Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Ο Χέγγελ, τα "Grundrisse" και το "Κεφάλαιο" Michael Heinrich

Transcript

1 O Χέγκελ, τα "Grundrisse" και το "Κεφάλαιο"Συγκρότηση, αντικείμενο και μέθοδος της κριτικής της πολιτικής οικονομίας 1 του μετάφραση Δημήτρης Δημούλης 1. Εισαγωγή Το ενδιαφέρον που δημιουργήθηκε για τη μαρξική θεωρία μέσω του φοιτητικού κινήματος είχε ως αποτέλεσμα ότι στα τέλη της δεκαετίας του '60 πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στην ΟΔΓ μια πρόσληψη του "Κεφαλαίου" σε ευρεία έκταση. Ωστόσο οι συζητήσεις δεν επικεντρώθηκαν στις οικονομικές-θεωρητικές αλλά στις φιλοσοφικές και μεθοδολογικές πλευρές. Η "ανασυγκρότηση της λογικής του Κεφαλαίου" θα είναι ένα καμίνι διαρκούς καύσεως και για μεγάλο μέρος της δεκαετίας του '70. Οι ρίζες αυτού του ιδιόμορφου τρόπου πρόσληψης είναι πολύ βαθιές στην ιστορία της θεωρίας. Ενώ πριν από τον α' παγκόσμιο πόλεμο οι σημαντικότεροι θεωρητικοί του μαρξισμού κατείχαν και ηγετικές θέσεις στις οργανώσεις του εργατικού κινήματος, η κατάσταση μεταβλήθηκε σταδιακά στις δεκαετίες του '20 και του '30. Μετά το θάνατο του Λένιν η ΕΣΣΔ αγκυλώνεται στο σταλινισμό, ο οποίος παραλύει και τα κομμουνιστικά κόμματα που προσανατολίζονται σ' αυτήν, και οι σοσιαλδημοκρατίες της Δύσης γίνονται ρεφορμιστικά στηρίγματα του αστικού-καπιταλιστικού συστήματος. Σ' αυτές τις συνθήκες δεν απέμενε μεγάλο πεδίο για την ανάπτυξη της μαρξιστικής θεωρίας. Ενώ ο Grossmann, ο Mattick, η Moszkowska και ορισμένοι ακόμη ασχολήθηκαν με τις προπολεμικές οικονομικές συζητήσεις, είχε αρχίσει ήδη η αναζήτηση νέων μαρξιστικών προσανατολισμών. Στα πλαίσια αυτά τα νεανικά κείμενα του Μαρξ και η σχέση του Μαρξ με τον Χέγκελ τοποθετούνταν όλο και περισσότερο στο κέντρο του θεωρητικού ενδιαφέροντος. Αυτό το ρεύμα που είχε δημιουργηθεί στις αρχές της δεκαετίας του '20 με τους Korsch και Lukacs συνεχίσθηκε στη Γερμανία με τη σχολή της Φραγκφούρτης γύρω από τους Adorno, Horkheimer και Marcuse. Ο προσανατολισμός σε φιλοσοφικές προβληματικές, η συνεχιζόμενη αποχή όχι μόνον από την άμεση πολιτική δραστηριότητα αλλά και από οικονομικές και πολιτικές αναζητήσεις αποτέλεσε κύριο χαρακτηριστικό αυτού του "δυτικού μαρξισμού" (Anderson 1978). Σ' αυτή η θεωρητική παράδοση που κυριαρχούσε και στο δυτικογερμανικό φοιτητικό κίνημα πραγματοποιήθηκε η πρόσληψη του "Κεφαλαίου". Πολύ γρήγορα άρχισαν να παίζουν καθοριστικό ρόλο τα Grundrisse, που γράφτηκαν στη δεκαετία του 1850, δεδομένου ότι εκεί υπάρχει μια σαφέστερη αναφορά στον Χέγκελ και στα μεθοδολογικά προβλήματα απ' ό,τι στο "Κεφάλαιο". Οι ερμηνείες που προέκυψαν σ' αυτό το πλαίσιο έχουν το προτέρημα ότι άσκησαν συντριπτική κριτική (αν όχι πρακτικά πάντως θεωρητικά) σε οικονομιστικές και θετικιστικές ψευδοερμηνείες του "Κεφαλαίου". Ωστόσο αυτό συνέβη συχνά με το τίμημα μιας φιλοσοφικής συσκότισης της κοινωνικής και οικονομικής θεωρίας που υπάρχει στη μαρξική κριτική της πολιτικής οικονομίας. Θα λέγαμε ότι το "Κεφάλαιο" διαβάστηκε μέσα από δύο φακούς. Πρώτον μέσα από αντιλήψεις για τη "διαλεκτική παρουσίαση", οι οποίες είχαν ληφθεί από την εγελιανή "Λογική". Δεύτερον μέσα από μεθοδολογικές αντιλήψεις των "Grundrisse" (κυρίως για το "κεφάλαιο εν γένει"), οι οποίες προβλήθηκαν στο "Κεφάλαιο". Στα μέσα της δεκαετίας του '70 έσβησε αυτή η ευρεία συζήτηση γύρω από το "Κεφάλαιο", ακριβώς τη στιγμή που με την έκδοση τόμων της νέας Marx-Engels- Gesamtausgabe δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά χειρόγραφα που εντάσσονται στις άμεσες προεργασίες του "Κεφαλαίου" και παράλληλα ορισμένα ήδη γνωστά χειρόγραφα, όπως τα "Grundrisse", εκδόθηκαν σε μια φιλολογικώς βελτιωμένη μορφή. Αν και απέχουμε πολύ από την έκδοση όλων των χειρογράφων που αφορούν την Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, το υπάρχον υλικό επιτρέπει ήδη τη συναγωγή σημαντικών συμπερασμάτων. Συγκεκριμένα είναι δυνατόν να ασκηθεί συντριπτική κριτική στους προαναφερθέντες τρόπους ανάγνωσης (ιδίως στον δεύτερο) και να λυθεί το λεγόμενο "πρόβλημα αλλαγής του πλάνου", δηλ. το ζήτημα της σχέσης των τριών τόμων του "Κεφαλαίου" με το προηγούμενο πλάνο του Μαρξ που περιελάμβανε έξη Βιβλία (Κεφάλαιο, Εγγεια ιδιοκτησία, Μισθωτή εργασία, Κράτος, Εξωτερικό εμπόριο, Παγκόσμια αγορά). 1. Ο εγελοποιημένος Μαρξ Ο Μαρξ προβάλλει για την παρουσίασή του την αξίωση μιας "διαλεκτικής μορφής" (MEGA II, 2/91)2. Χαρακτηρίζει τα κείμενά του ως κάτι "διαλεκτικώς αρθρωμένο" (MEW 31/132) και γράφει ότι στην παρουσίαση των κατηγοριών πρέπει να τηρηθεί μια κάποια σειρά, γιατί διαφορετικά "θα καταστρεφόταν όλη η διαλεκτική μέθοδος ανάπτυξης" (MEW 31/313). Τι εννοεί όμως ο Μαρξ ως διαλεκτική μορφή της ανάπτυξης δεν το εξήγησε πουθενά με σαφήνεια. Μια κατεύθυνση ερμηνείας που ανάγεται στον Kautsky (1887) και εν μέρει στον Ενγκελς (MEGA II, 2/246 επ.)3 υποστηρίζει ότι η διαλεκτική σειρά των κατηγοριών είναι απλώς μια αφηρημένη αντανάκλαση της πραγματικής ιστορικής εξέλιξης. Αυτή η αντίληψη συγκρούεται αρχικά με την αυτοκατανόηση του Μαρξ. Στον Πρόλογο της πρώτης Σελίδα 1 / 11

2 έκδοσης του "Κεφαλαίου" ο Μαρξ γράφει ότι το αντικείμενο της έρευνάς του είναι οι νόμοι του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και "όχι ο υψηλότερος ή χαμηλότερος βαθμός ανάπτυξης των κοινωνικών ανταγωνισμών" (MEW 23/12). Ακόμη σαφέστερα γράφει σε άλλο σημείο: "Θα ήταν λοιπόν αδύνατο και εσφαλμένο να αφήσουμε τις οικονομικές κατηγορίες να διαδεχθούν η μια την άλλη με τη σειρά, στην οποία ήταν ιστορικά οι καθοριστικές. Η σειρά διαδοχής τους καθορίζεται αντίθετα από τη σχέση, την οποία έχουν μεταξύ τους στη σύγχρονη αστική κοινωνία..." (MEGA II, 1.2/42). Κατά δεύτερο λόγο η ανάγνωση του πρώτου Μέρους του "Κεφαλαίου" δείχνει ότι αντικείμενο δεν είναι η ιστορική διαμόρφωση της εμπορευματικής παραγωγής (ούτε καν σε αφηρημένη μορφή), αλλά η ανάλυση του εμπορεύματος ως στοιχειώδους μορφής του αστικού πλούτου. Η πρόσληψη του "Κεφαλαίου" στην ΟΔΓ στα τέλη της δεκαετίας του '60 επιχειρεί αντίθετα, κινούμενη στην παράδοση του "δυτικού μαρξισμού", να ερμηνεύσει τη διαλεκτική μορφή της παρουσίασης στον Μαρξ με αναφορά στον Χέγκελ. Ετσι ο A. Schmidt θεωρεί ότι η μεθοδολογική δομή του κεφαλαίου θεμελιώνεται σε μια δεύτερη πρόσληψη του Χέγκελ από τον Μαρξ, η οποία πραγματοποιήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του '50, δηλ. στην περίοδο σύνταξης των "Grundrisse" (Schmidt 1968, σ. 32). Ο Reichelt θεωρεί ότι η μαρξική παρατήρηση "σε μια τέτοια γενική διερεύνηση προϋποτίθεται εν γένει ότι οι πραγματικές σχέσεις αντιστοιχούν στην έννοιά τους" (MEW 25/152) αποτελεί "σημείο αφετηρίας κάθε σοβαρής ενασχόλησης με το μαρξικό έργο" (Reichelt 1970, σ. 76). Ο ίδιος πιστεύει ότι εδώ καθίσταται για τη μαρξική μέθοδο "απολύτως προφανές, ότι η δομική ομοιότητα με την εγελιανή φιλοσοφία φτάνει μέχρι την κεντρική της αρχή: στην προϋπόθεση ότι οι πραγματικές σχέσεις 'αντιστοιχούν στην έννοιά τους' δεν κρύβεται τίποτε άλλο από την εγελιανή έννοια της αλήθειας (...). Ο Χέγκελ προκαταλαμβάνει σε φιλοσοφικό επίπεδο αυτό που ο Μαρξ αποκωδικοποιεί ως μυστικό της αστικής κοινωνίας: τη μετατροπή ενός Παράγωγου σε ένα Πρωταρχικό. Η διόγκωση της έννοιας στο Απόλυτο είναι συνεπώς για τον Μαρξ η πρόσφορη έκφραση μιας πραγματικότητας, στην οποία εκτυλίσσεται αυτή η διαδικασία σε αντίστοιχη μορφή" (Reichelt 1970, σ. 76/7). Στο παρατεθέν απόσπασμα ο Μαρξ θέλει να πει μόνον το εξής: κατά τη διερεύνηση των διαφορετικών ποσοστών κέρδους πρέπει να αγνοηθούν τα εμπειρικώς εμφανιζόμενα διαφορετικά ποσοστά υπεραξίας και η ανάλυση να γίνει υπό την προϋπόθεση ότι όλα τα εμπορεύματα, συμπεριλαμβανομένου του εμπορεύματος εργασιακή δύναμη, πωλούνται στις αξίες τους. Η "διόγκωση της έννοιας" και τα παρόμοια μπορούν να προβληθούν μόνον αν θεωρήσει κανείς ότι η μαρξική θεωρία δεν είναι παρά η υλιστική αλήθεια αυτού που βρίσκεται κρυμμένο στο θεωρησιακό περίβλημα του γερμανικού ιδεαλισμού. Αυτή η άποψη καταλήγει στο ότι ο Μαρξ μπορεί να κατανοηθεί ορθά μόνον με μια "αναγωγή στον Χέγκελ"4. Στη βάση του "εγελομαρξιστικού" εγχειρήματος βρίσκεται αυτό που με αξιέπαινη ευθύτητα διατύπωσε ο Krahl: "Η μεταφορά των απαλλαγμένων από τη μεταφυσική συνάφεια κατηγοριών της εγελιανής Λογικής στις κατηγορίες της Πολιτικής Οικονομίας είναι εκείνο που κατά τον Μαρξ αποτελεί τη βάση της κριτικής της πολιτικής οικονομίας" (1970, σ. 141). Αυτή η μεταφορά δεν ανταπορκίνεται κατ' αρχήν στην αυτοκατανόηση του Μαρξ. Προπάντων όμως η εγελιανή φιλοσοφία είναι εκείνη που εμποδίζει ένα τέτοιο εγχείρημα. Πράγματι η άποψη ότι η ειδική μορφή της μαρξικής παρουσίασης πρέπει να αναζητηθεί στη Λογική του Χέγκελ προϋποθέτει ότι είναι εν γένει δυνατό οι μορφές επιχειρηματολογίας της εγελιανής Λογικής να αποχωρισθούν από τις θεωρησιακές προϋποθέσεις τους χωρίς να καταστραφούν -κάτι που γίνεται άνευ ετέρου αποδεκτό από όλους τους εγελομαρξιστές5. Οι λογικές κατηγορίες του Χέγκελ δεν είναι όμως απλές μορφές, οι οποίες εφαρμόσθηκαν σε ένα διακριτό από αυτές περιεχόμενο, έτσι ώστε να μπορούν μετά να εφαρμοσθούν και σε ένα άλλο περιεχόμενο. Αυτές οι κατηγορίες αναφέρονται μόνον στον εαυτό τους. Η διαλεκτικά αναπτυσσόμενη παρουσίαση του Χέγκελ συγκροτείται ακριβώς μέσω του ότι αναιρεί6 τη διαφορά μεταξύ του αντικειμένου της παρουσίασης και της ίδιας της παρουσίασης: ο Χέγκελ μπορεί να ξεφύγει από τις απορίες των εμπειρικών επιστημών, που ο ίδιος επικρίνει, μόνον με την υπόθεση ότι η γνώση συμπίπτει με το αντικείμενο της γνώσης, ότι δηλ. μπορούμε να γνωρίσουμε μόνον την ίδια τη γνώση7. Ο Μαρξ αντίθετα επιμένει στην ανεξάλειπτη, καίτοι δεκτική μεσολάβησης, διαφορά μεταξύ της γνώσης ενός αντικειμένου και του ίδιου του αντικειμένου8. Οταν ο Μαρξ φαίνεται να χρησιμοποιεί, ιδίως στο "κεφάλαιο για το χρήμα" των "Grundrisse", ορισμένους άξονες επιχειρηματολογίας της εγελιανής Λογικής πρόκειται απλώς για επιφανειακές αναλογίες9. Διότι ο Μαρξ δεν αποβλέπει στην αυτοανάπτυξη λογικών κατηγοριών, αλλά στην οργάνωση ενός ανεξάρτητου από αυτές υλικού. Ο Μαρξ διακρίνεται από τον Χέγκελ στο ότι επεξεργάζεται ένα εξωτερικό υλικό. Ισως φαίνεται κοινότυπο, αλλά είναι αποφασιστικό για την κατανόηση των πραγμάτων: αυτό το εξωτερικό υλικό δεν είναι το "χρήμα" (το οποίο έλειπε πάντα από τον Μαρξ) αλλά η εννοιολογική _σύλληψη της συνάφειας μεταξύ αξίας Σελίδα 2 / 11

3 και χρήματος, όπως ο Μαρξ τη βρήκε στους οικονομολόγους και τη συστηματοποίησε σε ένα πρώτο βαθμό στις σημειώσεις ανάγνωσης. Η θεμελίωση της πορείας της μαρξικής παρουσίασης πρέπει να αναζητηθεί σ' αυτό το εξωτερικό υλικό και όχι στις δανεισμένες από τη Λογική του Χέγκελ διαλεκτικές κατηγορίες. Οταν ο Μαρξ από τα "Grundrisse" μέχρι το "Κεφάλαιο" (καίτοι με σημαντικές διαφορές σε δευτερεύοντα σημεία), συνάγει το χρήμα από την εγγενή στο εμπόρευμα "αντίθεση" (στα "Grundrisse" προτιμά τον όρο "αντίφαση") ανάμεσα στην αξία χρήσης και την αξία, χρησιμοποιεί διαρκώς το ίδιο μοντέλο επιχειρηματολογίας (το οποίο συναντάται και σε άλλες διαλεκτικές αναπτύξεις του Μαρξ): η πρώτη κατηγορία εμφανίζει "αντιθέσεις", "αντιφάσεις", οι οποίες μπορούν να αναιρεθούν μόνον μέσω της εισαγωγής μιας δεύτερης. Στο βαθμό αυτό η πρώτη κατηγορία καθιστά αναγκαία τη δεύτερη. Με πιο μυστηριώδη-μεταφυσική διατύπωση: η πρώτη κατηγορία πρέπει να μεταβεί στη δεύτερη, να μετεξελιχθεί σ' αυτή. Οι αντιφάσεις αυτές δεν είναι βεβαίως τυπικές-λογικές, όπως ακριβώς και η "λογική" ανάπτυξη των κατηγοριών δεν είναι τυπική-λογική. Οι αντιφάσεις αυτές αποτελούν κατά κάποιον τρόπο "ελλείψεις". Ο Μαρξ δείχνει ότι η εννοιολογική σύλληψη μιας κατηγορίας παραμένει ελλειπής, ατελής όσο παραμένει κανείς σ' αυτή την κατηγορία. Μόνον μια άλλη κατηγορία επιτρέπει την αντιμετώπιση της έλλειψης. Τι είδους είναι όμως αυτές οι ελλείψεις δεν μπορεί να περιγραφεί γενικά, αλλά μόνον να εκτεθεί εν όψει ενός συγκεκριμένου υλικού. Οι "αντιφάσεις" και "αντιθέσεις" που βρίσκονται στη βάση της διαλεκτικής ανάπτυξης του Μαρξ, χαρακτηρίζουν την ιδιαίτερη θεωρητική δομή της κριτικής της πολιτικής οικονομίας (Kocyba 1979). Εχουν μια στρατηγική επιχειρηματολογική λειτουργία. Αυτός ο ιδιαίτερος τρόπος παρουσίασης δεν είναι όμως σε καμιά περίπτωση τεχνητός. Επιβάλλεται από το ίδιο το αντικείμενο. Ο Μαρξ δεν μπορεί να ξεκινήσει ορμητικά και να συλλάβει εξ αρχής την κατηγορία εμπόρευμα με τέτοια πληρότητα που να μην υπάρχουν αντιθέσεις ή ελλείψεις. Στην εξελιγμένη αστική κοινωνία κάθε (αστική) οικονομική σχέση προϋποθέτει όλες τις άλλες. Αυτό καθιστά αναγκαία τη διάκριση μεταξύ απλών και σύνθετων σχέσεων. Βέβαια στην πραγματικότητα και οι απλές σχέσεις, για να μπορέσουν να εμφανισθούν καθαρά, προϋποθέτουν τις σύνθετες, αλλά η νοητική τους αναπαραγωγή, η παγίωσή τους σε κατηγορίες είναι δυνατή χωρίς να πρέπει κανείς να λάβει υπόψη τις κατηγορίες, οι οποίες εκφράζουν τις σύνθετες σχέσεις. Ο Μαρξ το τονίζει στα "Grundrisse": "Στη θεωρία η έννοια της αξίας προηγείται από αυτή του κεφαλαίου, από την άλλη όμως πλευρά προϋποθέτει για την καθαρή ανάπτυξή της έναν θεμελιωμένο στο κεφάλαιο τρόπο παραγωγής" (MEGA II, 1.1./174). Η διάκριση μεταξύ απλών και σύνθετων σχέσεων, η παγίωσή τους σε κατηγορίες και έννοιες αποτελεί ήδη μια σημαντική επιστημονική συμβολή. Ο Μαρξ διαβεβαίωνε ανεπιφύλακτα στην "Εισαγωγή" του 1857 ότι η κλασική πολιτική οικονομία την είχε κατά βάση προσφέρει. Ωστόσο στην πορεία της εργασίας του οδηγείται στο συμπέρασμα ότι οι μεγάλοι αστοί οικονομολόγοι δεν είχαν παγιώσει με αρκετή σαφήνεια τις απλούστερες κατηγορίες, ότι οι αφαιρέσεις τους παρέμεναν ατελείς. Στις απλούστερες κατηγορίες εκφράζεται μια σχέση καθ' εαυτήν, "καθαρά", χωρίς αναφορά στις συνθετότερες σχέσεις. Με βάση αυτή την -αναγκαία- αφαίρεση οι προσδιορισμοί των απλών κατηγοριών αποδεικνύονται όμως ατελείς και ελλειπείς. Η ολοκλήρωση των προσδιορισμών δεν είναι δυνατή στην ίδια την κατηγορία, αλλά μόνον με αναφορά σε κατηγορίες, οι οποίες εκφράζουν συνθετότερες σχέσεις. Αυτή η εννοιολογική σχέση ανάπτυξης μεταξύ απλών και σύνθετων κατηγοριών εκφράζει τη δομή των οικονομικών σχέσεων της αστικής κοινωνίας. Είναι κάτι που παράγεται νοητικά, μια ολότητα σκέψεων, όπως επισημαίνει ο Μαρξ στην "Εισαγωγή" (MEGA II, 1.1./37). Αυτή η ολότητα σκέψεων δεν είναι όμως μια απλή απεικόνιση και παγίωση της κοινωνικής ολότητας. Ούτε οι μεμονωμένες κατηγορίες, οι οποίες ως μεμονωμένες είναι πάντα ατελώς προσδιορισμένες, ούτε οι διαλεκτικές μεταβάσεις διαθέτουν άμεσα εμπειρικά σύστοιχα. Ετσι π.χ. ούτε το εμπόρευμα με τη μη καθορισμένη ακόμη τιμή του ούτε η μετάβαση από το εμπόρευμα στο χρήμα υπάρχουν στην ανεπτυγμένη αστική κοινωνία. Πρόκειται για τα στάδια μιας θεωρητικής, νοητικής διαδικασίας, για τη νοητική ιδιοποίηση του εμπειρικού συγκεκριμένου.2. Το "κεφάλαιο εν γένει" στα "Grundrisse"... Στην πρόσληψη του "Κεφαλαίου" στην ΟΔΓ έπαιξε σημαντικό ρόλο το έργο του R. Rosdolsky "Zur Entstehungsgeschichte des Marxschen Kapital" (1968). Αυτός ο πρώτος σχολιασμός των "Grundrisse" δεν έκανε μόνον ευρέως γνωστά αυτά τα χειρόγραφα. Η συναντώμενη στα "Grundrisse" μεθοδολογική σύλληψη του χωρισμού μεταξύ "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού" θεωρήθηκε από τον Rosdolsky ως κεντρική κατηγοριακή διάκριση και για το "Κεφάλαιο". Κύριο αντικείμενο στη συζήτηση που ακολούθησε ήταν το αν οι τρεις τόμοι του "Κεφαλαίου" παραμένουν στο επίπεδο αφαίρεσης του "κεφαλαίου εν γένει" ή αν ήδη εκτίθεται σ' αυτούς ο ανταγωνισμός10. Το ερώτημα αν το "Κεφάλαιο" μπορεί γενικά να ερμηνευθεί με την έννοια του "κεφαλαίου εν Σελίδα 3 / 11

4 γένει" δεν τέθηκε ποτέ: ενδιέφερε μόνον το πώς της ερμηνείας. Βέβαια μια εμβριθής ενασχόληση με το "Κεφάλαιο" θα μπορούσε και παλιότερα να γεννήσει αμφιβολίες γι' αυτή την ερμηνεία. Με την πρώτη πλήρη έκδοση του χειρογράφου "Για την κριτική της πολιτικής οικονομίας. Τρίτο Κεφάλαιο. Το κεφάλαιο εν γένει" (MEGA II, 3), το οποίο συντάχθηκε μεταξύ 1861 και 1863, διαθέτουμε όμως σήμερα τον αποφασιστικό συνδετικό κρίκο μεταξύ των "Grundrisse" και του "Κεφαλαίου" και ακριβώς σ' αυτό το κείμενο μπορεί να παρακολουθήσει κανείς από κοντά τη διάλυση της αρχικής σύλληψης για το "κεφάλαιο εν γένει". Η διάκριση μεταξύ "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού των πολλών κεφαλαίων" δεν αποτελεί απλή κατανομή του υπό πραγμάτευση υλικού, αλλά μια μεθοδολογική θεώρηση, η οποία αντανακλά μια συγκεκριμένη κατανόηση του χαρακτήρα της δομής της αστικής κοινωνίας. Η καινοτομία αυτής της κατανόησης καθίσταται σαφής αν τη συγκρίνει κανείς με τις οικονομικές αναλύσεις του Μαρξ στη δεκαετία του 1840, οι οποίες προσανατολίζονταν σε διαδικασίες της αγοράς, διότι ο Μαρξ έβλεπε στον ανταγωνισμό τον καθοριστικό μηχανισμό για την ερμηνεία των πιο διαφορετικών φαινομένων. Ετσι π.χ. στο "Lohnarbeit und Kapital" η κίνηση των μισθών και η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων ανάγονται στον ανταγωνισμό11. Μια κάπως διαφορετική θέση διαφαίνεται ήδη στις συνταχθείσες το 1850/51 σημειώσεις ανάγνωσης του Ricardo, όπου ο Μαρξ διακρίνει την "πραγματική διαδικασία" από το "νόμο" της12. Στα "Grundrisse" προβάλλεται για πρώτη φορά μια τελείως νέα αντίληψη για τον ανταγωνισμό: "Ο ανταγωνισμός γενικά, αυτή η σημαντική ατμομηχανή της αστικής οικονομίας δεν δημιουργεί τους νόμους της, αλλά είναι ο εκτελεστής τους. Illimited competition δεν είναι λοιπόν η προϋπόθεση της αλήθειας των οικονομικών νόμων, αλλά η συνέπεια -η μορφή εμφάνισης, στην οποία πραγματώνεται η αναγκαιότητά τους" (MEGA II, 1.2/448). Ο Ricardo απλώς υποθέτει τον απεριόριστο ανταγωνισμό για να διερευνήσει τους νόμους του κεφαλαίου, δηλ. ο ανταγωνισμός εμφανίζεται σ' αυτόν ως απλή θεωρητική υπόθεση, "όχι ως αναπτύξεις του ίδιου του κεφαλαίου, αλλά ως νοητικά τεθείσες προϋποθέσεις του κεφαλαίου" (MEGA II, 1.2/455). Ο Μαρξ θεωρεί αντίθετα αναγκαίο να θεμελιώσει τον ανταγωνισμό ως μορφή εμφάνισης των νόμων του κεφαλαίου. Με την κριτική αυτής της υπόθεσης ο Μαρξ θίγει τον πυρήνα της αστικής-φιλελεύθερης ηθικής φιλοσοφίας, όπως αυτή βρήκε την κλασική της έκφραση στο μύθο των μελισσών του Mandeville και στην αόρατη χείρα του Smith: ενώ ο καθένας επιδιώκει ανεμπόδιστα τα ιδιωτικά του συμφέροντα (αυτό ακριβώς σημαίνει απεριόριστος ανταγωνισμός) ως αποτέλεσμα επιβάλλεται το "γενικό συμφέρον". Ηδη στην αρχή των "Grundrisse" ο Μαρξ σημείωσε ότι η ουσία της αντίληψής του βρίσκεται στο ότι: "το ιδιωτικό συμφέρον είναι ήδη ένα κοινωνικά καθορισμένο συμφέρον (...). Είναι το συμφέρον των ιδιωτών -αλλά το περιεχόμενό του όπως και η μορφή και τα μέσα πραγμάτωσης είναι καθορισμένα από τις ανεξάρτητες από όλα κοινωνικές συνθήκες" (MEGA II, 1.1/89). Το αστικό γενικό συμφέρον δεν δημιουργείται κατά τον Μαρξ ως αποτέλεσμα της επιδίωξης των ιδιωτικών συμφερόντων, αλλά είναι παρόν ήδη στην πράξη αυτής της επιδίωξης, στο βαθμό που καθορίζει τα ιδιωτικά συμφέροντα. Αυτό σημαίνει για τον ανταγωνισμό: "Εννοιολογικά ο ανταγωνισμός δεν είναι παρά η εσώτερη φύση του κεφαλαίου, ο ουσιώδης προσδιορισμός του, εμφανιζόμενος και πραγματοποιηθείς ως αλληλεπίδραση των διαφόρων κεφαλαίων μεταξύ τους: η εσωτερική τάση ως εξωτερική αναγκαιότητα" (MEGA II, 1.2/326). Με την επίγνωση ότι στην πραγματική κίνηση των μεμονωμένων κεφαλαίων οι νόμοι της "εσώτερης φύσης του κεφαλαίου" απλώς πραγματοποιούνται, ο Μαρξ οδηγήθηκε σε ποιοτική ρήξη με τις προσανατολισμένες στην αγορά αναλύσεις του στη δεκαετία του Το κύριο πρόβλημά του είναι πλέον να συλλάβει με τις κατάλληλες κατηγορίες αυτή τη νέα κατανόηση τού χαρακτήρα της δομής της αστικής κοινωνίας. Η _διάκριση μεταξύ "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού των πολλών κεφαλαίων" δεν ταυτίζεται όμως με αυτή τη νέα, _συστατική για την _κριτική _της _πολιτικής οικονομίας, _επίγνωση. _Αποτελεί _απλώς _την _πρώτη _απόπειρα εννοιολογικής της παγίωσης. Το πεδίο του "κεφαλαίου εν γένει" πρέπει να περιλάβει τους νόμους της εσώτερης φύσης του κεφαλαίου, οι οποίοι στον ανταγωνισμό απλώς εμφανίζονται. Αν και στις συζητήσεις της δεκαετίας του '60 και του '70 έγινε ευρεία χρήση αυτής της διάκρισης δεν υπάρχει καμιά ακριβής ανάλυση. Ετσι π.χ. ο Rosdolsky θεωρεί ότι περιεχόμενο του Μέρους για το "κεφάλαιο εν γένει" είναι εκείνες οι ιδιότητες, που είναι κοινές σε όλα τα μεμονωμένα κεφάλαια. Από την κοινή σε όλα τα κεφάλαια ιδιότητα της αξιοποίησης ο Rosdolsky συνάγει ότι η παρουσίαση της διαδικασίας παραγωγής και κυκλοφορίας καθώς και του απλού κέρδους (αυτού που δεν έχει ακόμη μετατραπεί σε μέσο κέρδος) γίνεται στα πλαίσια του "κεφαλαίου εν γένει". Το μέσο ποσοστό κέρδους δεν θα μπορούσε να παρουσιασθεί εκεί, διότι για τη δημιουργία του απαιτείται ο ανταγωνισμός. Εδώ δεν ενοχλείται ο Rosdolsky ούτε από το ότι το μέσο κέρδος αποτελεί και αυτό κοινή Σελίδα 4 / 11

5 ιδιότητα όλων των μεμονωμένων κεφαλαίων ούτε από το ότι ο Μαρξ επρόκειτο να ολοκληρώσει το Μέρος για το "κεφάλαιο εν γένει" όχι με το απλό κέρδος, αλλά με τον τόκο13. Ας επιχειρήσουμε τώρα να προσδιορίσουμε εγγύτερα την εννοιολογική σύλληψη που εκφράζεται στη διάκριση μεταξύ "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού των πολλών κεφαλαίων". Στα "Grundrisse" ο Μαρξ χρησιμοποιεί για πρώτη φορά την έννοια "κεφάλαιο εν γένει" στην ανάλυση της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής. Αφού εξέτασε τις έννοιες του κεφαλαίου στους αστούς οικονομολόγους γράφει συμπερασματικά για τη δική του παρουσίαση: "Το κεφάλαιο, στο βαθμό που το εξετάζουμε εδώ ως μια σχέση μεταξύ αξίας και χρήματος που πρέπει να διαφορισθεί, είναι το κεφάλαιο εν γένει, δηλ. η εσώτερη έννοια των προσδιορισμών που διαφορίζουν την αξία ως κεφάλαιο από την ίδια ως απλή αξία ή χρήμα" (MEGA II, 1.1/229). Το "κεφάλαιο εν γένει" πρέπει λοιπόν να περιλάβει εκείνους τους προσδιορισμούς, οι οποίοι πρέπει να προστεθούν στην αξία, ώστε αυτή να γίνει κεφάλαιο. Πρόκειται για προσδιορισμούς, "οι οποίοι κάνουν την αξία εν γένει να γίνει κεφάλαιο" (MEGA II, 1.2/545) και συνεπώς ανευρίσκονται σε κάθε μεμονωμένο κεφάλαιο. Κατά τα άλλα στην παρουσίαση του "κεφαλαίου εν γένει" δεν πραγματοποιείται απλώς αφαίρεση από την ύπαρξη πολλών κεφαλαίων: το μεμονωμένο, ξεχωριστά θεωρούμενο κεφάλαιο, δεν αποτελεί καν αντικείμενο της παρουσίασης: "Αλλά δεν έχουμε ακόμη να κάνουμε ούτε με μια ιδιαίτερη μορφή του κεφαλαίου, ούτε με το μεμονωμένο κεφάλαιο ως ξεχωριστό από τα άλλα μεμονωμένα κεφάλαια κλπ. Παρευρισκόμαστε στη διαδικασία δημιουργίας του. Αυτή η διαλεκτική διαδικασία δημιουργίας είναι μόνον η ιδεατή14 έκφραση της πραγματικής κίνησης, όπου φτιάχνεται το κεφάλαιο" (MEGA II, 1.1/229). Το _"κεφάλαιο _εν _γένει" _δεν _πρέπει _να _γίνει _αντιληπτό ως η έννοια ενός πραγματικού αντικειμένου, π.χ. _του μεμονωμένου κεφαλαίου. Δεν διαθέτει κανένα άμεσο εμπειρικό σύστοιχο. Η "διαλεκτική διαδικασία δημιουργίας", η οποία πρόκειται να εξετασθεί στο Μέρος για το "κεφάλαιο εν γένει", αποτελεί τη νοητική αναπαραγωγή της εσώτερης φύσης του κεφαλαίου: οι προσδιορισμοί, οι οποίοι καθιστούν την αξία κεφάλαιο, πρέπει να συλληφθούν και να παρουσιασθούν στη συνάφειά τους. Ο Μαρξ δεν ξεκινά από το μεμονωμένο κεφάλαιο, όπως αυτό εμφανίζεται ως καρποφόρο (κερδοφόρο και τοκοφόρο) και όπως υπάρχει στον ανταγωνισμό, αλλά επιθυμεί αρχικά να αναπτύξει τους προσδιορισμούς του στη βάση του νόμου της αξίας. Πρέπει λοιπόν να δείξει πώς η παραγωγή υπεραξίας είναι δυνατή στη βάση της ανταλλαγής ισοδυνάμων και πώς τελικά η υπεραξία μετατρέπεται στις μορφές του κέρδους και του τόκου, οι οποίες εμφανίζονται στην επιφάνεια της αστικής κοινωνίας. Επειδή το κεφάλαιο, όπως εμφανίζεται στον ανταγωνισμό, μπορεί να προκύψει μόνον κατόπιν ανάπτυξης, ο Μαρξ θεωρεί ότι είναι αναγκαίο να προβεί κατά την ανάπτυξη αυτή σε αφαίρεση από τον ανταγωνισμό. Καθοριστικό είναι το τι εντάσσει ο Μαρξ στον "ανταγωνισμό". Δεν εντάσσει μόνον την πραγματική κίνηση των μεμονωμένων κεφαλαίων αλλά και γενικά κάθε σχέση, _στην _οποία _εμπλέκονται πολλά _κεφάλαια, _και αυτό ανεξάρτητα από την εκάστοτε βαθμίδα αφαίρεσης. Ετσι π.χ. ο Μαρξ γράφει κατηγορηματικά σε ένα σημείο των "Grundrisse" (μόλις έχει αντιμετωπίσει προβλήματα της διαδικασίας κυκλοφορίας): "Επειδή εδώ μιλάμε για το κεφάλαιο, το εν τω γίγνεσθαι κεφάλαιο, δεν έχουμε ακόμη τίποτε άλλο εκτός από αυτό -αφού τα πολλά κεφάλαια δεν υπάρχουν ακόμη για μας..." (MEGA II, 1.2/605). Το να παρουσιασθούν οι προσδιορισμοί του "κεφαλαίου εν γένει" σε αφαίρεση από τον ανταγωνισμό απαιτεί, λόγω της ευρείας θεώρησης του Μαρξ για τον "ανταγωνισμό", ένα σημαντικό περιορισμό στο περιεχόμενο του Μέρους για το "κεφάλαιο εν γένει". Από την άλλη πλευρά -και αυτό μέχρι τώρα παραγνωρίσθηκε στη συζήτηση- είναι προδεδομένο και ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο, το οποίο πρέπει να παρουσιασθεί. Στο Μέρος για το "κεφάλαιο εν γένει" πρέπει το κεφάλαιο να είναι "έτοιμο". Ολοι οι προσδιορισμοί που εμφανίζονται στον ανταγωνισμό πρέπει να αναπτυχθούν εκεί. Διότι: "Αυτό που ενυπάρχει στη φύση του κεφαλαίου, απλώς εξωτερικεύεται στην πραγματικότητα, ως εξωτερική αναγκαιότητα. Μέσω του ανταγωνισμού, ο οποίος δεν είναι τίποτε άλλο από το ότι τα πολλά κεφάλαια επιβάλλουν το ένα στο άλλο και στον ίδιο τον εαυτό τους εγγενείς προσδιορισμούς του κεφαλαίου" (MEGA II, 1.2/534). Στο Μέρος για το "κεφάλαιο εν γένει" ο Μαρξ θέτει λοιπόν δύο διαφορετικούς όρους. Το περιεχόμενό του πρέπει: -αφενός να παρουσιασθεί σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο αφαίρεσης, στο επίπεδο αφαίρεσης από τον ανταγωνισμό (ο οποίος περιλαμβάνει την πραγματική κίνηση των μεμονωμένων κεφαλαίων αλλά και όλες τις σχέσεις των πολλών κεφαλαίων), -αφετέρου να έχει μια ορισμένη έκταση, δηλ. να περιλαμβάνει όλους εκείνους τους προσδιορισμούς, οι οποίοι καθίστανται ορατοί στον ανταγωνισμό. Η ταυτόχρονη πλήρωση αυτών των δύο όρων θα αποδειχθεί το θεμελιακό πρόβλημα της σύλληψης και η διάλυσή του στο χειρόγραφο του Οταν ο Μαρξ άρχισε το 1857 τις εργασίες για το προ πολλού σχεδιασμένο οικονομικό έργο του Σελίδα 5 / 11

6 δεν είχε κανένα λεπτομερές πλάνο (βλ. τα χοντρικά σχεδιάσματα στην "Εισαγωγή" -MEGA II, 1.1/43). Εκδοχές του πλάνου προέκυψαν στην πορεία της εργασίας του ως αποτέλεσμα της κατανόησης του χαρακτήρα της δομής της αστικής κοινωνίας. Μετά τον τερματισμό της εργασίας του στα "Grundrisse", ο Μαρξ είχε προβλέψει την ακόλουθη δόμηση του έργου. Επρόκειτο να χωρίζεται σε 6 Βιβλία: Κεφάλαιο, Εγγεια ιδιοκτησία, Μισθωτή εργασία, Κράτος, Εξωτερικό εμπόριο, Παγκόσμια αγορά (MEW 29/551). Στα πρώτα 3 Βιβλία θα έπρεπε να παρουσιασθούν "οι οικονομικές συνθήκες ζωής των τριών μεγάλων τάξεων, στις οποίες διασπάται η σύγχρονη αστική κοινωνία" (MEGA II, 2/99). Για το Βιβλίο του Κεφαλαίου προβλέπονταν τα ακόλουθα Μέρη: α) Κεφάλαιο εν γένει, β) Ανταγωνισμός, γ) Πίστη, δ) Μετοχικό κεφάλαιο (MEW 29/312). Το Μέρος "Κεφάλαιο εν γένει" θα περιλάμβανε τα ακόλουθα σημεία: 1. Εμπόρευμα, 2. Χρήμα, 3. Κεφάλαιο εν γένει (MEW 29/554). Το κείμενο "Για την κριτική της πολιτικής οικονομίας. Πρώτο τεύχος" που εκδόθηκε το 1859 ως πρώτη (και τελευταία) συνέχεια του σχεδιασθέντος έργου περιελάμβανε τα δύο πρώτα σημεία του Μέρους "Κεφάλαιο εν γένει", δηλ. Εμπόρευμα και Χρήμα. Το 1861 ο Μαρξ άρχισε να συντάσσει το τρίτο σημείο, το "Κεφάλαιο εν γένει" (τόσο το Μέρος όσο και το σημείο φέρουν τον ίδιο τίτλο). Το χειρόγραφο αυτό μεταβλήθηκε σύντομα ένα τυπικό χειρόγραφο προκαταρκτικών εργασιών, γεμάτο παρεκβάσεις και προκαταβολικές αναφορές σε μεταγενέστερα θέματα. Στην πορεία της εργασίας του ο Μαρξ εγκατέλειψε την πρόθεσή του να δημοσιεύσει μια συνέχεια της εκδοθείσας το 1859 "Κριτικής" και αποφάσισε να συντάξει ένα νέο έργο με τον τίτλο "Το Κεφάλαιο". (Τη σχέση του "Κεφαλαίου" προς το αρχικό πλάνο θα εξετάσω στο τέταρτο τμήμα του άρθρου.) Το χειρόγραφο που συντάχθηκε μεταξύ 1861 και 1863 είναι ως προς την έκταση το επιβλητικότερο μαρξικό έργο (2.400 τυπωμένες σελίδες). Απ' αυτό το χειρόγραφο ήταν για πολλά χρόνια προσιτές μόνον οι "Θεωρίες για την υπεραξία" και μόλις το 1982 εκδόθηκε στο σύνολό του. Σ' αυτό μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τις δυσχέρειες που συνάντησε ο Μαρξ κατά την παρουσίαση του "κεφαλαίου εν γένει" και πώς τελικά εγκατέλειψε αυτή τη σύλληψη. Οι πρώτες δυσχέρειες εμφανίσθηκαν ήδη στα "Grundrisse". Κατά την παρουσίαση της διαδικασίας κυκλοφορίας του κεφαλαίου τίθεται στον Μαρξ το πρόβλημα ότι τόσο τα υλικά στοιχεία του κεφαλαίου όσο και τα μέσα διαβίωσης πρέπει να αναπαράγονται, αλλά η ταυτόχρονη αναπαραγωγή μπορεί να παρουσιασθεί μόνον με την εξέταση της ανταλλαγής μεταξύ διαφορετικών κεφαλαίων. Προκύπτει λοιπόν ότι οι εγγενείς προσδιορισμοί της διαδικασίας κυκλοφορίας καθιστούν αναγκαία την παρουσίαση διαφορετικών κεφαλαίων, κάτι που ωστόσο δεν είναι δυνατόν στη βαθμίδα αφαίρεσης, στην οποία πρόκειται να γίνει η πραγμάτευση του "κεφαλαίου εν γένει". Δεν απομένει στον Μαρξ παρά η κατηγορηματική διαβεβαίωση: "Εδώ μπορεί να υποτεθεί μόνον η μορφή ότι Ενα Κεφάλαιο εργάζεται, διότι εξετάζουμε το κεφάλαιο ως τέτοιο..." (MEGA II, 1.2./602). Ενα άλλο πρόβλημα προκύπτει σε σχέση με το νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Αν πράγματι πρόκειται για γενικό νόμο, τότε αυτός πρέπει να παρουσιασθεί πριν από τον ανταγωνισμό, δηλ. στο Μέρος για το "κεφάλαιο εν γένει". Από την άλλη πλευρά ο Μαρξ γνωρίζει σαφώς ότι εκείνο που μειούται είναι το μέσο ποσοστό κέρδος (MEGA II, 1.2/625). Το μέσο ποσοστό κέρδους πρόκειται όμως να αποτελέσει αντικείμενο πραγμάτευσης για πρώτη φορά στο Μέρος για τον ανταγωνισμό, δηλ. μετά το νόμο της πτώσης του! Τέλος η αβεβαιότητα του Μαρξ φαίνεται και στην παρατήρηση ότι το "κεφάλαιο εν γένει" δεν είναι μόνον μια αφαίρεση, η οποία αποδίδει την ειδοποιό διαφορά του κεφαλαίου, αλλά διαθέτει και αυτό μια "πραγματική ύπαρξη", όπως αναγνώρισαν οι αστοί οικονομολόγοι στη "διδασκαλία για τις αντισταθμίσεις" (MEGA II, 1.2/359). Τι εννοεί ο Μαρξ με αυτή την "πραγματική ύπαρξη" του κεφαλαίου εν γένει δεν το διευκρίνισε πουθενά και η έννοια χρησιμοποιείται μόνον στο προαναφερθέν σημείο15. Το χειρόγραφο του παρουσιάζει σε σύγκριση με τα "Grundrisse" μια μεγάλη σειρά μεταβολών στη σύλληψη, οι οποίες αντανακλούν ένα προωθημένο στάδιο της μαρξικής ανάλυσης. Ο Μαρξ πραγματεύεται σ' αυτό για πρώτη φορά συστηματικά τις παραγωγικές δυνάμεις ως μέθοδο παραγωγής σχετικής υπεραξίας. Περαιτέρω στο Μέρος για τη διαδικασία παραγωγής του κεφαλαίου εντάχθηκαν θέματα, τα οποία στα "Grundrisse" είχαν παραπεμφθεί στο Βιβλίο περί Μισθωτής εργασίας: η επιμήκυνση του εργάσιμου χρόνου (MEGA II, 3.1/158 επ.) και η εργασία γυναικών και παιδιών (MEGA II, 3.1/303 επ.). Αυτή η ένταξη δεν πραγματοποιήθηκε βέβαια αυθαίρετα αλλά προέκυψε από την επίγνωση ότι πρόκειται για εγγενείς τάσεις του κεφαλαίου και προαναγγέλλει τη μεταγενέστερη εγκατάλειψη της σχεδιαζόμενης χωριστής παρουσίασης των συνθηκών ζωής των τριών μεγάλων τάξεων σε τρία Βιβλία. Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι ο Μαρξ τώρα συμπεριλαμβάνει τη συσσώρευση στην παρουσίαση της διαδικασίας παραγωγής. Στα "Grundrisse" την είχε αποκλείσει με το σκεπτικό ότι απαιτεί την εξέταση των πολλών κεφαλαίων (MEGA II, 1.1/236-7). Εκεί θεωρούσε προφανώς ότι Σελίδα 6 / 11

7 συσσώρευση είναι μόνον η μετατροπή του κέρδους σε κεφάλαιο ως διαδικασία του μεμονωμένου κεφαλαίου. Αυτό που συμπεριλαμβάνει τώρα στην παρουσίαση είναι η μετατροπή της υπεραξίας σε κεφάλαιο. Οι μεταβολές που αναφέραμε μπορούν εύκολα να ενταχθούν στη σύλληψη του "κεφαλαίου εν γένει". Αλλά δίπλα σ' αυτές επέρχονται και άλλες που επιφέρουν τη διάλυση της σύλληψης για το "κεφάλαιο εν γένει". Πρόκειται για την παρουσίαση της αναπαραγωγής και της κυκλοφορίας του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου καθώς και για την παρουσίαση του μέσου ποσοστού κέρδους. Ο Μαρξ πήρε αφορμή για τη θεώρηση του κοινωνικού κεφαλαίου από την κριτική του "Σμιθιανού δόγματος". Ο Σμιθ είχε υποστηρίξει ότι η συνολική αξία του εμπορεύματος διασπάται σε μισθό και κέρδος (συμπεριλαμβανομένης της προσόδου), επειδή είναι δυνατόν να αναχθεί το εισερχόμενο στην αξία του εμπορεύματος σταθερό τμήμα του κεφαλαίου σε μισθό και κέρδος. Από αυτό προέκυπτε και η σμιθιανή αντίληψη ότι η συνολική ετήσια αξία των προϊόντων επίσης διασπάται σε μισθό και κέρδος. Ο Μαρξ υποστηρίζει το αδιάσπαστο του σταθερού τμήματος του κεφαλαίου, αλλά βρίσκεται έτσι μπροστά στο πρόβλημα: "πώς είναι δυνατόν το ετήσιο κέρδος και μισθός να αγοράζουν τα ετήσια εμπορεύματα, τα οποία εκτός από κέρδος και μισθό εμπεριέχουν και σταθερό κεφάλαιο" (MEGA II, 3.2/398). Μετά από αρκετές απόπειρες ο Μαρξ κατορθώνει να λύσει βασικά το πρόβλημα με το να διακρίνει δύο τμήματα του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου, το παράγον μέσα παραγωγής και το παράγον μέσα κατανάλωσης, και να εξετάσει τη μεταξύ τους ανταλλαγή. Από διάφορες αναφορές του Μαρξ (MEGA II, 3.2/402 και 406) προκύπτει ότι επιθυμούσε να παρουσιάσει αυτό το σημείο στα πλαίσια της διαδικασίας κυκλοφορίας του κεφαλαίου, δηλ. στο Μέρος για το "κεφάλαιο εν γένει". Ετσι όμως εγκαταλείπει το εκεί προκαθορισμένο επίπεδο αφαίρεσης. Η κατηγορία του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου δεν μπορεί εύκολα να ενταχθεί στη διάκριση "κεφαλαίου εν γένει" και ανταγωνισμού και άλλωστε δεν χρησιμοποιείται στα "Grundrisse": τα διάφορα τμήματα του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου είναι "ιδιαίτερες μορφές" του κεφαλαίου και ως τέτοιες αποκλείσθηκαν ρητά από την παρουσίαση του "κεφαλαίου εν γένει" (βλ. το προαναφερθέν απόσπασμα MEGA II, 1.1/229). Με αφορμή το αν η απόλυτη πρόσοδος συμβιβάζεται με το νόμο της αξίας ο Μαρξ αναφέρεται, σε μια παρέκβαση των "Θεωριών για την υπεραξία", στο μέσο ποσοστό κέρδους: "Ο ανταγωνισμός των κεφαλαίων επιχειρεί έτσι να μεταχειρισθεί κάθε κεφάλαιο ως κομμάτι του συνολικού κεφαλαίου και με βάση αυτό να ρυθμίσει τη συμμετοχή του στην υπεραξία και συνεπώς και στο κέρδος" (MEGA II, 3.3/685). Αργότερα ο Μαρξ συγκεκριμενοποιεί περισσότερο την παρουσίασή του διακρίνοντας τη διπλή κίνηση του ανταγωνισμού: στο εσωτερικό της ίδιας σφαίρας παραγωγής ο ανταγωνισμός οδηγεί στο σχηματισμό μιας ενιαίας αξίας αγοράς, μεταξύ διαφορετικών σφαιρών παραγωγής εξισώνει τις αξίες σε μέσες τιμές (στο "Κεφάλαιο": τιμές παραγωγής), οι οποίες καθιστούν δυνατή την πραγματοποίηση του μέσου κέρδους (MEGA II, 3.3/777 και 851 επ.). Ο Μαρξ είναι έτσι σε θέση να ερμηνεύσει την ύπαρξη απόλυτης προσόδου στη βάση του νόμου της αξίας: όταν η αξία των προϊόντων της γης βρίσκεται πάνω από τη μέση τιμή τους και αυτά πωλούνται στην αξία τους (διότι δεν εισέρχονται στη διαδικασία εξίσωσης σε ένα μέσο ποσοστό κέρδους), τότε δίπλα στο μέσο κέρδος πραγματοποιείται και ένα πρόσθετο κέρδος, το οποίο ιδιοποιείται ως (απόλυτη) πρόσοδο ο γαιοκτήμονας (MEGA II, 3.3/692). Ο Μαρξ αποφασίζει να συμπεριλάβει στο Μέρος για το "Κεφάλαιο εν γένει" τόσο τη διαδικασία εξίσωσης σε ένα μέσο ποσοστό κέρδους όσο και την απόλυτη πρόσοδο (και μάλιστα ως παράδειγμα για το μέσο ποσοστό κέρδους) (MEGA II, 3.3/907 και MEW 30/263). Ο Μαρξ δεν δίνει γι' αυτό μια ρητή θεμελίωση, ωστόσο υπάρχει λίγο πιο κάτω, στην παρέκβαση "Revenue and its sources", μια ένδειξη. Ο Μαρξ επισημαίνει ότι ο τόκος προϋποθέτει το κέρδος και μάλιστα το μέσο κέρδος (MEGA II, 3.4/1461). Στα "Grundrisse" όμως σχεδιαζόταν ο τόκος να βρίσκεται ήδη στο τέλος του Μέρους "Κεφάλαιο εν γένει". Οι δυσχέρειες που αντιμετωπίζει ο Μαρξ για να παρουσιάσει το μέσο ποσοστό κέρδους (και μαζί με αυτό ένα τμήμα του "ανταγωνισμού") στα πλαίσια του "κεφαλαίου εν γένει" φαίνονται και στο Μέρος "Κεφάλαιο και κέρδος" (MEGA II, 3.5/1598 επ.). Εκεί επιθυμεί μεν να παρουσιάσει το μέσο ποσοστό κέρδους, αλλά ταυτόχρονα θέλει να εξετάσει την "σχέση ανταγωνισμού" μόνον ως "παράδειγμα" (MEGA II, 3.3/1605). Και λίγο πιο κάτω αναφέρεται ένας περιορισμός: "Η εγγύτερη θεώρηση αυτού του σημείου ανήκει στο κεφάλαιο για τον ανταγωνισμό. Ωστόσο πρέπει σίγουρα να δοθεί εδώ το καθοριστικά γενικό" (MEGA II, 3.5/1623). Αυτό το "καθοριστικά γενικό" συνοψίζεται από τον ίδιο τον Μαρξ ως εξής: "Όντως το πράγμα μπορεί να εκφρασθεί έτσι: Το κέρδος -ως πρώτη μετατροπή της υπεραξίας- και το ποσοστό κέρδους σ' αυτή την πρώτη μετατροπή -εκφράζει την υπεραξία σε σχέση με το κάθε συνολικό κεφάλαιο, του οποίου προϊόν είναι (...). Το εμπειρικό ή μέσο κέρδος εκφράζει την ίδια μετατροπή, την ίδια διαδικασία, συνδέοντας πλήρως Σελίδα 7 / 11

8 το συνολικό ποσό της υπεραξίας, δηλ. την πραγματοποιηθείσα από όλη την τάξη των καπιταλιστών υπεραξία, με το συνολικό κεφάλαιο ή με το χρησιμοποιηθέν από όλη την τάξη των καπιταλιστών κεφάλαιο (...). Η δεύτερη μετατροπή είναι αναγκαίο αποτέλεσμα της πρώτης, η οποία προκύπτει από τη φύση του ίδιου του κεφαλαίου..." (MEGA II, 3.5/1629). Το γενικό, το οποίο ο Μαρξ επιθυμεί να παρουσιάσει, είναι η σύνδεση της υπεραξίας με το συνολικό κεφάλαιο και μάλιστα τόσο ως διαδικασία του μεμονωμένου κεφαλαίου όσο και ως διαδικασία του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου. Το χωρισμό μεταξύ "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού" επιχειρεί να τον διατηρήσει τονίζοντας ότι ο ανταγωνισμός είναι μόνον η "agency" (MEGA II, 3.5/1628), η οποία αναλαμβάνει τον υπολογισμό του μέσου κέρδους. Αλλά η μαρξική σύλληψη του "κεφαλαίου εν γένει" δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση μόνον από το ότι το μέσο κέρδος, για το οποίο ο Μαρξ εν τω μεταξύ γνωρίζει ότι ανήκει στη φύση του κεφαλαίου, προϋποθέτει την εξέταση του ανταγωνισμού. Η διάκριση μεταξύ ατομικού κεφαλαίου και συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου επίσης δεν εντάσσεται σ' αυτή τη σύλληψη. Η κατηγορία του "κεφαλαίου εν γένει" σε αντίθεση προς τον "ανταγωνισμό των πολλών κεφαλαίων" αρχίζει να διαλύεται. Το "κεφάλαιο εν γένει" δεν είναι πλέον μόνον "η εσώτερη έννοια των προσδιορισμών που διαφορίζουν την αξία ως κεφάλαιο από την ίδια ως απλή αξία ή χρήμα" -έννοια για την οποία μπορεί να ειπωθεί ότι αντικείμενό της δεν είναι το μεμονωμένο κεφάλαιο (MEGA II, 1.1/229). Ο Μαρξ δεν αναστοχάζεται αυτό το πρόβλημα, ωστόσο φαίνεται να έχει συνειδητοποιήσει ορισμένες ελλείψεις της παρουσίασής του. Ετσι αναφέρει παρακάτω όταν ασχολείται ξανά με το νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους: "Εδώ βρισκόμαστε λοιπόν ξανά σε σταθερό έδαφος, όπου χωρίς να εξετάσουμε τον ανταγωνισμό των πολλών κεφαλαίων μπορεί ο γενικός νόμος να συναχθεί άμεσα από την ως τώρα αναπτυχθείσα γενική φύση του κεφαλαίου" (MEGA II, 3.5/1632). Προαναφέραμε ότι κατά την εργασία του στο χειρόγραφο του , ο Μαρξ αποφάσισε να μην το δημοσιεύσει, όπως είχε σχεδιάσει αρχικά, ως δεύτερο μέρος της εκδοθείσας το 1859 "Κριτικής" αλλά να το εκδώσει ως αυτόνομο έργο με τίτλο "Το Κεφάλαιο". Οπως προκύπτει από ένα γράμμα της στον Kugelmann ο Μαρξ ήθελε ωστόσο ακόμη να διατηρήσει το χωρισμό μεταξύ "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού" (MEW 30/639). Τον Ιανουάριο του 1863 ολοκλήρωσε δύο σχέδια πλάνου για τα Μέρη "Διαδικασία παραγωγής" και "Κεφάλαιο και κέρδος", στα οποία παγίωσε τις προαναφερθείσες μεταβολές, ιδίως την παρουσίαση του μέσου ποσοστού κέρδους (MEGA II, 3.5/ και ). Οταν λοιπόν οι εκδότες της MEGA γράφουν για το χειρόγραφο του ότι "η εντατική εργασία του Μαρξ σ' αυτό το χειρόγραφο κορυφώθηκε τέλος σε ένα νέο σχέδιο πλάνου, το οποίο σκιαγράφησε τον Ιανουάριο του 1863 στο Τετράδιο XVIII. Ετσι είχε στα ουσιαστικά σημεία βρεθεί η δομή του "Κεφαλαίου". Με την ένταξη της θεωρίας για το μέσο κέρδος στην παρουσίαση εγκαταλείφθηκε ο πρωτύτερα σχεδιαζόμενος χωρισμός μεταξύ κεφαλαίου εν γένει και ανταγωνισμού και η έκφραση κεφάλαιο εν γένει δεν χρησιμοποιήθηκε στο εξής από τον Μαρξ" (MEGA II, 3.1, Εισαγωγή, σ. 12), αυτό δεν είναι απολύτως ορθό. Οι πραγματοποιηθείσες μεταβολές θέτουν μεν υπό αμφισβήτηση τη σύλληψη του "κεφαλαίου εν γένει" ωστόσο ο Μαρξ δεν είχε ακόμη επίγνωση του γεγονότος. Λίγες μόνον ημέρες πριν από τη σύνταξη των σχεδίων πλάνου ο Μαρξ αναφερόταν στο γράμμα προς τον Kugelmann στην παλιά σύλληψη. Επίσης δεν είναι ορθό ότι ο Μαρξ δεν ξαναχρησιμοποίησε μετά από αυτά τα σχέδια πλάνου την έννοια "κεφάλαιο εν γένει". Αυτή εμφανίζεται τουλάχιστον μια φορά ακόμη (MEGA II, 3.6/2099). Προπάντων όμως ο Μαρξ δεν μπορεί να "εγκατέλειψε" έτσι απλά το χωρισμό μεταξύ "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού", ο οποίος ήταν συστατικός της συνολικής παρουσίασης. Η εγκατάλειψή του θα σήμαινε την υιοθέτηση μιας νέας μεθοδολογικής σύλληψης, η οποία όμως δεν είχε αναπτυχθεί ακόμη στο χειρόγραφο του Με την έννοια αυτή ο Μαρξ είχε μεν ήδη παγιώσει σημαντικά περιεχόμενα του μελλοντικού "Κεφαλαίου", ωστόσο δεν είχε βρει ακόμη τη σαφή δομή του. Συνοψίζοντας μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως εξής τις δυσχέρειες, στις οποίες προσέκρουσε ο Μαρξ κατά την παρουσίαση του "κεφαλαίου εν γένει". Το "κεφάλαιο εν γένει" επρόκειτο να έχει ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο, δηλ. όλους τους προσδιορισμούς, οι οποίοι εμφανίζονται κατά την πραγματική κίνηση των κεφαλαίων στον ανταγωνισμό. Από την άλλη πλευρά αυτό το περιεχόμενο έπρεπε να παρουσιασθεί σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο αφαίρεσης. Ο Μαρξ αναγκάστηκε ωστόσο να παρουσιάσει και την αναπαραγωγή του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου καθώς και το μέσο κέρδος επειδή ανήκαν στην εσώτερη φύση του κεφαλαίου. Με τον τρόπο αυτό αφενός εγκαταλείπει το προκαθορισμένο επίπεδο αφαίρεσης, μια και πρέπει να λάβει υπόψη μια συγκεκριμένη κίνηση του ανταγωνισμού, και αφετέρου χρησιμοποιεί, με την αντιπαράθεση ατομικού κεφαλαίου και συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου, κατηγορίες, οι οποίες κατά κάποιο τρόπο τέμνουν τον προηγούμενο χωρισμό μεταξύ Σελίδα 8 / 11

9 "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού". 4. _Το αρχικό πλάνο μιας "Κριτικής της πολιτικής οικονομίας" και η δομή του "Κεφαλαίου" Στον πρώτο τόμο του "Κεφαλαίου" που εκδόθηκε το 1867 δεν γίνεται πια λόγος για τα έξι Βιβλία που είχαν σχεδιασθεί το Εξάλλου οι τρεις τόμοι του "Κεφαλαίου" δεν αντιστοιχούν στο Βιβλίο του Κεφαλαίου που είχε σχεδιασθεί παλιότερα, διότι περιέχουν και σημαντικά τμήματα των σχεδιασθέντων Βιβλίων της Εγγειας ιδιοκτησίας και της Μισθωτής εργασίας. Ο Μαρξ εξακολουθεί μεν να αναφέρεται σε μια "ειδική θεωρία για τη μισθωτή εργασία" (MEW 23/565) και σε "αυτόνομη πραγμάτευση της έγγειας ιδιοκτησίας" (MEW 25/628) ωστόσο με αυτά εννοεί επιμέρους ειδικές αναφορές. Με την παρουσίαση του αγώνα για τα όρια της εργάσιμης ημέρας, των επιπτώσεων των μηχανών στις συνθήκες εργασίας, του γενικού νόμου της καπιταλιστικής συσσώρευσης και των εισοδηματικών μορφών του μισθού και της προσόδου ο Μαρξ έχει ήδη πραγματευθεί τις "οικονομικές συνθήκες ζωής των τριών μεγάλων τάξεων" (MEGA II, 2/99), οι οποίες προβλεπόταν να αποτελέσουν αντικείμενο των τριών πρώτων Βιβλίων. Οι οικονομικές συνθήκες ζωής της εργατικής τάξης και των γαιοκτημόνων εξαρτώνται τόσο άμεσα από τους νόμους του κεφαλαίου ώστε η παρουσίαση των δεύτερων εμπεριέχει τις πρώτες. Στη θέση των Βιβλίων για το Κεφάλαιο, την Εγγεια ιδιοκτησία και τη Μισθωτή εργασία εμφανίζεται τώρα "Το Κεφάλαιο", ως αντικείμενο του οποίου ορίζεται από τον Μαρξ η διερεύνηση του "καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής" (MEW 23/12). Οσον αφορά τα αρχικώς σχεδιασθέντα τέσσερα Μέρη του Βιβλίου του Κεφαλαίου (Κεφάλαιο εν γένει, Ανταγωνισμός, Πίστη, Μετοχικό κεφάλαιο), στο "Κεφάλαιο" περιλαμβάνονται όλες οι κατηγορίες που επρόκειτο να παρουσιασθούν στα πλαίσια του "κεφαλαίου εν γένει" καθώς και τα βασικά σημεία των υπόλοιπων Μερών. Και εδώ απομένει χώρος μόνον για επιμέρους ειδικές αναφορές. Καίτοι όμως το περιεχόμενο του "κεφαλαίου εν γένει" περιλαμβάνεται με πληρότητα στο "Κεφάλαιο", δεν συγκροτεί ένα αυτόνομο Μέρος. Η παρουσίαση των κατηγοριών του διακόπτεται από θέματα, τα οποία σύμφωνα με το αρχικό πλάνο θα έπρεπε να αποτελέσουν αντικείμενο πραγμάτευσης πολύ αργότερα και των οποίων η παρουσίαση δεν μπορεί ως ένα βαθμό να πραγματοποιηθεί σε αφαίρεση από την κίνηση των πολλών κεφαλαίων. Τέλος στις κατηγορίες του "κεφαλαίου εν γένει" δεν αντιπαρατίθεται κάποιο Μέρος για τον "ανταγωνισμό". Καθοριστική για το πλάνο του "Κεφαλαίου" είναι η διάκριση μεταξύ διαδικασίας παραγωγής, διαδικασίας κυκλοφορίας και συνολικής διαδικασίας. Η παρουσίαση στο "Κεφάλαιο" δεν _μπορεί να _γίνει κατανοητή με βάση τον προηγούμενο χωρισμό μεταξύ "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού". _Το Μέρος για το "κεφάλαιο εν γένει" έχει διαλυθεί. Ο Μαρξ εκφράζει και ρητά αυτή τη διάλυση δεδομένου ότι δεν χρησιμοποιεί την έννοια "κεφάλαιο εν γένει" ούτε στον πίνακα περιεχομένων ούτε σε κάποιο σημείο του "Κεφαλαίου". Η διάλυση της παλιάς σύλληψης δεν επήλθε όμως συνεπεία γενικών μεθοδολογικών εκτιμήσεων και δεν εγκαταλείφθηκε αυθαίρετα. Επρεπε να εγκαταλειφθεί διότι αποδείχθηκε άγονη. Το "κεφάλαιο εν γένει" διαλύθηκε διότι όσο γινόταν αφαίρεση από την κίνηση των πολλών _κεφαλαίων _δεν _μπορούσαν _να _αναπτυχθούν _όλοι _οι μορφικοί _προσδιορισμοί, που _θα _ήταν _αναγκαίοι _για _τη _μετάβαση _από _τη "γενικότητα" _στην _"πραγματική _κίνηση". Τόσο κατά τη συνολική διαδικασία αναπαραγωγής όσο και κατά τη διαδικασία εξίσωσης στο μέσο ποσοστό κέρδους πρέπει να ληφθεί υπόψη μια συγκεκριμένη σχέση του ατομικού _κεφαλαίου προς το συνολικό κοινωνικό κεφάλαιο. Η παρουσίασή της προϋποθέτει όμως την εξέταση των μεμονωμένων κεφαλαίων, τα οποία συγκροτούν το συνολικό κεφάλαιο. Από την άλλη πλευρά το συνολικό κεφάλαιο θέτει όρια στην κίνηση των ατομικών κεφαλαίων, έτσι ώστε η παρουσίαση των τελευταίων να προϋποθέτει την παρουσίαση του πρώτου. Ο Μαρξ λαμβάνει υπόψη αυτό το πρόβλημα στο "Κεφάλαιο" εξετάζοντας τόσο το μεμονωμένο κεφάλαιο όσο και το συνολικό κεφάλαιο σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης. Ούτε το μεμονωμένο κεφάλαιο ούτε το συνολικό κεφάλαιο, που αρχικά αποτελεί το αντικείμενο του Μαρξ, είναι τα πλήρως προσδιορισμένα φαινόμενα που εμφανίζονται στον εμπειρικό κόσμο. Στη θέση της παλιάς σύλληψης του "κεφαλαίου εν γένει" και του "ανταγωνισμού" εμφανίζεται στο "Κεφάλαιο" η θεώρηση του ατομικού κεφαλαίου και της συγκρότησης του συνολικού κεφαλαίου σε τρία επίπεδα παρουσίασης που οικοδομούνται το ένα πάνω στο άλλο: άμεση διαδικασία παραγωγής, διαδικασία κυκλοφορίας και συνολική διαδικασία, η οποία προϋποθέτει την ενότητα παραγωγής και κυκλοφορίας. Στον πρώτο τόμο του "Κεφαλαίου" το ατομικό κεφάλαιο εξετάζεται στο επίπεδο της διαδικασίας παραγωγής. Εδώ γίνεται αφαίρεση από την αλληλεπίδραση με τα άλλα κεφάλαια. Πρόκειται αρχικά μόνον για την παραγωγή της υπεραξίας και του ίδιου του κεφαλαίου, τη συσσώρευση. Στο 23ο κεφάλαιο του πρώτου τόμου αρχίζει η θεώρηση του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου. Σ' αυτή τη βαθμίδα παρουσίασης διακρίνονται τα ατομικά κεφάλαια με βάση μόνον το μέγεθος και την οργανική τους σύνθεση και Σελίδα 9 / 11

10 συνεπώς μπορεί να γίνουν αποφάνσεις για το συνολικό κεφάλαιο μόνον επ' αυτών των ζητημάτων. Το συνολικό κεφάλαιο εμφανίζεται ως άθροισμα των μεμονωμένων κεφαλαίων. Αλλά ήδη σ' αυτό το αφηρημένο επίπεδο γίνεται ορατό πώς η κίνηση του συνολικού κεφαλαίου επιδρά στα μεμονωμένα κεφάλαια (βλ. π.χ. το πρώτο τμήμα του 23ου κεφαλαίου). Στο ακόλουθο επίπεδο διερεύνησης (διαδικασία κυκλοφορίας του κεφαλαίου) αναλύεται αρχικά η κύκληση και η περιστροφή του κεφαλαίου. Το συνολικό κοινωνικό κεφάλαιο συγκροτείται τώρα από τη σύνδεση και τη διαπλοκή των περιστροφών των μεμονωμένων κεφαλαίων. Το συνολικό κεφάλαιο δεν εξετάζεται πλέον μόνον ως συσσωρευόμενο, αλλά και στη διαδικασία αναπαραγωγής του. Δεδομένου ότι αυτή η διαδικασία αναπαραγωγής απαιτεί ορισμένες αναλογίες του συνολικού κεφαλαίου από πλευράς αξίας και υλικών, θέτει όρια στην κίνηση του ατομικού κεφαλαίου. Ακόμη και στο επίπεδο διερεύνησης του τρίτου τόμου (επίπεδο της συνολικής διαδικασίας της καπιταλιστικής παραγωγής που βασίζεται στην ενότητα παραγωγής και κυκλοφορίας) ο Μαρξ παρουσιάζει τη μετατροπή της υπεραξίας σε κέρδος αρχικά ως διαδικασία του ατομικού κεφαλαίου. Τα μεμονωμένα κεφάλαια που παράγουν κέρδος συγκροτούν εδώ το συνολικό κοινωνικό κεφάλαιο δημιουργώντας ένα γενικό ποσοστό κέρδους. Η διαδικασία στην οποία αυτό συμβαίνει δεν είναι πλέον απλώς η διαπλοκή των κυκλήσεών τους, αλλά ο ανταγωνισμός -όχι ως "πλήρως ελεύθερος ανταγωνισμός", αλλά ως ειδικός μηχανισμός καπιταλιστικής κοινωνικοποίησης. Δείξαμε πριν ότι τα "Grundrisse" διαφοροποιούνται θεμελιακά από τις οικονομικές αναλύσεις του Μαρξ στη δεκαετία του 1840 μέσω της επίγνωσης τής διαφοράς μεταξύ των εγγενών νόμων του κεφαλαίου και της επιβολής τους στην πραγματική κίνηση των πολλών κεφαλαίων. Ο Μαρξ επιχείρησε να εκφράσει τη νέα επίγνωση με το χωρισμό "κεφαλαίου εν γένει" και "ανταγωνισμού". Με τη διάλυση αυτού του χωρισμού στο "Κεφάλαιο" δεν εξαφανίζεται όμως και εκείνη η επίγνωση. Πράγματι, στην παλιά σύλληψη ενυπήρχε μια πολύ σαφής άποψη για την "πραγματική κίνηση" των κεφαλαίων: επρόκειτο για όλες τις σχέσεις, οι οποίες συνδέονται με τα πολλά κεφάλαια. Η παρουσίαση των εγγενών νόμων του κεφαλαίου θα έπρεπε γι' αυτόν -και μόνον γι' αυτόν- το λόγο να πραγματοποιηθεί σε αφαίρεση από όλες τις σχέσεις που συνδέονται με τα πολλά κεφάλαια. Ο Μαρξ του "Κεφαλαίου" έχει αντίθετα κατανοήσει ότι η "πραγματική κίνηση του ανταγωνισμού" -η οποία δεν δημιουργεί, αλλά απλώς εκτελεί τους νόμους του κεφαλαίου- δεν είναι ταυτόσημη με τη συνολική κίνηση των πολλών κεφαλαίων, αλλά αποτελεί μόνον ένα τμήμα της. Και αυτό το τμήμα δεν περιλαμβάνεται ούτε στην παρουσίαση του "Κεφαλαίου": "Στην παρουσίαση της πραγμοποίησης των σχέσεων παραγωγής και της αυτονόμησής τους απέναντι στους φορείς της παραγωγής δεν επεισερχόμαστε στον τρόπο με τον οποίον -μέσω της παγκόσμιας αγοράς, των συγκυριών της, της κίνησης των τιμών αγοράς, των περιόδων του δανεισμού, των κύκλων της βιομηχανίας και του εμπορίου, των εναλλαγών ευημερίας και κρίσης- οι συνάφειες εμφανίζονται σ' αυτούς τους φορείς ως ανίκητοι φυσικοί νόμοι που τους εξουσιάζουν απόλυτα και τους επιβάλλονται ως τυφλή αναγκαιότητα. Και αυτό δεν το κάνουμε διότι η πραγματική κίνηση του ανταγωνισμού βρίσκεται εκτός του πλάνου μας και έχουμε να παρουσιάσουμε μόνον την εσωτερική οργάνωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής -ούτως ειπείν στον ιδεατό μέσο όρο της" (MEW 25/839). Αυτή η δομική σύλληψη δεν τηρήθηκε πάντως με πλήρη συνέπεια στον 3ο τόμο του "Κεφαλαίου". Στο υλικό που εκδόθηκε από τον Ενγκελς η μαρξική διαδικασία έρευνας δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη, και ιδίως στο 5ο Μέρος "χάνει το δρόμο της" η παρουσίαση του "ιδεατού μέσου όρου" του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, δηλ. η παρουσίαση που προκύπτει από τους νόμους της δομής του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και πρέπει να διακριθεί από την κρίση που λαμβάνει χώρα στην πραγματικότητα16. Αλλά και εδώ τίθεται το πρόβλημα σε ποιο βαθμό είναι δυνατό να παρουσιασθεί μια τέτοια κρισιακότητα. Τέλος τίθεται το θεμελιώδες ερώτημα τι σημαίνει διερεύνηση της "πραγματικής κίνησης": πρόκειται μόνον για την "εφαρμογή" γενικών νόμων σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, π.χ. για την απλή ερμηνεία στατιστικού υλικού με τα εννοιολογικά εργαλεία του "Κεφαλαίου" ή είναι προηγουμένως αναγκαία η διερεύνηση του εκάστοτε ιστορικά προσδιορισμένου κοινωνικού σχηματισμού, η διερεύνηση της σχέσης πολιτικής και οικονομίας και της θεσμικής της παγίωσης για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την ειδικότητα της πραγματικής κίνησης καθώς και την ιστορικότητα ως εκτέλεση των γενικών νόμων; 1. Το άρθρο περιέχει τις βασικές θέσεις διπλωματικής εργασίας στη Freie Universitaet Berlin με θέμα: "'Το κεφάλαιο εν γένει' και ο 'ανταγωνισμός των πολλών κεφαλαίων' στη σχεδιασθείσα 'Κριτική της πολιτικής οικονομίας' και στο 'Κεφάλαιο' του Καρλ Μαρξ" (M. H.). Πρόκειται για μετάφραση του άρθρου "Hegel, die Σελίδα 10 / 11