Μάθημα: Στρατηγική των Επιχειρήσεων

Transcript

1 Μάθημα: Στρατηγική των Επιχειρήσεων Ενότητα 1: Μικροπιστώσεις - μικροδάνεια Διδάσκων: Συμεών Καραφόλας Τμήμα: Λογιστικής και Χρηματοοικονομικών 1

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 2

3 Περιεχόμενα 1. Ορισμός και στόχος των μικροπιστώσεων Η ιστορία της μικροχρηματοδότησης Συντελεστές Μικροχρηματοδοτήσεων Η Μικροχρηματοδότηση στην Ευρώπη Κύρια χαρακτηριστικά της μικροχρηματοδότησης στην Ευρώπη Ένα παράδειγμα... 9 Παράρτημα Σημείο αναφοράς Σημείωμα Αδειοδότησης Διατήρηση Σημειωμάτων Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων

4 1. Ορισμός και στόχος των μικροπιστώσεων Μικροπίστωση είναι μια οικονομική διαδικασία που επιτρέπει σε κάποιον που έχει δυνατότητες, να αναπτύξει τη δραστηριότητά του και να ενσωματωθεί στην οικονομία, χωρίς να διαθέτει χρήματα, να έχει υποχρέωσεις και επίσης να μπορεί να πάρει οποιοδήποτε τραπεζικό δάνειο. Η μικροπίστωση βασίζεται στην ικανότητα της αποναρκοθέτηση της πίστωσης, με την παροχή ενός μικρού μη ασφαλούς δανείου, προκειμένου να ξεκινήσει κανείς τη μικρή του επιχείρηση ή δραστηριότητα, είτε πρόκειται για οικοτεχνία ή για εμπορικού τύπου επιχείρηση. Τα μελλοντικά κέρδη της δραστηριότητας αυτής θα δώσουν τη δυνατότητα σε όποιον το επιχειρήσει να εξοφλήσει το δάνειο. Κατ 'επέκταση, η μικροχρηματοδότηση ορίζεται από την προσφορά των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών (αποταμιεύσεις, δάνεια, ασφάλειες...) προς τους πιο φτωχούς. Απευθύνεται σε άτομα με χαμηλό εισόδημα που δεν έχουν πρόσβαση στο επίσημο χρηματοπιστωτικό σύστημα και οι οποίοι δεν έχουν τακτικά αμειβόμενη απασχόληση. Ο αποκλεισμός από τις τραπεζικές υπηρεσίες συχνά αποτελεί ένα σημαντικό εμπόδιο για την έναρξη νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Η μικροπίστωση μπορεί να συμβάλει στην προαγωγή της επιχειρηματικότητας με τη διευκόλυνση της έναρξης νέων επιχειρήσεων. Η χορήγηση μικροδανείων σε ανέργους και περιθωριοποιημένους ανθρώπους μπορεί να τους δώσει τη δυνατότητα να γίνουν οικονομικά ανεξάρτητοι παίκτες που θα μπορούν να συμμετέχουν πλήρως στην κοινωνία της οικονομίας. 2. Η ιστορία της μικροχρηματοδότησης Η μικροχρηματοδότηση υπήρχε με διαφορετικές μορφές εδώ και αιώνες και στο πλαίσιο των χρηματοπιστωτικών συστημάτων που βασίζονται στην εμπιστοσύνη δανεισμού. Ως δομή το σύγχρονο κίνημα της μικροχρηματοδότησης ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970 και συνεχίζει εδώ και περίπου 30 χρόνια. Σύντομα κέρδισε εξέχουσα θέση τη δεκαετία του 1980 και του 1990 και τώρα υλοποιείται με επιτυχία με προγράμματα σε όλο τον κόσμο: στην Ασία, τον Ειρηνικό, την Αφρική, τη Λατινική Αμερική, και πιο πρόσφατα την Ανατολική και τη Δυτική Ευρώπη. Η θεωρία αυτή εφαρμόστηκε με τη σημερινή της μορφή από την Τράπεζα των Φτωχών από τον ιδρυτή της Mohammad Yunus. 1977: έναρξη του έργου αγροτικής ανάπτυξης από το Πανεπιστήμιο του Τσιταγκόνγκ και υλοποίηση του προγράμματος «Grameen». Το Grameen έγινε τραπεζικό ίδρυμα το Η Τράπεζα Grameen είναι η κύρια τράπεζα των φτωχών. Ο ιδρυτής της Muhammad Yunus είχε αποφασίσει να καθορίσει τα επιτόκια σε αρκετά υψηλό επίπεδο, ώστε να καλύψει το κόστος. Επίσης, επικεντρώθηκε σε μια σειρά συγκράτησης των τραπεζικών δραστηριοτήτων, κυρίως των αποταμιεύσεων και των δανείων μικρών ποσών. Ο ίδιος επέλεξε να ζητήσει από τους δανειολήπτες 4

5 να οργανωθούν σε ομάδες των πέντε ατόμων και να συνεδριάζουν κάθε εβδομάδα για να αποπληρώσουν τα δάνειά τους και να ανταλλάξουν απόψεις σχετικά με τη χρήση τους. Βασικές πληροφορίες για την Τράπεζα Grameen για τα έτη 1995, 2001, 2005, 2007 (Ποσά σε εκατ. US $) Τραπεζικά κέρδη 0,37 1,05 15,21 1,56 2 Τραπεζικές καταθέσεις Οφειλόμενα δάνεια της GB Καταθέσεις σε ποσοστά % 32% 57% 113% 143% του οφειλόμενου δανείου Δανεισμός από άλλες τράπεζες και άλλους οργανισμούς 6 Συνολικές ετήσιες εκταμιεύσεις 7 Αθροιστική εκταμίευση Μέλη (εκατομμύρια) Αριθμός χωριών με δανεισμό Εργαζόμενοι Αριθμός υποκαταστημάτων Συντελεστές Μικροχρηματοδοτήσεων Αναφέρονται σχεδόν 1100 μικροχρηματοδοτικά ιδρύματα τα οποία συνολικά εξυπηρέτησαν 74 εκατομμύρια δανειολήπτες με 38 δισεκατομμύρια δολάρια σε δάνεια. Τα θεσμικά όργανα μικροχρηματοδότησης Είναι δομές που παρέχουν προϊόντα και υπηρεσίες μικροχρηματοδότησης σε ανάλογους πληθυσμούς. Διακρίνονται ως: πιστωτικοί και αποταμιευτικοί συνεταιρισμοί, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (NGO), προγράμματα που υλοποιούνται από διεθνείς οργανισμούς, ελεγχόμενα ιδρύματα μικροχρηματοδότησης, τράπεζες μικροχρηματοδότησης. Εμπορικές τράπεζες Υποστηρίζουν λειτουργίες μικροχρηματοδότησης, είτε έμμεσα, με υποστήριξη των υφιστάμενων παρέχοντας οικονομική υποστήριξη ή ίδια κεφάλαια, είτε άμεσα με δημιουργία θυγατρικής ή με σειρά προϊόντων και υπηρεσιών μικροχρηματοδότησης. Τα επενδυτικά όργανα των μικροχρηματοδοτήσεων 5

6 Συμμετέχουν στη χρηματοδότηση του συγκεκριμένου τομέα. Ανέρχονται σε περίπου 75 σε όλο τον κόσμο. Κυβερνήσεις και τοπικές κοινότητες Ασχολούνται με την ανάπτυξη της μικροχρηματοδότησης, δημιουργώντας το κατάλληλο νομικό πλαίσιο και τις εθνικές στρατηγικές για την αειφόρο ανάπτυξη με τη χρήση συντελεστή μικροχρηματοδότησης. Η χρηματοδότηση γίνεται από κεντρικές τράπεζες, υπουργεία και τοπικές αρχές. Ασφαλιστικές εταιρείες Ασφαλίζουν τα μικροχρηματοδοτικά ιδρύματα και τα χαρτοφυλάκιά τους και διαθέτουν μικρά ασφαλιστικά προϊόντα μέσω των δικτύων των μικροχρηματοδοτικών ιδρυμάτων. 4. Η Μικροχρηματοδότηση στην Ευρώπη Η Μικροχρηματοδότηση έγινε γνωστή στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Είχε μια σημαντική εξέλιξη πράγμα που τονίζει το δυναμικό της χαρακτήρα. Η Μικροχρηματοδότηση φαίνεται ότι καλύπτει ένα κενό παροχής δανείων σε ανθρώπους που έχουν ανάγκη να βελτιώσουν την επιβίωσή τους. Εκτός από τη συμμετοχή των μικροχρηματοδοτικών ιδρυμάτων και των ΜΚΟ στην παροχή μικροχρηματοδότησης στην Ανατολική Ευρώπη, ενδιαφέρον αρχίζουν να δείχνουν και οι εμπορικές τράπεζες για παροχή μικροδανείων σε φτωχούς. Ο τομέας της μικροχρηματοδότησης συνεχίζει έτσι να διευρύνεται και να αποκτά πιο οργανωμένη μορφή. Στη Δυτική Ευρώπη, ωστόσο, η ανάπτυξη του κλάδου ήταν πιο περιορισμένη, παρά την αύξηση του ενδιαφέροντος για τις δυνατότητές της. Αν και η Μικροχρηματοδότηση έχει βαθιές ρίζες σε ιδρύματα όπως η Raiffeisen Bank στη Γερμανία, σε φιλανθρωπικά ιδρύματα δανεισμού στην Αγγλία, και στο συνεταιριστικό μοντέλο της "Casse ruralie" στην Ιταλία, παραμένει ένα αρκετά πρόσφατο φαινόμενο στην περιοχή αυτή. 5. Κύρια χαρακτηριστικά της μικροχρηματοδότησης στην Ευρώπη Το κύριο μέρος της παρακάτω παρουσίασης βασίζεται σε μια μελέτη που εκπονήθηκε σχετικά με τις μικροχρηματοδοτήσεις στην Ευρώπη τα έτη Πραγματοποιήθηκε από τη Nantik Lum (Ισπανία), συντονίστρια της ερευνητικής ομάδας EMN. Περιλαμβάνει 170 συντελεστές 6

7 μικροχρηματοδότησης σε 21 χώρες εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ + Κροατία + Νορβηγία + Ελβετία). Αριθμός δανείων Το 2009 χορηγήθηκαν μικροδάνεια, συνολικής αξίας Στην Ανατολική Ευρώπη αναλογεί το 26% του αριθμού των δανείων και το 40% της συνολικής αξίας, και στη Δυτική Ευρώπη, το 74% και 60% αντίστοιχα. Στο τέλος του 2009, ο αριθμός των ενεργών πελατών ολόκληρης της ομάδας των ευρωπαϊκών συντελεστών που απάντησε αυξήθηκε σε , σε σύγκριση με στο τέλος του Η εξέταση των δειγματοληπτικών ερευνών των οργανισμών που απάντησαν στις έρευνες του 2008 και του 2010, δείχνει μια μείωση στον αριθμό και την αξία των δανείων μεταξύ 2008 και 2009: -20% στον αριθμό των δανείων και -6% στην αξία. Η μείωση αυτή αποτελεί μία από τις επιπτώσεις της οικονομικής και χρηματοπιστωτικής κρίσης που έπληξε την Ευρώπη, και τα μικροχρηματοδοτικά ιδρύματα (ΜΧΙ) φαίνεται ότι δείχνουν μεγαλύτερη εύνοια απέναντι σε αιτήσεις που παρουσιάζουν κάποια ποιότητα. Συντελεστές Στην Ανατολική Ευρώπη, ο τομέας της μικροχρηματοδότησης είναι πιο ώριμος από ό, τι στη Δυτική Ευρώπη. Περισσότερο από το 73% των ΜΧΙ στην Ανατολική Ευρώπη δημιουργήθηκαν μεταξύ του 1980 και 1999, ενώ στη Δυτική Ευρώπη, μόνο το 25% δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου. Παρ 'όλα αυτά, ο αριθμός των ιδρυμάτων έχει αυξηθεί σημαντικά. Κατά την περίοδο , ιδρύθηκαν 18 νέα μικροχρηματοδοτικά ιδρύματα. Το είδος των συντελεστών μικροχρηματοδότησης ποικίλλει: στη Δυτική Ευρώπη είναι κυρίως μη κυβερνητικές οργανώσεις και ενώσεις. Στην Ανατολική Ευρώπη, όπου τα ΜΧΙ μπορούν να δεχθούν καταθέσεις, υπάρχουν κερδοσκοπικές οργανώσεις (κυρίως στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία), συνεταιρισμοί, και μη τραπεζικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Οι τράπεζες άρχισαν να εμπλέκονται όλο και περισσότερο σε δραστηριότητες μικροχρηματοδότησης. Μέχρι το τέλος του 2009, οι τράπεζες αντιπροσωπεύουν το 12% της δειγματοληπτικής έρευνας, το 40% της συνολικής αξίας των ευρωπαϊκών μικροπιστώσεων και το 7% των πελατών. Πολλοί οργανισμοί έχουν περιορισμένη τοπική δραστηριότητα και χορηγούν λιγότερο από 50 δάνεια ετησίως. Αντίθετα, 13% από αυτά παρείχαν περισσότερο από 400 μικροπιστώσεις το Αυτά βρίσκονται μάλλον στη Δυτική Ευρώπη, η οποία παρουσιάζει μια εντελώς διαφορετική κατάσταση απ αυτή που παρατηρήθηκε κατά τα προηγούμενα έτη. Σε πρόσφατη μελέτη του 2012, οι χρηματοδότες των μικροδανείων είναι ως εξής με το ποσοστό συμμετοχής στη χρηματοδότηση: Θρησκευτικά ιδρύματα 1% Κυβέρνηση 2% Ταμιευτήριο 3% 7

8 Τράπεζα 7% Πιστωτική Ενωση / Πιστωτικός Συνεταιρισμός 10% Άλλο ίδρυμα 10% Χρηματοδοτικά Ιδρύματα για την Ανάπτυξη Τοπικών Κοινοτήτων 12% Σύλλογοι Μικροχρηματοδοτήσεων 14% Μη-Τραπεζικά Χρηματοδοτικά Ιδρύματα 20% ΜΚΟ ή Οργανώσεις 25% Το ύψος των χορηγούμενων δανείων Το ποσό των μικροπιστώσεων που χορηγήθηκαν κυμαίνεται από 220 σε Το ποσό αυτό διαφέρει πολύ σημαντικά ανάλογα με τον αποδέκτη, δηλαδή εξαρτάται από το αν ο δικαιούχος είναι μια επιχείρηση ή ένα άτομο που έχει προσωπικά ζητήσει κάποια μικροπίστωση. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι τα ποσά παρουσιάζουν μια υψηλότερη τάση στην Ανατολική Ευρώπη, όπου τα ιδρύματα μικροχρηματοδότησης στοχεύουν πιο έντονα στις πολύ μικρές επιχειρήσεις από ό, τι στη Δυτική Ευρώπη. Το μέσο ποσό μικροπιστώσεων το 2009 ήταν , έναντι το Το 59% των χρηματοπιστωτικών οργανισμών δεν ζητούν εγγυήσεις, με βάση τις αρχές της μικροπίστωσης. Το μέσο ισχύον επιτόκιο είναι 9%. Οι δικαιούχοι Οι πελάτες που δε μπορούν να απευθυνθούν σε τράπεζες αποτελούν το 66% στην Ευρώπη, με το μεγαλύτερο αριθμό να είναι στο Βέλγιο και στην Ιταλία. Αναφορικά με τους στόχους, είναι μικρο δανειστές, (άνθρωποι που αποκλείονται από τις επικρατούσες χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες), γυναίκες, μετανάστες και εθνοτικές μειονότητες, ενώ το 32% είναι πελάτες σε αγροτικές περιοχές. Το 37% των μικροπιστώσεων χορηγήθηκαν σε γυναίκες (7% λιγότερο από ό,τι το 2007), αν και τα αποτελέσματα δεν αντικατοπτρίζουν το σύνολο της πιστωτικής δραστηριότητας, δεδομένου ότι μόνο 64% των ερωτηθέντων απάντησαν στο ερώτημα σχετικά με το πόσες πιστώσεις καταβάλλονται σε γυναίκες. Σε ορισμένες χώρες, παρατηρήθηκε μια σημαντική συμμετοχή μεταναστών ή νέων ανθρώπων. Για παράδειγμα, στη Νορβηγία και την Ισπανία, ο αριθμός των μεταναστών είναι κατά πολύ μεγαλύτερος σε σχέση με το συνολικό αριθμό δικαιούχων μικροπιστώσεων. Για το 70% των ΜΧΙ που απάντησαν στην έρευνα, οι κύριοι στόχοι ήταν η ανάπτυξη των πολύ μικρών επιχειρήσεων, και ακολουθεί η δημιουργία θέσεων εργασίας (63%), η κοινωνική ένταξη, καθώς και η μείωση της φτώχειας (62%) και η οικονομική ένταξη (53%). Ο αριθμός των δεικτών που ακολουθείται τακτικά από τα ΜΧΙ εξακολουθεί να είναι χαμηλός, αλλά σε άνοδο σε σχέση με την τελευταία δημοσκόπηση. Το 2009 ελήφθησαν οι ακόλουθοι μέσοι δείκτες: Μέσος όρος ποσοστού επιστροφής: 83% (6% μείωση σε σχέση με την προηγούμενη μελέτη) Επισφαλές χαρτοφυλάκιο (PAR> 30): 16% (+ 2%) 8

9 Αξία αποπληρωμών: 5,2% (παρόμοια με την προηγούμενη έρευνα) Τα στοιχεία αυτά δείχνουν με σαφήνεια τον αντίκτυπο της κρίσης στην Ευρώπη. Βασικές προκλήσεις Στη Δυτική Ευρώπη έχει πλέον αναγνωριστεί η ανάγκη να δοθεί η δυνατότητα σε μικροεπιχειρηματίες να αποκτήσουν πρόσβαση σε μικροδάνεια. Ωστόσο, προκειμένου να αναπτυχθούν και να ανταποκριθούν καλύτερα στις ανάγκες των δυνητικών πελατών, τα μικροχρηματοδοτικά ιδρύματα αντιμετωπίζουν μια σειρά από προκλήσεις: περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από έναν πολύ ανεπτυγμένο, ανταγωνιστικό κλάδο χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, με αυξανόμενο αριθμό των φορέων που προσφέρουν καταναλωτικά δάνεια με υψηλό επιτόκιο με αποτέλεσμα την υπερχρέωση των οικογενειών. έλλειψη επιχειρηματικής κουλτούρας, και, επιπλέον, έλλειψη κινήτρων για την ανάπτυξη κουλτούρας σε διάφορα επίπεδα της κοινωνίας. έλλειψη επαρκούς χρηματοδότησης για την κάλυψη των λειτουργικών δαπανών των μικροδανειστών, και βραχυπρόθεσμη βάση επί της οποίας προσφέρεται η χρηματοδότηση. Υψηλή εξάρτηση από τον δημόσιο τομέα για την λειτουργική και κεφαλαιακή χρηματοδότηση, με μικρά ανεξάρτητα έσοδα λόγω των χαμηλών επιτοκίων. δυσμενές νομικό πλαίσιο που προκύπτει από την εφαρμογή των νόμων της τοκογλυφίας που απαγορεύουν την ανάπτυξη της μικροχρηματοδότησης. ανάπτυξη βέλτιστων πρακτικών μεταξύ των μικρο-δανειστών, προκειμένου να ενισχυθεί η επιχειρησιακή ικανότητα και οι επιδόσεις τους. 6. Ένα παράδειγμα Το παράδειγμα αφορά στην περίπτωση του «Ταμείου για την προώθηση της επιχειρηματικότητας» με στόχο την χρηματοδοτική υποστήριξη των ΜΜΕ στην περίπτωση της Λιθουανίας. Σκοπός του Ταμείου Προώθησης Επιχειρηματικότητας είναι να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μικροεπιχειρήσεις και τις μικρές επιχειρήσεις, καθώς και σε φυσικά πρόσωπα να ξεκινήσουν τη δική τους επιχείρηση ή για τις κοινωνικές επιχειρήσεις να αναπτύξουν τις επιχειρήσεις τους, προωθώντας έτσι την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και της απασχόλησης, καθώς και τη δημιουργία των νέες θέσεις εργασίας. Για το σκοπό αυτό αναπτύχθηκε ένα χρηματοδοτικό εργαλείο στο πλαίσιο των μικροδανείων. Στόχοι του Ταμείου είναι να δοθούν δάνεια σε ΜΜΕ. Για το σκοπό αυτό υπάρχει συνεργασία με την Κεντρική Πιστωτική Ένωση, (είδος συνεταιριστικών πιστωτικών ιδρυμάτων) η οποία έχει 57 μέλη. Το Ταμείο για την προώθηση της επιχειρηματικότητας λειτουργεί υπό καθεστώς κρατικών ενισχύσεων. Δάνειο και όροι χορήγησης της ενίσχυσης: Οι πιστώσεις που δίνονται για την εκκίνηση των ΜΜΕ (νομικά πρόσωπα και ιδιώτες) κάτω του 1 έτους. Το μέγιστο ποσό της πίστωσης ανέρχεται σε 25 χιλιάδες ευρώ. Ένα δάνειο ανά ΜΜΕ. Το επιτόκιο είναι χαμηλότερο του 3,49%. Το δάνειο χρηματοδοτείται από το 9

10 Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Ταμείο κατά 90% και 10% από το πιστωτικό ίδρυμα. Τα φυσικά ή νομικά πρόσωπα, που έχουν πάρει πολύ μικρά δάνεια ύψους 25 χιλιάδων από το Ταμείο Προώθησης της Επιχειρηματικότητας έχουν δικαίωμα επιστροφής του 95% των καταβληθέντων τόκων. 10

11 Παράρτημα Σημείο αναφοράς Copyright ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, Συμεών Καραφόλας. «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΡΙΣΚΟΥ». Κοζάνη Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». Πηγή: y-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων Το Έργο αυτό κάνει χρήση των ακόλουθων έργων: Εικόνες/Σχήματα/Διαγράμματα/Φωτογραφίες: Σημειώσεις του συγγραφέα. 11