Πτυχιακή Εργασία. Ανδριάνας Πλιατσικούρας, του Κωνσταντίνου. Τίτλος. «Δημοκρατία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας- Η περίπτωση της Ελλάδας»

Transcript

1

2 ΤΕΙ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ -ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Πτυχιακή Εργασία Της φοιτήτριας Ανδριάνας Πλιατσικούρας, του Κωνσταντίνου ΑΜ:08/028 Τίτλος «Δημοκρατία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας- Η περίπτωση της Ελλάδας» Επιβλέπων: Ιωάννης Ραγιές Αίγιο, Φεβρουάριος

3 Στους γονείς μου Τη φράση αυτή, που θα πει «γερνώ μαθαίνοντας πάντα πολλά», την είπε ένας από τους εφτά σοφούς της αρχαιότητας, ο νομοθέτης Αθηναίος Σόλωνας. Δείχνει την δίψα και την ακούραστη αγάπη για μάθηση, ως μέσα στα γηρατειά του. 3

4 Ευχαριστίες Με την έκδοση αυτή ολοκληρώνεται η πτυχιακή μου εργασία, η οποία πραγματοποιήθηκε το φοιτητικό έτος στο ΤΕΙ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ -Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων και Επικοινωνίας. Ο τίτλος της, «Δημοκρατία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας- Η περίπτωση της Ελλάδας», είναι το αντικείμενο πάνω στο οποίο εργάστηκα. Η φετινή αυτή εργασία, είχε πολλές στάσεις. Αναζήτηση πληροφοριών, συνεντεύξεις με άτομα αρκετά πληροφορημένα για το θέμα, παρουσιάσεις, εισηγήσεις, θεωρητικά και πρακτικά πειράματα, λήψη φωτογραφικού υλικού, επίσκεψη και συνεργασία με άλλα πανεπιστήμια κ.τ.λ. Από την αρχή τέθηκαν υψηλοί στόχοι, οι οποίοι επιτεύχθηκαν όσο το δυνατόν καλύτερα. Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους με βοήθησαν και μου συμπαραστάθηκαν στην ολοκλήρωση της πτυχιακής μου εργασίας. Πρώτα από όλα θέλω να ευχαριστήσω τον υπεύθυνο καθηγητή μου, Ιωάννη Ραγιέ, του ΤΕΙ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ -Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων και Επικοινωνίας, για την καθοδήγησή και τις συμβουλές του καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας αυτής. Επίσης, θα ήταν παράλειψη να μην ευχαριστήσω τους υπεύθυνους της βιβλιοθήκης του Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου της Αθήνας για την αντιμετώπιση και την πολύτιμη βοήθεια που είχα από αυτούς όσον αφορά το κομμάτι των πληροφοριών. Τέλος, αλλά όχι τελευταίους, θέλω να ευχαριστήσω τους γονείς μου, για όσα μου έχουν προσφέρει. Ανδριάνα Πλιατσικούρα 4

5 Πρόλογος Για την δημοκρατία έχουν γίνει κινήματα, εξεγέρσεις, επαναστάσεις, εμφύλιοι πόλεμοι. Διώχτηκαν βασανίστηκαν άνθρωποι και τιμήθηκαν τυραννοκτόνοι. Αποτέλεσε όχι μόνο το σκοπό κοινωνικών και απελευθερωτικών αγώνων, αλλά και το περιεχόμενο θεωρητικών αναζητήσεων και ιδεολογιών. Η δημοκρατία (από το δήμος και κρατώ: εξουσία του δήμου, των πολλών) είναι η αρτιότερη μορφή πολιτειακής οργάνωσης και διακυβέρνησης μιας κοινωνίας, καθώς συνθέτει και πραγματώνει δύο κορυφαίες αξίες. Την ελευθερία και την δικαιοσύνη. Και δημιουργεί τις ευνοϊκότερες συνθήκες, για να προοδεύσουν και να ευτυχίσουν οι κοινωνίες. Η δημοκρατία θεμελιώνεται στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, σύμφωνα, με την οποία ανώτατο και κυρίαρχο όργανο του Κράτους είναι ο Λαός. Ο λαός είναι ο κύριος πολιτειακός παράγοντας και ο πιο σημαντικός φορέας της κρατικής εξουσίας. Βέβαια υπάρχουν κάποια τυπικά στοιχεία και ορισμένες βασικές προϋποθέσεις έτσι ώστε η δημοκρατία να υφίσταται σαν θεσμός, όπως την καθολική συμμετοχή των πολιτών στις πολιτικές διαδικασίες, την διάκριση εξουσιών, το Κράτος Δικαίου, το Κράτος πρόνοιας, ο Πολυκομματισμός και η αρχή της πλειοψηφίας. Υπάρχουν όμως και κάποιες πιο ουσιαστικές προϋποθέσεις, όπως η ελευθερία σκέψης αλλά και έκφρασης, η ανεκτικότητα, το ενάρετο ήθος των πολιτών, η Δημόσια Δωρεάν Παιδεία όλων των πολιτών, η αξιοκρατία αλλά και η διαφάνεια. Παρόλα αυτά, στις σύγχρονες μεγάλες και πολύπλοκες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, πολλοί είναι οι παράγοντες που οδηγούν στην κρίση του αντιπροσωπευτικού δημοκρατικού συστήματος διακυβέρνησης, με αποτέλεσμα να μην πραγματώνονται αυτές οι θεμελιώδεις αρχές και αξίες του δημοκρατικού πολιτεύματος. Από την άλλη η απαίτηση των πολιτών για καλύτερη διακυβέρνηση και η ταυτόχρονη μείωση της συμμετοχής τους στις πολιτικές διεργασίες- θέτουν το ζήτημα της αλλαγής του πολιτικού συστήματος με την εισαγωγή αμεσοδημοκρατικών θεσμών στην έμμεση δημοκρατία. Έτσι, τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας φαίνεται να μπορούν να δώσουν στις σύγχρονες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες την δυνατότητα πραγμάτωσης αρχών και αξιών που τα παραδοσιακά μέσα δεν μπορούν. Η κακή όμως λειτουργία τους οδηγούν σε φαινόμενα όπως η παραπληροφόρηση και η χειραγώγηση της κοινής γνώμης. 5

6 Περιεχόμενα Ευχαριστίες... 4 Πρόλογος... 5 Περιεχόμενα... 6 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α... 9 Η δημοκρατία από τα Αρχαία χρόνια... 9 Τι προσφέρει η Δημοκρατία Πρότυπα Δημοκρατίας Ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 Μ Μ Ε Ε Π Ι Π Τ Ω Σ Ε Ι Σ Πληροφόρηση- ενημέρωση Παραπληροφόρηση Τρόποι αντιμετώπισης Παραπληροφόρησης Προπαγάνδα Προσδιορισμός της έννοιας Οι μορφές- οι φορείς και οι μέθοδοι της προπαγάνδας Οι επιπτώσεις της προπαγάνδας Λαϊκισμός Οι συνέπειες του Λαϊκισμού Εθνικισμός και ρατσισμός Εθνικισμός Ρατσισμός Οι επιπτώσεις του Ρατσισμού Δημοσιογραφική δεοντολογία Οι αρχές του κώδικα της δημοσιογραφικής δεοντολογίας Άρθρο Άρθρο Άρθρο Άρθρο Άρθρο Άρθρο Άρθρο Ανθρωπισμός και ανθρώπινα δικαιώματα Τρόποι προστασίας ανθρωπίνων δικαιώματων Τα MME και τα δικαιώματα παιδιών Οι επαγγελματίες των ΜΜΕ και τα δικαιώματα των παιδιών Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού Τα παιδιά και τα ΜΜΕ Οδηγίες και Αρχές Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων για την Αναφορά Θεμάτων που Αφορούν Παιδιά Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3 e-democracy Ηλεκτρονική διακυβέρνηση Επίπεδα Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης Ηλεκτρονική Δημοκρατία

7 Πρότυπα Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης Σχέση Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης & Δημοκρατίας Ηλεκτρονική συμμετοχή Πληροφόρηση Δημόσια Διαβούλευση Ενεργός συμμετοχή Πρότυπα Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας Άμεση ηλεκτρονική Δημοκρατία Έμμεση ή αντιπροσωπευτική Δημοκρατία Συμμετοχική Ηλεκτρονική Δημοκρατία Εφαρμογές Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας Το επικοινωνιακό πρότυπο Θεσμικές και νομικές υποδομές Η συνεισφορά της Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 4 Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Α Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

8 8

9 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α Η δημοκρατία από τα Αρχαία χρόνια Ηδημοκρατία είναι μορφή του πολιτικού βίου στην οποία η διαμόρφωση της βούλησης της κοινότητας ή της πολιτείας συντελείτε από τη βούληση του συνόλου του λαού. Η δημοκρατία μπορεί να εκφράζεται με διάφορες μορφές. Σε γενικές γραμμές οι μορφές αυτές οφείλουν να επιτυγχάνονται μέσω των ψηφισμένων επιλογών της πλειοψηφίας, οι οποίες ισχύουν ως αποφάσεις της ολότητας. Στην νεότερη εποχή ο στοχασμός για την δημοκρατία συνδέθηκε ιδιαιτέρα με τις ιδέες του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 (ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη). Η ερμηνεία της έκανε, βέβαια, τη δημοκρατία την ίδια πιο ελαστική ή εκτατή και πολυσήμαντη έννοια, η οποία διεκδικείται από αντιτιθέμενες ιδεολογίες. Η αντίληψή μας για τη δημοκρατία δεν παύει και σήμερα να επηρεάζεται από την αριστοτελική διάκριση των πολιτευμάτων. Κατά τον Αριστοτέλη, η δημοκρατία είναι 9

10 μια από της τρεις γνήσιες και ορθές μορφές πολιτεύματος. Οι άλλες δύο είναι η βασιλεία και η αριστοκρατία. Ως «παρέκβασης», δηλαδή εκτροπή της δημοκρατίας, θεωρείται η οχλοκρατία. Από τις άλλες δύο γνήσιες μορφές πολιτεύματος η δημοκρατία διακρίνεται, ως η εξουσία του ενός καθώς και από την εξουσία των ολίγων. Αν και στην πράξη η δημοκρατία στην Αρχαία Ελλάδα ποτέ δεν πραγματώθηκε με την διαύγεια της θεώρησης του Σταγιρίτη, ωστόσο δεν μπορούσαμε να υιοθετήσουμε την αριστοτελική διάκριση ως κριτήριο της προσέγγισης ή απόκλισης της από το σταθερό υπόβαθρο, που τη θέλει κυρίαρχη όλων. Ιστορικά η λέξη δημοκρατία εμφανίζεται στην Αρχαία Ελλάδα, αρχικά για να δηλώσει μια πολιτική αντίληψη, που εκφράζεται από κάποιο συγκεκριμένο κόμμα, το δημοκρατικό, και όχι έναν ορισμένο τύπο κρατικής οργάνωσης. Το δημοκρατικό κόμμα αντιτίθεται στην ουσία του προς το ολιγαρχικό, αριστοκρατικό κόμμα, το οποίο επιδίωκε στην συγκέντρωση εξουσίας στα χέρια των λίγων οικονομικά ισχυρών οικογενειών. Στο δημοκρατικό πολίτευμα, ο πολίτης μετέχει στα κοινά και αποφασίζει ο ίδιος για την τύχη τη δική του και της πατρίδας του. Το σύνολο των πολιτικών είναι η βάση και η ουσία της δημοκρατίας. Η δομή των ελληνικών πόλεων- κρατών και το ολιγάριθμο του πληθυσμού εξηγούν το γιατί είχε καταστεί δυνατή η άμεση δημοκρατία, έκφραση της οποίας ήταν η εκκλησία του δήμου, η οποία αποτελούσε και το κύριο όργανο της λαϊκής διακυβέρνησης, ήταν η επίσημη συνάθροιση των πολιτών κάθε πόλης σε συγκεκριμένο τόπο και ορισμένο χρόνο για την λήψη οριστικών για την πόλη αποφάσεων. Στην εκκλησία του δήμου, ωστόσο, δεν μετείχε όλος ο λαός, το σύνολο του πληθυσμού της πόλης, ούτε καν το σύνολο των ενηλίκων. Τον δήμο, με την έννοια που απέδιδαν οι Έλληνες, τον αποτελούσαν οι ελεύθεροι πολίτες και μόνον. Έτσι αποκλείονταν οι δούλοι και οι μέτοικοι (=οι ξένοι που ήταν εγκατεστημένοι στην πόλη), καθώς και οι κάτοικοι που είχαν το έναν μόνο από τους δύο γονείς ελεύθερο πολίτη. 10

11 Την εκκλησία του δήμου στο έργο της διακυβέρνησης υποβοηθούσαν και άλλοι θεσμοί: οι συνελεύσεις ή οι άρχοντας που εκλέγονταν ή κληρώνονταν από τον λαό. Το δικαίωμα όμως να εκλέγεται κανείς στα ανώτατα αξιώματα ήταν περιορισμένο σε μια μικρή μερίδα πολιτών. Έτσι και αυτή η ίδια η Αθηναϊκή δημοκρατία διατήρησε της κάποια στοιχεία της ολιγαρχικά. Οι Αθηναίοι, όπως γενικά οι αρχαίοι, είχαν την τάση να ανάγουν σημαντικά βήματα του πολιτισμού τους στις μυθικές αρχές τις ιστορίας τους. Πίστευαν ότι ο ίδιος ο Θησέας εγκατέστησε στη χώρα το δημοκρατικό πολίτευμα. Στην Αθήνα η πολιτική ισότητα θεσπίστηκε κυρίως με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, όταν έγινε τύραννος το 508 π.χ. Ήδη πριν το Κλεισθένη η νομοθεσία του Δράκοντος και του Σόλωνος, καθώς και τα μέτρα του Πεισίστρατου, απέβλεπαν σε κοινωνικοπολιτικές μεταρρυθμίσεις και στράφηκαν εναντίον τις παντοδυναμίας των ευγενών και των πλουσίων. Όταν ο Κλεισθένης ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Αθηναϊκής Πολιτείας, η νομοθεσία του Σόλωνος βρισκόταν σε παρακμή. Μετά τη δολοφονία του Ίππαρχου, γιου του τυράννου Πεισιστράτου, ο αδερφός του Ιππίας έγινε τόσο σκληρός και αντιδημοκρατικός, ώστε προκάλεσε κατά κάποιο τρόπο την πτώση της τυραννίδας. Ο Κλεισθένης όχι απλώς επανάφερε σε ισχύ τη Σολώνεια νομοθεσία, αλλά, παρά τις αντιδράσεις των αριστοκρατών, τη μεταρρύθμισε σε δημοκρατικότερες διατάξεις. Τους κατοίκους των Αθηνών, τους οποίους ο Σόλων είχε διαιρέσει σε τέσσερις φυλές- η τελευταία απλώς συμμετείχε στην εκκλησία του δήμου και στα δικαστήριαδιαίρεσε σε δέκα φυλές, επεκτείνοντας έτσι τα πολιτικά δικαιώματα σε όλους τους πολίτες. Στην Βουλή των Τετρακοσίων, η οποία ανέκαθεν είχε προ-βουλευτική εξουσία, ο Κλεισθένης προσέθεσε άλλα εκατό μέλη και όρισε κάθε φυλή να αντιπροσωπεύεται από πενήντα βουλευτές. Η εκκλησία του δήμου έγινε το κύριο 11

12 όργανο της πολιτείας. Όλοι οι πολίτες μετείχαν σε αυτήν και είχε νομοθετικό, διοικητικό και δικαστικό έργο. Το 5 ο π.χ. αιώνα, με τη διδασκαλία των Σοφιστών γύρω από τα πολιτικά θέματα, η λέξη δημοκρατία απέκτησε ουσιαστικό νόημα, για να ενισχυθεί στην εποχή του Περικλή με την κατάργηση των προνομίων του Αρείου Πάγου (462 π.χ.), την κλήρωση των εννέα αρχόντων και από την κατώτερη τάξη για πρώτη φορά το 457 π.χ. και τη μισθοδοσία των πολιτών για τη συμμετοχή τους στο δικαστήριο της Ηλιαίας. Ο Ευριπίδης στις Ικέτιδες διατυπώνει ρητά το ιδεώδες των ίσων δικαιωμάτων για όλους τους πολίτες. Πρόκειται, ως προς την κλασική τουλάχιστον περίοδο, για ένα καθεστώς «ισόνομης δημοκρατίας» με άμεσο χαρακτήρα, αν λησμονηθεί βέβαια το φαινόμενο της δουλείας. Οπωσδήποτε, χαρακτηριστικό παράδειγμα δημοκρατούμενης πολιτείας ήταν η Αθήνα. Όμως και σε πολλές άλλες πόλεις της κυρίως Ελλάδας υπήρξε πραγματική δημοκρατία και μάλιστα σε αρκετά πρώιμους χρόνους, όπως στη Νάξο, στο Άργος κ.α. Αργότερα, όταν η δημοκρατία άρχιζε να παρακμάζει, η εκκλησία του δήμου έγινε χώρος εκμετάλλευσης της κοινής γνώμης από εκπροσώπους διαφόρων συμφερόντων σε περιόδους κοινωνικών αντιθέσεων ή οικονομικών και άλλων δυσχερειών. Τότε, οι ολιγαρχικές ιδέες έβρισκαν πρόσφορο έδαφος και οι οπαδοί τους συχνά αυξάνονταν. Η εξωτερική πολιτική της Σπάρτης αντλούσε διάφορα οφέλη, ενώ η ιδεολογική της τοποθέτηση προσεταιριζόταν όλο και περισσότερους Έλληνες. Με το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου και την ήττα της Αθήνας (404 π.χ.), η Σπάρτη επέβαλε και στην κατεξοχήν δημοκρατούμενη πόλη το ολιγαρχικό της καθεστώς με την παρουσία των Τριάκοντα Τυράννων, τον Σπαρτιάτη αρμοστή και τη στρατιωτική φρουρά. Οι δύο μεγάλοι φιλόσοφοι της αρχαιότητας, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, φαίνεται να ασκούν αρνητική κριτική στα δημοκρατικά πολιτεύματα και να τοποθετούνται υπέρ των «ολιγαρχικών». Στους Νόμους του Πλάτωνος 12

13 εμφανίζεται κάποιος Αθηναίος, που θαυμάζει την ισορροπία του πολιτεύματος της Σπάρτης, το οποίο συνδυάζει τόσο αρμονικά τη βασιλεία με τη γερουσία, τους Εφόρους και την Απέλλα. Όπως μέσα στα δημοκρατικά πολιτεύματα επέζησαν ορισμένες αριστοκρατικές δομές, έτσι και μέσα στο ολιγαρχικό καθεστώς της Σπάρτης υπήρξαν δημοκρατικά στοιχεία. Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι μέσα σε ένα αριστοκρατικό πλαίσιο και δίπλα στο θεσμό του βασιλέα λειτουργούσαν στη Σπάρτη δημοκρατικοί θεσμοί. Στην Απέλλα, τη λαϊκή συνέλευση της Σπάρτης μετείχαν μόνο αυτοί που ασχολούνταν με τα στρατιωτικά και όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να προσφέρουν στα συσσίτια. Η Απέλλα εξέλεγε κάθε χρόνο τους πέντε εφόρους, στους οποίους έδινε απεριόριστη δύναμη, ώστε να είναι σε θέση να ελέγχουν και τους βασιλείς και την γερουσία. Παρά την κάποια αντιστοιχία στην τάση που ωθούσε τους μεν Σπαρτιάτες να στερήσουν τους είλωτες και τους περιοίκους από τα πολιτικά τους δικαιώματα, τους δε Αθηναίους να αποκλείσουν τους δούλους και τους μέτοικους από το σώμα του δήμου, υπάρχει ωστόσο ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στις δύο πολιτείες. Η διαφορά αυτή συνίσταται κυρίως στο μέγεθος του σώματος των βουλευόμενων πολιτών. Υπήρχαν περίπου άτομα με πολιτικά δικαιώματα στην Αθήνα, ενώ στην Σπάρτη το σώμα αυτό περιορίστηκε προοδευτικά σε μερικές μόνο εκατοντάδες. Τι προσφέρει η Δημοκρατία Για την επίτευξη υψηλού βιοτικού επιπέδου απαιτείται η ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα αλλά και η προστασία της ιδιοκτησίας, όπως και πρόνοια για τους οικονομικά ασθενείς πολίτες, ασφάλιση και νομική προστασία των δικαιωμάτων που έχει ο εργαζόμενος πολίτης. Για να συμβεί αυτό όμως πρέπει οι 13

14 δημοκρατικοί θεσμοί να εξασφαλίζουν την κοινωνική γαλήνη και ασφάλεια καθώς και να απαλλάσσουν τους πολίτες από κάθε μορφή καχυποψίας αλλά να διαμορφώνουν τους όρους για ανεκτικότητα, συνεργασία, αλληλοσεβασμό και αλληλεγγύη. Επίσης, η δημοκρατία θα πρέπει να προσφέρει ίσες ευκαιρίες μόρφωσης και πνευματικής ανάπτυξης αλλά και δωρεάν Παιδεία, ευνοώντας και ενθαρρύνοντας έτσι την ελεύθερη έρευνα, τον διάλογο, την διακίνηση ιδεών, την ανάπτυξη της επιστήμης και την καλλιτεχνική δημιουργία. Από την άλλη το δημοκρατικό πολίτευμα δίνει σε όλους την δυνατότητα να συμμετάσχουν στην διακυβέρνηση και να προσφέρουν στην κοινωνία τους εξασφαλίζοντας την αξιοκρατία και την ανάδειξη των πιο ικανών με την καθιέρωση κριτηρίων και με διαφανείς διαδικασίες. Η Δημοκρατία πρέπει να κατοχυρώνει όλες τις ελευθερίες και τα δικαιώματα του πολίτη γιατί από την φύση της είναι προστάτης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αφού σαν κέντρο της έχει τον άνθρωπο. Κατά συνέπεια θα πρέπει να έχει εγγενώς φιλειρηνικά χαρακτηριστικά και θα πρέπει να στηρίζεται στη νηφάλια κρίση, στην αρμονική συνύρπαξη των ανθρώπων και στην υπεύθυνη αντιμετώπιση των προβλημάτων και στην ευημερία των πολιτών. Υπάρχουν όμως φαινόμενα τα οποία υπονομεύουν τον θεσμό της Δημοκρατίας. Τα πιο συχνά είναι η ιδιοτέλεια πολιτών, πολιτικών και οικονομικών θεσμών που περιφρονούν τις αξίες και τους θεσμούς με αποχή των πολιτών από τα κοινά και η ιδιώτευση τους, τα «απολίτικα» πρότυπα που προβάλλονται και στρέφουν πολλούς ανθρώπους στη χιμαιρική αναζήτηση της προσωπικής ευτυχίας χώρια από τους συνανθρώπους τους, χώρια από τους κοινούς αγώνες και μερικές φορές ενάντια σε αυτούς. Επίσης η ανικανότητα πολιτικών και η αναξιοπιστία των κομμάτων αλλά και η δημαγωγία και ο λαϊκισμός προκαλούν αναξιοκρατία, πελατειακές σχέσεις των κομμάτων με τους ψηφοφόρους τους- οικογενειοκρατία και φανατική προσήλωση σε ιδεολογικές και κομματικές θέσεις. Τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και ενημέρωσης φαίνεται να αποτελούν καθοριστικό παράγοντα σε όλα αυτά. Η σωστή και 14

15 ορθολογική χρήση τους μπορεί να εξυψώσει τον θεσμό της δημοκρατίας αλλά η κακή και λάθος χρήση τους οδηγεί σε παραπληροφόρηση, χειραγώγηση της κοινής γνώμης και πολλές φορές προπαγάνδα οδηγώντας έτσι σε αποχή των πνευματικών ανθρώπων από τον δημόσιο βίο. Η καθολική συμμετοχή των πολιτών, όχι μόνο στις εκλογικές διαδικασίες, αλλά και στις αποφάσεις και τα γεγονότα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής χρίζει σημασίας. Για να γίνει όμως αυτό πρέπει να δοθεί μια λύση. Μια συνολική λύση που θα εξασφαλίζει την διοικητική αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση, ώστε να μπορεί ο πολίτης με την συμμετοχή του να διαμορφώνει τους όρους της ζωής του αλλά να εξασφαλίζει την σωστή παιδεία των πολιτών παρέχοντας έγκυρη ενημέρωση και κριτική- έλεγχο της εξουσίας. Οι λόγοι που πρέπει να συμμετέχει ενεργά στις κοινές γνώμες ο πολίτης είναι πολλές. Κύριος λόγος είναι το πρωταρχικό δημοκρατικό αίτημα, αφού είναι αδύνατο να υπάρξει δημοκρατία, χωρίς την «έργω και λόγω» συμμετοχή του πολίτη. Μέσω της Δημοκρατίας προστατεύουμε τα δικαιώματά μας από αυθαιρεσίες της εξουσίας συμμετέχοντας στις κοινές υποθέσεις και υποδεικνύοντας ωριμότητα και υπευθυνότητα αλλά και εγγύηση για την ασφαλή εξέλιξη της κοινωνίας και του έθνους γενικότερα. Επίσης μη την συμμετοχή αυτή ολοκληρωνόμαστε ως πολίτες και ως άνθρωποι, επειδή συνειδητοποιούμε την ανάγκη για συνεργασία και αλληλεγγύη. Αντιθέτως η μη εκπλήρωση του καθήκοντος αυτού σημαίνει, αναπόφευκτα, εκχώρηση σε άλλους του δικαιώματος που έχει κάθε πολίτης να αποφασίζει για την ζωή του ελευθέρα, σύμφωνα με τη δική του βούληση και κρίση οδηγώντας σε αποχή, απάθεια και ιδιώτευση. Στοιχεία που δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για υπονόμευση της δημοκρατίας από αυθαιρεσίες, λαϊκισμό κ.α. Έτσι, η συμμετοχή του πολίτη «λόγω και έργω» είναι σημαντική, συζητώντας τα κοινά θέματα, κρίνοντας τις αποφάσεις, επιδοκιμάζοντας ή αποδοκιμάζοντας τις επιλογές και τις ενέργειες της πολιτικής ηγεσίας, διαμορφώνοντας προτάσεις, ώστε να παίρνονται οι σωστές αποφάνσεις για θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Τέλος συμμετέχοντας στις εκλογικές διαδικασίες ως ενεργό μέλος πολιτικών, επαγγελματικών και πολιτιστικών συλλόγων διεκδικώντας λύσεις για τα κοινά προβλήματα. 15

16 Μολονότι το δημοκρατικό μας πολίτευμα εξασφαλίζει πολλές από τις αναγκαίες προϋποθέσεις για ισότιμη συμμετοχή όλων των πολιτών στην πολιτική, εντούτοις η πλειονότητα των σημερινών νέων θεωρεί την πολιτική ως κάτι ξένο και το ενδιαφέρον γι αυτή περιττό και ανώφελο. Αυτό μάλιστα επιβεβαιώνεται από την περιφρόνηση και την αποχή τους από συλλογικές διαδικασίες, η στροφή σε αναζήτηση ατομικών λύσεων, η κακή γνώμη που έχουν για τους πολιτικούς και την πολιτική, η διάκριση του ατομικού τους από το κοινό συμφέρον και η αδιαφορία τους γι αυτό. Αυτό δεν είναι τυχαίο καθώς ζούμε σε μια εποχή που ευνοεί τον ατομικισμό και την ιδιοτέλεια καθώς η αναξιοπιστία των πολιτικών και η ανικανότητα τους να δώσουν λύση σε σοβαρά προβλήματα που απασχολούν τους νέους, όπως η ανεργία, είναι πιο εμφανή από ποτέ. Έτσι, η κρίση αξιών και θεσμών και η αδυναμία της κοινωνίας να προβάλλει κοινωνικά οράματα που θα συνεγείρουν τους νέους οδηγεί σε χρεοκοπία ιδεολογιών και «αποϊδεολογικοποίηση» της σύγχρονης ζωής καθώς η συμμετοχή απαιτεί χρόνο, κόπο και αγώνα που δεν είναι διατεθειμένοι να αναλάβουν πολλοί νέοι. Πρότυπα Δημοκρατίας ΗΔημοκρατία δεν είναι ένα ενιαίο και μονοσήμαντο φαινόμενο γιατί στην πραγματικότητα υπάρχουν πλήθος από αντίπαλες θεωρίες και πρότυπα δημοκρατίας. Κάθε τέτοιο πρότυπο έχει την δική του εκδοχή σχετικά με την λαϊκή κυριαρχία. Έτσι, αντιλαμβανόμαστε την ποικιλία των δημοκρατικών μορφών και μηχανισμών αλλά και την διαφορετικότητα των βάσεων πάνω στις οποίες μπορεί να εδραιωθεί το δημοκρατικό καθεστώς. Δύο είναι τα βασικά αντιτιθέμενα πρότυπα δημοκρατίας. Η άμεση ή κλασική δημοκρατία και η έμμεση ή φιλελεύθερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία 16

17 Η άμεση ή κλασική δημοκρατία λειτουργεί με την λήψη αποφάσεων για τα δημόσια ζητήματα. Σε αυτές τις αποφάσεις οι πολίτες λειτουργούν και συμμετέχουν άμεσα και έτσι η νομοθετική εξουσία ασκείται από τον ίδιο τον Λαό μέσω των Συνελεύσεων. Ο όρος δημοκρατία εικάζεται ότι υιοθετήθηκε κατά τον 5 ο π.χ. αιώνα, αν και δεν είναι σίγουρο ότι χρησιμοποιήθηκε αμέσως με την γέννηση της Δημοκρατίας, στην κλασική Ελλάδα. Ο όρος αυτός υποδηλώνει το πολίτευμα εκείνο στο οποίο την εξουσία την έχουν τα άτομα τα οποία έχουν πολιτικά δικαιώματα. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι παρά το γεγονός ότι για την λήψη των αποφάσεων ίσχυε ο κανόνας της πλειοψηφίας, η αρχαία δημοκρατία ήταν κατά κανόνα μειοψηφική γιατί, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, δεν συμμετείχαν οι μέτοικοι και οι δούλοι που αποτελούσαν και την πλειοψηφία του πληθυσμού. Από την άλλη η θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή ήταν τόσο υποβαθμισμένη που δεν συμμετείχε σε κανέναν θεσμό αφού δεν είχε το δικαίωμα να ψηφίζει. Την δημοκρατία την έκανε τόσο ξεχωριστή ο βαθμός πολιτικής δραστηριοποίησης των πολιτών και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι το ένα τρίτο των πολιτών, με ηλικία πάνω από σαράντα χρόνων, υπηρετούσε επί διετία σε κάποια στιγμή της ζωής του, στη Βουλή Των Πεντακοσίων. Η βουλή των Πεντακοσίων είχε διαχειριστικά καθήκοντα για την εύρυθμη λειτουργία της Πόλης και περνούσε ψηφίσματα για ιδιαίτερα ζητήματα. Οι νομοί πάλι διαμορφώνονταν από τους νομοθέτες. Η έμμεση ή φιλελεύθερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία αποτελεί ένα σύστημα διακυβέρνησης, στο οποίο πηγή εξουσίας είναι ο Λαός. Ο Λαός είναι αυτός που ασκεί την εξουσία μέσω των αντιπροσώπων που εκλέγει ο Λαός, δηλαδή το εκλογικό σώμα. Η νομοθετική λειτουργία ασκείται μέσω αντιπροσωπευτικών σωμάτων. Για την ανάδειξη αντιπροσώπων γίνονται οι εκλογές, οι οποίες στην ουσία είναι και η κύρια μορφή συμμετοχής των πολιτών στην λήψη αποφάσεων, σε αντίθεση με την άμεση Δημοκρατία. 17

18 Η άμεση Δημοκρατία έκανε πρώτη ιστορικά την εμφάνισή της στην Αρχαία Αθήνα και ακολούθησε μετά από πολλά εκατοντάδες χρόνια η έμμεση Δημοκρατία, η οποία και επικράτησε στον δυτικό κόσμο τον 20 ο αιώνα. Η σπουδαιότητα που έχουν κάποιες βασικές φιλελεύθερες αρχές όπως είναι η ύπαρξη του συντάγματος αλλά και ο διαχωρισμός του κράτους από την Κοινωνία των Πολιτών. Παρόλα αυτά οι παραδοσιακές φιλελεύθερες δημοκρατίες παρουσιάζουν κάποια ελαττωματικά σημεία ως προς την πράξη. Έτσι οι φιλελεύθερες αρχές περιορίζουν ως ένα μεγάλο βαθμό την πολιτική συμμετοχή για την ανάδειξη εκπροσώπων μέσω της διαδικασίας των εκλογών και παρόλο που είναι ίσως η μοναδική ευκαιρία του Λαού για συμμετοχή στην πολιτική ζωή αφού μέσω αυτών γίνεται η ανάδειξη των εκπροσώπων, φαίνεται να χάνει το νόημα της. Η συμμετοχή και η ιδιότητα του πολίτη τείνει να γίνει μια διαδικαστική εκπλήρωση υποχρεώσεων ενώ από τις σύγχρονες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες αποκλείονται από την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος ηλικιωμένοι και άτομα με ειδικές αναπηρίες, αφού η συμμετοχή τους απαιτεί και την παρουσία τους. Το πρότυπο της φιλελεύθερης δημοκρατίας έχει κατά καιρούς λογοκριθεί από υποστηρικτές της συμμετοχικής δημοκρατίας με τον τρόπο τον οποίο λειτουργεί και έχει υπογραμμιστεί ότι υπάρχουν θεσμοί άμεσης δημοκρατίας όπως το δημοψήφισμα, η νομοθετική πρωτοβουλία αλλά και η διαβούλευση στον τρόπου που διαμορφώνεται και λαμβάνεται η πολιτική απόφαση και έτσι ο πολίτης μπορεί να έχει πιο ώριμη πολιτικοποίηση αλλά και καλύτερες μορφές διακυβέρνησης. Έτσι μέσω της συμμετοχικής δημοκρατίας γίνεται πιο κατανοητό το πλήθος που έχει πρόσβαση στις πολιτικές διεργασίες λήψης αποφάσεων με αποτέλεσμα τα δύο πιο σημαντικά κριτήρια να είναι η αμεσότητα της συμμετοχής και η διαβούλευση στη διαμόρφωση της πολιτικής απόφασης. 18

19 Ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας Με τον όρο μέσα μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ) εννοούμε το σύνολο όλων αυτών των τεχνολογικών μέσων που χρησιμοποιούνται για τη μετάδοση πληροφοριών, ειδήσεων, γνώσεων, ιδεών, σε απεριόριστο αριθμό ανθρώπων όπου αποτελούν και τους δέκτες αυτών. Τα ΜΜΕ διακρίνονται σε δύο είδη. Στα έντυπα μέσα, που περιλαμβάνουν τον περιοδικό και τον ημερήσιο τύπο όπως περιοδικά και εφημερίδες και τα ηλεκτρονικά μέσα, που περιλαμβάνουν το ραδιόφωνο, την τηλεόραση και το διαδίκτυο. Με την ίδια σημασία χρησιμοποιούμε εναλλακτικά και τον όρο μαζικά μέσα επικοινωνίας, καθώς, εκτός από την ενημέρωση και την πληροφόρηση του κοινού, τα μέσα αυτά μας παρέχουν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουμε τόσο με το ίδιο το μέσο, δηλαδή τον πομπό, όσο και με άλλους δέκτες όπως είναι οι αναγνώστες, οι ακροατές ακόμα και οι θεατές, με διάφορους τρόπους όπως με την αποστολή μιας επιστολής σε κάποιο έντυπο μέσο, με μια τηλεφωνική παρέμβαση σε κάποια ραδιοφωνική ή τηλεοπτική εκπομπή με στόχο την ανταλλαγή μηνυμάτων, ειδήσεων, γνώσεων, απόψεων κ.τ.λ. Τα έντυπα ΜΜΕ (τύπος) διαθέτουν ποικιλία τόσο θετικών όσο και αρνητικών χαρακτηριστικών. Στα θετικά τους χαρακτηριστικά αναφέρεται η ευρύτητα της ανάπτυξης και του σχολιασμού κάθε είδησης αφού το γραπτό κείμενο είναι πάντα πολύ πιο πυκνό και μεστό σε νοήματα από τον προφορικό λόγο και έτσι δημιουργεί ευκαιρίες για πνευματική αφύπνιση ενεργοποιώντας μέσω της ανάγνωσης την σκέψη, την μνήμη και την φαντασία του δέκτη. Επίσης παρέχει στον αναγνώστη την δυνατότητα να κατανοεί πλήρως το κείμενο και να εμβαθύνει στα μηνύματα και στις πληροφορίες τις οποίες δέχεται συμβάλλοντας στη γλωσσική του καλλιέργεια χάρη στον επεξεργασμένο λόγο. 19

20 Ο Τύπος ήταν το 18 ο αιώνα η τέταρτη κρατική εξουσία: του απέδιδαν τον έλεγχο των τριών άλλων. Εξακολουθεί να είναι άγρυπνος φρουρός για τις ενέργειες των αρχών, ο διεκδικητής για τα διάφορα κοινωνικά στρώματα, η έκφραση για τα προγράμματα που έχουν τα πολιτικά κόμματα και οι διάφορες ιδεολογίες και, σε τελική ανάλυση, η πολιτική αγωγή των πολιτών. Όργανο διαφώτισης και μέσω καταπίεσης, οι εφημερίδες ήταν για πολύ καιρό στα ελεύθερα πολιτεύματα δυνάμεις που η επίδραση τους στη λειτουργία των θεσμών και στη δράση των κυβερνήσεων δεν μπορούσε να παραγνωριστεί. Είναι βέβαιο πως σήμερα η πολιτική δράση του Τύπου μειώθηκε κατά πολύ με την εξασθένηση των κοινοβουλευτικών θεσμών. Οι εφημερίδες είναι, φυσικά «απολιτικές»: πρώτα στο περιεχόμενό τους, με τον πολλαπλασιασμό των απολιτικών τίτλων. Έπειτα, επειδή διαπίστωσαν πως οι αναγνώστες τους ήταν πιο αδιάφοροι στις κομματικές διενέξεις. Ακόμα, συνειδητοποιούσαν πως τα πιο δραστικά πολιτικά μηνύματα τα χρησιμοποιούσε από δω και πέρα το ραδιόφωνο και η τηλεόραση. Ωστόσο μένει, από εδώ και πέρα, πιο διάχυτη η επίδραση των εφημερίδων στην πολιτική συνείδηση των αναγνωστών τους, που δεν είναι λιγότερο υπολογίσιμη. Με το να τους βοηθάει να ξεκαθαρίσουν τις προτιμήσεις τους και να επηρεάζει έμμεσα τον τρόπο ζωής τους, με το να τους παρουσιάζει κάποια όψη του κόσμου, ο Τύπος ενισχύει ή αδυνατίζει τις προκαταλήψεις και τις συμπάθειές τους, προσανατολίζει τις απαιτήσεις τους, συντηρεί την φιλοπατρία τους και, συνολικά, εξακολουθεί να διαμορφώνει τις γνώμες τους. Η ανάγνωση του Τύπου στην ουσία είναι διάλογος με τον κόσμο. Τα νέα που προσφέρει, οι ιδέες που υπαγορεύει, τα αισθήματα που αγγίζει, συντρίβουν την ερημιά των ατόμων. Με αυτό οι εφημερίδες συντελούν στην καλύτερη ολοκλήρωση του πολιτικού τους υπόβαθρου μέσα στην κοινωνία και εννοούν τη συμμετοχή τους στη συλλογική ζωή. Όταν, μάλιστα, όπως σήμερα οι εφημερίδες δεν είναι πια άμεσα ιδεολογικά όργανα, βοηθούν να διαδίδονται πολιτικές και ηθικές αξίες, και έτσι συμμετέχουν στην λειτουργία της κοινωνικής ζωής. Με το να επιβάλλουν συλλογικά στους αναγνώστες τους τα ίδια σκεπτικά θέματα, που τα γεγονότα της μεγάλης ή της μικρής επικαιρότητας προσφέρουν από μέρα σε μέρα, εναρμονίζουν τις αντιδράσεις τους και ισοσταθμίζουν, με κάποιο τρόπο, τη συλλογική συνείδηση. Άλλωστε δεν είναι αμελητέο φαινόμενο πως ο Τύπος παρέχει υλικό για πολλές συζητήσεις. Οι ψυχαγωγικές και μορφωτικές λειτουργίες του Τύπου είναι επίσης σημαντικό γεγονός στα πλαίσια του θεσμού της Δημοκρατίας καθώς χωρίς να προσπαθεί να περάσει την αντίληψη ότι αποτελεί όργανο μόνιμης αγωγής, είναι φανερό ότι οι εφημερίδες και τα περιοδικά, μεταδίδουν ακόμα γνώσεις και κυρίως διατηρούν εκείνες που η Εκπαίδευση μετέδωσε στα άτομα, ειδικά στους χώρους, όπου ο αναγνώστης διατήρησε, από επαγγελματικό ή άλλο ενδιαφέρον, φανερή περιέργεια. Από την άλλη η αυξανόμενη Πολυπλοκότητα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής κάνει όλο και πιο αναγκαία την καθημερινή αναζήτηση για πρακτικές πληροφορίες. Τέλος, ο εξειδικευμένος Τύπος παίζει, σε έναν κόσμο όπου η ταχύτητα της προόδου αμφισβητεί αδιάκοπα τις γνώσεις που αποκτήσαμε, ουσιαστικό ρόλο τεκμηρίωσης και δημοσίευσης. 20

21 Για πολλά χρόνια η λειτουργία του Τύπου ήταν η αγγελία των νέων: αν, σήμερα, συχνότερα το ραδιόφωνο και η τηλεόραση πληροφορούν πρώτα το κοινό, ο Τύπος μονάχα μπορεί να αναπτύξει και να σχολιάσει με αρκετή ευρύτητα τη μεγάλη και τη μικρή πληροφόρηση. Το γραπτό κείμενο είναι πάντα πιο πυκνό από τον προφορικό λόγο, η προσοχή που απαιτείται για την ανάγνωση είναι πιο ισχυρή από εκείνη που χρειάζεται για την ακρόαση στο ραδιόφωνο ή για την τηλεθεαματική πρόσληψη. Όσον αφορά τα αρνητικά χαρακτηριστικά που υπάρχουν σίγουρα τα καθιστούν επιφυλακτικά μερικές φορές καθώς η αδυναμία της άμεσης και έγκαιρης ενημέρωσης στα έντυπα ΜΜΕ έχει σαν αποτέλεσμα ένα γεγονός να μην ανακοινώνεται ποτέ άμεσα, τη στιγμή που συμβαίνει ή εξελίσσεται, αλλά μετά από ένα, μικρό ή μεγάλο, χρονικό διάστημα. Από την άλλη η σκανδαλοθηρική πρακτική που ασκούν και η παραπληροφόρηση και ο αποπροσανατολισμός του κοινού, όταν υπηρετούν ιδιοτελείς σκοπούς και δεν τηρούν τη δημοσιογραφική δεοντολογία. Άλλωστε δεν είναι τυχαία ότι κατά καιρούς και κατά χώρες κυκλοφορούν διάφορα έντυπα (ημερήσια, εβδομαδιαία ή σε ακανόνιστα χρονικά διαστήματα) που χαρακτηρίζονται ως «κίτρινος τύπος». Ο όρος αυτός δηλώνει τις εφημερίδες εκείνες που δεν επιδιώκουν την ορθή πληροφόρηση της κοινής γνώμης, αλλά ζητούν να εκμεταλλευτούν πολιτικές, προσωπικές, οικονομικές, κοινωνικές καταστάσεις και άλλοτε να προκαλέσουν φανατισμούς και έξαψη των πολιτικών παθών, άλλοτε πάλι να σπιλώσουν εξέχουσες προσωπικότητες. Ο όρος «κίτρινος τύπος» οφείλεται στο γεγονός ότι κάτω από την έξαλλη αυτή πολιτική κρύβεται η αφειδώλευτη παροχή στην εφημερίδα ανταλλαγμάτων, βασικά χρήματος, που στην πιο εντυπωσιακή του μορφή είναι το χρυσάφι. Έτσι το κίτρινο χρώμα του χρυσού έδωσε την ονομασία «κίτρινος τύπος». Παρόμοια με τα έντυπα, και τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ έχουν και θετικά και αρνητικά χαρακτηριστικά. Στα θετικά τους χαρακτηριστικά είναι η δυνατότητα της άμεσης και ταχύτατης πληροφόρησης όπως επίσης το γεγονός ότι παρέχουν παραστατικότητα και ζωντάνια στον τρόπο που μεταδίδουν τις ειδήσεις. Τα ηλεκτρονικά μέσα συνδυάζουν τον λόγο με τον ήχο, τη μουσική, την κινούμενη εικόνα και έτσι έχουν το χάρισμα να γοητεύουν το δέκτη και να του καλλιεργούν την ψευδαίσθηση ότι συμμετέχει στα γεγονότα. Με τον τρόπο αυτό παρουσιάζουν μια αληθοφάνεια των γεγονότων καθώς η εικόνα και ο ήχος συμβάλλουν στη μεγιστοποίηση της αμεσότητας. Έτσι ο 21

22 επιλεγμένος ήχος, τα εύστοχα συνθήματα, οι εντυπωσιακές εικόνες απευθύνονται στο υποσυνείδητο του ανθρώπου και γι αυτό τον πείθουν αβίαστα. Παρόλα αυτά, ελλοχεύει ο κίνδυνος της παθητικοποίησης του δέκτη αφού τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ οδηγούν σε αρκετές περιπτώσεις σε σωματική και πνευματική αδράνεια. Η ζωντανή εικόνα μεταδίδει άμεσα την πραγματικότητα, άρα δίνει έτοιμη την αλήθεια. Έτσι ο δέκτης βγαίνει από την ανάγκη να σκεφτεί, ενώ μαγεμένος από το θέαμα δεν χρειάζεται τη συνδρομή της φαντασίας του κατά την πρόσληψη του μηνύματος. Αυτό βέβαια έχει σαν αποτέλεσμα ένα μεγαλύτερο κίνδυνο. Αυτό της μαζικοποίησης και τυποποίησης της σκέψης με την υποβολή, την «πλύση εγκεφάλου» που ασκούν στο δέκτη απευθυνόμενα στα αισθήματα και στις αισθήσεις του. Έτσι συμβάλουν στην αποξένωση των ανθρώπων από τα πολιτικά δρώμενα λόγω της υπερβολικής παρακολούθησης τους με αυτά. Συνολικά να αναφέρουμε ότι τα ΜΜΕ, λόγω των δυνατοτήτων που προσφέρουν, επιδρούν καταλυτικά σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητας. Συγκεκριμένα μάλιστα επιδρούν αφενός θετικά, όταν λειτουργούν σύμφωνα με τη δεοντολογία, και αφετέρου αρνητικά, όταν λειτουργούν αντιδεολογικά. 22

23 Αναμφισβήτητα όμως συμβάλλουν στην πολιτικοποίηση του ατόμου, καλλιεργώντας το ενδιαφέρον για τα κοινά και δημιουργώντας ενεργούς πολίτες. Επίσης ασκούν έλεγχο και κριτική στην εξουσία, αποκαλύπτοντας τυχόν ατασθαλίες, καταχρήσεις, παραλείψεις και καταδικάζοντας την αδικία, τη διαφθορά και την καταπάτηση των δικαιωμάτων των πολιτών. Επιπλέον, μεταδίδουν πολιτικές ιδέες, ενημερώνουν τους πολίτες για τις ενέργειες της πολιτικής εξουσίας και διαμορφώνουν το πλαίσιο λειτουργίας των πολιτικών θεσμών και προασπίζουν την δημοκρατία στηλιτεύοντας κάθε προσπάθεια υπονόμευσης της. Τέλος, προωθούν το δημοκρατικό και εποικοδομητικό διάλογο και παρέχουν σε όλους ανεξαιρέτως φύλου, φυλής, ηλικίας, εθνικότητας, κοινωνικής ή οικονομικής κατάστασης, τη δυνατότητα της ελεύθερης έκφρασης των ιδεών και των απόψεων. Σημαντική επίδραση που έχουν τα μέσα είναι και στον κοινωνικό τομέα αφού αυτός έχει συνδεθεί άρρηκτα με τον θεσμό της δημοκρατίας. Έτσι, αυτά συμβάλλουν στην κοινωνικοποίηση του ατόμου με την προβολή των διάφορων κοινωνικών προβλημάτων και την καλλιέργεια σε αυτό πνεύματος συνεργασίας για την αντιμετώπιση τους ενώ παράλληλα ευαισθητοποιούν και κινητοποιούν την κοινή γνώμη για την αντιμετώπιση σοβαρών κοινωνικών προβλημάτων. Τέλος προβάλουν κοινωνικές αξίες και υγιή πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς. Η σωστή χρήση τους μπορεί να προσφέρει πολύπλευρη μόρφωση, και μάλιστα πληροφορίες και εκλαϊκευμένες γνώσεις πάνω σε ποικίλα θέματα άμεσα προσιτές στο ευρύ κοινό, συμβάλλοντας έτσι στην άνοδο του πνευματικού επιπέδου των ανθρώπων. Επίσης καλλιεργούν την κριτική ικανότητα, διευρύνουν το πνεύμα και αναπτύσσουν τη δημιουργική φαντασία ενώ καταπολεμούν την αμάθεια, τις προλήψεις, τις 23

24 προκαταλήψεις κάθε είδους, δημιουργώντας έτσι ολοκληρωμένες πνευματικές προσωπικότητες. Ένα ακόμα θετικό που προάγουν τα ΜΜΕ είναι οι παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα ενός δημοκρατικού κράτους και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία κάθε λαού, προωθώντας τα γράμματα και τις τέχνες και καλλιεργώντας το αισθητικό κριτήριο του κοινού και προάγουν το αθλητικό ιδεώδες. Επίσης προσφέρουν γνήσια ψυχαγωγία και συμβάλλουν στη διαμόρφωση ηθικών προσωπικοτήτων με την προβολή ηθικών προτύπων, ιδανικών και αξιών όπως η δικαιοσύνη, η ανιδιοτέλεια, η εντιμότητα, η ειλικρίνεια κ.α. και την παράλληλη στηλίτευση αρνητικών φαινόμενων όπως η βία, η αδικία, η παραβατικότητα. Τέλος, συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη μιας κοινωνίας με την προσφορά εργασίας, την ενημέρωση των καταναλωτών μέσω των διαφημιστικών μηνυμάτων, την παρέμβαση τους σε οικονομικές δραστηριότητες. Αλλά και στον εθνικό και διεθνικό τομέα μπορούν να βοηθήσουν διαμορφώνοντας υγιή εθνική συνείδηση και διατήρηση της ταυτότητας με την προβολή της παράδοσης δημιουργώντας οικουμενική συνείδηση με τον τρόπο που προβάλλουν το δημοκρατικό πολίτευμα, τις αξίες του και την καλλιέργεια του πνεύματος του κοσμοπολιτισμού. Επίσης, επιτρέπουν την επικοινωνία των λαών συμβάλλοντας στην γνωριμία, την συναδέλφωση και την ενίσχυση της δημοκρατίας. Τέλος προβάλλουν παγκόσμια προβλήματα, όπως οι πόλεμοι, και κινητοποιούν τους ανθρώπους για την από κοινού αντιμετώπισή τους. 24

25 Από την άλλη τα ΜΜΕ πολλές φορές βρίσκονται από τον έλεγχο της εκάστοτε εξουσίας ή εξυπηρετούν συγκεκριμένες ιδεολογίες και σκοπιμότητες, οπότε χρησιμοποιούνται ως μέσω επηρεασμού της κοινής γνώμης ασκώντας προπαγάνδα υπέρ της εξουσίας ή ιδεολογίας που υπηρετούν. Στην περίπτωση αυτή τα ΜΜΕ παραπληροφορούν το κοινό παραποιώντας ή και αποσιωπώντας γεγονότα, με συνέπεια τη συσκότιση της αλήθειας και της χειραγώγησης της κοινής γνώμης σύμφωνα με τα συμφέροντα των ισχυρών ιδιοκτητών/φορέων τους. Επίσης επιβουλεύονται τη δημοκρατία και καταστρατηγούν τους πολιτικούς θεσμούς αφού καταργούν την πολυφωνία, αποτρέπουν τον διάλογο και έτσι δεν παρέχουν τη δυνατότητα στον πολίτη να διαμορφώσει ανεπηρέαστα τη δική του άποψη ούτε βέβαια να εκφράσει ο ίδιος ελεύθερα την άποψή του. Από την άλλη αποτρέπουν την κοινωνικοποίηση του ατόμου υπονομεύοντας τις διαπροσωπικές σχέσεις και αποξενώνοντας τους ανθρώπους μεταξύ τους και υποβαθμίζοντας τη σημασία διάφορων κοινωνικών προβλημάτων και αδρανοποιούν την κοινή γνώμη. Πολλές φορές προβάλλουν και λανθασμένα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς προάγοντας την βία, την επιθετικότητα, την απαξία αφού κατασκευάζουν και επιβάλλουν είδωλα. Πολύ σημαντική επίπτωση είναι και η μονόπλευρη ενημέρωση του κοινού κάνοντας «πλύση εγκεφάλου» και έτσι περιχαρακώνουν τη σκέψη του, αμβλύνουν την κριτική του ικανότητα και εντέλει τον οδηγούν σε πνευματική νωθρότητα. Επίσης προβάλλουν με υπερβολικό τρόπο για λόγους εντυπωσιασμού του κοινού εκμεταλλευόμενα τη φυσική περιέργεια των ανθρώπων, τις φοβίες τους, τις ιδιαίτερες κάθε φορά κοινωνικές συνθήκες- ασήμαντα θέματα, προσκαλώντας έτσι σύγχυση στο κοινό, που αδυνατεί να αξιολογήσει σωστά τα γεγονότα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να ενισχυθεί η αμάθεια των ανθρώπων, οι προκαταλήψεις και οι δεισιδαιμονίες με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να φανατίζονται οι πολίτες και να οδηγούμαστε στην ανάπτυξη ρατσιστικών αντιλήψεων που δημιουργούν κλίμα έχθρας, εγκληματικότητας και αντιπαλότητας. Οι επιπτώσεις και στον πολιτιστικό τομέα είναι σημαντικές καθώς τα ΜΜΕ προσφέρουν στο κοινό προϊόντα χαμηλής ποιότητα όπως είναι τα ριάλιτι σόου και ο κίτρινος τύπος, με τα οποία αμβλύνεται το αισθητικό του κριτήριο και τον απομακρύνουν από τα γράμματα και τις τέχνες παρέχοντάς του νόθη ψυχαγωγία. Επίσης υποβαθμίζουν τη σημασία της παράδοσης και της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας ενός λαού και προωθούν μια μαζική εμπορική κουλτούρα που απευθύνεται στο μέσο αναγνώστη/θεατή/ακροατή οδηγώντας τον έτσι στην πολιτιστική ισοπέδωση. Καθιερωμένες ηθικές αξίες όπως η δικαιοσύνη και η ειλικρίνεια χάνονται σιγά-σιγά και την θέση τους παίρνουν διάφορα ιδεολογήματα που διαβρώνουν τα ήθη, ειδικά των νέων ανθρώπων. Προς χάρη της «δημοσιογραφικής» επιτυχία εμπορευματοποιούν τον ανθρώπινο πόνο προβάλλοντας συνεχώς θέματα και εικόνες φρίκης, βίας, εξαθλίωσης, καταστροφής και οδηγούν έτσι στη διάβρωση της ηθικής συνείδησης τόσο του κοινού, που αναισθητοποιείται στον πόνο και στη δυστυχία των άλλων, όσο και των δημοσιογράφων, που ρίχνονται ανενδοίαστα στο κυνήγι της αποκλειστικότητας. Επιπτώσεις όμως φαίνεται να προκαλεί και σε εθνικά ζητήματα τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας, η επίδραση των ΜΜΕ, αφού συντηρούν τον άκρατο εθνικισμό, δημιουργώντας ενίοτε σοβαρούς κινδύνους τόσο για την εσωτερική ενότητα όσο και για την ασφάλεια του κράτους ενώ παράλληλα αμβλύνουν την εθνική συνείδηση με την υποβάθμιση της παράδοσης, την προβολή ξένων προτύπων και την καλλιέργεια της ξενομανίας. 25

26 26

27 27

28 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 Μ Μ Ε Ε Π Ι Π Τ Ω Σ Ε Ι Σ Πληροφόρηση- ενημέρωση Με τον όρο πληροφόρηση εννοούμε τη μετάδοση από έναν πομπό μηνυμάτων (ειδήσεων, γνώσεων, ιδεών, απόψεων, κ.λ.π) και την παράλληλη πρόσληψή του από κάποιο δέκτη. Στο πλακίδιο της επικοινωνίας, εκτός από τον πομπό, το δέκτη και το μήνυμα, η διαδικασία της πληροφόρησης προϋποθέτει απαραιτήτως και την ύπαρξη ενός μέσου/ διαύλου που στο σύγχρονο κόσμο και σε δημόσιο επίπεδο ταυτίζεται με κάποιο από τα μέσα μαζικής Ενημέρωσης όπως είναι ο τύπος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και το διαδίκτυο. Έτσι, μέσω των ΜΜΕ το ευρύ κοινό (δέκτης) διαφωτίζεται για θέματα, καταστάσεις και γεγονότα κοινού ενδιαφέροντος που επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα τον τρόπο ζωής και την ιδεολογία του και κατά συνέπεια τον θεσμό της δημοκρατίας. Συχνά ο όρος πληροφόρηση αντικαθίσταται από τον όρο ενημέρωση. Οι δύο αυτοί όροι είναι συνώνυμοι, όχι όμως και ταυτόσημοι. Η πληροφόρηση δηλώνει κατά βάση την καταγραφή και συσσώρευση πληροφοριών οποιουδήποτε περιεχομένου και στηρίζεται κυρίως στην άκριτη αποδοχή των μηνυμάτων εκ μέρους του δέκτη. Αντίθετα η ενημέρωση δηλώνει την παροχή πληροφοριών για τρέχοντα ζητήματα και στηρίζεται στο ότι ο δέκτης βρίσκεται ουσιαστικά μέσα στα γεγονότα και τις καθημερινές εξελίξεις, αξιοποιεί και αφομοιώνει γόνιμα το πληροφοριακό υλικό και δέχεται, εκβαθύνοντας σε αυτό και κατανοώντας το. 28

29 Το να μαθαίνουμε τι γίνεται στον κόσμο δεν είναι απλά θέμα περιέργειας, αλλά σημαίνει ενδιαφέρον για ότι γίνεται στον πλανήτη πόσο μάλλον στην χώρα στην οποία είμαστε ενεργοί πολίτες. Πολλές από τις πληροφορίες αυτές είναι χρήσιμες, μπορούν να αξιοποιήσουν ή να έχουν τον χαρακτήρα και το κύρος της γνώσης. Χάρη στα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας μπορεί ο πολίτης να μαθαίνει οτιδήποτε τον ενδιαφέρει, τι προβλήματα μπορεί να αντιμετωπίζει η χώρα του, ποια είναι τα πολιτικά προβλήματα, τα πολιτικά ρεύματα και προγράμματα και ποιες οι δυνατότητες για την επίλυση των προβλημάτων αυτών. Άλλωστε ο ενημερωμένος πολίτης είναι πάντα ένας συνειδητός και υπεύθυνος πολίτης στηρίζοντας την έννοια της δημοκρατίας με σωστό τρόπο. Αν λοιπόν συγκρίνουμε τις γνώσεις, τις πληροφορίες, αλλά και την ευχέρεια που έχει ο σύγχρονος άνθρωπος να τις συμπληρώσει και να τις επεκτείνει, με τις γνώσεις, αλλά και τη δυσχέρεια με την οποία τις αποκτούσε ο άνθρωπος σε παλιότερες εποχές, εύκολα θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε την υπεροχή, και σ αυτόν τον τομέα, του σύγχρονου ανθρώπου. Αυτή η αυτονόητη, όμως, υπεροχή δε δηλώνει καθόλου πως είναι το ίδιο αυτονόητη και η πλήρως ή, έστω, η επαρκής ενημέρωση για κάθε θέμα, για κάθε γεγονός που άμεσα ή έμμεσα επηρεάζει τη ζωή του. Οι λόγοι λοιπόν είναι πολλοί Πρώτος απ όλους είναι η συνεχής πρόοδος της επιστήμης μέσω της οποίας η σχεδόν απόλυτη επιστημονική ειδίκευση, οι νέες μέθοδοι επιστημονικής έρευνας, η αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προφέρουν τα σύγχρονα τεχνικά μέσα στη μελέτη των εμπειρικών φαινόμενων οδηγούν συχνά στην αναθεώρηση γνώσεων που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν αναμφισβήτητες. Ένας άλλος λόγος είναι η αλληλοδιαδοχή των γεγονότων στην εποχή μας και ειδικά στην χώρα μας, γίνεται με αστραπιαία ταχύτητα. Κραταιές δυνάμεις καταρρέουν, κοινωνικά και πολιτικά συστήματα χρεοκοπούν, ομοσπονδίες και συμμαχίες διαλύονται, τα σύνορα αλλάζουν, νέα υπερεθνικά σύνολα συγκροτούνται, εμφύλιοι οικονομικοί πόλεμοι και σπαραγμοί, νομισματικές κρίσεις, νέες φορολογικές μεταρρυθμίσεις, κυβερνητικές κρίσεις, επανιεράρχηση αξιών και νόμων συντελούνται μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα και προκαλούν αναστατώσεις και τριγμούς στα θεμέλια όχι μόνο της κρατικής αλλά και της παγκόσμιας σταθερότητας. 29

30 Παραπληροφόρηση Οι συνθήκες και οι απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής συμπλέκονται με τέτοιον τρόπο, που δημιουργούν ένα πλέγμα σχέσεων τις οποίες από τη μία είναι δύσκολο να ξεδιαλύνει ο σύγχρονος άνθρωπος και από την άλλη οι σχέσεις αυτές επηρεάζουν καθοριστικά την επαγγελματική, κοινωνική και κυρίως πολιτική δραστηριότητα του. Τα προβλήματα έγιναν σύνθετα και η αντιμετώπισή τους επιβάλλει τη συνεκτίμηση όλων των παραγόντων που τα προκαλούν. Οι σχέσεις κράτους- πολίτη σε αρκετές περιπτώσεις επανακαθορίζονται με νέους νόμους και οι ανθρώπινες σχέσεις, γενικότερα, χάνουν την παραδοσιακή τους απλότητα. Σ αυτό συντέλεσε η σημερινή τεχνολογία με τις δυνατότητες που προσφέρει για την ανάπτυξη ενός πλανητικού συστήματος πληροφόρησης, καθώς και η αλληλεξάρτηση των σύγχρονων κρατών. Αν δούμε την θέση της χώρα μας, στην ήπειρό μας, στον πλανήτη μας, όχι με τα συμβατικά μέτρα της απόστασης και του χρόνου, αλλά με κριτήριο τη σχέση μας και τις επιδράσεις που δέχεται η ζωή μας από όσα συμβαίνουν σε άλλες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες ή στην Γερμανία, λόγου χάρη, τότε θα διαπιστώσουμε πως εξαρτιόμαστε και, επομένως, μας ενδιαφέρει, σε πολλές περιπτώσεις, περισσότερα γεγονότα που συμβαίνουν εκεί από τα γεγονότα που συχνά συμβαίνουν στην ίδια μας την χώρα υπό την σκιά της οικονομικής κρίσης. Έτσι συχνά, για να εξυπηρετηθούν διάφορες σκοπιμότητες, προβάλλονται επιλεκτικά ορισμένες πτυχές ενός γεγονότος, παραποιείται η αλήθεια, κατασκευάζονται και διασπείρονται ψευδείς ειδήσεις, διαβάλλονται πρόσωπα και γενικά οι πληροφορίες που διοχετεύονται από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και ενημέρωσης είναι υποβολιμαίες και αναξιόπιστες. Έτσι, προκαλείται σύγχυση, αποπροσανατολισμός και η δημοκρατία χάνει το νόημά της. 30

31 Ο όρος παραπληροφόρηση αναφέρεται συχνά σε σχέση με τον τρόπο λειτουργίας των ΜΜΕ δηλώνοντας την κακή πληροφόρηση, που χαρακτηρίζεται από μετάδοση ανακριβών, μονόπλευρα διογκωμένων ή ψευδών-επινοημένων πληροφοριών ή/ και την απόκρυψη άλλων, με στόχο ή αποτέλεσμα την παραπλάνηση και τη σύγχυση του αποδέκτη. Βέβαια, εκτός από την παραπληροφόρηση που γίνεται με στόχο τη σκόπιμη παραπλάνηση ή τη σύγχυση του αποδέκτη, υπάρχει και αυτή που πραγματοποιείται κατά λάθος ή από άγνοια ή για την προστασία προσωπικών δεδομένων ή για λόγους εθνικού- δημοσίου συμφέροντος, όπου η μετάδοση ορισμένων πληροφοριών μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα (π.χ πρόκληση πανικού, επιπτώσεις σε θέματα εθνικής ασφάλειας). Ωστόσο, ο όρος παραπληροφόρηση δε χρησιμοποιείται συνήθως με αυτή την έννοια, αλλά υποδηλώνει υστεροβουλία, αποδίδει ταπεινά ή ύποπτα κίνητρα στον πομπό. Σήμερα, παρά τη γενικότερη άνοδο του πνευματικού επιπέδου και τον πλουραλισμό στα ΜΜΕ, η παραπληροφόρηση εξακολουθεί να προωθεί και μάλιστα με πολύ πιο δυσδιάκριτους μηχανισμούς κι αδιαφανείς μεθόδους σε σχέση με το παρελθόν. Έτσι, η παραπληροφόρηση πραγματοποιείται με την «έντεχνη» απόκρυψη ή/και παραποίηση ολόκληρου του περιεχομένου ή μέρους μιας είδησης αλλά και με την μονόπλευρη πολλές φορές παρουσίαση αυτής. Επίσης με τον σκόπιμο τονισμό ή αντίθετα, τη σκόπιμη υποβάθμιση μιας είδησης ή ορισμένων σημείων αυτής. Αυτά επιτυγχάνονται τόσο με λεκτικούς τρόπους (πομπώδεις τίτλους, ιδιαίτερες εκφράσεις φορτισμένες συναισθηματικά, κινδυνολογία κ.λ.π) όσο και με λεκτικούς, «οπτικούς» τρόπους, όπως με το μέγεθος των τίτλων και του κειμένου της είδησης, τη θέση της στη σελιδοποίηση της εφημερίδας, με την εικόνα και τον ήχο στην τηλεόραση. Τέλος η παραπληροφόρηση πραγματοποιείται με τη διαπλοκή του γεγονότος με το σχόλιο στην είδηση. Όταν αναφερόμαστε στα αίτια της παραπληροφόρησης, εξετάζουμε τους λόγους για τους οποίους αφενός οι διάφοροι πομποί (φορείς των ΜΜΕ, κέντρα εξουσίας, πολιτικά κόμματα κ.λ.π) παραπληροφορούν το κοινό και αφετέρου γιατί το κοινό δηλαδή οι πολίτες ενός κράτους παρασύρονται από την παραπληροφόρηση των ΜΜΕ. Έτσι από την πλευρά των πομπών, η παραπληροφόρηση γίνεται με την εξυπηρέτηση πολιτικών και κομματικών σκοπιμοτήτων, οικονομικών συμφερόντων και ιδιοτελών σκοπών. Συγκεκριμένα, τα σύγχρονα ΜΜΕ είναι κατά κανόνα εμπορευματοποιημένα και αποτελούν κερδοσκοπικές επιχειρήσεις. Αυτό, λοιπόν, που τα ενδιαφέρει κυρίως δεν είναι η ποιότητα της πληροφόρησης του κοινού, ώστε, στο πλαίσιο του μεταξύ τους σκληρού ανταγωνισμού, να έχουν υψηλή θεαματικότητα ή ακροαματικότητα ή και μεγάλη κυκλοφορία αν πρόκειται για εφημερίδες ή περιοδικά και κατ επέκταση μεγάλα κέρδη. Έτσι τα ΜΜΕ συχνά παραπληροφορούν το κοινό επιλέγοντας ειδήσεις και παρουσιάζοντας τες σύμφωνα με τον τρόπο που κρίνουν καταλληλότερο κάθε φορά για τα συμφέροντά τους. Οι κυβερνήσεις και τα πολιτικά κόμματα επιδιώκουν πάντοτε να επηρεάζουν και να κατευθύνουν την κοινή γνώμη προς όφελός τους. Έτσι, πολλοί εκπρόσωποι τους, εξαιτίας προσωπικών φιλοδοξιών και της έλλειψης ήθους και συναίσθησης του λειτουργήματος που επιτελούν, εκμεταλλεύονται την δύναμη των ΜΜΕ για να προβληθούν και να διαστρεβλώσουν γεγονότα, ψευδολογούν, δυσφημούν τους πολιτικούς αντιπάλους τους. Δεν είναι μάλιστα λίγες οι περιπτώσεις που για την επίτευξη των κοπών τους ασκούν ακόμη και λογοκρισία. Άλλοτε, πάλι, η ίδια η εξουσία επιδιώκει να αποπροσανατολίσει την κοινή γνώμη απομακρύνοντας το ενδιαφέρον της από σημαντικά πολιτικά και κοινωνικά θέματα και στρέφοντάς το σε άλλες κατευθύνσεις ώστε να μην αφυπνίζεται ο λαός και να χειραγωγείται εύκολα. Γι αυτούς, λοιπόν τους λόγους υποκρύπτονται ή παραποιούνται ειδήσεις, τονίζονται 31

32 ή υποβαθμίζονται στοιχεία και τα ΜΜΕ μετατρέπονται σε κυβερνητικά και κομματικά όργανα. Από την άλλη διάφορες οργανωμένες ομάδες όπως είναι οι εταιρείες, οι χρηματιστηριακοί κύκλοι, οι πολιτιστικού σύλλογοι, οι συνδικαλιστικοί φορείς αλλά και οι συντεχνίες, εκμεταλλευόμενες τη γενικότερη έλλειψη παιδείας του κοινού και την άγνοιά του πάνω σε θέματα που σχετίζονται με τις δραστηριότητές τους, διοχετεύουν ψευδείς ειδήσεις ή παραποιούν στοιχεία τους, αναδεικνύουν ή υποβαθμίζουν πτυχές τους, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τους ιδιοτελείς σκοπούς τους. Επίσης μια σύγχρονη μορφή παραπληροφόρησης, ειδικά στην Ελλάδα, είναι ορισμένοι δημοσιογράφοι, οι οποίοι κινούμενοι από οικονομικά, επαγγελματικά, πολιτικά συμφέροντα ή τυγχάνουν εργαζόμενοι σε τηλεοπτικούς- ραδιοφωνικούς σταθμούς ή εφημερίδες ακολουθούν την ιδεολογική, πολιτική/ κομματική «γραμμή» που τα μέσα αυτά εκφράζουν- ή επηρεασμένοι από προσωπικές προκαταλήψεις και προλήψεις, ρατσιστικές αντιλήψεις και δογματισμούς, κάθε είδους, σκόπιμα παραβιάζουν τον κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας, γίνονται φερέφωνα κάθε είδους εξουσίας ή ιδεολογίας και, διαπλέκοντας συνήθως το γεγονός με τα προσωπικά τους σχόλια στην είδηση, θυσιάζουν την αντικειμενικότητα της πληροφόρησης στο βωμό των προσωπικών τους επιδιώξεων. Από την πλευρά των δεκτών, του κοινού- αποδέκτη των ειδήσεων, η παραπληροφόρηση οφείλεται στην έλλειψη ευρύτερης παιδείας και πνευματικής καλλιέργειας, που οδηγεί στην έλλειψη σωστής κρίσης και στην αδυναμία του κοινού 32

33 να αντιληφθεί και να διαχωρίσει την αλήθεια από το ψέμα. Ένας άλλος λόγος οφείλεται στην ηθικοκοπνευματική κρίση και ιδεολογική σύγχυση της εποχής μας, που οδηγούν στην έλλειψη ενδιαφέροντος για πολύπλευρη ενημέρωση και στην προτίμηση του κοινού για θέματα «εύπεπτα» και «ανάλαφρα», τα οποία δεν απαιτούν πνευματική κόπωση, βαθύ προβληματισμό και αναζήτηση της αλήθειας. Επίσης η στροφή του ανθρώπου στο χρήμα και στον υπερκαταναλωτισμό εδώ και χρόνια είχε σαν συνέπεια την αδιαφορία του για της κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις της χώρας του και την παθητικοποίησή του, έτσι στην θεοποίηση της τεχνολογίας και στο σύγχρονο βιομηχανοποιημένο τρόπο ζωής και τους γρήγορους ρυθμούς του, που μετατρέπουν τον άνθρωπο σε γρανάζι μιας μηχανής, τον εγκλωβίζουν στην ειδίκευση, συρρικνώνουν τα ενδιαφέροντα του και έτσι εύκολα τον καθιστούν θύμα παραπληροφόρησης. Οι συνέπειες της παραπληροφόρησης, όπως εύκολα συμπεραίνει κανείς, είναι τόσο αρνητικές για το κοινωνικό σύνολο όσο και για τον κάθε πολίτη ξεχωριστά. Ο πιο σοβαρός και σημαντικός λόγος που καθιστούν την παραπληροφόρηση επικίνδυνη είναι η υπονόμευση της δημοκρατίας, καθώς επικρατούν δημαγωγοί και λαϊκιστές πολιτικοί, που στερούνται ήθους και ενδιαφέροντος για την χώρα τους αφού το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι η εξυπηρέτηση των μικροπολιτικών τους συμφερόντων. Αυτό συμβαίνει, γιατί οι παραπληροφορούμενοι πολίτες, δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν το έργο τους ή να συνειδητοποιήσουν τις τυχόν ατασθαλίες τους και πέφτουν εύκολα θύματα επιτήδειων που προωθούν τον τυφλό κομματισμό εις βάρος τους. Έτσι υπάρχει αποπροσανατολισμός και χειραγώγηση του κοινωνικού συνόλου, αλλά και κάθε ατόμου ξεχωριστά, με την μονοδιάστατη προβολή των γεγονότων, την αποσιώπηση ή διαστρέβλωση της αλήθειας, τη σκανδαλοθηρία, τη διαπλοκή του γεγονότος με το σχόλιο από τα ΜΜΕ που έχουν μετατραπεί σε όργανα προπαγάνδας. Η παθητικοποίηση, η αδράνεια και η αδιαφορία του κοινού και των ατόμων είναι συχνό φαινόμενο και αποτέλεσμα παραπληροφόρησης, με συνέπεια την αδυναμία τους να διεκδικήσουν αποτελεσματικά τα δικαιώματά τους, και στη μαζοποίησή τους, που όχι μόνο τους κάνει παθητικούς δέκτες ιδεολογιών και εντολών αλλά και αυτουργούς της υπονόμευσης της δημοκρατίας. 33

34 Η δημιουργία, η διαιώνιση και η όξυνση σοβαρών προβλημάτων είναι πιο επίκαιρη από ποτέ. Παντού σήμερα βλέπουμε, αδικίες, ανισότητες, ρατσισμό, εθνικισμό, δολοφονίες, συγκρούσεις, οικονομική κρίση, κρίση αξιών και ραγδαία αύξηση της εγκληματικότητας. Καθώς ο πολίτης δεν είναι πλέον σε θέση να αντιληφθεί τα πράγματα τη στιγμή που γίνονται, πέφτει θύμα προπαγάνδας, αγνοεί καταστάσεις και παρασύρεται σε ακρότητες με αποτέλεσμα τον κλονισμό διακρατικών και διαπροσωπικών σχέσεων με τη διασπορά ψευδών ειδήσεων. Τρόποι αντιμετώπισης Παραπληροφόρησης Για τη σωστή αντιμετώπιση του φαινόμενου της παραπληροφόρησης, είναι απαραίτητο όλοι οι κοινωνικοί φορείς και τα ίδια τα άτομα να λειτουργούν με τρόπο που να αποτρέπει την ύπαρξη κατάλληλων για την ευδοκίμησή της συνθηκών. Έτσι αρχικά τα ΜΜΕ οφείλουν να στοχεύουν στην παροχή σφαιρικής, ολόπλευρης και αντικειμενικής πληροφόρησης με σεβασμό στον πολίτη και με συναίσθηση του έργου τους. Όσο για τους λειτουργούς τους, δηλαδή τους δημοσιογράφους, οφείλουν να διαθέτουν πολύπλευρη παιδεία και ανώτερη μόρφωση, ήθος και υπευθυνότητα, να είναι απαλλαγμένοι από προκαταλήψεις και φανατισμούς και γενικά να τηρούν με συνέπεια τον κώδικα επαγγελματικής δεοντολογίας. 34

35 Από την άλλη η πολιτεία οφείλει γενικά να προασπίζει το δημοκρατικό της πολίτευμα, που εγγυάται της ελευθερία σκέψης και έκφρασης, το διάλογο, τη πολυφωνία και να διαμορφώνει ευσυνείδητους πολίτες με υψηλές αξίες και ιδανικά. Πιο συγκεκριμένα, οφείλει να θεσπίζει νόμους για τη σωστή λειτουργία των ΜΜΕ και να ελέγχει την εφαρμογή των κανόνων δημοσιογραφικής δεοντολογίας με τη δημιουργία ειδικών οργάνων (π.χ. ΕΣΡ) και την επιβολή κυρώσεων στους παραβάτες. Επίσης, αναγκαία είναι η εκ μέρους της πολιτείας αναβάθμιση του βιοτικού επιπέδου του λαού, ώστε κάθε πολίτης να μπορεί να προσεγγίσει πνευματικά αγαθά με τα οποία θα αντισταθεί σε κάθε μηχανισμό παραπληροφόρησης. Οι πολιτικοί, τέλος, οφείλουν να λειτουργούν ως αντιπρόσωποι του λαού και όχι ως φερέφωνα κομματικών σχηματισμών. Πρέπει να ασκούν το λειτούργημά τους με γνώμονα το κοινό καλό, γεγονός που σημαίνει περισσότερη αλήθεια και λιγότερο ψεύδος. Οι φορείς αγωγής, δηλαδή οι οικογένεια και το σχολείο έχουν και αυτά το ρόλο τους, αφού οφείλουν να διαμορφώνουν υγιείς και ολοκληρωμένες προσωπικότητες, πράγμα που θα αποτρέπει στο μάλλον κάθε φαινόμενο παραπληροφόρησης. Πιο συγκεκριμένα στο πλαίσιο αυτό η οικογένεια οφείλει να μεριμνά για την πνευματική και ηθική καλλιέργεια των παιδιών, να ελέγχει τα μηνύματα που αυτά δέχονται και να τα βοηθά στην αποκωδικοποίηση και στην επεξεργασία τους με το εποικοδομητικό διάλογο και να αποτρέπει την πολύωρη και άκριτη τηλοψία ή ενασχόληση με το διαδίκτυο. Το σχολείο από την άλλη οφείλει να παρέχει ανθρωπιστική παιδεία, που καλλιεργεί και ηθικά και πνευματικά τους νέους, αντικαταστήσει τη στείρα αποστήθιση και συσσώρευση γνώσεων με την προσπάθεια για ανάπτυξη της κριτικής ικανότητάς τους, να καλλιεργεί την κοινωνική συνείδηση έναντι του ανταγωνιστικού, να ενισχύει το γόνιμο διάλογο διδασκόντων-διδασκομένων, ώστε από μικρή ηλικία οι νέοι να εθίζονται στον προβληματισμό, που συμβάλει στην άμβλυνση της παραπληροφόρησης. Η πνευματική ηγεσία έχει και αυτή ένα σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει αφού οφείλει αφενός να καταγγέλλει με θάρρος και παρρησία οποιοδήποτε φαινόμενο παραπληροφόρησης και αφετέρου να μην αποστασιοποιείται από το δημόσιο βίο, αλλά να συμμετέχει ενεργά στη λειτουργία των ΜΜΕ με τη δημοσίευση άρθρων, την παρουσία της σε τηλεοπτικές ή ραδιοφωνικές εκπομπές, ενημερώνοντας και προβληματίζοντας το κοινό για την αλήθεια των πραγμάτων. Τέλος, κάθε άτομο, κάθε πολίτης ξεχωριστά οφείλει να επιδιώκει την πνευματική και ηθική καλλιέργεια του, να ασκεί την κρίση του, να ενδιαφέρεται για τα παγκόσμια οικονομικά, κοινωνικά, και πολιτικά θέματα και όχι μόνο για όσα θεωρεί ότι τον αφορούν προσωπικά, να συμμετέχει στα κοινά και να διεκδικεί το δικαίωμά του στην έγκυρη και ολόπλευρη ενημέρωση ασκώντας κριτική και πίεση στους φορείς της πολιτείας και των ΜΜΕ για το θέμα αυτό. 35

36 Προπαγάνδα Προσδιορισμός της έννοιας Αρκετές φορές στην παγκόσμια ιστορία κάποιοι άνθρωποι ή κάποιες οργανωμένες ομάδες έχουν επιδιώξει και κάποτε πετύχει να επιβάλλουν τη θέλησή τους και να αποκτήσουν εξουσία όχι μόνο με τη βία αλλά και με την προπαγάνδα, δηλαδή με την κάθε μέσο συστηματική προσπάθεια επηρεασμού της κοινής γνώμης προς όφελός τους με τη διασπορά πληροφοριών γεγονότων, επιχειρημάτων, φημών, μισοαληθειών και ψευδών. Αυτή η προσπάθεια επηρεασμού της κοινής γνώμης είναι πάντα σκόπιμη, δεδομένου ότι με την προπαγάνδα μια κατάσταση, ένα γεγονός, μια ιδέα εμφανίζεται και προβάλλεται κατάλληλα διαμορφωμένη, ώστε να επηρεάσει τις προθέσεις και τη δράση του κοινού σύμφωνα με τις επιδιώξεις του προπαγανδιστή. 36

37 Ως συστηματική προσπάθεια υποβολής ή πειθούς, η προπαγάνδα συνίσταται στην υποστήριξη μιας θέσης που περιλαμβάνει σκοπίμως την μονόπλευρη ανάπτυξη ενός θέματος ενώπιον μαζικού ακροατηρίου. Οι μονόπλευρες παρουσιάσεις, συνήθεις στην προπαγάνδα, χρησιμοποιούνται για την διάδοση και καλλιέργεια συγκεκριμένων εικόνων με ιδιαίτερο τονισμό μόνο των θετικών σημείων μιας θέσης και των αρνητικών σημείων μιας άλλης. Αν και το γεγονός της προπαγανδιστικής δραστηριότητας είναι παλαιό, ο όρος είναι σχετικά νέος καθώς προήλθε από την ονομασία της οργάνωσης «Προπαγάνδα Πίστεως» που ίδρυσε η ρωμαιοκαθολική Εκκλησία το 1882, για να συνεχίσει το έργο της διάδοσης του ρωμαιοκαθολικού δόγματος. Οι μορφές- οι φορείς και οι μέθοδοι της προπαγάνδας Ανάλογα με το περιεχόμενό της, η προπαγάνδα διακρίνεται σε πολιτική, κοινωνική, θρησκευτική, εθνική- εθνικιστική, εμπορική, επιστημονική και γενικότερα ιδεολογική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα προπαγάνδας είναι η χρήση της από ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως το ναζιστικό στη Γερμανία, όπου τα προπαγανδιστικά επιτελεία χρησιμοποιούσαν κατά κόρον τόσο την κινηματογραφική εικόνα όσο και τη διαρκή επανάληψη ρατσιστικών στερεότυπων για να πετύχουν τους στόχους τους. Με την ίδια ένταση επιδόθηκαν στην προπαγάνδα τα κόμματα και οι κυβερνήσεις των χωρών του αποκαλούμενου υπαρκτού σοσιαλισμού όπου ακόμη και η τέχνη επιστρατεύτηκε στην υπηρεσία της προβολής συγκεκριμένων ιδεών και προτύπων. Την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (ανάμεσα στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και στα τέλη της δεκαετίας του 1980), τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα, ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, συναγωνίζονταν, κυρίως μέσω συγκεκριμένων ραδιοφωνικών σταθμών, να προβάλλουν παγκοσμίως την ανωτερότητα της κάθε πλευράς και να πείσουν το κοινό για το μέγεθος της απειλής που αντιπροσώπευε η αντίπαλη πλευρά. Όσον αφορά την εμπορική προπαγάνδα δηλαδή την διαφήμιση, ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα προπαγανδιστικής χρήσης του διαφημιστικού μηνύματος είναι οι διαφημίσεις,κινηματογραφικές αλλά και έντυπες, των καπνοβιομηχανιών, που συνδέουν το κάπνισμα με κάθε είδους απολαύσεις ή προσωπικά επιτεύγματα τις οποίες ωστόσο όλο και περισσότερες εθνικές νομοθεσίες περιορίζουν η απαγορεύουν εντελώς. 37

38 Η προπαγάνδα ασκείται από φορείς εξουσίας δηλαδή πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες, κυβερνήσεις και πολιτικά κόμματα αλλά και από κοινωνικές ομάδες, συλλόγους και σωματεία. Μπορεί όμως να ασκηθεί και από άλλους φορείς όπως τους θρησκευτικούς ηγέτες και τις εκκλησιαστικές οργανώσεις η ακόμα και από το σχολείο ή την οικογένεια. Πιο συνηθισμένο φαινόμενο είναι η άσκηση προπαγάνδας από τα ΜΜΕ. Για την επίτευξη των στόχων της, τον επηρεασμό και την παραπλάνηση της κοινής γνώμης, η προπαγάνδα χρησιμοποιεί ανέντιμες μεθόδους, όπως είναι το αυθαίρετο, άδικο και αναπόδεικτο λόγο, όπου οι διαπιστώσεις της δεν βασίζονται σε αποδείξεις και λογικά επιχειρήματα, όπως συμβαίνει με την πειθώ. Πολλές φορές χρησιμοποιεί τον υβριστικό λόγο και την συκοφαντία, τη δαιμονοποίηση και την τεχνική της κατασκευής ενός αποδιοπομπαίου τράγου, ενός εξιλαστήριου θύματος πάνω στο οποίο φορτώνεται όλη η ευθύνη για κάτι, προκειμένου να συγκαλυφτούν οι πραγματικοί ένοχοι. Μια άλλη μέθοδος της προπαγάνδας είναι η υποπληροφόρηση δηλαδή η σκόπιμη απόκρυψη της αλήθειας και όπως ήδη έχει αναφερθεί η παραπληροφόρηση. Από την άλλη η καταιγιστική επανάληψη- το να επαναλαμβάνεται δηλαδή συστηματικά η ίδια ιδέα καθώς και η σκόπιμη διαπλοκή γεγονότος και σχόλιου στην είδηση. Αλλά και η κινδυνολογία και η συνθηματολογία σε συνδυασμό με τη λεξιμαγεία και της ωραιολογία δηλαδή την χρήση ωραίων λόγων, κενών όμως περιεχομένου, είναι ένας τρόπος προπαγάνδας Τέλος, άλλη μια τεχνική είναι η φημολογία με την σκόπιμη διάδοση ανεξακρίβωτων πληροφοριών για κάποιον ή κάτι καθώς και η χρήση μεγαλόστομων διατυπώσεων, βαρύγδουπων τίτλων, παραπλανητικών εικόνων, ακόμα και ήχων, προς χάριν εντυπωσιασμού και έγερσης συναισθημάτων. 38

39 Όπως αντιλαμβανόμαστε η προπαγάνδα διαφέρει από την πειθώ στο ότι η πειθώ είναι μια στρατηγική επιρροής με άξονα την λογική ή, έστω λογικοφανή επαλήθευση της εγκυρότητας και ορθότητας μιας θέσης, ενώ η προπαγάνδα είναι μια στρατηγική επιβολής ενός πιστεύω μέσω της παραπλάνησης της κρίσης του δέκτη και της συναισθηματικής χειραγώγησής του. Κάτι που σε ένα δημοκρατικό κράτος αυτό μοιάζει εξωφρενικά αντίθετο. Στην προσπάθεια της να χειραγωγήσει τις πεποιθήσεις και στάσεις των ανθρώπων, η προπαγάνδα χρησιμοποιεί πλήθος συμβόλων που εκτείνονται από λέξεις και γραφικές παραστάσεις μέχρι και λάβαρα, ογκώδη γλυπτά, ενδύματα, εμβλήματα και γραμματόσημα. Οι σύγχρονοι προπαγανδιστές χρησιμοποιούν μετρήσεις της κοινής γνώμης και άλλες τεχνικές έρευνας για να καθορίσουν με ποιον τρόπο θα κάνουν πιο αποτελεσματική την χρήση των συμβόλων για να επηρεάσουν την στάση των λαών. Στον 21 ο αιώνα, οι εικόνες και τα έντυπα μέσα επικοινωνίας, που άλλοτε ήταν τα κύρια όργωνα προπαγάνδας, συμπληρώθηκαν από το ραδιόφωνο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, που μπορούν να μεταφέρουν με αμεσότητα προπαγανδιστικά σύμβολα σε ευρύτερες μάζες. Οι λόγοι για τους οποίους κάποιοι κάνουν προπαγάνδα υπέρ ή εναντίον προσώπων και καταστάσεων είναι η εξυπηρέτηση συμφερόντων και σκοπιμοτήτων κυρίως εθνικών, πολιτικών- κομματικών αλλά και οικονομικών. Άλλοι λόγοι είναι η ικανοποίηση προσωπικών φιλοδοξιών, ο φανατισμός, οι προκαταλήψεις, η διαπλοκή των ΜΜΕ και των φορέων εξουσίας, η έλλειψη, στην πραγματικότητα, πραγματικής δημοκρατίας και η κρίση αξιών με την ηθική χαλάρωση που καθιστά τον άνθρωπο άβουλο όργανο επίτευξης σκοπών. Το γεγονός ότι συχνά οι άνθρωποι παρασύρονται και πέφτουν θύματα προπαγάνδας οφείλεται στους ιδιαίτερους μηχανισμούς και μεθόδους που ασκούν οι προπαγανδιστές, που «έντεχνα» καταφέρνουν να παγιδεύσουν τους μη υποψιασμένους πολίτες. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η προπαγάνδα είναι προϊόν επιστημονικής μελέτης των προδιαθέσεων, των αναγκών και της συμπεριφοράς του κοινού, και μάλιστα με τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει κατά ηλικία, φύλο, κοινωνική και οικουμενική κατάσταση. Έτσι οι προπαγανδιστές, βασιζόμενοι σε πορίσματα της ψυχολογίας, κανόνες της αισθητικής και κοινωνιολογικά δεδομένα, αξιοποιούν κάθε πολύτιμη λεπτομέρεια που ευνοεί της ευρεία και καταλυτική απήχηση του προπαγανδιστικού μηνύματος. Ένας άλλος σοβαρός λόγος είναι η 39

40 έλλειψη παιδείας και κατ επέκταση κριτικής σκέψης εκ μέρους των δεκτών αλλά και στην πολυπλοκότητα των σύγχρονων κοινωνιών και στους έντονους ρυθμούς της, που απορροφούν την ενεργητικότητα των ανθρώπων και τους στερούν τον απαραίτητο ελεύθερο χρόνο και τη διάθεση να ενημερωθούν και να επεξεργαστούν τα διάφορα μηνύματα. Οι επιπτώσεις της προπαγάνδας Έτσι οι επιπτώσεις της προπαγάνδας είναι μεγάλες καθώς επηρεάζει την εξέλιξη των κοινωνιών, έχοντας σοβαρές επιπτώσεις σε όλους τους τομείς της ζωής. Στον πνευματικό και ηθικό τομέα, πλήττει την ελευθερία της σκέψης και έκφρασης, αμβλύνει την κριτική ικανότητα του ατόμου και επιφέρει τον αποπροσανατολισμό, τη μαζοποίηση και τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Στο πλαίσιο αυτό διαφθείρει συνειδήσεις, καταστρατηγεί αρχές και συντελεί στην αλλοτρίωση του ανθρώπου, στην απώλεια δηλαδή της ιδιαιτερότητας και της προσωπικότητάς του. Αποπροσανατολίζοντας τους ανθρώπους από τα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν, στρέφει τη δυσαρέσκεια τους γι αυτά σε άλλες κατευθύνσεις δημιουργώντας καταστάσεις παροξυσμού και μαζικής υστερίας και, κάνοντας τον άνθρωπο ανίκανο να σκεφτεί ψύχραιμα και ορθά, καταστρέφει την κοινωνική ενότητα και ομαλότητα. Από την άλλη, πάλι, μπορεί να οδηγήσει σε παθητικοποίηση και αδιαφορία για τα κοινά. 40

41 Η προπαγάνδα υπονομεύει της δημοκρατία και οδηγεί τον πολίτη σε πολιτική ομηρία, αφού δεν του επιτρέπει να αρθρώνει δικό του πολιτικό λόγο, να κρίνει νηφάλια, να ελέγχει την εξουσία και να προτείνει. Έτσι μέσω των ΜΜΕ επιβάλλει στον άνθρωπο υλιστικά πρότυπα, του υπαγορεύει στόχους και επιδιώξεις, του δημιουργεί τεχνητές ανάγκες, κάνοντάς τον έτσι δούλο του καταναλωτισμού. Αλλά και στον πολιτιστικό τομέα η προπαγάνδα εκφυλίζει την τέχνη, τα γράμματα και τις επιστήμες μετατρέποντάς τες σε πειθήνια όργανά της με τα οποία προβάλλει τις επιδιώξεις της. Τέλος, η προπαγάνδα προκαλεί μισαλλοδοξία και δημιουργεί εντάσεις στους ανθρώπους και στα έθνη. Όπως αναφέρεται σε αποσπάσματα του Χίτλερ Α, στο Ο Άγων μου, η προπαγάνδα δεν είναι παρά ακόμα ένα όπλο πολέμου, το πιο τρομερό από όλα αν ο κάτοχός του ξέρει να το χειριστεί σωστά [...] Απευθύνεται στις αγράμματες μάζες και όχι στις τάξεις των μορφωμένων και των διανοούμενων [ ] Σκοπός της δεν είναι να ενημερώσει και να διαφωτίσει το άτομο αλλά να εντυπώσει το θέμα τόσο καθαρά και ανάγλυφα στην ψυχή του λαού, ώστε να δημιουργήσει γενική πεποίθηση περί ενός ζητήματος ως αληθινού ή αναγκαίου ή δικαίου. Δεν έχει ενδιαφέρον και σημασία αν το θέμα αυτό είναι πράγματι αληθές, αναγκαίο ή δίκαιο. Η προπαγάνδα δεν έχει σχέση ούτε με την αλήθεια ούτε με την ηθική. Η προπαγάνδα δεν ερευνά την αντικειμενική αλήθεια ούτε καθορίζεται με ηθικές κατηγορίες, έχει πάρει οριστικά διαζύγιο και από την αλήθεια και από την ηθική [ ] Η πλειοψηφία της μάζας είναι θηλυκή και γι αυτό και η προπαγάνδα δεν απευθύνεται στη λογική αλλά στο συναίσθημα [ ] Στο σύνολό της η προπαγάνδα πρέπει να έχει εκλαϊκευμένη έκφραση, το επίπεδό της δεν πρέπει να υπερβαίνει το πνευματικό επίπεδο του διανοητικά χαμηλότερου από τους αποδέκτες της. Το επίπεδό της πρέπει να είναι ο χαμηλότερος κοινός παρανομαστής της διανοητικότητας του κοινού στο οποίο απευθύνεται [ ] Η αντιληπτική και κυρίως- η μνημονική ικανότητα των μαζών είναι ελάχιστη. Ο όχλος ξεχνά εύκολα. Γι αυτό: πρώτον, η προπαγάνδα πρέπει να περιορίζεται σε στοιχειώδη και, μάλιστα, με τρόπο λιτό και γυμνό, και, δεύτερον, αυτές οι επιγραμματικές διατυπώσεις, αυτά τα συναισθήματα πρέπει να επαναλαμβάνονται ακατάπαυτα, ώστε να γίνουν κατανοητά και από το τελευταίο άτομο της μάζας.[ ] Κεφαλαιώδης συνθήκη, για τελεσφορήσει η προπαγανδιστική δουλειά, είναι η συστηματική μονόπλευρη στάση απέναντι σε κάθε ζήτημα με το οποίο ασχολείται. Λαϊκισμός Ένα άλλο πολύ συχνό φαινόμενο το οποίο οφείλεται στα ΜΜΕ και υπονομεύει το πολίτευμα της δημοκρατίας είναι ο λαϊκισμός. Τα παραδείγματα λαϊκισμού αφθονούν στην κοινωνική και πολιτική ζωή μας. Κυβέρνηση που υπόσχεται να οδηγήσει το λαό στη Γη της Επαγγελίας και αντιπολίτευση που τα βλέπει όλα μαύρα για το λαό. Πολιτικοί που πίνουν νερό στο όνομα του λαού, τηλεοπτικοί σταθμοί που προβάλλουν χαμηλής ποιότητας εκπομπές, επειδή τάχα αυτές αρέσουν στον κόσμο, λαϊκοί τραγουδιστές που μόνο για τους καημούς του λαού τραγουδάνε, ιεράρχες που νοιάζονται να διατηρηθεί ανόθευτη η παράδοση του λαού μας, μετριότητες που διαβάλλουν πνευματικούς ανθρώπους, γιατί τάχα το έργο τους δεν είναι γνήσια λαϊκό και δεν υπηρετεί τον λαό. Εν ονόματι, λοιπόν, του λαού, αλλά 41

42 ερήμην του όλοι ορίζουν τι θέλει και τι χρειάζεται ο λαός, τι εξυπηρετεί το λαϊκό συμφέρον και τι αντιστρατευτεί. Στο λαό δεν πέφτει λόγος. Ο λαϊκισμός είναι ένα αντιδημοκρατικό και αντιλαϊκό φαινόμενο, σύμφωνα με το οποίο ο λαός, ενώ δε συμμετέχει στην άσκηση της εξουσίας και στη διαμόρφωση της πολιτικής ζωής, τυπικά αναγνωρίζεται και αναγορεύεται κυρίαρχος. Ο λαϊκισμός εμφανίζεται με πολλές μορφές. Φαινόμενο λαϊκισμού είναι η δημαγωγία, ο μεσσιανισμός, η καπηλεία κάθε γνήσιας λαϊκής δημιουργίας, η διαβολή άξιων ανθρώπων που διακρίνονται και ξεχωρίζουν και η χαμηλή ποιότητας τηλεοπτικές εκπομπές που προβάλλονται. Να σημειωθεί ότι ο λαϊκισμός διαφέρει από την λαϊκότητα καθώς το επίθετο λαϊκός, γενικά, εκφράζει ό,τι προέρχεται από το λαό, ό,τι είναι γνήσια λαϊκό και, ειδικότερα, η λαϊκότητα στο χώρο της πολιτικής εκφράζει τη συμμετοχή, την παρουσία του λαού στην έκφραση πολιτικής εξουσίας. Ο λαϊκισμός οφείλεται, πρωταρχικά, σε πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες που επιθυμούν τον παραγκωνισμό του λαού, για να επιβάλλουν την δική τους θέληση και εξυπηρετούν ευκολότερα και καλύτερα τα δικά τους συμφέροντα. Ένας άλλος λόγος είναι η πρόταξη του κομματικού από το κοινό και το εθνικό αλλά και στην απαιδευσιά του λαού, εξαιτίας της οποίας δεν μπορεί να διακρίνει πότε υπονομεύονται τα δικαιώματά του, τι τον ωφελεί και τι όχι. Βασική αιτία σε αυτό είναι η προπαγάνδα που χρησιμοποιούν οι λαϊκιστές μέσω της τηλεόρασης και μέσω του τύπου. Έτσι, τα ΜΜΕ γίνονται φορείς δημαγωγίας με την εκμετάλλευση των αναγκών και των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο λαός, προβάλλοντας κάθε φορά ψεύτικα μηνύματα οδηγώντας τον στην παθητικότητα, στην απροθυμία ή και στην αδυναμία του λαού να συμμετέχει στις πολιτικές διαδικασίες. Επίσης ο λαός είναι πάντα διχασμένος, δηλαδή από την μία έχουμε φανατική προσήλωση σε κόμματα και ηγέτες και από την άλλη την αντίληψη ότι δεν μπορεί με την συμμετοχή του να επηρεάσει και να κατευθύνει τις πολιτικές εξελίξεις. Και στις δύο περιπτώσεις τα ΜΜΕ δημαγωγούν αυτή την αντίληψη και πεποίθηση. 42

43 Εδώ και πολλά χρόνια έχουμε συνηθίσει στον χώρο της Πολιτικής να υπάρχει διάχυτη υποκρισία και οι πολιτικοί να προσποιούνται λαϊκιστά ενδιαφέρον για το λαό και τα προβλήματά του ενώ στην πραγματικότητα αποκρύπτουν μια πραγματικότητα ιδιοτέλειας, διαφθοράς και διαπλοκής. Αυτή την προσποίηση την περνούν μέσω των ΜΜΕ και της δημοσιογραφίας. Οι δημοσιογράφοι προσποιούνται ενδιαφέρον για την ενημέρωση και την αφύπνιση των πολιτών και διατυμπανίζουν ότι οι επιλογές τους συνδέονται άρρηκτα με τις ανάγκες του κοινού, ενώ στην πραγματικότητα λειτουργούν εντελώς ιδιοτελώς, εμπορικά, ματαιόδοξα και σε κλίμα διαπλοκής με πολιτικούς και οικονομικούς κύκλους της κοινωνίας. Οι συνέπειες του Λαϊκισμού Οι συνέπειες του λαϊκισμού είναι πολλές. Καταρχήν υπονομεύει την λειτουργία και το κύρος των θεσμών του δημοκρατικού πολιτεύματος καθώς προτάσσεται το κομματικό από το κοινωνικό και το εθνικό συμφέρον της χώρας. Έτσι καταργείται η αξιοκρατία και δημιουργείται πατερναλισμός, δηλαδή προστατευτική τάση του κράτους απέναντι στους πολίτες, η οποία αποβλέπει στον έμμεσο αλλά απόλυτο έλεγχό τους. Στην πραγματικότητα ο πολίτης αποπροσανατολίζεται από τα σημαντικά και αληθινά προβλήματα και έτσι γίνεται θύμα εκμετάλλευσης αφού στην πολιτική ζωή, επικρατεί η συνθηματολογία, η έλλειψη επιχειρηματολογίας και οι ανούσιες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους πολιτικούς. Δημιουργείται μισαλλοδοξία, φανατισμός, συκοφάντηση και καθύβριση των πολιτικών αντιπάλων με αποτέλεσμα να χαλκεύονται δεσμά για τον λαό και να φαλκιδεύεται και να εκφυλίζεται η δημοκρατία. Αν πάλι συντρέξουν ορισμένες προϋποθέσεις, μπορεί να οδηγήσει σε ολοκληρωτικές καταστάσεις όπως είναι η εξουσία ινδαλμάτων και λανθασμένων προτύπων όπως αυτά προβάλλονται από τα ΜΜΕ αλλά και στην εμπορευματοποίηση κάθε αυθεντικής λαϊκής δημοκρατίας και αξίας. Η κοινωνία παύει, ως ένα μεγάλο βαθμό, να καθορίζει με τις λειτουργίες της την πολιτιστική δημιουργία και την αισθητική της αξία, δημιουργείται υποκουλτούρα, ισοπέδωση και μαζικοποίηση με την προβολή της απρόσωπης μάζας. Ένα άλλο τραγικό αποτέλεσμα του λαϊκισμού είναι η παραφορά της γλώσσας καθώς οι λαϊκιστές καπηλεύονται αξίες και γι αυτό σημαντικές για το περιεχόμενό τους λέξεις, όπως λαός, πατρίδα, έθνος, δημοκρατία, ειρήνη, καταντούν να μην έχουν πια κανένα πραγματικό αντίκρισμα αλλά αντιθέτως φθείρονται και χάνουν τον αληθινό τους νόημα. Τέλος, δημιουργείται συναλλαγή και διαφθορά λειτουργών του κράτους σε βάρος του δημόσιου συμφέροντος αφού επικρατεί υποκρισία και ανηθικότητα. Η αλήθεια χάνεται αφού κυριαρχεί το ψέμα, ο φενακισμός και ο φαρισαϊσμός. Η αυθεντικότητα και η γνησιότητα της πραγματικής είδησης αλλοιώνεται και τελματώνεται στις επιταγές των τύπων και του κομφορμισμού αφού η γνησιότητα και η υπεράσπιση της αλήθειας καταντούν αδυναμία και γίνονται αντικείμενο κοροϊδίας και υποτίμησης. Αντιθέτως κυριαρχεί η παραπλάνηση και ο αποπροσανατολισμός, τα ιδιοτελή, συμφεροντολογικά, υστερόβουλα και κερδοσκοπικά κίνητρα της δράσης ΜΜΕ και των πολιτικών κομμάτων και των ηγετών. Η κοινή γνώμη αποπροσανατολίζεται, άγεται και φέρεται ποικιλοτρόπως, με αποτέλεσμα οι επιτήδειοι υποκριτές να κερδίζουν με κάθε τρόπο και ο πολίτης να γίνεται θύμα εκμετάλλευσης και εμπαιγμού. Μπορεί να προβάλλεται μια εικονική, ευδαιμονική και λαμπερή πραγματικότητα πολλές φορές που θαμπώνει τον πολίτη 43

44 αλλά στην πραγματικότητα του προκαλεί υπαρξιακό αδιέξοδο, καχυποψία, ανασφάλεια και αβεβαιότητα. Ο λαϊκισμός είναι στην ουσία ένα αντιδημοκρατικό και αντιλαϊκό φαινόμενο που ευδοκιμεί όταν ο λαός είναι απαίδευτος και όταν αφήνει τα ΜΜΕ να εισβάλλουν στην ζωή του και στον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται. Γ ι αυτό η μόνη λύση κατά του λαϊκισμού είναι οι μόρφωση των πολιτών. Όσο περισσότερο συνειδητοποιήσει ότι «στο λαό κάνει καλό ό,τι είναι αυθεντικώς πνευματικό, ό,τι είναι αληθινό και ό,τι είναι προϊόν ελευθερίας», τόσο πιο πολύ θα περιορίζονται τα λαϊκιστικά φαινόμενα και οι επιπτώσεις τους. Εθνικισμός και ρατσισμός Εθνικισμός Τα τελευταία χρόνια η χώρα μας διέρχεται από μια μεγάλη οικονομική κρίση που ακόμα δεν φαίνεται να υπάρχει τέλος. Οι συνέπειες αυτής της οικονομικής κρίσης εκτείνονται σ όλο το φάσμα των οικονομικών, των πολιτικών και των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Στην χώρα μας πλέον επικρατούν φαινόμενα όπως ανεργία, η υποαπασχόληση, η εργασιακή ανασφάλεια και η έλλειψη προοπτικής. Έτσι η πολιτική επανήλθε σαν κεντρικό θέμα και κύριο περιεχόμενο από τα ΜΜΕ αλλά όχι ως δημιουργική αναζήτηση λύσεων μέσα από ανταλλαγή θέσεων και απόψεων. Είναι πλέον ευδιάκριτο ότι μέσω της προβολής που έχει στην τηλεόραση και στον τύπο, μια μερίδα των πολιτών ελκύεται από τη ρητορική της απόρριψης όχι μόνον των υφιστάμενων πολιτικών σχημάτων, αλλά και των δημοκρατικών λειτουργιών, δικαιωμάτων και θεσμών. Έτσι υιοθετούνται θεωρίες συνομωσίας, σύμφωνα με τις οποίες το ελληνικό έθνος διώκεται από προαιώνιους εχθρούς και από ομάδες ξένων κέντρων συμφερόντων. Ένας από τους λόγους που έγινε αυτό είναι η έλλειψη προοπτικής από την οικονομική κρίση και σε μια προσπάθεια να αποδοθεί λύση στην αντίθετη ανατροπή των συνθηκών ζωής που βιώνουν πολλοί πολίτες τα τελευταία χρόνια. Αυτό σε συνδυασμό με την επανειλημμένη αποτυχία της πολιτικής εξουσίας οδήγησε στην έμπρακτη απαξίωση δημοκρατικών αξιών, αλλά και στην ολιγωρία εναντίον της άκρας δεξιάς και υπέρ της προάσπισης της δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης ευρύτερα Η δημοκρατία και οι θεσμοί της φθείρονται σε αντίθεση με την απήχηση που έχουν οι ακροδεξιές θέσεις, απόψεις και πρακτικές που συμβάλλουν στην εδραίωση του ατομικισμού και του «εθνοκεντρισμού της ευημερίας». Τα ΜΜΕ, ιστορικά έχουν συμβάλει στη δημιουργία και στη συγκρότηση των σύγχρονων εθνών - κρατών αλλά και στην καλλιέργεια εθνικιστικών απόψεων και στάσεων, άλλωστε ζούμε σε μια εποχή όπου τα σημάδια αναζωπύρωσης του εθνικισμού είναι έκδηλα. 44

45 Σαν όρος ο εθνικισμός, προέρχεται από το όνομα εθνικός, το οποίο ανάμεσα σε άλλες σημασίες έχει αποκτήσει, από την αρχαιότητα ακόμα, και τη σημασία του ειδωλολάτρη. Εθνικοί ονομάστηκαν κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους οι ειδωλολάτρες και μάλιστα οι Έλληνες. Σήμερα ο όρος εθνικισμός σημαίνει την παθολογική προσήλωση στο έθνος και στα εθνικά ιδεώδη και ότι αυτά πραγματώνονται σε βάρος των άλλων εθνών. Ωστόσο ο εθνικισμός με την υποχώρηση του εθνισμού φορτίστηκε και θετικά. Πάντως, μετά την δεκαετία του 1980, ύστερα από την κατάρρευση των κομουνιστικών καθεστώτων και την ανανέωση των κάθε είδους εθνικισμών που συγκλόνισαν και συγκλονίζουν τον κόσμο, επανέρχεται ο όρος εθνισμός, για να δηλώσει τον αγνό πατριωτισμό. Συνώνυμος του εθνικισμού είναι ο σοβινισμός. Δηλώνει και αυτός φανατικό πατριωτισμό, ο οποίος συνοδεύεται από βλέψεις και τάσεις επεκτατικές. Τα ΜΜΕ προβάλουν κατά καιρούς τα εθνικά οράματα τα οποία όμως παρέμειναν ανεκπλήρωτα, όταν δημιουργήθηκαν τα νέα εθνικά κράτη και έτσι έγιναν η αφορμή για νέες εθνικές διεκδικήσεις σε βάρος άλλων κρατών. Έτσι πολλά εθνικά κράτη μέσω των ΜΜΕ, μαζί και η χώρα μας, που αντιμετωπίζουν εκρηκτικά οικονομικά και πολιτικά προβλήματα, στρέφουν τον λαό εναντίον γειτονικών κρατών, για να εκτονώσουν ανώδυνα γι αυτά την δυσαρέσκειά τους. Αλλά και η υποδαύλιση από τους ισχυρούς μηχανισμούς της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης ιστορικών διαφορών ανάμεσα στα έθνη ανεβάζει τον εθνικισμό πυρετό και προκαλεί καταστάσεις εθνικής υστερίας. Συχνό όμως φαινόμενο είναι και οι διακρίσεις σε βάρος εθνικών μειονοτήτων και καταπάτηση ανθρώπινων δικαιωμάτων κάτι το οποίο οδηγεί σε ένα ακόμα φαινόμενο που θα δούμε στην συνέχεια, τον ρατσισμό. Ο εθνικισμός παραβιάζει τη θεμελιώδη πολιτική και ηθική αρχή αλλά και το σεβασμό της ιδιαιτερότητας κάθε έθνους και του δικαιώματος που έχει για αυτόνομη 45

46 κρατική υπόσταση και παραβίαση της διεθνούς νομιμότητας. Επίσης δημιουργεί φανατισμό και μισαλλοδοξία καθώς τα ανεκπλήρωτα εθνικιστικά οράματα στρέφονται κατευθείαν εναντίον της εδαφικής ακεραιότητας, των κυριαρχικών δικαιωμάτων και της υπόστασης άλλων κρατών ή μειονοτήτων πλήττοντας έτσι και τον θεσμό της ειρήνης καθώς αποτελούν θανάσιμο εχθρό της. Όλα αυτά έχουν σαν αποτέλεσμα την κατάλυση των δημοκρατικών ελευθεριών, την πολιτική βία και τον ολοκληρωτισμό. Άλλωστε ο φιλόσοφος Καρλ Πόπερ αναφέρει : «όσο περισσότερο προσπαθούμε να επιστρέψουμε στην ηρωική φυλετική κοινωνία, τόσο περισσότερο κατρακυλάμε προς την Ιερά Εξέταση, στις μυστικές αστυνομίες και το γκαγκστερισμό με ρομαντική μάσκα». Ρατσισμός Αλλά τα ΜΜΕ είναι υπεύθυνα και για ένα ακόμα φαινόμενο που παρεμποδίζει την δημοκρατία, τον ρατσισμό. Ο ρατσισμός στην πραγματικότητα είναι ουσιαστικά μια θεωρία και πρακτική που κατηγοριοποιεί τους ανθρώπους σε «ανώτερους» και «κατώτερους» με βάση τα υποτιθέμενα «καλά» ή «κακά» γονίδια τους. Έτσι τα τελευταία χρόνια στην χώρα μας έχουν υπάρξει στάσεις και συμπεριφορές απαξιώτικες και ενίοτε επιθετικές απέναντι στις θεωρητικά μειονεκτούσες ομάδες ανθρώπων αντανακλώντας τις βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που διαιωνίζουν ιστορικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές ανισότητες. Οι μορφές του ρατσισμού που μπορεί να προβληθούν από τα ΜΜΕ είναι πολλές. Κυρίως είναι ο φυλετικός ρατσισμός, που βασίζεται στο διαχωρισμό των ανθρώπων βάσει των φυλετικών χαρακτηριστικών τους. Ενδεικτικά ρατσιστικά παραδείγματα τα οποία σημάδεψαν την ιστορία είναι ο αντισημιτισμός που διακατείχε η ναζιστική Γερμανία, οι διακρίσεις των Αφροαμερικάνων και των Ινδιάνων στις ΗΠΑ. 46

47 Ο ρατσισμός όμως μπορεί να είναι και πολιτισμικός, ο οποίος βασίζεται στην αντίληψη της ανωτερότητας των προηγμένων δυτικών κοινωνιών έναντι της κατωτερότητας των υποανάπτυκτων λαών του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου. Στην χώρα μας τα τελευταία χρόνια ο κοινωνικός ρατσισμός έχει εκδηλωθεί με αποτρόπαιες πράξεις. Ο κοινωνικός ρατσισμός εκφράζεται με διακρίσεις βάσει της κοινωνικής τάξης, της οικονομικής κατάστασης, της καταγωγής, του τόπου διαμονής, του φύλου, του επαγγέλματος, της σωματικής κατάστασης, της σεξουαλικής προτίμησης. Παραδείγματα ρατσισμού έχουμε δει εις βάρος των μεταναστών από τα αυτοαποκαλούμενα τάγματα εφόδου γνωστού κόμματος με χλευασμό, άσκηση φυσικής ή ψυχολογικής βίας αλλά και εκφοβισμό, καταστροφή περιουσιακών στοιχείων ακόμα και φόνων. Τα ΜΜΕ πολλές φορές αποτελούν άμεσο παράγοντα εμφάνισης του ρατσισμού και άλλες φορές έμμεσο. Για παράδειγμα από την στιγμή που δεν προωθούν μηνύματα ισότητας, δικαιοσύνης, ειρήνης και σεβασμού είναι εύκολο να παρασυρθούν οι πολίτες σε ρατσιστικές αντιλήψεις. Παράλληλα το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο που μεταδίδουν περιορίζει τους ορίζοντες των ανθρώπων και αδρανοποιεί τη σκέψη τους, με αποτέλεσμα να χειραγωγούνται εύκολα και να υιοθετούν άκριτα κάθε είδους στερεότυπα. Επίσης τα ΜΜΕ είναι υπεύθυνα για την μετάδοση ανηθικότητας, ανταγωνισμού αλλά και γενικότερη αμφισβήτηση των ανθρωπιστικών ιδανικών καλλιεργώντας το μίσος στις ψυχές των ανθρώπων που διαβρώνει τις μεταξύ τους σχέσεις και πυροδοτεί ανεξέλεγκτες αντιδράσεις και διαμάχες. Από την άλλη δημιουργεί συμπλέγματα ανωτερότητας και κατωτερότητας. Η ανωτερότητα πάλι δημιουργεί της αίσθηση της υπεροχής και την προθυμία της κυριαρχίας έναντι των λαών, ενώ τα συμπλέγματα κατωτερότητα καλλιεργούν το φθόνο και το μίσος. 47

48 Ο ρατσισμός όμως μπορεί να κρύβει και άλλες σκοπιμότητες όπως η έντεχνη μετάθεση των ευθυνών για την ύπαρξη σοβαρών οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων σε συγκεκριμένες ομάδες. Για παράδειγμα οι μετανάστες κατηγορούνται στην χώρα μας για την όξυνση της ανεργίας ή την έξαρση της βίας, ενώ πολλές φορές η ανικανότητα της πολιτικής ηγεσίας να δώσει λύσεις υποκρύπτεται, με συνέπεια να προκαλεί ξενοφοβική υστερία. Έτσι δημιουργείτε φανατισμός καθώς και τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που προβάλλουν και επιβάλλουν οι ποικίλοι φορείς αγωγής και κοινωνικοποίησης με συνέπεια το φόβο και την αντίδραση στη διαφορετικότητα των άλλων. Πολλές φορές η προβολή φαινόμενων ρατσισμού από μεγάλες εφημερίδες και υψηλής τηλεθέασης εκπομπές, φαίνεται να «ξεγυμνώνουν» και να καταδικάζουν το φαινόμενο του ρατσισμού και του εθνικισμού στα μάτια του κοινού αλλά στην πραγματικότητα τα ευνοούν και τα βοηθούν να περάσουν στην αντίληψη του ανθρώπου, ο οποίος απεγνωσμένος με τον τρόπο που διοικείτε το κράτος, την κατάσταση που έφτασε η χώρα εξαιτίας κυβερνητικών λαθών και παραλήψεων αλλά και η ανικανότητα να δοθεί μια λύση, αναζητούν λύσεις που προκαλούν πολιτικό φανατισμός και πολιτική αστάθεια. Από την άλλη για τα μικρά και περιθωριακά κόμματα η κακή δημοσιότητα είναι καλύτερη από την έλλειψη δημοσιότητας. Οι επιπτώσεις του Ρατσισμού Ηεπικράτηση του ρατσισμού έχει σοβαρές συνέπειες για το σύνολο της κοινωνίας καθώς επιφέρει την καταπάτηση θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στην εκπαίδευση, στην ιδιοκτησία, στην ισότιμη αντιμετώπιση, στην εργασία γεγονός που αποτελεί πλήγμα για την δημοκρατία. Από την άλλη προκαλεί την ηθική κατάπτωση λόγω της κατάργησης των ανθρωπιστικών αξιών, όπως η αγάπη, αλληλεγγύη κ.τ.λ αλλά και στην διαιώνιση 48

49 κοινωνικών αδικιών όπως είναι η εκμετάλλευση των αδυνάτων, αποκλεισμός από τα αγαθά, οικονομική εξαθλίωση, προσβολή ανθρώπινης αξιοπρέπειας και την περιθωριοποίηση των θυμάτων του ρατσισμού. Μεγάλη είναι επίσης η εμφάνιση φαινόμενων κοινωνικής παθογένειας όπως η βία, η εγκληματικότητα, τα ναρκωτικά που διαταράσσουν στην κοινωνική συνοχή και γαλήνη αλλά και η παρεμπόδιση της οικονομικής ανάπτυξης, λόγω της εκμετάλλευσης των αδύνατων από τους ισχυρούς και του αποκλεισμού ατόμων ή ομάδων από δραστηριότητες στις οποίες η συνεισφορά είναι μεγάλη. Έτσι τα ΜΜΕ θα αποτελούσαν βοηθητικό παράγοντα κατά του ρατσισμού αν προβάλλουν ειδικές εκπομπές με αντιρατσιστικό περιεχόμενο προκειμένου να συμβάλουν στην ευαισθητοποίηση του κοινού αλλά και αν παρέχουν αντικειμενική και ολόπλευρη ενημέρωση προβάλλοντας και υπερασπιζόμενα τις ιδιαιτερότητες ατόμων και λαών και το δικαίωμά τους στη διαφορετικότητα. Επίσης θα μπορούσαν να προβαίνουν σε ποιοτικό έλεγχο των διάφορων εκπομπών προκειμένου να μην αναπαράγονται ρατσιστικά στερεότυπα και προκαταλήψεις. Δεν είναι αδύνατο κάποιος που ελέγχει τα ΜΜΕ να μπορεί και να ελέγχει τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται η ίδια η κοινωνία. Άλλωστε τα ΜΜΕ σήμερα εξελίσσονται ως η σημαντικότερη βιομηχανία, ενσωματώνοντας και αξιοποιώντας τις τεχνολογίες αιχμής και ξεπερνώντας με ραγδαία ταχύτητα τους παραδοσιακούς κλάδους και τις πηγές πλούτου και ισχύος. Ειδικά τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ όπως είναι η τηλεόραση και το ραδιόφωνο, διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην 49

50 βιομηχανία παραγωγής ιδεών και κατασκευής της επικρατούσας πολιτικής, πολιτισμικής και κοινωνικής αντίληψης και νοοτροπίας. Τα ΜΜΕ συγκαταλέγονται στους κυρίαρχους ιδεολογικούς μηχανισμούς προάσπισης και αναπαραγωγής της επικρατούσας κατάστασης καθώς κατασκευάζουν την επιθυμητή συναίνεση και κοσμοαντίληψη. Έτσι, ο ρόλος των ΜΜΕ στη σημερινή πραγματικότητα είναι θέμα μεγάλης σημασίας όσον αφορά τη λειτουργία, την ποιότητα και τις προοπτικές της ίδιας της δημοκρατίας. Για αυτούς τους λόγους το 1975 το Σύνταγμα προσπάθησε να ελέγχει τον τρόπο λειτουργίας της ραδιοτηλεόρασης. Έτσι εξέδωσε κάποια άρθρα και κάποιους νόμους προσδιορίζοντας τα βασικά κριτήρια για τη δράση και τη λειτουργία της. Με αυτό τον τρόπο προσπάθησε να επιβάλει την αντικειμενική και με ίσους όρους μετάδοση πληροφοριών και ειδήσεων, καθώς και τη ποιοτική στάθμη των εκπομπών που επιβάλλουν η κοινωνική αποστολή τους και η πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας. Παρόλα αυτά υπήρξε ένα κενό όσον αφορά τις διαδικασίες οργάνωσης και εφαρμογής του κρατικού ελέγχου, κάτι το οποίο δεν προσδιορίζει με ακρίβεια τον τρόπο εφαρμογής του. Αυτό το κενό καλύφθηκε αργότερα με την άμεση κυβερνητική παρέμβαση και τον πλήρη κρατικό έλεγχο της ραδιοτηλεόρασης αλλά και με την αγοραία λογική της άκρατης εμπορευματοποίησης, του εντυπωσιασμού και της κερδοσκοπίας. Με αυτό τον τρόπο η δημόσια ραδιοτηλεόραση είναι ένα από τα πιο ισχυρά όργανα, όχι όμως και μοναδικό, των κυβερνήσεων, ώστε να κατευθύνουν, να λαϊκίζουν, να δημαγωγούν, να αποπροσανατολίζουν και να ασκούν προπαγάνδας στον βωμό πολιτικών, κυβερνητικών, οικονομικών και προσωπικών συμφερόντων επιβάλλοντας στους πολίτες στην στελεχιακή υποταγή και την εκμετάλλευση. Από την άλλη η ιδιωτική τηλεόραση, ακολουθεί ένα δικό της δρόμο μετάδοσης ειδήσεων, 50

51 άλλοτε απομακρυσμένη και άλλοτε κοντά στο κράτος και τη δημόσια εξουσία αλλά και αυτή δεν αποφεύγει πάντοτε την άκρα εμπορευματοποίησή της, τη νέα, δηλαδή, εξάρτηση και υποτέλεια στην κυριαρχούσα «λογική της αγοράς» και του χρήματος. Εν καιρώ όμως οι εκπομπές και το περιεχόμενο της ραδιοτηλεόρασης παραβιάζουν τις συνταγματικές επιταγές της αντικειμενικότητας υποβαθμίζοντας την αλήθεια, την ποιότητα και τον πραγματικό ορό της λέξης είδηση, αντιπροσωπεύοντας έναν σοβαρό κίνδυνο για τη δημόσια ζωή και την ίδια τη δημοκρατία. Έτσι τα ΜΜΕ πέφτουν στον παιχνίδι του ανταγωνισμού και του χρήματος χωρίς να μπορούν να χαράξουν ανεξάρτητη πορεία από την εξουσία του κόμματος, του κομματικά ελεγχόμενου κράτους και από την εξουσία του χρήματος. Οι μορφές υποταγής και περιορισμού της λειτουργικής αυτοτέλειας και αυτονομίας των ΜΜΕ δεν μπορεί να διασφαλίσει τις αρχές και τα κριτήρια που υπαγορεύει το Σύνταγμα για την ενημέρωση και την πληροφόρηση του πολίτη και της κοινωνίας με κριτήριο την αντικειμενικότητα, την ισοτιμία και την ποιότητας που θα δίνει βάση και προσοχή στην κοινωνική αποστολή και στην πολιτιστική ανάπτυξη της χώρας. Το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης επιχειρεί να ελέγξει και να ρυθμίσει πάνω σε στέρεες βάσεις και με τρόπο σύγχρονο και αποτελεσματικό την τρέχουσα κατάσταση του ραδιοτηλεοπτικού τοπίου στη χώρα μας. Έτσι μια νέα και ανεξάρτητη διοικητική αρχή στηρίχθηκε στο νόμο 1866 του 1989 για την εφαρμογή των συνταγματικών αρχών και κριτηρίων για τη ραδιοτηλεόραση. Παρόλα αυτά το όργανο αυτό δεν μπορεί να ανταποκριθεί με τρόπο πλήρη στην αποστολή του κάτι το οποίο κρύβει και εγκυμονεί κινδύνους αφού ο έλεγχος της διαφάνειας στα ραδιοτηλεοπτικά μέσα δεν ασκείται και η θέσπιση σύγχρονων κωδίκων δεοντολογίας καρκινοβατεί. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ο έλεγχος της νομιμότητας του ραδιοτηλεοπτικού τοπίου είναι ελλιπής και αποσπασματικός. Χωρίς να μπορούν να διασαφηνιστούν αρμοδιότητες για τον έλεγχο της νομιμότητας των ενεργειών από την εποπτεύουσα κυβερνητική αρχή και χωρίς την κατοχύρωση των εγγυήσεων για την προσωπική και λειτουργική 51

52 ανεξαρτησία των μελών του το ΕΣΡ αδυνατεί να επιτελέσει τον ρόλο και να ανταποκριθεί στην αποστολή του. Πρέπει λοιπόν κάποια πράγματα να αλλάξουν και πρώτον να παρθούν μέτρα έτσι ώστε να διασφαλιστεί η συνταγματική κατοχύρωση της ύπαρξης και της λειτουργίας του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης στο νέο Σύνταγμα του 21ου αιώνα, όπως έχει ήδη αποφασισθεί σχεδόν ομόφωνα, κατά την πρώτη φάση της συνταγματικής αναθεώρησης. Μέχρι όμως να υπάρξει η κατάλληλη θεσμική νομοθεσία επιβάλλεται η πραγματική και όχι απλώς η φραστική ενίσχυση της δικαιοδοσίας και της ανεξαρτησίας του οργάνου. Ένα μέτρο το οποίο πρέπει να ρυθμιστεί είναι η έκδοση εκτελεστών αποφάσεων για την αδειοδότηση των ραδιοτηλεοπτικών μέσων αλλά και τον κυρωτικό έλεγχο της λειτουργίας τους. Επίσης πρέπει να καταργηθεί άμεσα με σχετική νομοθετική τροπολογία η θεσμική εξάρτηση του ΕΣΡ από τον υπουργό Τύπου και ΜΜΕ, ο οποίος μέσω της ασκήσεως του ελέγχου νομιμότητας και της «εκδόσεως» των αποφάσεων του οργάνου υπεισέρχεται με τρόπο αυθαίρετο και στο περιεχόμενό τους τροποποιώντας και αλλοιώνοντας τες. Μερικά από αυτά είναι οι επείγουσες και αναγκαίες προϋποθέσεις για μια στοιχειώδη ενίσχυση του θεσμικού οπλοστασίου της δημοκρατίας για τον έλεγχο των διαδικασιών ενημέρωσης και πληροφόρησης των πολιτών. Αν δεν παρθούν κάποια στοιχειώδη μέτρα και δεν ψηφιστούν κάποιοι αναγκαίοι η ραδιοτηλεόραση θα λειτουργεί με τρόπο άναρχο και αυθαίρετο και η δημοκρατία θα χάσει εντελώς το νόημά της. Δημοσιογραφική δεοντολογία Δημοσιογραφική δεοντολογία εννοούμε όλο εκείνο το σύνολο από κανόνες και αρχές που ρυθμίζουν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να φέρονται οι δημοσιογράφοι αλλά και πως πρέπει να είναι η συμπεριφορά τους και οι επιτρεπτές μέθοδοι κατά την άσκηση των επαγγελτικών τους καθηκόντων. Σύμφωνα, λοιπόν, με την Πανελλήνια Ομοσπονδία Ενώσεων Συντακτών, ο κώδικας «επαγγελματικής ηθικής και κοινωνικής ευθύνης των δημοσιογράφων μελών» της έχει στόχο: 1. Να επαναβεβαιώσει και διασφαλίσει τον κοινωνικό ρόλο του δημοσιογράφου στις νέες συνθήκες, που διαμορφώνουν ο γιγαντισμός, το ολιγοπώλιο στο ιδιοκτησιακό καθεστώς, η αυξημένη εμβέλεια και επιρροή των Μ.Μ.Ε. και η παγκοσμιοποίηση της επικοινωνίας. 2. Να αποθαρρύνει και να αντιστέκεται σε κάθε απόπειρα κρατικού ή άλλου επηρεασμού με τον αυτό-καθορισμό κανόνων υπεύθυνης επαγγελματικής λειτουργίας. 3. Να κατοχυρώσει την ελευθερία της πληροφόρησης και της έκφρασης, την αυτονομία και αξιοπρέπεια του δημοσιογράφου και να θωρακίσει την ελευθεροτυπία επ' αγαθώ της δημοκρατίας και της κοινωνίας. 4. Προς το σκοπό αυτό, οι δημοσιογράφοι αυτοδεσμεύονται να εφαρμόσουν και να περιφρουρήσουν τις ακόλουθες θεμελιώδεις αρχές 52

53 Οι αρχές του κώδικα της δημοσιογραφικής δεοντολογίας Άρθρο 1 Το δικαίωμα του ανθρώπου και του πολίτη να πληροφορεί και να πληροφορείται ελεύθερα είναι αναφαίρετο. Η πληροφόρηση είναι κοινωνικό αγαθό και όχι εμπόρευμα ή μέσο προπαγάνδας. Ο δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει: α. Να θεωρεί πρώτιστο καθήκον του προς την κοινωνία και τον εαυτό του τη δημοσιοποίηση όλης της αλήθειας. β. Να θεωρεί προσβολή για την κοινωνία και πράξη μειωτική για τον εαυτό του τη διαστρέβλωση, την απόκρυψη την αλλοίωση ή την πλαστογράφηση των πραγματικών περιστατικών. γ. Να σέβεται και να τηρεί το διακριτό της είδησης, του σχολίου και του διαφημιστικού μηνύματος, την αναγκαία αντιστοιχία τίτλου και κειμένου και την ακριβή χρησιμοποίηση φωτογραφιών, εικόνων και γραφικών απεικονίσεων ή άλλων παραστάσεων. δ. Να μεταδίδει την πληροφορία και την είδηση ανεπηρέαστα από τις προσωπικές πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές, φυλετικές και πολιτισμικές απόψεις ή πεποιθήσεις του. ε. Να ερευνά προκαταβολικά, με αίσθημα ευθύνης και με επίγνωση των συνεπειών, την ακρίβεια της πληροφορίας ή της είδησης που πρόκειται να μεταδώσει. στ. Να επανορθώνει χωρίς χρονοτριβή, με ανάλογη παρουσίαση και ενδεδειγμένο τονισμό, ανακριβείς πληροφορίες και ψευδείς ισχυρισμούς, που προσβάλλουν την τιμή και την υπόληψη του πολίτη και του ανθρώπου και να δημοσιεύει ή να μεταδίδει την αντίθετη άποψη, χωρίς, αναγκαστικά, ανταπάντηση, η οποία θα τον έθετε σε προνομιακή θέση έναντι του θιγομένου. Άρθρο 2 Ηδημοσιογραφία, ως επάγγελμα, αλλά και κοινωνικό λειτούργημα, συνεπάγεται δικαιώματα, καθήκοντα και υποχρεώσεις. Ο δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει: α. Να αντιμετωπίζει ισότιμα τους πολίτες, χωρίς διακρίσεις εθνικής καταγωγής, φύλου, φυλής, θρησκείας, πολιτικών φρονημάτων, οικονομικής κατάστασης και κοινωνικής θέσης. β. Να σέβεται την προσωπικότητα, την αξιοπρέπεια και το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής του ανθρώπου και του πολίτη. Μόνο όταν το επιτάσσει το δικαίωμα της πληροφόρησης μπορεί να χρησιμοποιεί, πάντοτε με τρόπο υπεύθυνο, στοιχεία 53

54 από την ιδιωτική ζωή προσώπων που ασκούν δημόσιο λειτούργημα ή έχουν στην κοινωνία ιδιαίτερη θέση και ισχύ και υπόκεινται στον κοινωνικό έλεγχο. γ. Να σέβεται το τεκμήριο της αθωότητας και να μην προεξοφλεί τις δικαστικές αποφάσεις. δ. Να σέβεται την κατοχυρωμένη με διεθνείς συμβάσεις προστασία των ανηλίκων και των προσώπων με ειδικές ανάγκες και με σοβαρά προβλήματα υγείας. ε. Να αντιμετωπίζει με διακριτικότητα και ευαισθησία τους πολίτες, όταν αυτοί βρίσκονται σε κατάσταση πένθους, ψυχικού κλονισμού και οδύνης, καθώς και αυτούς που έχουν εμφανές ψυχικό πρόβλημα, αποφεύγοντας να προβάλει την ιδιατερότητά τους. στ. Να μην αποκαλύπτει, άμεσα ή έμμεσα, την ταυτότητα των θυμάτων βιασμού, τα οποία επέζησαν της εγκληματικής πράξης. ζ. Να ελέγχει και να τεκμηριώνει τις πληροφορίες που αναφέρονται στον ευαίσθητο τομέα της υγείας, όπου η παραπλανητική πληροφόρηση και η εντυπωσιακή προβολή μπορούν να προκαλέσουν αδικαιολόγητη αναστάτωση στην κοινή γνώμη. η. Να συλλέγει και να διασταυρώνει τις πληροφορίες του και να εξασφαλίζει την τεκμηρίωσή τους (έγγραφα, φωτογραφίες, κασέτες, τηλεοπτικές εικόνες) με δημοσιογραφικά θεμιτές μεθόδους, γνωστοποιώντας πάντοτε τη δημοσιογραφική του ιδιότητα. θ. Να τηρεί το επαγγελματικό απόρρητο ως προς την πηγή των πληροφοριών που εξασφάλισε υπό εχεμύθεια. ι. Να σέβεται τους κανόνες της εμπιστευτικής πληροφόρησης (off the record) εφ όσον ανέλαβε αυτή τη δέσμευση. Άρθρο 3 Ηισηγορία και η πολυφωνία, οξυγόνο της δημοκρατίας, αναιρούνται σε συνθήκες κρατικού μονοπωλιακού ελέγχου των Μ.Μ.Ε. και υπονομεύονται με τη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας τους σε γιγαντιαίες κερδοσκοπικές επιχειρήσεις που αντιμετωπίζουν την κοινή γνώμη σαν καταναλωτή και προσπαθούν να χειραγωγήσουν το φρόνημα, τις συνήθειες και την εν γένει συμπεριφορά της. Γι' αυτό ο δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει: α. Να υπερασπίζεται σθεναρά το δημοκρατικό πολίτευμα, που διασφαλίζει την ελευθεροτυπία και την απρόσκοπτη άσκηση του δημοσιογραφικού λειτουργήματος. β. Να αποκρούει και να καταγγέλλει τις εκδηλώσεις κρατικού αυταρχισμού και τις αυθαιρεσίες των ιδιοκτητών των Μ.Μ.Ε. και ιδιαίτερα των ολιγοπωλίων. γ. Να υπερασπίζεται τη δημοσιογραφική ανεξαρτησία στον εργασιακό χώρο του και να αρνείται την εκτέλεση έργου, που έρχεται σε σύγκρουση με τις αρχές της δημοσιογραφικής δεοντολογίας. δ. Να μη δέχεται τη σύνταξη είδησης, σχολίου ή άρθρου και την παραγωγή εκπομπής κατά τις υποδείξεις των προϊσταμένων ή του εργοδότη του, αν το περιεχόμενό τους δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και να καταγγέλλει τις εν αγνοία του παραποιήσεις του δημοσιογραφικού του προϊόντος. 54

55 Άρθρο 4 Ηυπερπροσφορά εργασίας στο χώρο της δημοσιογραφίας επιτείνει τις προϋποθέσεις για την εκδήλωση φαινομένων εκμετάλλευσης, όπως είναι: η άμισθη ή η συμβολικώς αμειβόμενη εργασία, η καταστρατήγηση συμβατικών υποχρεώσεων και κανόνων δεοντολογίας κλπ.. Γι' αυτό ο δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει: α. Να στηρίζει και να ενισχύει τις δραστηριότητες της συνδικαλιστικής του οργάνωσης, που αποσκοπούν στη βελτίωση των όρων αμοιβής και απασχόλησης στα Μ.Μ.Ε.. β. Να αποκρούει στο χώρο εργασίας του κάθε απόπειρα περιστολής των εργασιακών δικαιωμάτων του ή παραβίασης των κανόνων δεοντολογίας. γ. Να μην ασκεί και να μη δέχεται οποιαδήποτε μορφή διακρίσεων, που σχετίζονται με το φύλο ή την επαγγελματική ηλικία των συναδέλφων του. Άρθρο 5 Ηδιαφάνεια στις οικονομικές σχέσεις αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της αξιοπιστίας, του κύρους και της επαγγελματικής αξιοπρέπειας του δημοσιογράφου, ο οποίος οφείλει: α. Να μην επιδιώκει και να μη δέχεται αμοιβή για δημοσιογραφική εργασία από απόρρητα κονδύλια κρατικών υπηρεσιών και δημόσιων ή ιδιωτικών οργανισμών. β. Να μην επιδιώκει και να μη δέχεται αργομισθία ή επ' αμοιβή θέση συναφή με την ειδικότητά του σε γραφεία τύπου, δημόσιες υπηρεσίες ή ιδιωτικές επιχειρήσεις, που θέτει εν αμφιβόλω την επαγγελματική αυτονομία και ανεξαρτησία του. γ. Να μην επιδιώκει και να μη δέχεται τη διαφημιστική χρήση του ονόματος, της φωνής και της εικόνας του, παρά μόνο για κοινωφελείς σκοπούς. δ. Να μη μεταδίδει και να μην αξιοποιεί ιδιοτελώς αποκλειστικές πληροφορίες που επηρεάζουν την πορεία του Χρηματιστηρίου Αξιών και την αγορά. ε. Να μην επιδιώκει και να μη δέχεται οποιεσδήποτε παροχές σε χρήμα και είδος, που θίγουν την αξιοπιστία και την αξιοπρέπειά του και επηρεάζουν την ανεξαρτησία και την αμεροληψία του. Άρθρο 6 Ησυναδελφική αλληλεγγύη και ο αλληλοσεβασμός των δημοσιογράφων συμβάλλουν θετικά στις συλλογικές επαγγελματικές επιδιώξεις και στην κοινωνική εικόνα του δημοσιογραφικού επαγγέλματος. Γι' αυτό ο δημοσιογράφος οφείλει: 55

56 α. Να σέβεται την προσωπικότητα των συναδέλφων του. Να μην εκτοξεύει εναντίον τους ασύστατες κατηγορίες και να αποφεύγει τις προσωπικές αντεγκλήσεις, δημόσια και στους χώρους εργασίας. β. Να θεωρεί σοβαρότατη αντιεπαγγελματική πράξη κάθε λογοκλοπή. γ. Να μην οικειοποιείται την εργασία συναδέλφων του. Να αναφέρει πάντοτε το όνομα του συντάκτη, του οποίου χρησιμοποιεί κείμενα ή αποσπάσματα κειμένων. δ. Να μνημονεύει την πηγή των πληροφοριών, που έχουν ήδη δημοσιευθεί ή μεταδοθεί. Άρθρο 7 Ογιγαντισμός των Μ.Μ.Ε. και η παγκοσμιοποίηση της επικοινωνίας αύξησαν σημαντικά τον παιδευτικό και πολιτισμικό ρόλο του ηλεκτρονικού και του γραπτού Τύπου. Με τις πρόσθετες ευθύνες του στις νέες συνθήκες, ο δημοσιογράφος οφείλει: α. Να συμβάλλει στην αναβάθμιση του δημοσιογραφικού λόγου, αποφεύγοντας γραμματικές, συντακτικές και λεκτικές κακοποιήσεις. β. Να αποφεύγει τη χυδαιογραφία, τη χυδαιολογία και τη γλωσσική βαρβαρότητα, τηρώντας, ακόμη και στη σάτιρα και τη γελοιογραφία, τους κανόνες της επαγγελματικής ηθικής και της κοινωνικής ευθύνης. γ. Να προστατεύει την ελληνική γλώσσα από την κατάχρηση ξένων λέξεων και όρων. δ. Να συμβάλλει δημιουργικά στην προστασία της εθνικής μας παράδοσης και τη διασφάλιση της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Πηγή Ανθρωπισμός και ανθρώπινα δικαιώματα Ηδημοκρατία ανέκαθεν συνδεόταν άριστα με την έννοια της ελευθερίας και η έννοια της ελευθερίας πάντα ταυτιζόταν με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων αποτελεί το κοινό ιδανικό, το οποίο πρέπει να κατατείνουν όλοι οι λαοί και όλα τα έθνη, επειδή η παραγνώριση και η περιφρόνηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου οδήγησαν σε πράξεις βαρβαρότητας, που εξεγείρουν των ανθρώπινη συνείδηση, και η προοπτική ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να μιλούν και να πιστεύουν, λυτρωμένοι από τον τρόμο και την αθλιότητα, έχει διακηρυχθεί ως η πιο υψηλή επιδίωξη του ανθρώπου. Ο ανθρωπισμός άλλωστε είναι το ιδεώδες σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος είναι υπέρτατη αξία και γι αυτό οφείλουμε να του δείχνουμε με κάθε τρόπο το σεβασμό 56

57 που του πρέπει. Γράφει σύμφωνα με αυτό ο Ε. Παπανούτσος: «άνθρωπος είναι το μοναδικό μέσα στο γνωστό μας σύμπαν ον που έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να λογαριάζεται πάντοτε ως σκοπός και ποτέ ως μέσον. Αυτή θα παραδεχτούμε- είναι η γλώσσα του γνήσιου ουμανισμού» Ο ανθρωπισμός ξεκινάει από τα αρχαία χρόνια με την ανθρωποκεντρική αντίληψη που είχαν οι Αρχαίοι Έλληνες για το κλασικό ανθρώπινο ιδεώδες. Το περιεχόμενο του κλασικού ανθρωπισμού είναι ο ορθολογισμός, η αισθητική καλλιέργεια του ανθρώπου, η πολιτική συνείδησή του και το σωματικό κάλλος. Πρότυπο του κλασικού ανθρωπισμού είναι ο «καλός και αγαθός πολίτης». Ο σύγχρονος ανθρωπισμός εμπεριέχει, ασφαλώς, πολλά από τα παραδοσιακά στοιχεία του ανθρωπισμού, τα οποία άλλωστε είναι διαχρονικά και αμετάβλητα στο χρόνο. Όμως, οι νέες συνθήκες ζωής που δημιουργήθηκαν, τα νέα προβλήματα και οι ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου επιβάλλουν τη διεύρυνση του περιεχόμενου του. Σήμερα μπορούμε να μιλάμε για ένα νέο ανθρωπισμό όπου έχει σαν περιεχόμενο τη προστασία της υγείας και της ζωής του ανθρώπου, την αγάπη, την ειρήνη, την ελευθερία, την δικαιοσύνη, την αξιοκρατία, την απόκτηση γνώσεων και την ανάπτυξη κριτικής ικανότητας του ανθρώπου, την ισότητα, τον σεβασμό των δικαιωμάτων του άλλου, την ανεκτικότητα, τον σεβασμό της φύσης και της ανθρώπινης πολιτιστικής δημιουργίας, την υπευθυνότητα, την αλληλεγγύη, την προτεραιότητα στο κοινό καλό και την ικανοποίηση των υλικών αναγκών του ανθρώπου. Κοντολογίς όλα αυτά που εξυψώνουν την δημοκρατία. Έτσι το νόημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν περιορίζεται μόνο σε αυτά που κατά σύμβαση δέχεται και αναγνωρίζει μια κοινωνία, όσο σημαντικά κι αν είναι. Προχωρεί πιο πέρα και συνδέεται με την ανθρώπινη φύση. Είναι, για το λόγο αυτό, δικαιώματα φυσικά για κάθε άνθρωπο, ανεξάρτητα από το χρώμα, την εθνικότητα, την καταγωγή, το θρήσκευμα ή και το φύλο. Συνδέεται, επίσης, και με τον ανθρωπισμό, αν λάβουμε υπόψη μας, ότι ο ανθρωπισμός είναι η έμπρακτη αναγνώριση, η εκτίμηση και ο σεβασμός στην αξία και της αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Από αυτήν δεν την άποψη τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι μόνο πολιτικό, αλλά και ηθικό αίτημα. Κάθε άνθρωπος που ανήκει σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα πρέπει να είναι πνευματικά, πολιτικά, κοινωνικά, εθνικά, οικονομικά και θρησκευτικά ελεύθερος. Δηλαδή να έχει ελευθερία σκέψης, γνώμης και έκφρασης, πληροφόρησης και δωρεάν παιδείας. Ακόμα την ελευθερία της ζωής του, την προσωπική ασφάλεια, την ισονομία, την ισοπολιτεία αλλά και το δικαίωμα του «εκλέγειν και εκλέγεσθαι» καθώς και του ασύλου. Επίσης έχει δικαιώματα όπως είναι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ιδιωτικά ζωή, η ελεύθερη κυκλοφορία, γάμου και ίδρυσης οικογένειας, το δικαίωμα της ιθαγένειας, της ιδιοκτησίας, της εργασίας και δίκαιης αμοιβής, της ασφάλισης, της περίθαλψης και της κοινωνικής προστασίας ελεύθερου χρόνου. Τέλος, έχει το δικαίωμα της ανεξιθρησκίας. Παρόλα αυτά τα ΜΜΕ συμβάλουν αρνητικά στην ζωή του ανθρώπου ενώ παράλληλα οδηγούν στην παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην εποχή μας, είτε παραπληροφορώντας τους πολίτες για παραδείγματα όπου τα ανθρώπινα δικαιώματα παραβιάζονται, είτε αποκρύπτοντας σκόπιμα διάφορες πτυχές της καθημερινότητας όπου ο θεσμός των δικαιωμάτων αυτών δεν υφίσταται καν σαν έννοια. Τα αίτια είναι κυρίως οικονομικά και κυρίως η εκμετάλλευση των αδυνάτων. Φυσικά και πίσω από τα ΜΜΕ υπάρχουν πολιτικές σκοπιμότητες, φαλκίδευση της δημοκρατίας και αυταρχισμός, αναδεικνύοντας έτσι την ανηθικότητα και την ασυδοσία των ισχυρών και των εξουσιών για ακόμα μια φορά. Από την άλλη, όπως ήδη έχει αναφερθεί, τα ΜΜΕ προκαλούν με τις χαμηλού επίπεδου εκπομπές τους και με το αλλοιωμένο περιεχόμενο που προβάλλουν οι ειδήσεις, έλλειψη ανεκτικότητας, 57

58 μισαλλοδοξία και φανατισμό στους πολίτες καθώς δεν υπάρχει σωστή διαπαιδαγώγηση, και αν υπάρχει είναι ελλιπής και ακατάλληλη. Έτσι τα ΜΜΕ, εκμεταλλευόμενα όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα πείσουν τον ανυποψίαστο πολίτη, προβάλλουν αναχρονιστικές παραδοσιακές αντιλήψεις, μεταδίδουν προκαταλήψεις και προσπαθούν να περάσουν στερεότυπα και καθιερωμένες πρακτικές με αποτέλεσμα να υπάρχει αδυναμία στο να εκλεχθούν οι παραβιάσεις τους και σε έλλειψη μιας παγκόσμιας εξουσίας που θα επιβάλλει κυρώσεις σε όσους παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τρόποι προστασίας ανθρωπίνων δικαιώματων Τα δικαιώματα του πολίτη θα προστατευτούν με θεσμικής του κατοχύρωση και με την ευνομία. Οι πολίτες οφείλουν να καταγγέλλουν τέτοιες περιπτώσεις καταπάτησης των δικαιωμάτων τους είτε είναι θύματα είτε πνευματικοί και ευσυνείδητοι άνθρωποι η ακόμα και από ανθρωπιστικές οργανώσεις. Από την άλλη τα ΜΜΕ πρέπει να ευαισθητοποιηθούν και να προβάλλουν τέτοιες περιπτώσεις, όπου υπάρχει καταστρατήγηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων βοηθώντας έτσι στην ανάπτυξη και στην αλληλεγγύη των ανθρώπων αλλά και στην καλή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος και των θεσμών του. Οι διεθνείς οργανισμοί θα πρέπει να παρεμβαίνουν σε περιπτώσεις καταπάτησής τους και να δρουν ακόμα και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις. Μια πιο αποτελεσματική λύση θα ήταν η ίδρυση και η δράση ενός νέου ανθρωπιστικού κινήματος που θα αλλάξει το περιεχόμενο των ΜΜΕ. Ένας από τους θεμελιώδης λόγους είναι ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα ακόμα και σε φιλελεύθερες και ευνοούμενες κοινωνίες παραβιάζονται με διακρίσεις, εκμετάλλευσης, ρατσισμό, μισαλλοδοξία, περιορισμούς της ελεύθερης σκέψης και έκφρασης, αναξιοκρατία, ελλιπής κοινωνική προστασία, δηλαδή ασφάλιση και περίθαλψη όλων των ανθρώπων, ανεργία και προσφυγιά. Αν λοιπόν χάσουμε αυτά τα δικαιώματα στην ουσία θα έχουμε την δημοκρατία και θα οδεύουμε σε μια κοινωνία όπου θα επικρατεί η αποξένωση, η μοναξιά, η ιδιοτέλεια και ο κυνισμός και όλα αυτά θα αλλοτριώνουν την κοινωνική μας φύση, χωρίς καμία επικοινωνία, αγάπη αλληλεγγύη, υπευθυνότητα. Θα επικρατεί παντού η βία, η εγκληματικότητα και η διαφθορά, που άλλωστε είναι διάχυτα στην εποχή μας και καταρρακώνουν την αξιοπρέπεια και πλήττουν τη ζωή του ανθρώπου. 58

59 Τα MME και τα δικαιώματα παιδιών «Ζούμε σε μια εποχή πληροφοριακής έκρηξης που μας αγγίζει όλους. Τα ΜΜΕ έχουν πολλαπλασιαστεί και φτάνουν παντού. Οι πληροφορίες συχνά αντιφατικές ή χωρίς επεξεργασία μπορεί κάποιες φορές να αποπροσανατολίσουν, να μπερδέψουν, να δημιουργήσουν πρόβλημα. Μέσα σε αυτό το σκηνικό ολοένα και συχνότερα οι δημοσιογράφοι καλούνται να χρησιμοποιούν την κρίση τους, τις γνώσεις τους, την υπευθυνότητά τους, ώστε να επιλέξουν με σωστό τρόπο το τι, το πώς και το πού θα πουν ή θα γράψουν κάτι. Η προσωπική και η επαγγελματική ευθύνη είναι πιο μεγάλη από κάθε άλλη φορά στο παρελθόν. Αυξανόμενη η πληροφόρηση αυξάνεται κατακόρυφα και η ευθύνη των δημοσιογράφων. Και αυτή η ευθύνη πολλαπλασιάζετε αν αναλογιστούμε πως μια από τις πλέον ευαίσθητες κοινωνικά ομάδες, που επηρεάζεται από την πληροφορική έκρηξη, είναι τα παιδιά. Τα παιδιά που, συνήθως, δεν έχουν ακόμα την κρίση και την ωριμότητα να επεξεργαστούν τις πληροφορίες και να τις χρησιμοποιούν ανάλογα. Αντίθετα, συχνά πληροφορίες χωρίς επεξεργασία ή αντιφατικές επηρεάζουν δυσανάλογα την παιδική συμπεριφορά, την παιδική εξέλιξη, με μεγάλες συνέπειες για τη ζωή τους. Εδώ, η ευθύνη του δημοσιογράφου είναι τεράστια. Είμαστε μπροστά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι στο χώρο της πληροφόρησης. Χρειαζόμαστε γνώση, υπευθυνότητα, και νέα εργαλεία δεοντολογίας». Πάνος Σόμπολος Πρόεδρος της ΕΣΗΕΑ Οι επαγγελματίες των ΜΜΕ και τα δικαιώματα των παιδιών Οι δημοσιογράφοι είναι οι υπέρμαχοι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αποτελούν τα μάτια, τα αυτιά και τη φωνή του κόσμου, τραβώντας την προσοχή σε καταχρήσεις εξουσίας και καταπατήσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συχνά με σημαντικό προσωπικό κόστος. Μέσα από τη δουλειά τους ωθούν τις κυβερνήσεις και τις οργανώσεις αστικού τύπου να εισάγουν αλλαγές που θα βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων. Οι δημοσιογράφοι, οι φωτογράφοι και οι παραγωγοί προγραμμάτων συχνά αποκαλύπτουν τη δυστυχία των παιδιών που βρίσκονται εγκλωβισμένα σε συνθήκες που δεν μπορούν να ελέγξουν ή δέχονται την κακοποίηση και την εκμετάλλευση ενηλίκων. Ωστόσο, είναι εξίσου σημαντικό να εμπλουτίσουμε τη συμβατική κάλυψη των ειδήσεων μέσα από την οπτική γωνία που αφορά τα παιδιά. Για παράδειγμα, ένας καλός τρόπος για να δοκιμαστεί η επίδραση των αλλαγών στη νομοθεσία ή την οικονομική πολιτική είναι να μελετηθεί ο βαθμός στον οποίο τα παιδιά θα ωφεληθούν ή θα υποφέρουν ως συνέπεια αυτών. Ο τρόπος με τον οποίο τα ΜΜΕ παρουσιάζουν ή ακόμα και αγνοούν τα παιδιά μπορεί να επηρεάσει αποφάσεις που λαμβάνονται για λογαριασμό τους καθώς και τον τρόπο με τον οποίο η υπόλοιπη κοινωνία τα αντιμετωπίζει. Τα ΜΜΕ παρουσιάζουν συχνά τα παιδιά απλώς ως τα σιωπηλά θύματα ή τα γλυκά αθώα πλάσματα. Δίνοντας ευκαιρίες στα παιδιά και τους νέους να μιλήσουν για τους 59

60 εαυτούς τους- τις ελπίδες και τους φόβους τους- οι επαγγελματίες των ΜΜΕ μπορούν να υπενθυμίσουν στον κόσμο ότι τα παιδιά δικαιούνται σεβασμό ως ανεξάρτητα άτομα. Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού ΗΣύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού του ΟΗΕ παρουσιάζει τι πρέπει να κάνουν οι κυβερνήσεις και οι πολίτες για να προωθήσουν και να προστατεύσουν τα αναπόσπαστα ανθρώπινα δικαιώματα όλων των παιδιών. Μετά την ομόφωνη υιοθέτησή της στην Γενική Συνέλευση της 20ης Νοεμβρίου 1989, έχει επικυρωθεί από όλες τις κυβερνήσεις του κόσμου (εκτός της Σομαλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής). Η επικύρωση της Σύμβασης δεσμεύει τις κυβερνήσεις να διασφαλίζουν ότι τα παιδιά μπορούν να μεγαλώνουν σε ασφαλείς και υποστηρικτικές συνθήκες με πρόσβαση σε εκπαίδευση και ιατρική περίθαλψη υψηλής ποιότητας και καλές συνθήκες διαβίωσης. Υπογράφοντας τη Σύμβαση, οι κυβερνήσεις συμφωνούν να προστατεύουν τα παιδιά από διακρίσεις, σεξουαλική και εμπορική εκμετάλλευση και βία και να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή στα ορφανά και τους νεαρούς πρόσφυγες. Αναγνωρίζουν επίσης ότι τα παιδιά έχουν δικαίωμα στα εξής: να εκφράζουν απόψεις, ιδιαίτερα σε αποφάσεις που τα αφορούν ελευθερία σκέψης, έκφρασης, συνείδησης και θρησκείας ιδιωτική ζωή και δικαίωμα στο παιχνίδι δημιουργία δικών τους συλλόγων και οργανώσεων πρόσβαση σε πληροφορίες- ιδιαίτερα από την πολιτεία και τα ΜΜΕ γνωστοποίηση ιδεών και πληροφοριών από τα ίδια. Η Σύμβαση παρέχει ένα μέτρο σύγκρισης έναντι του οποίου οι προσπάθειες κάθε κυβέρνησης για τη βελτίωση της ζωής των παιδιών μπορούν να μετρηθούν. Κάθε πέντε χρόνια, οι κυβερνήσεις πρέπει να αναφέρουν την πρόοδο τους στην Επιτροπή 60

61 για τα Δικαιώματα του Παιδιού του ΟΗΕ. Η Επιτροπή συναντάται με εκπροσώπους των κυβερνήσεων και ακούει τις απόψεις μη κυβερνητικών οργανώσεων (ΜΚΟ) πριν προβεί σε συστάσεις για περαιτέρω βήματα που πρέπει να κάνει κάθε χώρα για να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της. Πολλές χώρες υπέγραψαν επίσης τα Προαιρετικά Πρωτόκολλα της Σύμβασης που αφορούν την εμπλοκή των παιδιών σε ένοπλες συγκρούσεις, την διακίνηση παιδιών (trafficking), την πορνεία και την πορνογραφία. Αυτά τέθηκαν σε ισχύ στις αρχές του 2002 και απαιτούν από τις κυβερνήσεις να αναφέρουν συγκεκριμένες προσπάθειες για την καταπολέμηση αυτών των μορφών εκμετάλλευσης. Πρόσφατα πολλές χώρες συμφώνησαν επίσης να εφαρμόσουν το Πρωτόκολλο του Παλέρμο της Συνθήκης του ΟΗΕ Ενάντια στο Διεθνές Οργανωμένο Έγκλημα που υπογράφηκε το Δεκέμβριο του 2000 και αφορά στη διακίνηση (trafficking) γυναικών και παιδιών. Τα παιδιά και τα ΜΜΕ Επισκεφθείτε σχολεία/ συλλόγους νέων για να μιλήσετε στα παιδιά για τη δουλειά σας. Ρωτήστε αν έχουν τις ίδιες απόψεις με παιδιά από άλλες χώρες που δεν τους αρέσει ο τρόπος που παρουσιάζονται μέσα και από τα ΜΜΕ: - αντιμετώπιση ως περίγελως ή εξαναγκασμός να κάνουν επίδειξη όπως τα ζώα. - χρήση χαριτωμένων ή συγκινητικών εικόνων παιδιών απλά και μόνο για πρόκληση συναισθηματικών αντιδράσεων. - παρουσίαση τους ως αδαή ή φίμωση του λόγου τους ή ενήλικες να μιλούν εκ μέρους τους ακόμα και αν τα ίδια γνωρίζουν ένα θέμα. - αντιμετώπιση τους ως ομογενείς ομάδες αντί για μεμονωμένα άτομα και χρήση των όρων έφηβοι, νεαροί ως δηλωτικά προβλημάτων/ ταραχών. Μιλήστε σε παιδιά από διαφορετικές κοινωνικές και εθνικές ομάδες. Μπορούν να αποτελέσουν εξαιρετικές πηγές θεμάτων και παρέχουν νέα γνώση σε θέματα που τα αφορούν άμεσα: εκπαίδευση, υγεία, παιχνίδι, πολιτισμός, πολιτική, επιθετική συμπεριφορά και άλλες μορφές κακοποίησης. Παρακολουθήστε τις δραστηριότητες του Υπεύθυνου Υπουργείου για τα Παιδιά που ασχολείται με θέματα που αφορούν αυτή την ηλικία. Αισθάνονται τα παιδιά ότι εκπροσωπούνται επαρκώς; Επικοινωνήστε με ΜΚΟ που πιθανόν μπορούν να σας φέρουν σε επαφή με νεαρά άτομα που έχουν ενδιαφέρουσες ιστορίες να σας πουν- να θυμάστε όμως ότι όλες αυτές οι οργανώσεις προωθούν τα δικά τους θέματα. Ερευνήστε πως χρησιμοποιούν τα παιδιά τη φωτογραφία, το Διαδίκτυο, τις αίθουσες συζήτησης (chat rooms), τα κινητά τηλέφωνα κλπ. Γνωρίζουν πώς να προστατευτούν από επιβλαβές υλικό; Έχουν βιώσει ανάρμοστη προσέγγιση από ενήλικες ή εμπορικούς οργανισμούς; Οι επαγγελματίες στα ΜΜΕ έχουν υποχρέωση να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα των παιδιών στον τρόπο που λειτουργούν και εκπροσωπούν τα παιδιά. Η τελική μορφή της εργασίας σας και ο τρόπος που έχετε συλλέξει τα στοιχεία αντέχουν σε εξονυχιστική έρευνα; Προσεγγίσατε το θέμα σας με συγκεκριμένη άποψη για το πώς θέλατε να απαντήσουν τα παιδιά; Αποδώσατε σωστά αυτά που είπαν πράγματι τα παιδιά- θα αναγνωρίσουν τον εαυτό τους στο δημοσίευμά σας ή οι ιδέες τους επανερμηνεύτηκαν από μια ενήλικη σκοπιά; Κατά τη διάρκεια συνεντεύξεων με παιδιά: - διασφαλίσατε ότι θα αισθάνονται άνετα και χαλαρά; 61

62 - αφιερώσατε αρκετό χρόνο για να εξηγήσετε τις προθέσεις σας; - πήρατε τη συγκατάθεσή τους για τη χρήση των ονομάτων τους και τη λήψη και δημοσίευση της φωτογραφίας τους; - βεβαιωθήκατε ότι γνώριζαν πώς να έρθουν σε επαφή μαζί σας και να πάρουν αντίγραφο του ολοκληρωμένο έργου; Εκτιμήσατε τον κίνδυνο για το παιδί από τη χρήση του ονόματος και της φωτογραφίας του και το συζητήσατε αυτό με το παιδί, τους γονείς ή τον κηδεμόνα του και με συναδέλφους από το χώρο σας; Εφαρμόσατε τις ίδιες διαδικασίες ελέγχου όπως θα κάνατε στην περίπτωση των ενηλίκων πριν δημοσιεύσετε κατηγορίες ή ισχυρισμούς που γίνονται από τα παιδιά; Το δημοσίευμα/ πρόγραμμά σας φρόντισε να παρέχει αξιόπιστη/ εμπιστευτική υποστήριξη ή συμβουλές στα παιδιά που απαντούν σε θέματα που αφορούν την προσωπική υγεία, τη σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση, την εμπορική εκμετάλλευση ή άλλες μορφές εγκληματικής δραστηριότητας; Οδηγίες και Αρχές Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων για την Αναφορά Θεμάτων που Αφορούν Παιδιά Όλοι οι δημοσιογράφοι και οι επαγγελματίες των ΜΜΕ έχουν καθήκον να διατηρούν τα υψηλότερα δεοντολογικά και επαγγελματικά πρότυπα και θα πρέπει να προάγουν στον κλάδο την μεγαλύτερη δυνατή μετάδοση πληροφοριών για τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού του ΟΗΕ και τις επιπτώσεις της στην άσκηση της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας. Οι οργανισμοί των ΜΜΕ θα πρέπει να αντιμετωπίζουν την παραβίαση των δικαιωμάτων των παιδιών καθώς και θέματα που αφορούν στην ασφάλεια, την ιδιωτικότητα, την εκπαίδευση, την υγεία και την κοινωνική πρόνοια των παιδιών καθώς και κάθε μορφή εκμετάλλευσης ως σημαντικά θέματα προς διερεύνηση και δημόσιου διαλόγου. Τα παιδιά έχουν απόλυτο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή με μόνες εξαιρέσεις όσες ρητά αναφέρονται σε αυτές τις οδηγίες. Η δημοσιογραφική δραστηριότητα που αγγίζει τη ζωή και την ευημερία των παιδιών θα πρέπει να γίνεται με κατανόηση της ευαίσθητης θέσης των παιδιών. Οι δημοσιογράφοι και οι οργανισμοί ΜΜΕ θα προσπαθήσουν να διατηρήσουν τα υψηλότερα επίπεδα δεοντολογικής συμπεριφοράς όταν αναφέρουν θέματα που αφορούν τα παιδιά και ειδικότερα: θα πασχίζουν για άριστα επίπεδα ακρίβειας και ευαισθησίας κατά την αναφορά θεμάτων όπου εμπλέκονται παιδιά, θα αποφεύγουν προγράμματα και δημοσιεύσεις εικόνων που εισβάλουν στο χώρο των ΜΜΕ που είναι αφιερωμένος στα παιδιά με πληροφορίες επιβλαβείς για αυτά, θα αποφεύγουν τη χρήση στερεότυπων και παρουσιάσεων που προκαλούν αίσθηση για την προώθηση δημοσιογραφικού υλικού που αφορά παιδιά, θα μελετούν προσεκτικά τις συνέπειες της δημοσίευσης οποιουδήποτε υλικού που αφορά τα παιδιά και θα φροντίζουν να ελαχιστοποιούν κάθε πιθανή βλάβη στα παιδιά, θα διαφυλάττουν κάθε οπτική ή άλλη αναγνώριση των παιδιών εκτός αν είναι προφανώς υπέρ του δημόσιου συμφέροντος, θα δίνουν στα παιδιά, όπου είναι εφικτό, το δικαίωμα πρόσβασης στα ΜΜΕ για να εκφράσουν τις δικές τους απόψεις χωρίς κανενός είδους προτροπή, 62

63 θα διασφαλίζουν ανεξάρτητη πιστοποίηση των πληροφοριών που παρέχουν τα παιδιά και θα φροντίζουν ιδιαίτερα να διασφαλίζουν ότι αυτή η πιστοποίηση γίνεται χωρίς να θέτονται τα παιδιά που την παρέχουν σε κίνδυνο, θα αποφεύγουν τη χρήση εικόνων παιδιών με σεξουαλικό περιεχόμενο, θα χρησιμοποιούν δίκαιες, ανοικτές και ξεκάθαρες μεθόδους για τη λήψη εικόνων και όπου είναι εφικτό αυτό θα γίνεται με τη γνώση και τη σύμφωνη γνώμη των παιδιών ή ενός υπεύθυνου ενήλικα, κηδεμόνα ή φροντίζοντα, θα πιστοποιούν την ταυτότητα κάθε οργανισμού που ισχυρίζεται ότι μιλά εκ μέρους ή εκπροσωπεί τα συμφέροντα των παιδιών, δεν θα δίνουν αμοιβή σε παιδιά για υλικό που αφορά την ευημερία των παιδιών ή σε γονείς ή κηδεμόνες παιδιών εκτός αν είναι προφανώς για το συμφέρον του παιδιού. Οι δημοσιογράφοι θα πρέπει να εξετάζουν προσεκτικά τις εκθέσεις που υποβάλλονται και τους ισχυρισμούς των κυβερνήσεων για την εφαρμογή της Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Παιδιού στις χώρες τους αντίστοιχα. Τα ΜΜΕ δεν θα πρέπει να μελετούν και να αναφέρουν την κατάσταση των παιδιών μόνο ως γεγονότα αλλά θα πρέπει να αναφέρονται συνεχώς στις διαδικασίες που μπορεί να οδηγήσουν ή οδηγούν στην εμφάνιση αυτών των γεγονότων. Δημιουργήθηκε στην Recife, Βραζιλία το Μάιο 1998, υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων (ΔΟΔ) στη Σεούλ το Η UNICEF έχει αναπτύξει τις δικές της Οδηγίες Δεοντολογίας για τις Αναφορές σε Παιδιά: 63

64 64

65 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3 e-democracy Ηλεκτρονική διακυβέρνηση Τα τελευταία χρόνια ακούμε όλοι για έναν νέο όρο που έχει δημιουργηθεί και έχει εισχωρήσει στην πολιτική ατζέντα και την ζωή των πολιτών, την ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση αφορά ένα νέο πρότυπο διοίκησης με την χρήση της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών στη δημόσια διοίκηση αλλά και με νέες αλλαγές και δεξιότητες που έχουν ως στόχο τη βελτίωση της εξυπηρέτησης του κοινού αλλά και να δυναμώσουν τον θεσμό της δημοκρατίας. Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση εκμεταλλευόμενη της υπηρεσίες των ηλεκτρονικών ΜΜΕ και κυρίως του διαδικτύου αρχικά, προσπάθησε να επιτεύξει κάποιους συγκεκριμένους στόχους όσον αφορά την εξυπηρέτηση των πολιτών, των επιχειρήσεων, την βελτίωση των δημοκρατικών διαδικασιών αλλά και την υποστήριξη των δημόσιων πολιτών και κατά συνέπεια έχει επιφέρει και αλλαγές στο εσωτερικό της δημόσιας διοίκησης. Όμως για να υπάρξει σωστή λειτουργία απαιτείται να γίνει σωστά και μεθοδικά η μετάβαση από την παραδοσιακή δημοκρατία σε αυτό το νέο πρότυπο διακυβέρνησης, την ηλεκτρονική διακυβέρνηση. 65

66 Επίπεδα Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης Τα επίπεδα της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης παρουσιάζουν ξεχωριστή δυσκολία και πληρότητα το καθένα. Συγκεκριμένα: Επίπεδο 1: πληροφόρηση δημοσίευση: το επίπεδο αυτό περιλαμβάνει όλες τις πληροφορίες που έχουν να κάνουν με τα δικαιολογητικά και τους φορείς που ολοκληρώνουν την υπηρεσία αλλά και την σειρά εκτέλεσης των συναλλαγών. Επίπεδο 2: διάδραση αλληλεπίδραση : είναι όλο εκείνο το υλικό δηλαδή τα πρότυπα αιτήσεων και βεβαιώσεων, που παρέχεται στο χρήστη και μπορεί να το κατεβάσει, να το εκτυπώσει και να το χρησιμοποιήσει σε κάθε συναλλαγή του. Επίπεδο 3 : αμφίδρομη διάδραση: είναι ηλεκτρονικές φόρμες για συμπλήρωση και αποστολή. Αυτό το επίπεδο προϋποθέτει κάποιο μηχανισμό αναγνώρισης αλλά και ταυτοποίησης των δεδομένων που στέλνει ο χρήστης της υπηρεσίας. Επίσης χρειάζεται κάποιος μηχανισμός όπου θα προστατεύει τα προσωπικά δεδομένα τα οποία έχει συμπληρώσει στην φόρμα. Επίπεδο 4 : συναλλαγή : είναι το επίπεδο όπου περιλαμβάνει την ολοκλήρωση των οικονομικών συναλλαγών της υπηρεσίας Επίπεδο 5 : προσωποποίηση : είναι η προληπτική και στοχευμένη παροχή υπηρεσιών σε στάδιο ψηφιακής ολοκλήρωσης. Οι κυβερνήσεις προκειμένου να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των πολιτών, αποφάσισαν να εκμεταλλευτούν τα ΜΜΕ και κυρίως τη χρήση του διαδικτύου, ενώ παράλληλα θα καταφέρουν και νομιμοποίηση από την πλευρά των πολιτών, κάτι το οποίο χρειάζεται στην σύγχρονη δημοκρατία και θα επιφέρει κοινωνική σταθερότητα. Υπάρχει όπως και μια προϋπόθεση για την ανάπτυξη και στην ουσία εφαρμογή της ηλεκτρονικής δημοκρατίας, η οποία προϋπόθεση είναι και το άμεσο αποτέλεσμα λειτουργίας της. Πρέπει λοιπόν αυτή η νέα μορφή δημοκρατίας να είναι ανοιχτή προς όλους, χωρίς καθόλου περιορισμούς. Τα τελευταία χρόνια οι κυβερνήσεις φαίνεται να έχουν χάσει εντελώς τον έλεγχο και αδυνατούν να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε πρόκληση που εμφανίζεται σε τοπικό, πόσο μάλλον σε παγκόσμιο επίπεδο, όπως για παράδειγμα την οικονομική κρίση. Από την άλλη οι πολίτες δείχνουν εξοικειωμένοι με την τεχνολογία και επίσης έχουν πλήρη άποψη και ενημέρωση ώστε να κρίνουν τις κυβερνήσεις για τις «δημοκρατικές αποδόσεις» τους και στον τρόπο με τον οποίο λαμβάνονται και εφαρμόζονται οι κυβερνητικές αποφάσεις και κατά πόσο αυτές ανταποκρίνονται στην ουσία της δημοκρατίας αλλά και τις πολιτικές επιδόσεις τους. Το δυσκολότερο κομμάτι στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση είναι η συμμετοχή των πολιτών στην λήψη και εφαρμογή αποφάσεων με αποτέλεσμα να είναι η λιγότερο αναπτυγμένη εφαρμογή της τεχνολογίας τη διακυβέρνηση. Ηλεκτρονική Δημοκρατία 66

67 Η«ηλεκτρονική Δημοκρατία» εμφανίστηκε σαν όρος μετά από αρκετά χρόνια από τον όρο «Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση». Όταν πρωτοεμφανίστηκε ο όρος «Ηλεκτρονική Δημοκρατία» υπονοούσε την ανάπτυξή της για την ενίσχυση και μόνο της συμμετοχής των πολιτών αλλά και ενδυνάμωση των δημοκρατικών διαδικασιών όπως και για ενίσχυση της εμπλοκής των πολιτών στις διαδικασίες παραγωγής πολιτικής. Γρήγορα όμως όρος «Ηλεκτρονική Δημοκρατία» κατάφερε να εδραιωθεί και ενσωμάτωσε στα στοιχεία που την συνθέτουν ευρείες έννοιες και πρακτικές όπως είναι η πληροφόρηση, η διαβούλευση και η συμμετοχή, με την υποστήριξη πάντα των ΜΜΕ και κυρίως του διαδικτύου. Έτσι, ιστορικά η ηλεκτρονική δημοκρατία εμφανίστηκε το 1994 στην Πολιτεία της Minnesota, όπου και δημιουργήθηκε για την ισότιμη συμμετοχή όλων των πολιτών στην εκλογή αντιπροσώπων. Αρκεί λοιπόν να φανταστούμε ένα διαδικτυακό τόπο με εφαρμογές και υπηρεσίες όπου οι πολίτες μπορούν να ενημερώνονται για το πολιτικό πρόγραμμα, να ανταλλάσσουν απόψεις, να συμμετάσχουν σε online αντιπαραθέσεις με τους υποψήφιους κυβερνήτες. Επίσης, σε αυτό τον διαδικτυακό τόπο θα είναι αναρτημένα στοιχεία που θα αφορούν το υλικό της καμπάνιας των υποψηφίων αλλά και με ενημερωτικά στοιχεία της μέχρι τότε στιγμής, πορείας των αποτελεσμάτων των εκλογών. Έτσι για πρώτη φορά υπάρχει μια καινοτομία όσον αφορά την συμμετοχή των πολιτών στη λήψη δημοκρατικών αποφάσεων αλλά και στην χάραξη της δημόσιας πολιτικής, η ηλεκτρονική συμμετοχή. Παρόλα αυτά, εξαιτίας των διαφορετικών προσεγγίσεων αυτού του νέου όρου, της ηλεκτρονικής δημοκρατίας, υπάρχουν παρερμηνείας για το τι ακριβώς είναι με αποτέλεσμα να υπάρχει η αντίληψη ότι αφορά την χρήση των ΜΜΕ για να υποστηριχθούν οι δημοκρατικές διαδικασίες και μάλιστα από δυο διαφορετικές προοπτικές. Η μια προοπτική εξετάζει την εκλογική διαδικασία, μαζί και την ηλεκτρονική ψηφοφορία και η άλλη προοπτική εξετάζει την ηλεκτρονική συμμετοχή στη δημοκρατική λήψη αποφάσεων. 67

68 Κυριαρχεί ωστόσο η πεποίθηση ότι με την χρήση των τεχνολογιών στο πολιτικό πεδίο, υπάρχει η περίπτωση να γίνει μετάβαση σε ένα σύστημα δημοκρατικής διακυβέρνησης με στοιχεία άμεσης δημοκρατίας και από την άλλη ότι υπάρχει η δυνατότητα να δημιουργηθεί μια άμεση Δημοκρατία όπως αυτή εμφανίστηκε και λειτούργησε στην Αρχαία Αθήνα με την ύπαρξη μιας «αγοράς» που θα βασίζεται σε έναν διαδικτυακό τόπο όπου οι πολίτες θα διαβουλεύονται και θα αποφασίζουν, ενώ παράλληλα θα ενισχύονται οι θεσμοί και οι βάσεις της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, με την μορφή που λειτουργεί σήμερα, έχοντας κερδίσει πάλι την εμπιστοσύνη των πολιτών. Η ηλεκτρονική δημοκρατία ναι μεν στηρίζεται στην τεχνολογία αλλά την ενισχύει και υπάρχει δυνατότητα διεύρυνσής της σε σημαντικό σημείο. Άλλωστε τα μέχρι τώρα δείγματα δείχνουν μια τεράστια συμμετοχή στο διαδίκτυο, δυνατή να αλλάξει τα μέχρι τώρα δεδομένα σε τεχνολογικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Η επιτυχία είναι μονόδρομος και θα επιτευχθεί με σωστή σχεδίαση αλλά παράλληλα απλή, εφαρμογή, αξιοποίηση και αξιολόγηση αλλά και συνεργασία κυβέρνησης και πολιτών και αποδοχή από όλες τις πλευρές. Πρότυπα Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης Το 2005 έγινε η Τρίτη υπουργική διάσκεψη από την Ευρωπαϊκή Ένωση σχετικά με την Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση όπου και συζητήθηκαν οι στόχοι αλλά και οι μελλοντικές προοπτικές. Έπειτα με την συνεργασία των κρατών τα οποία ήταν μέλη, διαμορφώθηκε ένα σχέδιο δράσης με στόχους όπως η ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών αλλά και η ενδυνάμωση των δημοκρατικών διαδικασιών. Ενώ αρχικά η έννοια και ο ρόλος της Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης συνδέθηκε στο νου με το διαδίκτυο και με ένα νέο τρόπο, καινοτομικό και καθαρά τεχνολογικό διεκπεραίωσης των συναλλαγών των πολιτών με το κράτος, στην συνέχεια υπήρξε η σκέψη για εκμετάλλευση του διαδικτύου έτσι ώστε να αυξηθεί η συμμετοχή των πολιτών στις δημοκρατικές διαδικασίες, όπου κάθε πολίτης θα μπορεί να διαβουλεύεται με την εκάστοτε διοίκησή του και να ψηφίζει θέματα τα οποία τον αφορούν. Έτσι δεύτερος στόχος που επιδιώκεται είναι η εξασφάλιση της διαβούλευσης και της συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες λήψης σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Όροι απαραίτητοι και σημαντικοί, καθώς χωρίς αυτούς δεν θα υπάρξει η διασφάλιση της συνοχής της ευρωπαϊκής κοινωνίας και με βάση τους οποίος προβλέπεται σημαντική βελτίωση με την χρήση της Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης. 68

69 Οι δράσεις της Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης αφορούν όλους τους πολίτες και γενικά όλους τους ενδιαφερόμενους κάνοντας την έννοια της πολυσήμαντη. Οι δράσεις αυτές έχουν να κάνουν με την παροχή πληροφοριών και ενημέρωσης αλλά και προϊόντων και υπηρεσιών της δημόσιας διοίκησης. Για να κατανοηθεί αυτή η έννοια η Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση διαιρεί της έννοιες της σε κάποια βασικά και θεμελιώδη πρότυπα, όπως τα εξής : Υπηρεσίες προς τους Πολίτες: αυτό το πρότυπο της Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης υπόσχεται καλύτερη ποιότητα ζωής όσον αφορά θέματα νομοθεσίας και δημοκρατίας. Έχει να κάνει κυρίως με τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και το άνοιγμα δημόσιων δεδομένων τα οποία είναι αλληλοσυνδεδεμένα και διαθέσιμα με κάθε τρόπο. Στο πρότυπο αυτό ενσωματώνεται η επεξεργασία και έγκριση χορήγησης σύνταξης ή και η ηλεκτρονική υποβολή φορολογικής δήλωσης. Υπηρεσίας προς τις Επιχειρήσεις: το πρότυπο αυτό υπόσχεται ενδυνάμωση της ανταγωνιστικότητας καθώς αφορά τις συμβάσεις που συνάπτει το κράτος, όπως την ανάθεση έργων και την εποπτεία αυτών. Υπηρεσίες προς της Δημόσιες Υπηρεσίες : αυτό το πρόπτυπο στοχεύει στην ενδυνάμωση της συνεργασίας μεταξύ των Δημόσιων Υπηρεσιών κάτι το οποίο είναι και η σημαντικότερη λειτουργία της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, καθώς χάρις σε αυτό το πρότυπο θα περιοριστεί η γραφειοκρατία και το κράτος θα λειτουργεί πιο ευέλικτα. Κυβέρνηση προς ΜΚΟ: αυτό το πρότυπο της Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης στοχεύει στην συνεργασία της κυβέρνησης με τις ΜΗ κυβερνητικές Οργανώσεις, που αποτελούν την οργανωμένη Κοινωνία Πολιτών, στοιχείο το οποίο είναι απαραίτητο. Από την άλλη η ενδυνάμωση τους στα σύγχρονα κυβερνητικά συστήματα είναι απαραίτητη σε μια κοινωνία όπου υπάρχει δημοκρατική διακυβέρνηση 69

70 Σχέση Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης & Δημοκρατίας Για να γίνει κατανοητή η σχέση και η συσχέτιση της Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας με την Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση, πρέπει να κατανοηθεί ότι τα πρότυπα τα οποία αναλύθηκαν έχουν σαφώς και αντίθετες κατευθύνσεις όπως είναι η σχέση πολιτών και κυβέρνησης και επιχειρήσεων και κυβέρνησης. Από την άλλη όλα αυτά τα πρότυπα είναι και μεταξύ τους αλληλένδετα. Δηλαδή η σχέση πολιτών με άλλων πολιτών δημιουργώντας σχόλια και συζητήσεις στο διαδικτυακό τόπο, η σχέση πολιτών και επιχειρήσεων όπου μπορεί να υπάρξει ζήτηση και προσφορά εργασία on line, επιχειρήσεων και άλλων επιχειρήσεων στα πλαίσια ανάθεσης εργασίας μιας επιχείρησης σε μια άλλη. Επίσης, για να κατανοηθεί η σύνδεση της Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας με την Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση, πρέπει να κατανοηθεί και η σχέση του Πολιτικού συστήματος με το Διοικητικό. Στο σύστημα διακυβέρνησης, μπορούν να διαγνωστούν δύο τύποι αλληλεπιδράσεων της ένωσης του πολιτικού με το διοικητικό υποσύστημα. Ο ένας είναι από την κοινωνία προς το πολιτικό σύστημα όπου γίνεται η ανάλυση, η διαμόρφωση και η επιλογή των δημόσιων πολιτικών και ο άλλος από την κοινωνία προς το διοικητικό σύστημα και ο οποίος αφορά τις αλληλεπιδράσεις της διαδικασίας παροχής δημόσιων υπηρεσιών, που καλύπτει εξωτερικές και εσωτερικές επικοινωνίες του συστήματος (π.χ κυβέρνησης με πολίτες). Η Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση αποτελεί το εκτελεστικό και διαχειριστικό μέρος της εφαρμογής των δημόσιων πολιτικών και αναδεικνύεται το σημαντικότερο στοιχείο για την ολοκλήρωση της Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας. 70

71 Συσχετίσεις ηλεκτρονικής δημοκρατίας Ηλεκτρονική συμμετοχή Ηηλεκτρονική δημοκρατία και η ηλεκτρονική συμμετοχή είναι δύο έννοιες στενά συνδεδεμένες, όπως πρέπει να είναι ακόμα και αν δεν μιλούσαμε για κάποιο διαδικτυακό τόπο. Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι η δημοκρατία και η συμμετοχή των πολιτών παίρνει ηλεκτρονικές διαστάσεις και υπάρχει ένας χώρος όπου οι «ηλεκτρονικοί» πολίτες και η ηλεκτρονική «κυβέρνηση» δρουν παράλληλα με την χρήση των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας και ενημέρωσης έτσι ώστε οι πολιτικές διαδικασίες να παράγουν πιο ποιοτικά αποτελέσματα. Η ηλεκτρονική δημοκρατία είναι μια έννοια η οποία άπτεται όλων των εννοιών που έχουμε δει να αφορούν την παραδοσιακή δημοκρατία την οποία γνωρίζουμε ως θεσμό. Αυτοί είναι η κυβέρνηση, τα πολιτικά κόμματα, τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, οι ομάδες συμφερόντων, η οργανωμένη κοινωνία και φυσικά οι πολίτες. Σε όλους αυτούς λοιπόν τους τομείς πρέπει να ενδυναμώσει η έννοια της ηλεκτρονικής δημοκρατίας αν θέλουμε να μιλάμε για μια καινοτομία η οποία θα επιφέρει αλλαγές και μάλιστα επί το πλείστον θετικές. Ο Οργανισμός για την οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη, έχει πραγματοποιήσει κάποιες έρευνες που αφορούν θέματα ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης και Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας. Οι έρευνες αυτές έχουν σαν στόχο την σωστή εφαρμογή και ανάπτυξη αυτών των δύο εννοιών και όσων σχετίζονται με αυτές. Η βελτίωση της δημόσιας διοίκησης και η μεγαλύτερη συμμετοχή στην λήψη των πολιτικών αποφάσεων από την μεριά των πολιτών είναι δύο από τους στόχους οι οποίοι θα επιφέρουν πιο αποδοτικές, διαφανείς και υπεύθυνες κυβερνητικές δομές και θα δυναμώσει η σχέση της κυβέρνησης με τους πολίτες άρα και οι δημοκρατικές διαδικασίες. Οι νέες τεχνολογίες Επικοινωνιών και ενημέρωσης θεωρούνται πολύ ισχυρές για την αύξηση του ενδιαφέροντος, της συμμετοχής και την δέσμευση των πολιτών στην διαδικασία της πολιτικής όπως αυτή διαμορφώνεται σήμερα. Παρόλα αυτά υπάρχουν και κάποια εμπόδια κυρίως πολιτισμικής φύσης, οργανωτικά και θεσμικά αλλά και τεχνολογικά τα οποία απαιτούν συλλογική και συντονισμένη προσπάθεια. Αυτό κυρίως που πρέπει να ενισχυθεί είναι η δυναμική των κυβερνήσεων και των πολιτών και να κατανοηθεί ότι η τεχνολογία είναι ένα καθαρά βοηθητικό μέσο και όχι πανάκια στην λύση της χαμηλής συμμετοχής των πολιτών στα κοινά και πολιτικά δρώμενα. Για μια σωστή,ολοκληρωμένη και αποτελεσματική πολιτική συμμετοχή, αυτή πρέπει να ενσωματώνει μέσα πληροφόρησης, μηχανισμούς που θα βοηθούν και στην πράξη την διαδικασία λήψης των αποφάσεων, ασκώντας ακόμα και επιρροή στην πολιτική ζωή. Η ηλεκτρονική συμμετοχή των πολιτών προϋποθέτει την χρήση νέων Τεχνολογιών ενημέρωσης και επικοινωνίας, έτσι ώστε να υπάρχει πληροφόρηση των πολιτών, διαβούλευσή τους με την κυβέρνηση αλλά και μεταξύ τους και φυσικά η ενεργός συμμετοχή τους στο σχεδιασμό των δημόσιων πολιτικών. 71

72 Παρόλα αυτά υπάρχουν και κάποιες σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ πολιτών/οργανωμένης κοινωνίας πολιτών και κυβερνήσεων, σε όλα τα στάδια παραγωγής πολιτικής και έτσι έχουμε τις εξής αλληλεπιδράσεις: Πληροφόρηση Πρόκειται για μονόδρομο σχέση της πληροφόρησης προς τους πολίτες και κατά συνέπεια της κυβέρνησης προς αυτούς. Έτσι η κυβέρνηση πρέπει να παραδίδει πληροφορίες στους πολίτες για χρήση αυτών. Η Πληροφόρηση περιλαμβάνει τα ενεργητικά μέτρα που θα λάβει η κυβέρνηση για την διάδοση της πληροφορίας αλλά και τη παθητική πρόσβαση στην πληροφορία μετά από αίτημα των πολιτών. Για παράδειγμα η πρόσβαση σε δημόσια αρχεία αλλά και επίσημες εφημερίδες ή και κυβερνητικούς διαδικτυακούς τόπους. Παρόλο τον καταιγισμό πληροφοριών για πολιτικά θέματα που μπορεί να αντλήσει ο πολίτης σήμερα από το διαδίκτυο πρέπει η πληροφόρηση να είναι αντικειμενική, αξιόπιστη και εύκολα πρόσβαση και κατανοητή. Δημόσια Διαβούλευση Ησχέση αυτή είναι αμφίδρομη και διπλής κατευθύνσεως, στην οποία οι πολίτες παρέχουν τις απόψεις τους στην κυβέρνηση. Ο ρόλος της κυβέρνησης ως προς αυτά τα αιτήματα είναι ότι αυτή επιλέγει ποια θα τεθούν προς την ηλεκτρονική διαβούλευση αλλά και θέτει ερωτήματα και γενικά διαχειρίζεται όλη την διαδικασία. Ο ρόλος και η συμμετοχή των πολιτών βασίζεται στο να καταθέτουν τις απόψεις τους και τις προτάσεις τους. Όμως η διαβούλευση αυτή πρέπει να έχει κάποια όρια, ξεκάθαρους στόχους και κανόνες, με σαφή υπαινιγμό ορίων άσκησης και των υποχρεώσεων της κυβέρνησης. Έτσι για να λειτουργεί σωστά αυτή η αμφίδρομη σχέση πρέπει να υπάρχει η παροχή πληροφόρησης και διασφάλιση της ισότητας στην πρόσβαση και παράλληλα στη ισοπέδωση των γεωγραφικών και κοινωνικών ανισοτήτων. Ένας τρόπος υλοποίησης θα ήταν η εγκατάσταση υπολογιστών με δωρεάν πρόσβαση στο διαδίκτυο, δημόσιες βιβλιοθήκες. κ.ο.κ. Ενεργός συμμετοχή Ενεργός συμμετοχή: δηλαδή την συνεργασία κυβερνήσεων και πολιτών καθώς και στον ενεργό ρόλο συμμετοχής των πολιτών στην πολιτική ατζέντα αλλά και στην διαδικασία- περιεχόμενο χάραξης της πολιτικής. Σημαντική λοιπόν η ζήτηση πολιτικού περιεχομένου από τους πολίτες, όπως και η ίση αντιπροσώπευση των πολιτών στον καθορισμό αποφάσεων αλλά και στην πρόταση- διαμόρφωση πολιτικού διαλόγου. 72

73 Είναι φανερό ότι όλα ξεκινούν από την πληροφόρηση για να υπάρξει η διαβούλευση και έπειτα η ενεργός συμμετοχή. Πρότυπα Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας Ηχρήση των νέων τεχνολογιών και ειδικά του διαδικτύου στην φιλελεύθερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία, και δεδομένης της δυναμικής που παρουσιάζουν όλα αυτά τα τεχνολογικά μέσα, δεν είναι σίγουρο ακόμα ότι οδηγούν σε μια άμεση δημοκρατία ή έστω ενδυνάμωση της συμμετοχικής δημοκρατίας. Παρόλα αυτά η ηλεκτρονική δημοκρατία είναι σκόπιμο να καταταχθεί σε πρότυπα, όπως ακριβώς συμβαίνει και με την παραδοσιακή μορφή της. Έτσι, η ηλεκτρονική δημοκρατία χωρίζεται σε : 1. Άμεση ηλεκτρονική δημοκρατία 2. Έμμεση ή αλλιώς αντιπροσωπευτική δημοκρατία 3. Συμμετοχική ηλεκτρονική δημοκρατία 4. Άμεση ηλεκτρονική Δημοκρατία Άμεση ηλεκτρονική δημοκρατία, η οποία περιλαμβάνει την συμμετοχή των πολιτών στις διαδικασία πολιτικών αποφάσεων. Για να καταλάβουμε πως λειτουργεί αυτό το πρότυπο δημοκρατίας αρκεί να σκεφτούμε το πώς λειτουργούσε η δημοκρατία στην Αρχαία Ελλάδα. Έτσι λοιπόν και εδώ οι πολίτες θα «συναντιούνται» στην «ηλεκτρονική αγορά του δήμου», όπου θα συζητούν και θα θέτουν τα πολιτικά τους ζητήματα, θα διαβουλεύονται μεταξύ τους και φυσικά θα εκθέτουν επιχειρήματα, απόψεις και θα συμμετέχουν στην διαδικασία λήψης αποφάσεων με γνώση και ευθύνη. Όπως και σε όλα τα πρότυπα δημοκρατίας, έτσι και σε αυτό πρέπει να υπάρχει η κριτική σκέψη, ο αλληλοσεβασμός ανάμεσα στους πολίτες και η συμμετοχή για να μπορέσει να λειτουργήσει σωστά και να αποδώσει αποτελέσματα και σε πρακτική μορφή. Έμμεση ή αντιπροσωπευτική Δημοκρατία Ένα άλλο πρότυπο της ηλεκτρονικής δημοκρατίας είναι η έμμεση ή αλλιώς αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Σε αυτό το πρότυπο η βασικότερη πράξη είναι το γεγονός ότι η διαδικασία των παραδοσιακών εκλογών που μέχρι σήμερα γνωρίζαμε αλλάζει σε ακραία μορφή κάνοντας ίσως την χρήση της εύκολη και απλή σχεδόν σε όλες τις κατηγορίες των πολιτών. Η κατάδειξη των αντιπροσώπων της δημοκρατίας από τους πολίτες γίνεται ηλεκτρονικά και επιπλέον οι πολίτες είναι σε θέση να διαχειρίζονται και τις πολικές υποθέσεις τους ενώ επιπλέον θέτουν θέματα πολιτικής φύσης και συμβάλλουν στην υλοποίησή τους. Από την άλλη το δικαίωμα πρόσβασης στην πληροφόρηση κατοχυρώνεται με νόμους και η κυβέρνηση λογοδοτεί στους πολίτες ενώ οι πολίτες ασκούν έλεγχο στην πολιτική 73

74 εξουσία και κρίνουν τα έργα της και τις πράξεις της. Όπως είδαμε και στο κεφάλαιο 2, τα σημαντικότερα σημεία της δημοκρατίας είναι ο πλουραλισμός των απόψεων και ο σεβασμός απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα. Με αυτό το πρότυπο δημοκρατίας έχουμε και ριζική αλλαγή στην αύξηση λήψης των πολιτικών αποφάσεων. Συμμετοχική Ηλεκτρονική Δημοκρατία Τελευταίο πρότυπο ηλεκτρονικής δημοκρατίας είναι η συμμετοχική ηλεκτρονική δημοκρατία. Σε αυτό το πρότυπο ενισχύεται κατά κύριο λόγος ο δεσμός κυβέρνησης και πολιτών αλλά και η συνεργασία που απαιτείται. Σε αυτό το πρότυπο δημοκρατίας οι πολίτες μπορούν να συμμετάσχουν στη διαμόρφωση της πολιτικής ατζέντας, να διαβουλεύονται με την κυβέρνηση και μεταξύ τους και να προτείνουν λύσεις. Η σχέση κυβέρνησης και πολιτών όπως αναφέρθηκε πρέπει να χαρακτηρίζεται από αμοιβαία συνεργασία. Οι πολίτες πρέπει να ελέγχουν και να αποτιμούν ανταγωνιστικές αξίες και φυσικά πολιτικές επιλογές. Στόχος αυτού του προτύπου είναι η ενίσχυση στην διαδικασία λήψης αποφάσεων και η νομιμοποίηση αυτών. Εφαρμογές Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας Από τις πιο χαρακτηριστικές εφαρμογές της ηλεκτρονικής δημοκρατίας είναι η διεξαγωγή online δημοσκοπήσεων, η δημιουργία διαδικτυακών φόρουμ για συζητήσεις, η ανταλλαγή απόψεων και εκτιμήσεων μέσω αποστολής ηλεκτρονικών μηνυμάτων αλλά και αποστολή αυτών σε βουλευτές, η διαβούλευση, τα ηλεκτρονικά συλλογικά αιτήματα και η ηλεκτρονική ψηφοφορία. Από την άλλη απαραίτητη είναι η αντικειμενική και αληθινή πληροφόρηση των πολιτών. Μια πληροφόρηση που θα βασίζεται μόνο σε πραγματικές ειδήσεις και πληροφορίες, σε γεγονότα αληθινά και τεκμηριωμένα με όλο το κύρος της δημοσιογραφικής δεοντολογίας. Μια πληροφόρηση που θα αποτελέσει τις βάσεις για την δημιουργία Κεντρικών κυβερνητικών Πυλών. Μέσω των εφαρμογών της ηλεκτρονικής δημοκρατίας, οι πολίτες, οι κυβερνήσεις, οι επιχειρήσεις, τα μέλη των επαγγελματικών οργανώσεων, τα πολιτικά κόμματα, οι κοινωνικοί εταίροι, οι διεθνείς κυβερνητικοί οργανισμοί, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης συμμετέχουν άμεσα στα κοινά χωρίς την εκπροσώπηση και την μεσολάβηση άλλων. Έτσι επιτυγχάνεται η μαζική συμμετοχή αναδεικνύοντας την τεράστια δυναμική τους, στην πορεία για την εγκαθίδρυση της ηλεκτρονικής δημοκρατίας αλλά και την ενδυνάμωση συμμετοχής των πολιτών στις πολιτικές διεργασίες. Μέσω του διαλόγου και της διαβούλευσης γίνεται μια συνολική προσπάθεια εύρεσης λύσεων σε πολιτικά προβλήματα και όχι μόνο. 74

75 Το επικοινωνιακό πρότυπο Το επικοινωνιακό πρότυπο της ηλεκτρονικής δημοκρατίας παρουσιάζει κάποια βασικά χαρακτηριστικά τα οποία διαφέρουν από το παραδοσιακό επικοινωνιακό πρότυπο της παραδοσιακής δημοκρατίας, καθώς το πρώτο περιλαμβάνει την αρχιτεκτονική, η οποία αποτελεί τις παραμέτρους του ηλεκτρονικού διαλόγου, το σύγχρονο (chat rooms) και τον ασύγχρονο τρόπο επικοινωνίας ( , forums), τεχνολογικές, θεσμικές και νομικές υποδομές. Τα εργαλεία τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι ομαδικές λίστες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ηλεκτρονικές δημοκοπήσεις, ηλεκτρονικά ερωτηματολόγια με έτοιμες πολλαπλές απαντήσεις ή και ελεύθερο κείμενο, διαδραστικές ζωντανές μεταδόσεις, συντονισμένοι διαδικτυακοί χώροι συζήτησης, ιστολόγια, ηλεκτρονικές ψηφοφορίες κ.α Το επικοινωνιακό πρότυπο της ηλεκτρονικής δημοκρατίας περιλαμβάνει και τον ηλεκτρονικό διάλογο. Ο ηλεκτρονικός διάλογος πάλι, χωρίζεται σε ξεχωριστές παραμέτρους από την στιγμή που μιλάμε για δημοκρατία, πόσο μάλλον όταν αυτή είναι στην ψηφιακή της μορφή. Έτσι έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι η ανώνυμη συμμετοχή έχει θετική επίδραση γιατί ο πολίτης στα πλαίσια της ανωνυμίας νιώθει πιο ελεύθερος να εκφράσει απόψεις που αντιπροσωπεύουν περισσότερο την προσωπική του σκέψη και πεποίθηση και παράλληλα νιώθει ασφάλεια γιατί δεν διακυβεύονται τα συμφέροντα του. Υπάρχει όμως και η άποψη ότι συμμετοχή που δεν είναι ανώνυμη εκφράζει υπευθυνότητα και σοβαρότητα στο διάλογο και ειδικά σε θέματα πολιτικού διαλόγου. Επίσης ο ηλεκτρονικός διάλογος πρέπει να χαρακτηρίζεται, είτε ανώνυμος είτε επώνυμος, από ελευθερία και εύκολη προσβασιμότητα. Δεν πρέπει να υπάρχει περιορισμός στην δυνατότητα πρόσβασης, τον αριθμό των συμμετεχόντων που θέλουν να μιλήσουν αλλά και στο διαθέσιμο χρόνο και χώρο καθενός από τους συμμετέχοντες. Τα παραπάνω είναι σοβαροί παράμετροι οι οποίοι πρέπει να ληφθούν σοβαρά, γιατί αν δεν υπάρξουν πολύ πιθανόν η διαφορετικότητα των απόψεων να έχει επιδράσεις στην ηλεκτρονική συμμετοχή. Από την άλλη πρέπει να υπάρχει συντονισμός στο διάλογο για αποτροπή κακόβουλου ή απρεπές περιεχομένου που υπονομεύει την δημοκρατία, πόσο μάλλον 75

76 τον διάλογο. Επίσης ο συντονιστής θα κατευθύνει με δημιουργικό τρόπο τον διάλογο και θα φροντίζει όλοι να έχουν συμμετοχή στον διάλογο ή και να προφέρει παραπάνω πληροφόρηση. Επίσης καλό είναι να υπάρχουν θεματικές προτεραιότητες στην συζήτηση, οι οποίες θα τίθενται είτε από τους πολίτες, από τις κυβερνητικές αρχές ή και από τους δύο. Θεσμικές και νομικές υποδομές Ητεχνολογία της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας αναπτύσσει μια διαδραστική σχέση με την διαμόρφωση του κατάλληλου θεσμικού και νομικού πλαισίου, απαραίτητη για να υπάρξει τεχνολογία. Αντιστρόφως η διαμόρφωση του θεσμικού και νομικού πλαισίου βασίζεται στον εντοπισμό προβλημάτων που προκύπτουν από της εφαρμογή αυτής της τεχνολογίας. Έτσι απαραίτητες θεσμικές και νομικές παρεμβάσεις αφορούν κυρίως την προστασία των δικαιωμάτων του πολίτη, τη διασφάλισης των δημοκρατικών αρχών και την αλλαγή των δικαιωμάτων εξαγωγής των εκλογικών διαδικασιών για την ενσωμάτωση των τεχνολογιών ηλεκτρονικής ψηφοφορίας. Η συνεισφορά της Ηλεκτρονικής Δημοκρατίας Ηηλεκτρονική δημοκρατία έχει σαν σκοπό και κατ επέκταση σαν αποτέλεσμα την ευρεία εμπλοκή των πολιτών στα κοινά και ότι με όλα όσα συνεπάγεται η πολιτική ζωή. Η ηλεκτρονική δημοκρατία είναι ένας τρόπος ώστε οι πολίτες να καλούνται και να επιδιώκουν να ασχολούνται με την πολιτική αλλά και να συμμετάσχουν στις πολικές διεργασίες διαμορφώνοντας την πολιτική ατζέντα, 76

77 προτείνοντας λύσεις και επιλέγοντας τες. Με αυτό τον τρόπο μετατρέπονται από απλοί καταναλωτές σε παραγωγοί της πολιτικής. Έτσι ξεπερνώντας ότι γνωρίζαμε μέχρι τώρα για το ρόλο του πολίτη που στηριζόταν στην ουσία μέσα από την διαδικασία συμμετοχής στις εκλογές, τώρα οι πολίτες μπορούν να συμμετάσχουν με πραγματική ουσία. Επιπλέον με αυτό τον τρόπο δεν θα υπάρχουν αντιδράσεις σε ανακοινώσεις οριστικών αποφάσεων καθώς θα καταθέτουν τις απόψεις τους σε αρχικό στάδιο υλοποίησης μιας απόφασης. Ένα ακόμα στοιχείο είναι ότι μοιράζονται την εξουσία με την πολιτική ηγεσία αλλά παράλληλα πρέπει να είναι έτοιμοι και με πλήρη συνείδηση να μοιραστούν και τις συνέπειες για τα παραγόμενα αποτελέσματα. Οι νέες τεχνολογίες και ειδικά το διαδίκτυο βοηθά τους ανθρώπους να πληροφορούνται, να συνδιαλέγονται μεταξύ τους σε βάθος, να προτείνουν εναλλακτικές λύσεις, να πληροφορούνται για ζητήματα που τους αφορούν αλλά και για θέματα τα οποία προκύπτουν. Ένα σημαντικό κομμάτι είναι ότι η πληροφόρηση που θα έχουν σε θέματα πολιτικά θα γίνονται αφορμή συζήτησης και ανταλλαγής απόψεων. Όλα αυτά μπορούν να συμβαίνουν σε μια ηλεκτρονική δημοκρατία χωρίς τη διαμεσολάβηση των εκλεγμένων αντιπροσώπων. Οι άνθρωποι απευθύνονται πλέον άμεσα στις πολιτικές αρχές χωρίς το προηγούμενο φιλτράρισμα των αιτημάτων τους και την εκπροσώπηση των συμφερόντων τους από τρίτους, όπως πολιτικά κόμματα και ΜΜΕ. Οι πολίτες σε μια ηλεκτρονική δημοκρατία κατανοούν την πραγματική έννοια του ρόλου τους ως πολίτες αλλά και την δυναμική που περιέχει αυτός ο ρόλος. Έτσι έρχεται και η συνειδητοποίηση ότι οι σκέψεις, οι επιθυμίες, οι απόψεις τους μπορούν να έχουν αντίκτυπο και να επηρεάσουν τις πολιτικές αποφάσεις. Όταν οι πολίτες έχουν συνειδητοποιήσει ότι οι δράσεις τους προς την κατεύθυνση αυτή έχουν αντίκτυπο στα παραγόμενα από το πολιτικό σύστημα, αποτελέσματα, αντιλαμβάνονται την αξία που έχει να συμμετάσχουν και μέσα στην καθημερινότητα τους μπορούν να ενσωματώσουν την πληροφόρηση, τη διαβούλευση και την ενεργό συμμετοχή τους στις πολιτικές διεργασίες. Επιπλέον η ηλεκτρονική δημοκρατία ανατροφοδοτεί το πολιτικό, διοικητικό και νομικό σύστημα κάθε χώρας αφού θέτει σημαντικά ζητήματα όπως η πολιτική, θεσμική και νομική προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Από την άλλη η προστασία των δικαιωμάτων που έχουν όλοι οι πολίτες της πρόσβασης την πληροφόρηση, την προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και της ιδιωτικής ζωής αλλά και το δικαίωμα πρότασης νέων νόμων κ.ο.κ γίνεται όλο και πιο έντονα. Η ηλεκτρονική δημοκρατία προάγει την αξία της συνεργασίας μεταξύ των πολιτικών αρχών μιας χώρας και των πολιτών της. Και οι δύο πλευρές πρέπει να αντιληφθούν ότι δεν βρίσκονται ο ένας απέναντι στον άλλο και ότι είναι συνεργάτες και όχι αντίπαλοι. Οι διαφορετικές απόψεις πρέπει να συζητούνται σε ίση βάση και από τις δύο πλευρές, μετά από κατάλληλη πληροφόρηση και να υπάρχει σαν κοινός 77

78 στόχος μια συναινετική λύση. Έτσι θα παραχθεί ο πολιτικός πολιτισμός, έχοντας ως θεμέλια τον διάλογο και την επιδίωξη συναίνεσης. Οι νέες τεχνολογίες ξεπερνούν εμπόδια ανεπάρκειας χρόνου, τόπου αλλά και την πολυπλοκότητα των σύγχρονων κοινωνιών και οδηγούν σε μια πιο δίκαιη κοινωνία, όπου όλοι μπορούν να εκφράσουν τις απόψεις τους, να πουν τις ιδέες τους, κάνοντας το πολιτικό σύστημα ανοικτό χωρίς να αποκλείεται κανένα άτομο. Επίσης υπάρχει δυνατότητα ίσης εκπροσώπησης σε άτομα που μέχρι πριν βρίσκονταν στο περιθώριο, όπως τα άτομα με κινητικές ικανότητες και άτομα που ανήκουν σε φυλετικές μειονότητες. Οι νέες τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται για να λειτουργήσει η ηλεκτρονική δημοκρατία παρέχουν μαζική συμμετοχή των πολιτών σε επίπεδα όπως πληροφόρηση, διαβούλευση και συμμετοχή αλλά και σε πιο πρακτικές εφαρμογές όπως τα ηλεκτρονικά δημοψηφίσματα, ψηφοφορίες, αιτήματα κ.τ.λ. έτσι έχουμε ποιοτικότερα αποτελέσματα κάτι που σε συνδυασμό με την παροχή ηλεκτρονικών υπηρεσιών προστιθεμένης αξίας οδηγεί, εκτός των άλλων, και σε καλύτερη διακυβέρνηση. Μέσα από την αξιοποίηση των εφαρμογών και των εργαλείων της ηλεκτρονικής δημοκρατίας, οι πολιτικές ηγεσίες πρέπει να λαμβάνουν γνώση των τάσεων της κοινής γνώμης πάνω σε συγκεκριμένα θέματα παρέχοντας έτσι την δυνατότητα εφαρμογής σχεδίων που αφορούν τους πολίτες. Η βελτίωση αυτή των πολιτικών διαδικασιών οδηγεί και σε μεγαλύτερα επίπεδα υλοποίησης των δημόσιων πολιτικών αφού μπορεί υλοποιήσει δράσεις που σε αντίθετη περίπτωση θα έθιγαν μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού και επομένως δεν θα είχαν επιτυχία. Ένα ακόμα θετικό σημείο είναι ότι οι πολίτες μπορούν να παρακολουθούν την πορεία των διαδικασιών και την τελική έκβαση τους, αξιολογώντας τη συνεισφορά τους στη παραγωγή των τελικών αποτελεσμάτων. Η εξουσιοδότηση που λαμβάνουν οι πολίτες για να κρατήσουν τους πολιτικούς με υπεύθυνη συνείδηση και η καλλιέργεια και διατήρηση του πνεύματος της ανταπόκρισης στις ανάγκες της κοινωνίας από την πλευρά της ηγεσίας, οδηγεί σε μεγαλύτερη λογοδοσία. Έτσι έχουμε ενίσχυση της διαφάνειας της διακυβέρνησης και των διαδικασιών λήψης αποφάσεων καθώς οι πολιτικές διαδικασίες είναι ανοικτές και ελέγξιμες. Οι πολιτικές αρχές μπορούν και οφείλουν να αξιολογούν που κάνουν αναφορικά με τη προώθηση 78

79 της εμπλοκής των πολιτών στις πολιτικές διεργασίες, έτσι ώστε να υπάρξει πραγματική βελτίωση της αποτελεσματικότητας και της αποδοτικότητας αυτών, οδηγώντας σε μια συνεχή εξέλιξη του συστήματος. Οι πληροφορίες που λαμβάνουν οι πολίτες με την χρήση των εφαρμογών των νέων τεχνολογιών μπορούν να μετατραπούν σε πραγματική και ουσιώδη γνώση με σκοπό να κατανοηθούν σε βάθος. Τα ΜΜΕ βομβαρδίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες με μεγάλη ταχύτητα αλλά και όγκο πληροφοριών, με αποτέλεσμα να μην παρέχουν την δυνατότητα στους πολίτες να αναστοχαστούν με αυτά που λαμβάνουν, να τα μετατρέψουν σε γνώση, να τα κρίνουν και σε τελική ανάλυση να τα αξιοποιήσουν ώστε να παράγουν ποιοτικά αποτελέσματα. Έτσι τα νέα μέσα πληροφόρησης, διαβούλευσης και συμμετοχής που παρέχει η ηλεκτρονική δημοκρατία, κάθε πολίτης μπορεί να αυξήσει την γνώση του και την κατανόηση πάνω σε θέματα που τον απασχολούν, όπως είναι οι δημοκρατικές διαδικασίες αλλά και θέματα δημόσιας πολιτικής, τα οποία στην συνέχεια μπορούν να προάγουν καλύτερες πολιτικές επιλογές, αποφάσεις και αποτελέσματα. Οι πολίτες με την συμμετοχή τους στην συζήτηση και παίρνοντας μέρος στο διάλογο μπορούν να μοιραστούν νέες ιδέες, νέες πηγές πληροφορίας αλλά και νέους τρόπους σκέψης καθώς οι εμπειρίες και οι γνώσεις ορισμένων πολιτών μπορούν να γίνουν η αιτία για νέα θέματα στην συζήτηση δίνοντας άλλη διάσταση στα σύγχρονα θέματα της κοινωνίας. Από την άλλη, οι νέοι που δεν ενδιαφέρονται και τόσο για την πολιτική συμμετοχή τους στα κοινά, ενδέχεται να αποκτήσουν συνείδηση πολιτικής συμμετοχής αφού τα μέσα που έχουν στη διάθεση τους συμβαδίζει με τον τρόπο με τον οποίο σήμερα επικοινωνούν, αναζητούν πληροφορίες και σε τελική ανάλυση γνωρίζουν πιο καλά από τον καθένα. Ο λόγος αποξένωσης τους είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης στο πολιτικό σύστημα, τον τρόπο επικοινωνίας και με τον τρόπου που διεξάγονται οι συζητήσεις με τον παραδοσιακό τρόπο της δημοκρατίας. Όλα αυτά μπορούν να αλλάξουν με την ηλεκτρονική δημοκρατία. Ένας ακόμα λόγος που κάνει το πρότυπο της ηλεκτρονικής δημοκρατίας θελκτική στα μάτια των νέων είναι η γλώσσα που χρησιμοποιείται στις online συζητήσεις, η οποία είναι πιο κοντά όχι μόνο σε αυτούς αλλά και σε κάθε απλό άνθρωπο, έχοντας έτσι την δυνατότητα να θέσουν ζητήματα, σκέψεις και θέματα που θα τα συζητήσουν με το δικό τους ύφος. Επίσης, ένα από τα θετικά στοιχεία που παρέχει το διαδίκτυο στα πλαίσια της ηλεκτρονικής δημοκρατίας είναι η δυνατότητα των συμμετεχόντων να συζητήσουν για τα θέματα που θέλουν σε απεριόριστο χρόνο, από μερικές ώρες έως και μήνες με σύγχρονο τρόπο. Αυτή η σταδιακή συζήτηση παρέχει χρόνο στοχαστική συζήτηση αλλά και ανάπτυξη στοιχείων και επιχειρηματολογίας. Επίσης υπάρχει και το πλεονέκτημα στον τρόπο των διαβουλεύσεων, όπου με τον παραδοσιακό τρόπο κάθε συμμετέχοντας έχει ένα καθιερωμένο ολιγόλεπτο χρονικό διάστημα να μιλήσει. Ένα ακόμα θετικό είναι η υπέρβαση του τόπου, κάτι που δίνει την δυνατότητα να συμμετάσχει όποιος επιθυμεί, χωρίς μειονεκτήματα κόστους. 79

80 Οι συνδέσεις αλλά και οι αλληλεπιδράσεις που υπάρχουν σε ένα τέτοιο πλαίσιο είναι πολλές, ισχυρές και εντελώς διαφορετικές από τα παραδοσιακά κανάλια επικοινωνίας. Πολίτες από διαφορετικές χώρες, διαφορετικές πεποιθήσεις και κουλτούρα, ιδέες και πολιτισμούς, συνδέονται μεταξύ τους, απευθύνονται άμεσα στη κυβέρνηση, βουλευτές και πολιτικούς και γενικά μιας κατηγορίας που μέχρι πρότινος ήταν εισηγητές στα παραδοσιακά παθητικά ακροατήρια. Οι αλληλεπιδράσεις που σχηματίζονται σε ένα τέτοιο σύστημα ηλεκτρονικής δημοκρατίας και δημοκρατικής διακυβέρνησης είναι πολύ ισχυρές ξεπερνώντας online πολιτικές δεσμεύσεις, αναπτύσσοντας έτσι ένα ευρύτερο δίκτυο το οποίο αναμειγνύει και online και offline συνδέσεις και δράσεις. Έτσι μακροπρόθεσμα θα έχουμε ανάπτυξη της Κοινωνίας των πολιτών αλλά και ενίσχυση της άμεσης συμμετοχής των κοινοτήτων αλλά και γενικά των περιφερειών και των χωρών, σε επίπεδα πλέον παγκόσμιας κλίμακας. Βέβαια υπάρχουν και οι απόψεις ότι το διαδίκτυο σε αυτές τις περιπτώσεις λειτουργεί απλά σαν ένα ταχύτατο και αποτελεσματικό μέσο επικοινωνίας το οποίο αντικατέστησε την τηλεόραση, το ραδιόφωνο και το τηλέφωνο και γενικά όλα τα μέσα επικοινωνίας που μέχρι πρόσφατα γνωρίζαμε. Έτσι έχει κυριαρχήσει μια μεμονωμένη άποψη ότι το διαδίκτυο και οι κοινότητες αυτού, δεν επιφέρουν κάποια αλλαγή στο πολιτικό παράδειγμα, απλά εκφράζουν τη μετάβαση σε νέες μορφές αλληλεπίδρασης. Πηγές 1. Δ. Χαραλαμπίδης «Η πολιτική των Επικοινωνιών» 2. ΠΕΝΕΔ, «ηλεκτρονική Δημοκρατία και ηλεκτρονική Διακυβέρνηση: Μελλοντικές προκλήσεις» 3. Καλλιόπη Σπανού, «Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση: Τεχνολογία ή πολική;» 4. Δρ. Περιστέρας Βασίλειος, «Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση: Προϋποθέσεις- Διεθνείς Τάσεις- Προοπτικές» 80

81 81

82 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 4 Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Α Κίνδυνοι ηλεκτρονικής δημοκρατίας Η περίπτωση της Ελλάδας Τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα παρέχουν σημαντική ευκαιρία για συμμετοχή και δέσμευση των πολιτών στην πολιτική ζωή ενώ παράλληλα θέτουν και κάποια σημαντικά ερωτήματα προς τις κυβερνήσεις όπως είναι το θέμα της διασφάλισης των δεδομένων του ανθρώπου στο διαδίκτυο, την οργάνωση, τον καταμερισμό των πόρων και των διαθεσίμων ικανοτήτων. Όλα αυτά πρέπει να οργανωθούν και να αλλάξουν για να υπάρχει ανταπόκριση στα νέα δεδομένα που δημιουργούνται με τις αλληλεπιδράσεις τους με τους πολίτες και να διασφαλιστεί ότι ένα τέτοιο σύστημα δημοκρατίας στην πραγματικότητα δεν θα επιφέρει καθυστέρηση στην λήψη αποφάσεων. Ακρογωνιαίος λίθος της δημοκρατίας είναι η ισηγορία, δηλαδή ο ισότιμος λόγος στην τελική διατύπωση της πολιτικής, χωρίς να παίζει ρόλο αν κάποιος είναι πλούσιος ή φτωχός. Υπάρχει δυσκολία στην πραγματοποίηση της διασφάλισης των δημοκρατικών αρχών και πρακτικών. Έτσι, αρκεί να σκεφτούμε ότι στην θεωρία η αρχή της ισότητας είναι ενσωματωμένη στις ψηφιακές τεχνολογίες, ενώ στην πράξη κάτι τέτοιο είναι δύσκολο. Έτσι για να γίνει η χρήση των εφαρμογών της ηλεκτρονικής δημοκρατίας απαιτείται εξειδικευμένη γνώση και έτσι οδηγούμαστε σε μια νέα κοινωνική ανισότητα που στηρίζεται στη γνώση. Αυτό σημαίνει περιορισμό στην συμμετοχή των πολιτών. Η άμεση ηλεκτρονική πρόσβαση σε πολιτικές διαδικασίες, έχει σαφώς πολλά πλεονεκτήματα, τα οποία όμως αναδεικνύονται και προάγονται μόνο αν οι κυβερνήσεις διευθετήσουν το ψηφιακό χάσμα. Έτσι, υπάρχουν σημαντικές διαφορές στην πρόσβαση των νέων τεχνολογιών και του διαδικτύου, που έχουν να κάνουν με γεωγραφικά, δημογραφικά και πολιτισμικά κριτήρια τα οποία αφορούν τον πληθυσμό κάθε χώρας. Υπάρχει στην ουσία μια άνιση πρόσβαση, η οποία έχει να κάνει με την έλλειψη κατάλληλης υποδομής και χαμηλής υιοθέτησης της τεχνολογίας, δημιουργώντας έτσι ένα ψηφιακό χάσμα, που αποκλείει πολλούς από τις πολιτικές διαδικασίες που γίνονται μέσω διαδικτύου, πλήττοντας έτσι ήδη κάποιες ομάδες πολιτών που ήδη δεν συμμετείχαν ενεργά. Στην πραγματικότητα μιλάμε για μια ψηφιακή διαίρεση που παρουσιάζεται στην πρόσβαση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών. Τα κύρια εμπόδια πρόσβασης είναι η έλλειψη βασικών δεξιοτήτων σε υπολογιστές αλλά και ο φόβος για τα νέα αυτά συστήματα, η στέρηση πρόσβασης σε υπολογιστές και δίκτυα, η ανεπαρκής φιλικότητα των πληροφορικών συστημάτων αλλά και οι ανεπαρκής ευκαιρίες χρήσης. Από την άλλη η πρόσβαση στο διαδίκτυο περιορίζεται λόγο του κόστους αγοράς του τεχνολογικού εξοπλισμού για χρήση. Οι χώρες του τρίτου και τετάρτου κόσμου υστερούν σε μεγάλο βαθμό στη διάδοση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας, ενώ στο εσωτερικό των ηπείρων τα πράγματα δεν είναι και εκεί καλύτερα. Στη χώρα μας η διείσδυση του διαδικτύου και των υπολογιστών παραμένει σε χαμηλό επίπεδο ακόμα λόγω των αδυναμιών του εκπαιδευτικού συστήματος αλλά και τις κρατικές και πολιτικές διαρθρώσεις της οικονομίας. 82

83 Η δημιουργία μιας «παγκόσμιας αγοράς» φαίνεται να πραγματοποιείται με τη χρήση του διαδικτύου. Οι πολίτες αυτής της παγκόσμιας αγοράς φαίνεται να διακατέχονται από αισθήματα ότι είναι πολύ καλά ενημερωμένοι σε σύγκριση με το παρελθόν. Σημαντικό όμως είναι ότι υπάρχει και μια μεγάλη διαίρεση στη κατοχή υλικού πλούτου δίνοντας νέες διαστάσεις στην άνιση πρόσβαση στον πληροφοριακό πλούτο και έτσι ελλοχεύει ο κίνδυνος για ένα νέο αποκλεισμό κοινωνικής φύσεως από της δημοκρατικές διαδικασίες. Η αντιμετώπιση αυτών των ανισοτήτων στη κοινωνία της πληροφορίας και η μείωση ή και ακόμα αποτροπή, αποτελεί μεγάλη πρόκληση. Αν δεν αντιμετωπιστεί άμεσα, υπάρχει ο κίνδυνος να έχουν πρόσβαση στον πολιτικό διάλογο και τις πολιτικές διαδικασίες αυτοί που έχουν πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες. Έτσι το κομμάτι του πληθυσμού που δεν έχει πρόσβαση ή και τις γνώσεις να χρησιμοποιήσουν αυτές τις νέες τεχνολογίες αποκλείονται όχι μόνο από τον πολιτικό διάλογο αλλά και από τις αξιόπιστες πληροφορίες. Απαραίτητο, λοιπόν, το δικαίωμα τις ίσης πρόσβασης στο διαδίκτυο για να υπάρξει προάσπιση όλων αυτών των θεμελιωδών δικαιωμάτων που προάγουν την δημοκρατία δηλαδή γνώση, παιδεία, πληροφόρηση, ελευθερία έκφρασης και πολιτικής δράσης. Για να διασφαλιστεί το δικαίωμα των πολιτών για ενημέρωση και ελευθερία έκφρασης απαραίτητη είναι η επέκταση πρόσβασης του δικτύου από την εκάστοτε εθνική αρχή. Πρέπει να υπάρξει ένας συνδυασμός με τα παραδοσιακά μέσα συμμετοχής στην πολιτική για να μην μετατραπεί η δημοκρατία σε ολιγαρχία κυβερνούμενη από αυτούς που έχουν πρόσβαση στα ΜΜΕ και στις νέες τεχνολογίες. Βέβαια η ψηφιακή διαίρεση δεν έχει να κάνει μόνο με κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες. Πέρα από το χαμηλό εισόδημα, το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης και η έλλειψη δεξιοτήτων τεχνολογίας, υπάρχουν και προσωπικοί παράγοντες που περιορίζουν την χρήση τεχνολογιών πληροφορικής. Αυτοί οι παράγοντες είναι το χαμηλό επίπεδο ενημέρωσης, η λάθος ενημέρωση που δεν είναι αληθής και αντικειμενική, έλλειψη ενδιαφέροντος, κατανόησης και αποδοχής τω νέων τεχνολογιών. Ένα άλλο πρόβλημα το οποίο προκύπτει από την εφαρμογή της ηλεκτρονικής δημοκρατίας είναι η προστασία της ιδιωτικής ζωής και των προσωπικών δεδομένων. Η συλλογή, η καταγραφή, η αποθήκευση, η ανάκτηση και κυρίως η διακίνηση προσωπικών δεδομένων παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και έτσι πρέπει να υπάρχουν νόμοι όπου θα απαγορεύουν την διακίνηση αυτών αλλά και θα προστατεύουν από την επεξεργασία. Στην εποχή που διανύουμε υπάρχει μεγάλη συσσώρευση όγκου πληροφοριών που αφορούν τους πολίτες σε ενοποιημένες βάσεις δεδομένων, κάτι το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε καταπάτηση της ατομικής ελευθερίας και την παραβίαση της ιδιωτικότητας. Είναι φανερό ότι οι κίνδυνοι της ηλεκτρονικής δημοκρατίας είναι πολλοί και δεν αφορούν μόνο τεχνικά ζητήματα αλλά και το νομικό και ρυθμιστικό πλαίσιο. Για να αποτραπούν πρέπει να υπάρξει θωράκιση των δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στην πληροφόρηση, το δικαίωμα προστασίας της ιδιωτικής ζωής και των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Μόνο έτσι θα διασφαλιστεί η ισότητα αλλά και η άσκηση πολιτικών, κοινωνικών και ατομικών δικαιωμάτων. Είναι πραγματικότητα ότι πέρα από την γεφύρωση του ψηφιακού φάσματος πρέπει να αντιμετωπιστούν και κάποια άλλα προβλήματα τα οποία προκύπτουν από τις νέες τεχνολογίες, οι οποίες έχουν να κάνουν με την προάσπιση της δημοκρατίας. Έτσι, οι άνθρωποι που δεν είναι εξοικειωμένοι με αυτές, δείχνουν κάποιο προβληματισμό και έλλειψη εμπιστοσύνης, σχετικά με αθέμιτες παρεμβάσεις και υποκλοπή προσωπικών δεδομένων. υπάρχει μεγάλη δυσκολία να πειστεί ο χρήστης των τεχνολογιών αυτών 83

84 ότι είναι ασφαλής και ότι δεν θα του παραβιάσουν το απόρρητο των δεδομένων του. Αυτό έχει σαν αντίκτυπο την πεποίθησή του ότι η ηλεκτρονική του ψήφος κατά την διεξαγωγή των ηλεκτρονικών εκλογών, θα είναι ανώνυμη. Από την άλλη δείχνει προβληματισμό και για ένα άλλο θέμα, η αντικατάσταση της ανώνυμης κάρτας με την οποία έχει πρόσβαση σε περίπτωση απώλειας ή υποκλοπής ή και καταστροφής της. Έτσι αν το σύστημα δεν διαγράψει τη κάρτα που δεν ανήκει πλέον στον πολίτη, ο πολίτης θα έχει το δικαίωμα διπλής ψήφου, αν του εκδοθεί νέα. Ένας άλλος κίνδυνος είναι η ταυτοποίηση του κατόχου από την αναζήτηση της κάρτας που χάθηκε. Αυτό σημαίνει κατάργηση της ανωνυμίας. Ένα άλλο ερώτημα που απασχολεί τόσο του θεμελιωτές, όσο και τους πολίτες της ηλεκτρονικής δημοκρατίας είναι κατά πόσο θα υπάρχει ελευθερία έκφρασης, κάτι το οποίο είναι απαραίτητο στοιχείο για την δημοκρατία. Έτσι στους εικονικούςδιαδικτυακούς τόπους συζητήσεις και πραγματοποίησης του ηλεκτρονικού διαλόγου είναι δύσκολο να υπάρξει ελευθερία έκφρασης και αυτό γιατί είναι εκ των πραγμάτων αδύνατο να συζητηθεί η δήλωση κάποιου χωρίς να προσδιοριστεί αυτό το πρόσωπο. Είναι απαραίτητο άλλωστε, εντός ενός πολιτικού διαλόγου να είναι γνωστή η ταυτότητα του ομιλητή καθώς μέσα στα πλαίσια της δημοκρατίας πρέπει να υπάρχει ευθύνη των λεγομένων του εκάστοτε πολίτη που θέλει να συμμετάσχει στη διαδικασία του πολιτικού λόγου. Παρατηρούμε ότι σε αυτή την περίπτωση η ελευθερία του λόγου έρχεται σε αντίθεση με την προστασία της ιδιωτικότητας. Σε ένα πληροφοριακό σύστημα υπάρχει περίπτωση να υπάρξουν απειλές που αφορούν την παράνομη μελέτη, τη καταστροφή, την εισαγωγή, την τροποποίηση, την πρόσβαση ή και την σύγκριση τους με άλλα στοιχεία. Επίσης ελλοχεύει ο κίνδυνος φυσική κλοπής στοιχείων από τα μέσα που χρησιμοποιούνται όπως είναι οι γραμμές επικοινωνίας. Όπως καταλαβαίνουμε τα πληροφορικά συστήματα που χρησιμοποιούνται για την εφαρμογή της ηλεκτρονικής δημοκρατίας, πρέπει να είναι ασφαλή και οι ενέργειες που γίνονται μέσα από αυτά πρέπει να είναι έγκυρες. Έτσι θα πρέπει να πληρούνται ορισμένα βασικά σημεία ασφάλειας, όπως: 1. Εμπιστευτικότητα, ώστε μόνο ο αποδέκτης να μπορεί να διαβάσει το μήνυμα που του στέλνει ο αποστολέας και κανένας άλλος. 2. Ακεραιότητα, ώστε το μήνυμα που αποστέλλεται να ταυτίζεται πλήρως με το μήνυμα που λαμβάνεται από τον αποδέκτη και να μην είναι δυνατόν να γίνουν αλλαγές και τροποποιήσεις στο μήνυμα αυτό από κανέναν. 3. Αυθεντικότητα, ώστε ο αποδέκτης ενός μηνύματος να είναι σίγουρος ότι ο αποστολέας του είναι πράγματι ο αναγραφόμενος, και όχι κάποιος άλλος που τον υποδύεται ηλεκτρονικά. 4. Μη αποποίηση. Πρέπει ο αποστολέας να μην μπορεί να αρνηθεί ότι απέστειλε το συγκεκριμένο μήνυμα με το συγκεκριμένο περιεχόμενο, καθώς και ο παραλήπτης να μην μπορεί να αρνηθεί ότι το παρέλαβε. Το σημερινό ακροατήριο έχει πολλές επιλογές στη διάθεσή του και αυτό γιατί ο καθένας μπορεί να πάρει περισσότερες αποφάσεις, να λάβει περισσότερη γνώση και να προσπαθήσει περισσότερο να καταλάβει την επικοινωνία. Η αμφιδρομικότητα και η επιλογή είναι πλεονέκτημα που δεν είναι καθολικά καθώς πολλοί πολίτες δεν έχουν την επιθυμία να λάβουν να τέτοια γνώση. Το διαδίκτυο παρέχει τη διάδραση και τη 84

85 διαβούλευση μεταξύ των πολιτών. Αυτό όμως δεν δημιουργεί κατ ανάγκη και «δήμο του κυβερνοχώρου». Δημιουργούνται ανώνυμες θεματικές ομάδες, οι οποίες δεν διαμορφώνουν συλλογικότητα ούτε καν εικονικές κοινότητες. Η ανωνυμία, η απρόσωπη επικοινωνία και άλλα χαρακτηριστικά του διαδικτύου, δεν δημιουργούν δέσμευση για κανένα πολίτη να συμμετέχει ενεργά στις πολιτικές διαδικασίες. Ένας ακόμα κίνδυνος που υπάρχει είναι τοι αποτέλεσμα της δυνατότητα των πολιτών να μπορούν να συνομιλήσουν απευθείας με κυβερνητικούς αξιωματούχους, εκλεγμένους αντιπροσώπους ή και ακόμα και μεταξύ τους, επηρεάζοντας σε τελική ανάλυση τη σχέση μεταξύ του κοινοβουλίου, της κυβέρνησης και των πολιτών απειλώντας έτσι τις παραδοσιακές αντιλήψεις για την πολιτική νομιμότητα αλλά και την υπουργική ευθύνη. Έτσι οι ευθύνες που μέχρι τώρα είχε οι κυβέρνηση, φαίνεται ότι τώρα μετατίθενται και στο λαό, αφού λαμβάνει μέρος και καθορίζει τις αποφάσεις. Αυτό μπορεί να γίνει ακόμα πιο επικίνδυνο και να πάρει μεγάλες και ανησυχητικές διαστάσεις, αν η πληροφόρηση που παράγεται και διακινείται από την κυβέρνηση προς τους πολίτες δεν αντικειμενική, αξιόπιστη και ολοκληρωμένη. Έτσι οι πολίτες βασισμένοι σε λάθος πληροφορίες ενδέχεται να πάρουν και λάθος αποφάσεις. Οι υπερβολικές, από την άλλη, προσδοκίες των πολιτών από τις εφαρμογές της ηλεκτρονικής δημοκρατίας, μπορούν να επηρεάσουν την πολιτική ατζέντα και τα παραγόμενα αποτελέσματα κάτι το οποίο οδηγεί σε απογοήτευση και αισθήματα εξαπάτησης. Η ηλεκτρονική δημοκρατία απαιτεί ισχυρή και με διάρκεια θέληση. Οι κυβερνώντες πρέπει να διασφαλίσουν την κατανομή των οικονομικών πόρων αλλά και την υιοθέτηση ενός κατάλληλου νομοθετικού πλαισίου. Επίσης πρέπει να μεριμνήσουν τη στελέχωση με το κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό κατά την φάση της εφαρμογής της ηλεκτρονικής δημοκρατίας. Δεν είναι λίγες οι χώρες που έχουν υιοθετήσει πύλης ηλεκτρονικής δημοκρατίας για να διευκολύνουν την αλληλεπίδραση μεταξύ πολτών και κυβέρνησης. Κυβερνητικές ιστοσελίδες παρέχουν στους πολίτες πληροφόρηση και την ευκαιρία να συζητήσουν θέματα πολιτικής αλλά και να υποβάλλουν τις ερωτήσεις τους στους υπεύθυνους υπουργούς. Όσον αφορά την περίπτωση της Ελλάδας, η συνολική ευθύνη για τη σχεδίαση, τη προώθηση και την εφαρμογή της ηλεκτρονικής δημοκρατίας, την έχει η γενική Γραμματεία Δημόσια Διοίκησης και ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης του υπουργείου εσωτερικών. Την περίοδο , στην χώρα μας προωθήθηκαν τα επιχειρησιακά προγράμματα «Ψηφιακή Σύγκλιση» και «βελτίωση της Διοικητικής Ικανότητας της Δημόσιας Διοίκησης», καθώς επίσης και τα εθνικά προγράμματα «Θησέας» και «Πολιτεία». Χαρακτηριστικά έργα που έχουν γίνει τα προηγούμενα έτη είναι το έργο «ΣΥΖΕΥΞΙΣ» το οποίο επεκτείνεται σε όλους τους δημόσιους φορείς, με σκοπό τη διάθεση ευρυζωνικών τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών μεγάλης κλίμακας. Στόχος είναι να υπάρξει βελτίωση της αποδοτικότητας των δημόσιων φορέων και των παρεχόμενων υπηρεσιών προς τους πολίτες. Έτσι εκσυγχρονίζονται και οι τηλεπικοινωνιακές υποδομές Δημόσιου Τομέα και μειώνονται τα λειτουργικά κόστη των δημόσιων φορέων που σχετίζονται με τη μεταξύ τους επικοινωνία. Συμπεράσματα ιδέα της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης δεν είναι νέα. Υπάρχει ήδη από την δεκαετία του 90, όπου οι ειδικοί σε θέματα διαδικτύου και πληροφορικής Ημιλούσαν για έναν πολιτισμό που έρχεται να μας βοηθήσει, να εργαζόμαστε 85

86 όποτε και όσο θέλουμε αλλά και να συμμετάσχουμε στα κοινά περισσότερο και με πιο ολοκληρωμένο τρόπο. Έτσι εισάχθηκαν θεσμοί άμεσης δημοκρατίας και η εμπλοκή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων φαινόταν να είναι το επόμενο βήμα, σηματοδοτώντας έτσι καλύτερο έλεγχο, μεγαλύτερη διαφάνεια και φυσικά περισσότερο συμμετοχή στα κοινά. Ωστόσο, η χρήση εφαρμογών και εργαλείων ηλεκτρονικής δημοκρατίας εγείρει και πολλούς προβληματισμούς οι οποίοι αναδεικνύουν και τα όριά τους. Το ψηφιακό χάσμα αποτελεί μια πραγματικότητα που πολλές χώρες προσπαθούν να γεφυρώσουν αναγνωρίζοντας την ανάγκη για τη διασφάλιση ότι όλοι οι πολίτες, είτε είναι online είτε όχι, θα μπορούν να συνεχίσουν να απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα στη συμμετοχή στη δημόσια σφαίρα Ο άλλος τρόπος που έχουν στη διάθεση τους οι πολίτες είναι η χρήση παραδοσιακών μέσων στη δημοκρατία, όπου και πρέπει να εξακολουθήσει να υπάρχει. Έτσι θα διασφαλιστούν τα θεμελιώδη δικαιώματα και οι ελευθερίες, που άλλωστε αποτελούν και βασικά στοιχεία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Επιπλέον, η οικοδόμηση της εμπιστοσύνης από τους πολίτες προς τα συστήματα αυτά είναι και η παράλληλη προετοιμασία του κράτους, ώστε να εγγυηθεί τις επιχειρούμενες διαδικασίες, είναι ένα φλέγον θέμα το οποίο πρέπει να υιοθετήσει νέα πολιτικά, θεσμικά και νομικά μέτρα. Η έλλειψη εμπιστοσύνης από την πλευρά των πολιτών προς τις κυβερνήσεις και το πολιτικό σύστημα εκδηλώνεται με μια αυξανόμενη αποχή από τις διαδικασίες των εκλογών. Αυτή η αποχή από τη μια δείχνει την αδιαφορία των πολιτών για τις πολιτικές διαδικασίες και από την άλλη δείχνει την επιθυμία των πολιτών για μια πιο ενεργή συμμετοχή με μέσα διαφορετικά από αυτά που υπήρχαν μέχρι σήμερα. Αν οι διαθέσιμες παραδοσιακές μέθοδοι εμπλοκής των πολιτών στις δημοκρατικές διαδικασίες είναι ανεπαρκείς, οι νέες τεχνολογίες και ιδιαιτέρα το διαδίκτυο, ενδέχεται να μπορούν να καλύψουν το κενό. Εντέλει το ερώτημα το οποίο δημιουργείται είναι αν τα νέα τχνολγο8ικά μέσα, μπορούν να πετύχουν αυτό που οι παραδοσιακές δομές στης σύγχρονης δημοκρατίας, δεν μπορούν. Δηλαδή την άμεση συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, στη λήψη αποφάσεων, με ελεύθερη συνείδηση και κριτική ικανότητα, ώστε να πραγματωθεί η θεμελιώδης αρχή της δημοκρατίας, αυτή της λαϊκής κυριαρχίας. Στις μέρες μας, η πολυπλοκότητα των κοινωνικών δομών, η συνθετότητα και η ρευστότητα της εποχής που διανύουμε, καθώς και οι γρήγορες μεταβολές κυρίως στη πολιτική, καθιστούν το ρόλο των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης εξαιρετικά σημαντικό. Τα ΜΜΕ, λόγω της επιρροής που ασκούν στο λαό, μπορούν να συμβάλουν θετικά στην εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας. Ωστόσο, κάποιες φορές την υπονομεύουν, στο όνομα του κέρδους και του συμφέροντος των ισχυρών κέντρων εξουσίας που τα ελέγχουν. Συνεπώς, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι ο ρόλος των ΜΜΕ είναι άλλοτε εποικοδομητικός και άλλοτε βλαβερός για το ευαίσθητο δημοκρατικό μας πολίτευμα. Πράγματι, τα ΜΜΕ στηρίζουν τη δημοκρατία καθώς και τον κοινοβουλευτισμό, εκτελώντας μια συγκεκριμένη πολιτική αποστολή. Έτσι, δύνανται να ασκούν έλεγχο στην εκάστοτε εξουσία για το πόσο ορθά επιτελεί το έργο της, ενώ συγχρόνως επιδίδονται στην άσκηση οξείας κριτικής στους πολιτικούς, θίγοντας τα κακώς κείμενα και επιδιώκοντας διαφάνεια. Επίσης, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης διαμορφώνουν και ολοκληρώνουν το πλαίσιο λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών, στηρίζοντας τον κοινοβουλευτισμό και προασπίζοντας τα εθνικά συμφέροντα. Συν τοις άλλης, συνδράμουν στον πολιτικό προσανατολισμό των ανθρώπων, των απλών ψηφοφόρων, που ασχολούνται με τα κοινά, ή όσων επιθυμούν να δραστηριοποιηθούν ενεργότερα με αυτά, ώστε να επιλέγουν ασφαλέστερα και ορθότερα τον δρόμο που θα ακολουθήσουν, καθώς και να κερδίσουν ή και να διατηρήσουν την εμπιστοσύνη των συμπολιτών τους προς το πρόσωπό τους. Σε αυτό 86

87 φυσικά συμβάλλει και το γεγονός ότι μέσα από τα ΜΜΕ, δίνεται βήμα σε ανθρώπους που θέλουν να εκφραστούν ελεύθερα, να προτείνουν λύσεις για τα προβλήματα και να διατυπώσουν τις ανησυχίες τους. Με αυτόν λοιπόν τον τρόπο, προβάλλεται η σημασία και η αξία του διαλόγου, της ελεύθερης έκφρασης και διακίνησης ιδεών, δηλαδή θεμελιωδών αρχών, που αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις για να ευδοκιμήσει η δημοκρατία. Ένας ακόμη λόγος είναι η αδιαμφισβήτητη ενημέρωση που παρέχουν τα ΜΜΕ στα άτομα σε συνδυασμό με την αφύπνιση τους πάνω σε πολιτικά θέματα. Αυτό επιτυγχάνεται, μέσω των τηλεαναλύσεων που κάνουν ειδικοί πολιτικοί αναλυτές, οι οποίοι εξηγούν και αποκωδικοποιούν τα πολιτικά μηνύματα, εκλαϊκεύοντάς τα, ώστε να γίνονται αντιληπτά και εύπεπτα απ όλους. Παράλληλα, αναλύουν και προβλέπουν για τα συμβαίνοντα στην πολιτική. Εξάλλου, δεν είναι τυχαίο ότι τα ΜΜΕ αποτελούν άτυπα την τέταρτη εξουσία, η οποία ελέγχει τις άλλες τρεις, δηλαδή τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική, στηρίζοντας με αυτό τον τρόπο και προάγοντας τη δημοκρατία και τη διαφάνεια. Ωστόσο, τα συμφέροντα των ισχυρών κέντρων εξουσίας που ελέγχουν τα ΜΜΕ και οι προσπάθειες που γίνονται για γιγάντωσή τους τα τελευταία χρόνια, αποτελούν τροχοπέδη στο έργο τους, γεγονός που έχει ως απόρροια την υπονόμευση της δημοκρατίας. Συγκεκριμένα, η κατευθυνόμενη δράση των ΜΜΕ και η παρεμπόδιση του έργου τους, επιφέρουν ανεπανόρθωτο πλήγμα στα θεμέλια της δημοκρατίας. 87

88 Πράγματι, τα ΜΜΕ παραπληροφορούν, υποβαθμίζουν τα σημαντικά γεγονότα στη συνείδηση του πολίτη και δεν αναλύουν σε βάθος τα πολιτικά δρώμενα, ώστε ο δέκτης να κατανοήσει το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι, αλλά αντίθετα επιδίδονται στον άγονο εντυπωσιασμό, στην κινδυνολογία και στην προπαγάνδα. Έτσι, ο νους των δεκτών συσκοτίζεται και οι πολίτες οδηγούνται στον αποπροσανατολισμό και τη χειραγώγηση, περιμένοντας πάντα να εμφανιστεί κάποιος τεχνητός Μεσσίας για να τους σώσει. Επίσης, πέρα από την αποσιώπηση ή τη διαστρέβλωση των όσων μεταδίδονται προς όφελος των οικονομικοπολιτικών κέντρων, τα ΜΜΕ αποσιωπούν τεχνηέντως τα σκάνδαλα που ταλανίζουν την πολιτική ζωή και προσπαθούν να καλύψουν τυχόν λάθη και ατασθαλίες των κυβερνήσεων, οδηγώντας το λαό στην άγνοια και τη στασιμότητα. Επιπλέον, προωθούν τον καταναλωτισμό, με αποτέλεσμα να εγκλωβίζονται τα ενδιαφέροντα των πολιτών σε ήσσονος σημασίας ζητήματα. Ο μεγάλος όγκος των πληροφοριών που μεταδίδουν, σε συνδυασμό με την ταχύτητα μετάδοσης των πληροφοριών, συνεπάγεται την αδυναμία του ατόμου να τις αξιολογήσει. Έτσι, οι δέκτες αποδέχονται κάποιες από τις προβαλλόμενες θέσεις άκριτα, ατροφεί η κριτική ικανότητά τους και καταπνίγεται ο δημοκρατικός διάλογος. Τέλος, η παγκοσμιοποίηση των φορέων πληροφόρησης, συμβάλλει στην υπονόμευση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αυτό συμβαίνει, διότι τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες για γιγάντωσή τους, κυρίως μέσα από μεγάλες συγχωνεύσεις, προκειμένου να επεκταθούν, να παγιώσουν τη δύναμή τους υπό τη σκέπη ενός ισχυρού ομίλου. Παρατηρείται επίσης και το φαινόμενο πολλά ΜΜΕ να βρίσκονται στην κατοχή πολιτικών προσώπων, όπως λόγου χάρη στην Ιταλία, με τον Μπερλουσκόνι. Εύλογα, λοιπόν, καθίσταται αντιληπτό, ότι μέσα από αυτόν τον μονοπωλιακό έλεγχο της παρεχόμενης πληροφόρησης, καταργείται η πολυφωνία προς όφελος λίγων και ισχυρών, καθώς και εμποδίζεται το άτομο να οδηγηθεί στην αλήθεια, με αποτέλεσμα την υπονόμευση της δημοκρατίας. 88

89 Συμπερασματικά, ο ρόλος των ΜΜΕ μπορεί να είναι εποικοδομητικός για την εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας, μόνο όταν αυτά δεν ελέγχονται από ισχυρά κέντρα εξουσίας που έχουν πολιτικοοικονομικά διαπλεκόμενα συμφέροντα. Ειδάλλως, υπονομεύεται το πολίτευμα και οι αρχές του, μιας και τα άτομα ενημερώνονται επιδερμικά για ό, τι συμβαίνει στο κόσμο, δεν αναπτύσσεται ο διάλογος, με αποτέλεσμα να μην καλλιεργείται το πολιτικό τους αισθητήριο και έτσι επέρχεται σύγχυση και χειραγώγηση των «μαζών». 89