσως αποσκοπούσε στην προστασία του οικοδομήματος από τις πλημμύρες του βαλτώδους εδάφους. Ωστόσο η βαθμιδωτή κρηπίδα είναι προσφιλές στοιχείο της ανατολίτικης αρχιτεκτονικής, που εκείνη την εποχή αρχίζει να συνδυάζεται με ελληνικές μορφές. Στην κατασκευή του νέου ναού υπήρξε μάλλον επίδραση από το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, έργο του αρχιτέκτονα Πυθέου, ιδιαίτερα όσον αφορά την τοποθέτηση οπισθόδομου στο κτήριο. Έπιπλέον οι αναλογίες του Αρτε- 75

87 76 μισίου συμφωνούσαν με εκείνες του ναού της Αθηνάς στην Πριήνη, έργο του ίδιου αρχιτέκτονα. Οι διαστάσεις του στυλοβάτη του ελληνιστικού ναού ήταν 105 x 55 μ. Ο Πλίνιος ανέφερε πως οι κίονες του ύστερου Αρτεμισίου είχαν ύψος 60 ποδών (17,65 μ.), που αποτελούσε 9,6 φορές τη διάμετρο της βάσης. Έπίσης πως οι νεότεροι κίονες έδιναν την εντύπωση ότι ήταν λιγότερο ραδινοί και πλαστικοί από αυτούς του αρχαϊκού Αρτεμισίου. Οπως και στην Πριήνη, οι κίονες στο νεότερο Αρτεμίσιο είχαν 24 ραβδώσεις. Οι βάσεις τους έφεραν και πάλι ανάγλυφη διακόσμηση, επηρεασμένη όμως από την τεχνοτροπία της ύστερης κλασικής τέχνης. Ένας από αυτούς τους κίονες σώθηκε έως τις μέρες μας και εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο. Πάνω του παριστάνονται ανάγλυφα ο Έρμής, ο Θάνατος και μία γυναικεία μορφή που έχει ερμηνευτεί είτε ως Έυρυδίκη ή ως Αλκηστη. Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα δείγματα γλυπτικής του 4ου αι. π.χ. και είναι έργο ενός γλύπτη που ακολουθεί την τεχνοτροπία του Πραξιτέλη. Σύμφωνα με τον Πλίνιο και το Βιτρούβιο, ένας από τους κίονες ήταν έργο του γλύπτη Σκόπα. Και ο θριγκός του ναού ακολουθούσε σε γενικές γραμμές το αρχαϊκό πρότυπο, μόνο που οι λεοντοκεφαλές της σίμης αντικαταστάθηκαν από απλά ανθέμια. Οι αναπαραστάσεις του νεότερου Αρτεμισίου σε νομίσματα δείχνουν ότι οι στενές πλευρές του ναού επιστέφονταν από αετώματα και ότι το κτήριο είχε αμφικλινή στέγη. Στις απεικονίσεις αυτές στο αέτωμα υπάρχουν τρία αψιδωτά ανοίγματα, τα οποία βεβαίως λειτουργούσαν ανακουφιστικά, αλλά θα πρέπει να είχαν και κάποιο λατρευτικό χαρακτήρα, καθώς απαντώνται και στο Αρτεμίσιο της Μαγνησίας. Ισως από εκεί εμφανίζονταν στους πιστούς αγάλματα θεών. Οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν από τους Αυστριακούς το 1965 οδήγησαν στην ανακάλυψη του βωμού που ανήκε στο νεότερο Αρτεμίσιο. Πρόκειται για ένα πεταλόσχημο κτίσμα επενδεδυμένο με μάρμαρο, που καταλαμβάνει μια περιοχή έκτασης 32 x 22 μ. Γύρω από το βωμό βρέθηκαν αγωγοί, γεγονός που δείχνει ότι και τον 4o αι. π.χ. η απομάκρυνση των υδάτων αποτελούσε κύριο μέλημα των αρχιτεκτόνων. Ένα ανάγλυφο με παράσταση Αμαζόνας που είχε αποκαλυφθεί το 1901 στη μαρμαροθέτηση της οδού Θεάτρου στην Έφεσο (σήμερα στο Μουσείο της Βιέννης) θεωρείται τμήμα

88 από τη διακόσμηση του βωμού. Ένα από τα βασικά προνόμια του ναού ήταν ότι χρησίμευε ως άσυλο, ήταν δηλαδή καταφύγιο για όποιον καταδιωκόταν. Ο Αλέξανδρος επέκτεινε τα όρια της προστατευμένης περιοχής σε απόσταση ενός σταδίου γύρω από το ναό. Ο Μιθριδάτης καθόρισε ξανά τα όρια εκτοξεύοντας ένα βέλος από τη γωνία της στέγης του ναού, καλύπτοντας μία απόσταση λίγο μεγαλύτερη από ένα στάδιο. Ο Μάρκος Αντώνιος διπλασίασε αυτή την απόσταση, περιλαμβάνοντας και ένα τμήμα της πόλης. Ομως αυτό το μέτρο κρίθηκε υπερβολικό, καθώς συγκεντρωνόταν στην πόλη μεγάλος αριθμός κακοποιών, και γι αυτό εγκαταλείφθηκε από τον Αύγουστο. Ωστόσο επί Αυγούστου τμήμα του ναού χρησίμευσε ως έδρα της αυτοκρατορικής λατρείας (Σεβαστείο). Ή πόλη παρέμεινε «άσυλος» εξαιτίας της λατρείας αυτής. Ο ναός υπέστη καταστροφές από τους Γότθους το 263 μ.χ. και η καταστροφή ολοκληρώθηκε με την επικράτηση του χριστιανισμού. Ήδη από τότε ξεκίνησε πιθανόν η απομάκρυνση τμημάτων του ναού για την επαναχρησιμοποίησή τους ως οικοδομικό υλικό. Ανασκαφές Ο ναός της Αρτέμιδος ήταν το πρώτο κτίσμα που ανασκάφηκε στην Έφεσο. Ή ανακάλυψη του περίφημου ναού οφείλεται σε έναν Αγγλο μηχανικό σιδηροδρόμων, τον J.T. Wood, για τον οποίο είχε γίνει όνειρο ζωής. Ή θέση του ναού ήταν σχεδόν άγνωστη. Ο Wood εργάστηκε στην Έφεσο το διάστημα και ξόδεψε μεγάλο μέρος από την προσωπική του περιουσία διενεργώντας δοκιμαστικές τομές σε διάφορα σημεία της πεδιάδας. Ένα σημαντικό στοιχείο αποτέλεσε η επιγραφή που ανακαλύφθηκε το 1869 εντοιχισμένη στον ανατολικό τοίχο της νότιας παρόδου του θεάτρου. Ή επιγραφή αυτή αναφερόταν στον Gaius Vibius Salutaris, ο οποίος το 104 μ.χ. αφιέρωσε στο ναό της Αρτέμιδος ένα σύνολο από αργυρά και χρυσά αγαλματίδια και όρισε να μεταφέρονται σε τακτές ημερομηνίες από το ναό στο θέατρο και πίσω, μέσα από συγκεκριμένη διαδρομή. Ή ιερή αυτή πομπή περνούσε από την Πύλη της Μαγνησίας. Ή επιγραφή αυτή συνδυάστηκε και με πληροφορία του Φιλοστράτου ότι ο Τίτος Φλάβιος Δαμιανός συνέδεσε το Αρτεμίσιο με την πόλη μέσω Στοάς από την Πύλη του Κορησσού. Πράγματι, αποκαλύφθηκε η οδός, επενδεδυμένη με μαρμάρινες πλάκες, που οδηγούσε στον περίβολο του ιερού. Ο Wood ωστόσο δεν πρόλαβε να προχωρήσει στην ανασκαφή των κατώτερων στρωμάτων του ναού, πράγμα το οποίο τελικά πραγματοποίησαν οι D.G. Hogharth και A.E. Henderson 77

89 το 1904 και το 1905, οπότε και ήρθε στο φως ο περίφημος αποθέτης των θεμελίων του ναού με ένα θησαυρό χρυσών αντικειμένων. Τα ευρήματα που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές των Αγγλων μεταφέρθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο. Στη συνέχεια όμως τις ανασκαφές σε ολόκληρη την περιοχή της Έφέσου ανέλαβε το Αυστριακό Ινστιτούτο, που είχε ήδη ζητήσει την άδεια από το οθωμανικό κράτος. Το 1966 οι Αυστριακοί ανασκαφείς πραγματοποίησαν ανασκαφική έρευνα δυτικά του ναού, που οδήγησε στην εύρεση του βωμού της Αρτέμιδος. Στη διάρκεια των ανασκαφών ήρθε στο φως μεγάλος αριθμός πολύτιμων αναθημάτων, για τα οποία τις περισσότερες φορές είναι δύσκολο να αποφανθεί η έρευνα αν πρόκειται για τοπικά ή εισηγμένα προϊόντα. Αυτά τα ευρήματα μαρτυρούν από τη μία τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα των αναθετών, αλλά και την ποικιλία των λατρειών στην περιοχή. Κατά τις πρόσφατες δεκαετίες ήρθαν στο φως αξιόλογα ευρήματα του 8ου και 7ου αιώνα π.χ., γεωμετρικής και ανατολίζουσας τέχνης αντίστοιχα. Σε αυτά συγκαταλέγονται αντικείμενα από χρυσό, ελεφαντόδοντο, φαγεντιανή, χαλκό αλλά και κεραμική των τύπων της «εφεσιακής» και της «μελανής επί ερυθρού». 78 Αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού Σχεδιασμένος από τον αρχιτέκτονα Χερσίφρων, με πολλές από τις κολόνες στημένες εις βάρος του Κροίσου, του απίστευτα πλούσιου βασιλιά της Λυδίας, ο Ναός της Αρτέμιδος (Αρτεμίσιο) στην Έφεσο ήταν ο πρώτος που θα ήταν εξ ολοκλήρου από μάρμαρο και ένας από τους μεγαλύτερους ελληνικούς ναούς που κατασκευάστηκε ποτέ. Έίχε μήκος περίπου 377 μέτρα και 180 μέτρα πλάτος. Χτίστηκε σε ελώδες έδαφος, έτσι ώστε να μην είναι σε κίνδυνο από σεισμούς, και τα θεμέλιά του πάνω σε ένα κρεβάτι γεμάτο από κάρβουνο και προβιές (Πλίνιος, XXXVI. 21). Οι τεράστιες σπόνδυλοι και τα επιστύλια μεταφέρθηκαν από το λατομείο τοποθετημένα πάνω σε μεγάλους τροχούς και, στη συνέχεια σύρθηκαν από βόδια (Βιτρούβιος, X ). Ο Πλίνιος συνεχίζει λέγοντας ότι ο ναός είχε 127 κίονες, κάθε μια 18 μέτρα σε ύψος. Ο Βιτρούβιος περιγράφει το ναό ως δίπτερο οκτάστυλο, δηλαδή δύο σειρές κιόνων γύρω από το ναό με οκτώ στις εμπρός και πίσω. Τα λίγα διάσπαρτα ευρήματα, ωστόσο, δεν αποκαλύπτουν μια κάτοψη. Μια διάταξη του απαιτούμενου αριθμού των στηλών είναι να έχουμε μια διπλή σειρά από εικοσέναν κίονες κατά μήκος των

90 Θρησκεία Λατρεία πλευρών, τρεις σειρές από οκτώ κίονες στην πρόσοψη, δύο σειρές από εννέα στήλες στο πίσω μέρος, και η υπόλοιπη πλήρωση στο πρόναο και οπισθόδομο (οι εμπρόσθιες και πίσω βεράντες). Τριάντα-έξι από αυτές τις στήλες, λέει ο Πλίνιος, ήταν σκαλισμένες με ανάγλυφα, μια από αυτές του Σκόπα, ο οποίος εργάστηκε για το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού. Ο ναός χρειάστηκε 120 χρόνια για να ολοκληρωθεί. Ένα ανάλογο έγγραφο δείχνει διακόσια χρόνια, ο όποιος είναι ο κατά προσέγγιση χρόνος από τη στιγμή που η κατασκευή του ναού ξεκίνησε (περίπου 560 π.χ.) μέχρι την καταστροφή του το 356 π.χ.. Τη νύχτα, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος λέγεται ότι είχε γεννηθεί, ο ναός κάηκε επίτηδες από τον Ήρόστρατο, ο οποίος, βάζοντας φωτιά στο ξύλινο πλαίσιο της οροφής, ήλπιζε να απαθανατίσει το όνομά του. Ή Αρτεμις, λέγεται από τον Πλούταρχο ότι απουσίαζε από το ιερό, βοηθώντας τη γέννα του Αλεξάνδρου. Ή ιστορία αυτής της περιβόητης πράξης σχετίζεται με τον Βαλέριο Μάξιμο, όπου λέει ότι "Ένας άνθρωπος βρέθηκε να σχεδιάσει το κάψιμο του ναού της Έφεσίας Αρτέμιδος, έτσι ώστε μέσα από την καταστροφή του πιο όμορφο κτίριου, το όνομά του θα μπορούσε να έχει εξαπλωθεί σε όλο το κόσμο. "Οι Έφέσιοι, όμως, αποφάσισαν ότι το όνομά του δεν πρέπει να καταγραφεί, και δεν θα ήταν γνωστό σήμερα χωρίς τη βοήθεια του Στράβων. α. Το λατρευτικό άγαλμα της θεάς Ή Αρτεμις της Έφέσου διατήρησε σε μεγάλο βαθμό τα προελληνικά ανατολικά χαρακτηριστικά της. Ή συνήθης απεικόνισή της, που ακολουθούσε το πρότυπο του αρχικού λατρευτικού ξόανου της θεάς, είναι η εξής: Στο κεφάλι φορά πόλο που κοσμείται συχνά με προτομές ζώων. Έπίσης φέρει περιδέραια διάφορων μορφών και το κάτω ήμισυ του σώματος καλύπτεται από ένδυμα που καλείται «επενδύτης» και φέρει ανάγλυφες μορφές σε ζώνες. Πιθανόν στο αρχικό λατρευτικό άγαλμα τα ανάγλυφα αυτά ήταν κατασκευασμένα με χρυσό. Οι σειρές ωόσχημων αντικειμένων γύρω από το στήθος έχουν ερμηνευτεί είτε ως στήθη ή (σύμφωνα με πιο πρόσφατες ερμηνείες) ως αυγά. Και στις δύο περιπτώσεις τα ωόσχημα αυτά αντικείμενα αποτελούσαν σύμβολα γονιμότητας, στοιχείο που δε συνάδει με την παρθενική υπόσταση της θεάς σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία. Βεβαίως τα πολυάριθμα ζώα που βρίσκονται γύρω από τα πόδια της θεάς ταύροι, λιοντάρια, σφίγγες κ.ά. ταιριάζουν με τη λατρεία της ως θεάς του κυνηγιού, εντούτοις η παρουσία της χίμαιρας δείχνει και πάλι την ανατολική επιρροή. β. Το τυπικό της λατρείας Ή άσκηση της λατρείας της θεάς ανήκε σε ένα ιερατείο του οποίου η δομή ήταν διαφορετική από τα ελληνικά δεδομένα. Μάλιστα, ορισμένες από τις λέξεις που περιγράφουν τις τάξεις του ιερατείου δεν είναι καν ελληνικές. Στην κορυφή της πυραμίδας βρισκόταν ο ιερέας ή οι ιερείς δεν είναι γνωστό αν ήταν ένας ή πολλοί. Πάντως, γνωρίζουμε ότι επρόειτο για ευνούχο που αποκαλούνταν Μεγάβυζος. Σύμφωνα με το Στράβωνα, η επιλογή του γινόταν πάντα από μη ελληνικά φύλα και περιβαλλόταν με πολύ μεγάλες τιμές. Στην υπηρεσία του ιερέα βρισκόταν ένα πολυπληθές σώμα νεαρών παρθένων, που χωρί- 79

91 ζονταν σε τρεις ομάδες: τις υποψήφιες ιέρειες (δόκιμες), τις ιέρειες που ασκούσαν το λειτούργημα και όσες είχαν χρηματίσει ιέρειες στο παρελθόν και είχαν καθήκον να μυούν στη λατρεία τις δόκιμες. Μία ακόμη τάξη ιερέων ήταν οι Έσσαίοι. Σύμφωνα με μια αρχαία ερμηνεία, η λέξη «Έσσαίος» σήμαινε το βασιλιά των μελισσών. Κατά μια ερμηνεία, η ιεραρχία στην Έφεσο ακολουθούσε τη δομή του μελισσιού, καθώς η μέλισσα ήταν το έμβλημα της πόλης. Φαίνεται ότι οι Έσσαίοι λειτουργούσαν ως ενδιάμεσοι μεταξύ της θρησκευτικής και κοσμικής εξουσίας. Πρόσφεραν θυσίες στη θεά εν ονόματι της πόλης και οργάνωναν τα δημόσια δείπνα που ακολουθούσαν τις θρησκευτικές τελετουργίες. Ένα άλλο σώμα ιερέων στην υπηρεσία της θεάς ήταν οι Κουρήτες. Μια τοπική παραλλαγή του μύθου στην Έφεσο ανέφερε πως οι Κουρήτες βοήθησαν τη Λητώ στη γέννηση της Αρτέμιδος σε μια περιοχή που οι Έφέσιοι ισχυρίζονταν πως βρισκόταν κοντά στην πόλη τους τρομάζοντας και διώχνοντας την Ήρα, η οποία παρακολουθούσε με φθόνο τον τοκετό. Γι αυτό το μυθικό συμβάν γινόταν ετησίως μία γιορτή κατά την οποία το σώμα των Κουρητών διεξήγε θυσίες και δείπνα. Οι Ακροβάτες, δηλαδή «αυτοί που περπατούν στις άκρες των δακτύλων», ήταν ένα ακόμη σώμα του ιερατείου. Δεν είναι γνωστό για ποιο λόγο περπατούσαν με αυτό τον τρόπο. Έκείνο που γνωρίζουμε είναι ότι ήταν είκοσι άτομα και έκαναν θυσίες. Γενικώς το ιερατείο έπαιζε και οικονομικό ρόλο στη ζωή της πόλης, καθώς δεχόταν δωρεές και χρήματα αλλά μπορούσε και να δανείζει χρηματικά ποσά σε ιδιώτες. Σε πολυάριθμες δημοσιεύσεις των τελευταίων 30 ετών το Αρτεμίσιο αντιμετωπίστηκε ως πλουραλιστικό κέντρο λατρείας διάφορων θεοτήτων, παρότι δεν υπάρχουν αρχαίες γραπτές πηγές που να συντείνουν σε κάτι τέτοιο. Ή υπόθεση που είχε διατυπωθεί από ορισμένους ερευνητές ήταν ότι ο βασιλιάς της Λυδίας Κροίσος αντικατέστησε τις προγενέστερες λατρείες με μία νέα συγκρητιστική λατρεία της Έφεσίας Αρτέμιδος. Ή άποψη αυτή όμως έχει αμφισβητηθεί τελευταία έντονα, καθώς τα ανασκαφικά δεδομένα δε συμφωνούν ούτε επαρκούν για την απόδειξη τέτοιων θεωριών. Βιβλιογραφία-Εικόνες A0PDoKk2A_xQLkEAQ_aJzbkF?p=temple+of+artemis&fr=s fp&ei=utf-8&n=30&x=wrt&y=search A 0 P D o K k y A _ x Q 5 V I A t c K J z b k F? e i = U T F - 8&n=30&y=Search&fr=sfp&p=ephesus+temple&fr2=spqrw-corr-top&norw=1 Κείμενο: mmaid= Έγκυκλοπαίδεια ΚΟΣΜΟΣ, εκδόσεις ΠΑΤΑΚΉ 80