ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Από την Ελληνική Επανάσταση μέχρι τις απαρχές του Β Παγκοσμίου Πολέμου ( ) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Γ. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΡΕΘΥΜΝΟ 2016

2 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Από την Ελληνική Επανάσταση μέχρι τις απαρχές του Β Παγκοσμίου Πολέμου ( ) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Γ. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΡΕΘΥΜΝΟ

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος σ. 5 Η Ελληνική Επανάσταση και οι προσπάθειες των Ελλήνων για τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους.... σ. 7 Ο Ιωάννης Καποδίστριας και το έργο του ως κυβερνήτης της Ελλάδας..,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,. σ. 15 Περίοδος Βασιλείας του Όθωνα ( ).... σ. 24 Α. Περίοδος της Αντιβασιλείας ( /37)....σ. 24 Β. Περίοδος ανάληψης της Βασιλείας από τον Όθωνα..σ. 28 Η Γένεση του ελληνικού ιστορισμού.....σ. 36 Περίοδος βασιλείας Γεωργίου του Α.... σ. 39 Η εσωτερική και εξωτερική πολιτική του ελληνικού κράτους..... σ. 40 Η Αρχή του Δικομματισμού στην Ελλάδα...σ. 47 Το Κρητικό Ζήτημα....σ. 51 Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του σ. 52 Η δημιουργία της Κρητικής Πολιτείας, σ. 56 Το Μακεδονικό Ζήτημα. σ. 60 Το εργατικό κίνημα και οι νέες ιδέες στην Ελλάδα....σ. 65 Πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση Ελλάδα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αι. (Συνοπτικά) σ. 65 Το κίνημα των Νεοτούρκων του 1908 σ. 67 Το Κίνημα / η Επανάσταση στο Γουδί/ στου Γουδή (1909)....σ. 68 Αστικός Μετασχηματισμός και εδαφική επέκταση ( ) η ανάδειξη του Ελευθερίου Βενιζέλου.σ. 72 Α Βαλκανικός Πόλεμος ( ). σ. 74 Β Βαλκανικός Πόλεμος (1913)..σ. 76 Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα (1913).σ. 79 Τα άλλα νησιά του Αιγαίου η Ήπειρος..σ. 82 Η Ελλάδα κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ( ).σ. 83 Ο Εθνικός Διχασμός ( )...σ. 83 3

4 Η Ελλάδα στον Πόλεμο η Συνθήκη των Σεβρών (1920)...σ. 86 Η Μικρασιατική Καταστροφή (1922)..σ. 90 Οι Συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής η Συνθήκη της Λοζάνης (1923). σ. 93 Η Αποκατάσταση των προσφύγων Η πολιτική και οικονομική κρίση της Ελλάδας του Μεσοπολέμου. σ. 95 Η παλινόρθωση της Μοναρχίας - Η δικτατορία του Μεταξά (1936)..σ. 99 Η Ελλάδα στις απαρχές του Β Παγκοσμίου Πολέμου...σ. 101 Επίλογος..σ. 107 Χρονολόγιο περιόδου σ. 108 Ενδεικτική βιβλιογραφία- Πηγές....σ

5 Πρόλογος Οι σημειώσεις αυτές αναφέρονται στην περίοδο της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και συγκεκριμένα στην εποχή από την έκρηξη και εδραίωση της Ελληνικής Επανάστασης, μέχρι τις απαρχές του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 σηματοδοτεί την απαρχή της προσπάθειας για τη δημιουργία ελληνικού κράτους, όπως και έγινε με το Πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας της 3ης Φεβρουαρίου του Το κράτος αυτό μέσα από αντιξοότητες, πολιτικές και πολιτειακές αλλαγές (Καποδίστριας - Όθωνας Γεώργιος - Τρικούπης Βενιζέλος πολέμους και κινήματα), οικονομικές δυσκολίες, εσωτερικές συγκρούσεις και εξωτερικές απειλές επέκτεινε, κάτω από το πρίσμα της Μεγάλης Ιδέας, τα όρια της κυριαρχίας του. Στο αρχικά μικρό ελληνικό κράτος που περιλάμβανε την Πελοπόννησο, τη Στερεά, την Εύβοια και τις Κυκλάδες, ενσωματώθηκαν τα Ιόνια νησιά (1864) και η Θεσσαλία (1881). Αρχικά, η Κρήτη, παρά τις προσπάθειες των κατοίκων της, δεν ενώθηκε με την Ελλάδα, εντούτοις της παραχωρήθηκε φαινομενική Αυτονομία (1898). Ομοιότητες με το καθεστώς της Κρήτης εμφάνιζε και το καθεστώς της Σάμου, αν και στη συγκεκριμένη περίπτωση η Υψηλή Πύλη ήταν αυτή που όριζε το διοικητή του νησιού. Η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα (1913) πραγματοποιήθηκε με τους νικηφόρους για τη χώρα Βαλκανικούς Πολέμους του , που διπλασίασαν εδαφικά το ελληνικό κράτος. Ήπειρος, Μακεδονία, Κρήτη, μεγάλα νησιά του Αιγαίου, και αργότερα η Δυτική και η Ανατολική Θράκη, η Σμύρνη και η περιοχή της, με τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Συνθήκη των Σεβρών, οδήγησαν πολύ κοντά στην υλοποίηση του οράματος της Μεγάλης Ιδέας. Μίας ιδέας που έσβησε με τη Μικρασιατική Καταστροφή, τη Συνθήκη της Λοζάνης, την Ανταλλαγή των Πληθυσμών και το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας (1930). Η οριστικός εδαφικός χάρτης της Ελλάδας διαμορφώθηκε, μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο και την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων (1947/8). Στις σημειώσεις αυτές επιχειρείται μία συνοπτική αναφορά της περιόδου που εξετάζεται, προκειμένου, σε συνδυασμό με τις παραδόσεις και το προτεινόμενο διδακτικό βιβλίο, να εισάγουν τον φοιτητή στην μελέτη της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας. Τις σημειώσεις συμπληρώνουν εικόνες και χάρτες και χρονολόγιο των 5

6 σημαντικών ιστορικών γεγονότων της εποχής. Η ενδεικτική βιβλιογραφία που υπάρχει στο τέλος μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη και όχι μόνο για τις εξετάσεις άλλωστε, οι τελευταίες δεν αποτελούν αυτοσκοπό. Στόχος του μαθήματος είναι να εντρυφήσει το φοιτητή στη γνώση και στη μελέτη της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας, αλλά και να του προτείνει τα απαραίτητα βοηθήματα που μπορεί να του φανούν χρήσιμα για μία περαιτέρω μελέτη στο μέλλον. Εμμανουήλ Γ. Χαλκιαδάκης 6

7 Η Ελληνική Επανάσταση και οι προσπάθειες των Ελλήνων για τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους Πίνακας του Θ. Βρυζάκη που αναφέρεται στην Έξοδο του Μεσολογγίου Την επαύριο της ήττας του Ναπολέοντα στο Βατερλό (1815), οι νικήτριες χώρες συγκάλεσαν το Συνέδριο της Βιέννης, για να οριοθετήσουν εκ νέου το χάρτη της Ευρώπης και να αντιμετωπίσουν τις επαναστατικές αναταραχές, ώστε να επανέλθουν οι επαναστατημένοι λαοί τα στο παλαιό καθεστώς. Με πρωτοβουλία του τσάρου της Ρωσίας Αλέξανδρου του Α δημιουργήθηκε ένας συνασπισμός ευρωπαϊκών κρατών, γνωστός ως «Ιερά Συμμαχία», με στόχο τη διατήρηση του πολιτικού καθεστώτος της απόλυτης μοναρχίας - πολιτική που έμεινε γνωστή ως «αρχή της νομιμότητας» - με την παράλληλη καταστολή κάθε επαναστατικού κινήματος και την εξασφάλιση της ισορροπίας των Δυνάμεων, για να αποφευχθεί νέα πολεμική αναμέτρηση. Υποστηρικτής και ιδεολογικός διαμορφωτής αυτής της πολιτικής αναδείχτηκε ο καγκελάριος της Αυστρίας Μέττερνιχ. Η ευρωπαϊκή διαμορφωθείσα τάξη του 1815, εδραιωμένη από το 7

8 συνέδριο της Βιέννης, δεν άργησε να κλονιστεί από τις εθνικές και φιλελεύθερες κινητοποιήσεις των λαών στην ισπανική, ιταλική και ελληνική χερσόνησο. Η Επανάσταση του 1821 σφράγισε την εθνική πορεία των Ελλήνων και προκάλεσε μεγάλη δυσαρέσκεια στα ανακτοβούλια της Ευρώπης, καθώς η Ιερά Συμμαχία ήταν αντίθετη σε κάθε επαναστατική ενέργεια που στόχευε στην ανατροπή το status quo που είχε διαμορφώσει. Οι Έλληνες επαναστάτες είχαν να αντιμετωπίσουν μία εχθρική ιδεολογικά Ευρώπη, ενώ στο στρατιωτικό πεδίο οι δυνάμεις τους δεν μπορούσαν να συγκριθούν ούτε σε αριθμό ούτε σε εξοπλισμό με τις αντίστοιχες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Χαρακτηριστικά της δύσκολης κατάστασης είναι τα λόγια του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη: «[ ] όταν αρχίσαμε την Επανάσταση, ο κόσμος μας πέρασε για τρελούς [ ]». Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις καταδίκασαν τον Αγώνα των Ελλήνων και εξέφρασαν την αλληλεγγύη τους στο σουλτάνο. Ωστόσο, σταδιακά αναθεώρησαν τη στάση τους, λόγω των αρχικών επιτυχιών των αγωνιζομένων Ελλήνων, της αναπροσαρμογής των συμφερόντων τους και του κινήματος του Φιλελληνισμού. Με το τελευταίο εννοούμε την εκδήλωση συμπαράστασης της κοινής γνώμης διαφόρων χωρών υπέρ των επαναστατημένων Ελλήνων. Ο ρόλος των Δυνάμεων στη ευόδωση του ελληνικού Αγώνα, από ένα σημείο και μετά, και στη δημιουργία του ελληνικού κράτους υπήρξε σημαντικός, ενώ το ενδιαφέρον τους για την Ελλάδα συνεχίστηκε και μετά την ίδρυση του ελληνικού κρατιδίου. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια ενός Τούρκου Δερβίση προς το Δημήτριο Υψηλάντη: «[ ]Οι Έλληνες θα ελευθερωθούν μία μέρα από τους Τούρκους [ ] δε θα ελευθερωθούν όμως ποτέ από τις μεγάλες χριστιανικές Δυνάμεις [ ]». Μέσα από την πνευματική αναγέννηση του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα ξεκίνησε η εθνική αφύπνιση. Τα έργα των Ελλήνων λογίων και διαφωτιστών συνέβαλαν στη συνειδητοποίηση των εθνικών και κοινωνικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε ο Ελληνισμός την περίοδο αυτή. Η εθνική αφύπνιση συνδέεται με ορισμένα περιστατικά που προηγήθηκαν χρονικά: οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι, η πορεία του ρωσικού στόλου στα νησιά του Αιγαίου και η παρότρυνση των αξιωματικών του ρωσικού στόλου Ορλώφ προς τους Έλληνες να επαναστατήσουν, η εσωτερική αναρχία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (που άρχισε να εμφανίζει τα συμπτώματα του «Μεγάλου ασθενούς», όπως αποκαλούνταν) και συγκεκριμένα οι τάσεις ανεξαρτητοποίησης του Αλή Πασά 8

9 Τεπενλή και του Πασά του Βιδινίου. Παράλληλα, η πνευματική δραστηριότητα της περιόδου, το έργο και η θυσία του Ρήγα και η δημιουργία της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό της τότε Ρωσίας, το 1814, υποδαύλισαν την επιθυμία των Ελλήνων να επαναστατήσουν. Οι συνθήκες για εκδήλωση της επαναστατικής κινητοποίησης στη Νότια Ελλάδα ήταν ευνοϊκές, καθώς ήδη από το προηγούμενο έτος είχαν καταφτάσει στην Πελοπόννησο απεσταλμένοι της Φιλικής, για να συντονίσουν τις προετοιμασίες, ενώ ευνοούσε και η διαμόρφωση του εδάφους, η παρουσία κλεφτών και αρματολών και η ανταρσία του Αλή Πασά στην Ήπειρο που απασχολούσε μεγάλες δυνάμεις του τουρκικού στρατού. Το 1822 η Επανάσταση εξαπλώθηκε στη Δυτική Μακεδονία. Ο ελληνικός πληθυσμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που στην αρχή του 19ου αιώνα αριθμούσε γύρω στα τρία εκατομμύρια, και η οικονομική επιφάνεια των τραπεζιτών του Εξωτερικού και των εφοπλιστών του Αιγαίου επέτρεψε στους Έλληνες να ανταποκριθούν στις αρχικές, τουλάχιστον, ανάγκες του Αγώνα. Την Επανάσταση στήριξαν οι κλέφτες και οι αρματωλοί με τον ένοπλο αγώνα τους, η Εκκλησία με τη συμβολή της στη διατήρηση της γλώσσας και της εθνικής ταυτότητας, οι δάσκαλοι και οι λόγιοι με το παιδευτικό και συγγραφικό τους έργο, οι έμποροι με την οικονομική τους δύναμη, οι ναυτικοί που επάνδρωσαν τα πλοία, οι φιλέλληνες που συγκινούνταν από τις θυσίες των επαναστατών και αντιμετώπιζαν με αποτροπιασμό τα σκληρά αντίποινα των Τούρκων, και κυρίως πολλοί ανώνυμοι με τους αγώνες και τις θυσίες τους. Οι πρόκριτοι ήταν πυρήνες της τοπικής εξουσίας και αντλούσαν την αίγλη τους από τη θέση τους στην προεπαναστατική ελληνική κοινωνία, καθώς εισέπρατταν τους φόρους και συντηρούσαν με δικά τους έξοδα ένοπλα τμήματα. Οι οπλαρχηγοί αναδείχθηκαν μέσα από τον Αγώνα και ανταγωνίστηκαν τους πρώτους στη διεκδίκηση της εξουσίας. Η Ελληνική Επανάσταση ξέσπασε στις αρχές του Αρχικά το Φλεβάρη του ίδιου έτους εκδηλώθηκε η πρώτη επαναστατική κινητοποίηση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και συγκεκριμένα στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, αξιωματικό του ρωσικού στρατού. Το φιλόδοξο αυτό σχέδιο προέβλεπε προέλαση του Υψηλάντη και ένωση του στρατού του με τους επαναστάτες του Νότου. Η Επανάσταση, όμως, κατεστάλη και οι Έλληνες ιερολοχίτες αποτέλεσαν τα πρώτα θύματα αυτού του αγώνα και την πρώτη προσπάθεια εκ μέρους των Ελλήνων για την οργάνωση τακτικού στρατού. Εντούτοις, λειτούργησε ως αντιπερισπασμός, αφού ανάγκασε την 9

10 Υψηλή Πύλη να κρατήσει στο Βορρά ισχυρές δυνάμεις που, σε διαφορετική περίπτωση, θα μπορούσε να τις χρησιμοποιήσει για την άμεση καταστολή της Επανάστασης στη νότια Ελλάδα. Συγκεκριμένα, οι φιλικοί είχαν προσδιορίσει την ημερομηνία έναρξης της Επανάστασης στην Πελοπόννησο στις 25 Μαρτίου του Παρόλα αυτά εκδηλώθηκαν νωρίτερα επαναστατικές κινητοποιήσεις στα Καλάβρυτα, στη Μάνη και στην Καλαμάτα και γρήγορα η Επανάσταση εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, στη Στερεά Ελλάδα και στα νησιά του Αιγαίου. Στην Πελοπόννησο ξέσπασε λίγες μέρες νωρίτερα και όχι στις 25, ημερομηνία εορτασμού της Εθνικής Επετείου. Ταυτόχρονα, η Επανάσταση εξαπλώθηκε στη Στερεά και στα νησιά του Αιγαίου. Η 25η Μαρτίου ορίστηκε από την Ελληνική Πολιτεία ως ημέρα της εθνικής εορτής, μόλις το Η επιλογή εξηγείται, καθώς η θρησκευτική εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, αφενός προσδίδει ιδιαίτερη συμβολική βαρύτητα σ αυτήν («Ευαγγελισμός είναι η χαρμόσυνη είδηση και παραπέμπει στην είδηση της έκρηξης της Επανάστασης), και αφετέρου υπογραμμίζει τη συμβολή της Εκκλησίας. Επομένως, η σύζευξη αυτή υπηρετεί αυτόν τον διπλό στόχο. Το τελευταίο φαίνεται και από την άποψη ότι ο Γερμανός, μητροπολίτης Παλαιών Πατρών, θεωρείται ότι την 25η Μαρτίου του ίδιου έτους ύψωσε το λάβαρο της Επαναστάσεως και ευλόγησε τον Αγώνα και τους παριστάμενους οπλαρχηγούς. Από πολλούς σύγχρονους ιστορικούς αμφισβητείται το συγκεκριμένο γεγονός, ενώ ο ίδιος ο Γερμανός δεν το αναφέρει στα απομνημονεύματά του. Το σίγουρο είναι ότι αυτή η εκδοχή της Ιστορίας είναι ιδιαίτερα αγαπητή και δημοφιλής και συνδέει την Ελευθερία του Έθνους με την Ορθοδοξία. Άλλωστε, στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν έχουν τόση σημασία οι ημερομηνίες, αλλά τα γεγονότα και κυρίως η πρόθεση που δίνεται σ αυτά. Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση ο σουλτάνος Μαχμούτ ο Β (Mahmud II) αντέδρασε δυναμικά προβαίνοντας σε διώξεις και θανατώσεις Ελλήνων. Ανάμεσα στα θύματα συγκαταλέγεται και ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε και ο προκάτοχός του πατριάρχης Κύριλλος μαζί με πλήθος ιερωμένων. Ο απαγχονισμός του πατριάρχη που έγινε, για να αποθαρρύνει τους επαναστάτες, προκάλεσε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και διατάραξε τις σχέσεις Ρωσίας - Τουρκίας. Ο Γρηγόριος απέρριψε την πρόταση να 10

11 εγκαταλείψει την Πόλη, για να σώσει τη ζωή του, και έτσι, όταν ξέσπασε η Επανάσταση, αντιμετώπισε την οργή των Τούρκων. Την περίοδο οι επαναστάτες είχαν σημαντικές επιτυχίες στο στρατιωτικό πεδίο. Οι άτακτοι σχηματισμοί των κλεφτών και του νησιωτικού στόλου κατόρθωσαν να καταλάβουν πολλά φρούρια και να αποκρούσουν τις τουρκικές επιθέσεις σε στεριά και θάλασσα. Η σημαντικότερη επιτυχία ήταν η καταστροφή της πολυάριθμης στρατιάς του Δράμαλη το 1822 στα Δερβενάκια χάρη στη στρατιωτική ιδιοφυία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη (ο Δράμαλης είχε εισβάλλει στην Πελοπόννησο με δύναμη ανδρών περίπου). Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε και η δράση του ελληνικού στόλου, καθώς εμπόδισε σε αρκετές περιπτώσεις τον ανεφοδιασμό και την υποστήριξη του τουρκικού στρατού. Σημαντικό επίτευγμα του ήταν η ανατίναξη της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο, το Ηγετικές μορφές της Επανάστασης αναδείχτηκαν οι Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Γεώργιος Καραϊσκάκης, Αθανάσιος Διάκος, Ανδρέας. Μιαούλης, Κωνσταντίνος Κανάρης, Γρηγόριος ο Δίκαιος ή Παπαφλέσσας και άλλοι στρατιωτικοί και εκκλησιαστικοί φορείς. Επιπλέον, λόγιοι και βασικοί εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπως ο Κοραής και ο Ρήγας, επηρέασαν την επαναστατική σκέψη των Ελλήνων. Παράλληλα με τον εθνικό Αγώνα διεξαγόταν την περίοδο αυτή μία εσωτερική σύγκρουση ανάμεσα στην ηγεσία της προεπαναστατικής ελληνικής κοινωνίας και σ όσους αναδείχτηκαν μέσα από την Επανάσταση. Συγκεκριμένα, συγκροτήθηκε τοπική και αργότερα κεντρική εξουσία. Αρχικά, ιδρύθηκε η Πελοποννησιακή Γερουσία και η Γερουσία της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, καθώς και της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος ή Άρειος Πάγος. Μετά την άλωση της Τριπολιτσάς, διαλύθηκε η Πελοποννησιακή Γερουσία και συγκροτήθηκε Εθνική Συνέλευση. Η πρώτη Εθνοσυνέλευση άρχισε τις εργασίες της στην Πιάδα της Επιδαύρου (Δεκέμβριος 1821) και ψήφισε το δημοκρατικό και φιλελεύθερο Σύνταγμα ή αλλιώς το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος». Η δεύτερη συγκλήθηκε στο Άστρος της Κυνουρίας (1823) και η τρίτη στην Τροιζήνα (1827) που, ανάμεσα σε άλλα, ανέθεσε στον Ιωάννη Καποδίστρια την εκτελεστική εξουσία για επτά χρόνια. 11

12 Τα έσοδα για τη διεξαγωγή του Αγώνα καλύπτονταν από τα «εθνικά κτήματα», δηλαδή τις περιουσίες των Τούρκων, όπως καλλιεργήσιμες εκτάσεις, βοσκοτόπια, δάση, αλλά και οικίες, καταστήματα, μύλους, εργαστήρια, βιοτεχνίες, λουτρά, που περιήλθαν στα χέρια των επαναστατών. Τα «εθνικά κτήματα» χρησίμευσαν ως υποθήκη για τη σύναψη δανείων. Τα δάνεια μπορεί να λειτούργησαν ανασταλτικά στο αίτημα για αναδασμό των εθνικών γαιών στους ακτήμονες, εντούτοις αποτέλεσαν πολιτική επιτυχία, γιατί αφενός σήμαιναν την de facto αναγνώριση των επαναστατών ως εμπόλεμου έθνους και αφετέρου οι βρετανικές τράπεζες, που είχαν δανείσει τους επαναστάτες, επεδίωκαν να εξασφαλίσουν την επιστροφή των χρημάτων που είχαν δανείσει, και ως εκ τούτου έλπιζαν στη θετική για τους επαναστάτες έκβαση του Αγώνα, που θα τους επέτρεπε να πάρουν πίσω τα χρήματά τους. Επιπλέον, ο φόρος της δεκάτης (10% επί των παραγόμενων προϊόντων) αποτέλεσε ένα επιπλέον έσοδο, καθώς και τα λάφυρα από τις λείες του πολέμου και οι εισφορές από φιλέλληνες του εξωτερικού. Ωστόσο, μέσα σε συνθήκες πολέμου τα έσοδα ήταν ανεπαρκή, ενώ ένα μικρό μέρος από τα δάνεια έφτασαν στους επαναστάτες 1. Ως το 1822 οι Μεγάλες Δυνάμεις τήρησαν αρνητική στάση απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση. Η Αγγλία ήταν εκείνη που διαφοροποιήθηκε πρώτη από τις Δυνάμεις, καθώς θεώρησε ότι η δημιουργία ενός μικρού ελληνικού κράτους υπό την επιρροή της θα μπορούσε να αναλάβει το ρόλο ανάσχεσης της Ρωσίας στη Μεσόγειο. Χαρακτηριστικά, ο υπουργός Εξωτερικών και μετέπειτα πρωθυπουργός της Βρετανίας Γεώργιος Κάνιγκ προέβη στην αναγνώριση των Ελλήνων ως «εμπόλεμου έθνους». Αποτέλεσμα ήταν να διαφοροποιηθεί η ρωσική πολιτική και ο τσάρος Αλέξανδρος να προτείνει το «σχέδιο των τριών τμημάτων» που προέβλεπε τη δημιουργία τριών ελληνικών ηγεμονιών υποτελών στο σουλτάνο και ειδικό καθεστώς κοινοτικής αυτονομίας για τα νησιά του Αιγαίου. Η Πύλη, όπως ήταν επόμενο, το απέρριψε και οι Έλληνες το αντιμετώπισαν επιφυλακτικά, χωρίς τελικά να το δεχτούν. Η βρετανική πολιτική ενθάρρυνε ως αντιστάθμισμα στο ρωσικό σχέδιο την υποβολή από τους Έλληνες στο Λονδίνο του «Ψηφίσματος Υποτέλειας», με το οποίο οι τελευταίοι καλούσαν τη Βρετανία να καταλάβει τις περιοχές που είχαν επαναστατήσει. 1 Υπολογίζεται ότι από τις λίρες των δύο δανείων μόνο περίπου έφτασαν στους επαναστατημένους Έλληνες, καθώς τα δάνεια είχαν συναφθεί με δυσμενείς για τους δανειζόμενους όρους. Τα υπόλοιπα παρακρατήθηκαν για τοκοχρεολύσια, προμήθειες και μεσιτικά. 12

13 Από το 1825 η Επανάσταση άρχισε να κινδυνεύει, όταν ο Ιμπραήμ Πασάς, θετός γιος του Μωχάμετ Άλη, κυβερνήτη (βαλή) της Αιγύπτου, κατέπνιξε τα επαναστατικά κινήματα σε Κάσο και Κρήτη και αποβίβασε δυνάμεις στην Πελοπόννησο. Με την κατάληψη του Μεσολογγίου (1826), του οποίου η θρυλική Έξοδος αναζωπύρωσε τον ευρωπαϊκό Φιλελληνισμό (κάτι ανάλογο έγινε μετά την καταστροφή των Ψαρών), και την κατάληψη της Ακρόπολης των Αθηνών, οι Τούρκοι έγιναν κύριοι της Στερεάς, και η Επανάσταση απειλούνταν με οριστική καταστολή, αν δεν επενέβαιναν στρατιωτικά οι Δυνάμεις με τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου το Λίγο νωρίτερα, το 1826 υπογράφεται ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Βρετανία 2 το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης που προέβλεπε τη δημιουργία ελληνικού κράτους υποτελούς στο σουλτάνο. Στη συνέχεια συμφωνήθηκε η Ιουλιανή Σύμβαση του Λονδίνου (1827) ανάμεσα στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία που επαναλάμβανε τους όρους του Πρωτοκόλλου της Πετρούπολης και περιείχε τη ρήτρα εξαναγκασμού ή εκφοβισμού των εμπολέμων και προέβλεπε τη σύναψη εμπορικών σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και το διορισμό προξένων. Συγκεκριμένα, η Αγγλία, η Γαλλία και η Ρωσία συμφώνησαν, τον Ιούλιο του 1827, για τη δημιουργία της Τριπλής Συμμαχίας, που ανέλαβε τη μεσολάβηση ανάμεσα στην επαναστατημένη Ελλάδα και στην Πύλη, στη βάση της αυτονομίας της Ελλάδας, κάτω από την επικυριαρχία του σουλτάνου, και απαιτούσε ανακωχή κι από τις δύο εμπόλεμες πλευρές. Η άρνηση της Πύλης να υποταχθεί στη θέληση των Δυνάμεων οδήγησε στη ναυμαχία του Ναβαρίνου (20 Οκτωβρίου του 1827), κατά την οποία καταστράφηκε ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος. Ο Ε. Κόδριγκτον (Sir Edward Codrington), ανώτερος διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων, κατηγορήθηκε ότι έδειξε υπερβάλλοντα ζήλο και ο βασιλιάς της Αγγλίας χαρακτήρισε τη ναυμαχία ως «ατυχές» επεισόδιο. Αντίθετα, ο τσάρος της Ρωσίας προβίβασε το αξιωματικό του ρωσικού στόλου. Ο σουλτάνος αντέδρασε και επέδειξε αδιαλλαξία, διακόπτοντας τις διπλωματικές του σχέσεις με τις Δυνάμεις Τον Απρίλιο του 1828 ο τσάρος κήρυξε τον πόλεμο στην Τουρκία. Η Αγγλία και η Γαλλία, προκειμένου να αποτρέψουν τη μονόπλευρη επίλυση του ζητήματος της 2 Στο κείμενο, πολλές φορές, χρησιμοποιούμε τους όρους Βρετανία και Αγγλία για να δηλώσουμε το Ηνωμένο Βασίλειο. 13

14 Ελλάδος από τη Ρωσία, ήρθαν σε συνεννόηση. Συγκεκριμένα, ο νέος Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Ουέλινγκτον (Wellington), που αντικατέστησε τον Κάνιγκ (Canning), συμφώνησε να χρησιμοποιηθούν γαλλικά στρατεύματα για την εκδίωξη του Ιμπραήμ από την Πελοπόννησο 3. Επιπρόσθετα, υπογράφτηκε το Πρωτόκολλο του Λονδίνου της 10/22 Μαρτίου του 1829 (που προέβλεπε τη δημιουργία αυτόνομου ελληνικού κράτους με βόρεια σύνορα τη γραμμή Αμβρακικού Παγασητικού). Με το τέλος του Ρωσοτουρκικού Πολέμου, υπογράφηκε η συνθήκη της Ανδριανούπολης (1829), με την οποία ο σουλτάνος εξαναγκάστηκε να αποδεχτεί την Ιουλιανή Σύμβαση του Λονδίνου του 1827 και το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1829, με το οποίο αναγνωριζόταν αυτόνομο ελληνικό κράτος. Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου της 3ης Φεβρουαρίου του 1830 (γνωστό και ως Πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας) αναγνωρίστηκε ανεξάρτητο ελληνικό κράτος με στενότερα βόρεια σύνορα (Αχελώος Σπερχειός). Το νέο κρατίδιο που δημιουργήθηκε δεν ανταποκρινόταν στις θυσίες και τις προσδοκίες των Ελλήνων, αφού έξω από τα σύνορά του υπήρχε πολλαπλάσιος αριθμός Ελλήνων που διαβιούσαν ως υπήκοοι του Σουλτάνου. Ωστόσο, ο εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας του 1821 δικαιώθηκε, έστω και μακροπρόθεσμα, αφού έθεσε τα θεμέλια για τη δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το οποίο με τη σειρά του αποτέλεσε την απαρχή και το κέντρο των μελλοντικών πολιτικών επιδιώξεων και των εδαφικών διεκδικήσεων του Ελληνισμού. 3 Πράγματι, τον Αύγουστο του 1828 αποβιβάστηκε στη Μεθώνη γαλλικό εκστρατευτικό σώμα υπό τον Γάλλο αξιωματικό Μεζόν (Maison). 14

15 Ο Ιωάννης Καποδίστριας και το έργο του από τη θέση του κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας Πηγή: Πινάκας Διονυσίου Τσόκου Ο Ιωάννης Καποδίστριας γεννήθηκε στην Κέρκυρα και καταγόταν από οικογένεια ευγενών από το ακρωτήριο Ίστρια (Capo d Istria) της Αδριατικής. Σπούδασε ιατρική, φιλοσοφία και νομικά στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα της Ιταλίας. Το 1797 εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα ως γιατρός. Αργότερα, όταν η Ρωσία παρέλαβε τα Επτάνησα από την Γαλλία, του ανατέθηκε η διοίκηση του στρατιωτικού νοσοκομείου της πόλης. Το 1801, όταν αυτονομήθηκαν τα Επτάνησα, ο Καποδίστριας έγινε ένας από τους δύο διοικητές της Επτανησιακής Δημοκρατίας και από τη θέση του πήρε πρωτοβουλίες για τη αναθεώρηση του επτανησιακού Συντάγματος, που επέβαλαν οι Ρώσοι και οι Οθωμανοί. Αποτέλεσμα των προσπαθειών του ήταν η ψήφιση ενός πιο φιλελεύθερου και δημοκρατικού Συντάγματος το 1803, αλλά και ο ομόφωνος διορισμός του από τη Γερουσία της Επτανησιακής Δημοκρατίας στη θέση του Κυβερνήτη του Κράτους των Επτανήσων. 15

16 Όταν τα Επτάνησα επανήλθαν στη γαλλική κυριαρχία, ο Καποδίστριας μετέβη στη Ρωσία, όπου, ύστερα από σύντομο χρονικό διάστημα, διορίστηκε σύμβουλος του Υπουργείου Εξωτερικών της χώρας, στη συνέχεια πρεσβευτής κι έπειτα υπουργός Εξωτερικών την περίοδο Νωρίτερα, είχε δώσει δείγματα γραφής, καθώς το 1813, είχε σταλεί ως εκπρόσωπος της Ρωσίας στην Ελβετία, προκειμένου να ανασχέσει με κάθε τρόπο την επιρροή του Ναπολέοντα. Σημαντικός υπήρξε ο ρόλος του στην ενότητα και ανεξαρτησία του ελβετικού κράτους, καθώς συνέταξε προσχέδιο ομοσπονδοποίησης της Ελβετίας που προέβλεπε αυτόνομα κρατίδια (καντόνια) και συνεισέφερε στο ελβετικό Σύνταγμα που προέβλεπε της σύσταση της Ελβετικής Ομοσπονδίας (αποτελούμενης από 19 καντόνια). Παράλληλα, συμμετείχε στο συνέδριο της Βιέννης, κατά το οποίο συστάθηκε η Ιερά Συμμαχία., αποτελώντας το φιλελεύθερο πόλο απέναντι στο καθεστώς της «Φωτισμένης Δεσποτείας», όπως το διακήρυττε ο Αυστριακός Καγκελάριος Μέττερνιχ (Metternich). Το 1819 μετέβη στο Λονδίνο, προσπαθώντας να πείσει τη Βρετανία να μετριάσει το αυταρχικό καθεστώς των Ιονίων νήσων. Με την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, εγκατέλειψε το αξίωμά του, καθώς διαφώνησε με τον τσάρο Αλέξανδρο που, ακολουθώντας τις αρχές της Συμμαχίας, καταδίκασε κάθε επαναστατική ενέργεια στην Ευρώπη, ανάμεσα στις οποίες και τον Αγώνα τον Ελλήνων, και εγκαταστάθηκε στη Γενεύη. Εκεί ιδιώτευσε μέχρις ότου η Γ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας τού αναθέσει το αξίωμα του κυβερνήτη της Ελλάδας. Ο κυβερνήτης έφτασε το 1828 στο Ναύπλιο 4 και κατόπιν στην Αίγινα που ήταν προσωρινή πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους - μέχρι το επόμενο έτος, οπότε επέστρεψε στο Ναύπλιο. Η κατάσταση που αντίκρισε ήταν απελπιστική. Η χώρα ήταν ερειπωμένη και λεηλατημένη, οι αγωνιστές εξαθλιωμένοι, ενώ ληστές, πειρατές και τμήματα τουρκοαιγυπτιακών δυνάμεων που βρίσκονταν στην Πελοπόννησο υποδαύλιζαν την κατάσταση. Παράλληλα, η προσπάθεια συγκρότησης κεντρικής εξουσίας συνάντησε την αντίδραση ισχυρών τοπικών παραγόντων, παρά την επιτακτική ανάγκη συγκρότησης θεσμών διοικητικής οργάνωσης. Όταν έφτασε στην Ελλάδα δεν είχαν ακόμα καθοριστεί τα σύνορα και ο βαθμός ανεξαρτησίας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, για τα οποία θα αποφάσιζε η Πρεσβευτική Διάσκεψη στον Πόρο και η Διάσκεψη του Λονδίνου. 4 Ο Καποδίστριας έφτασε στο Ναύπλιο και όχι στην Αίγινα, όπου ήταν η έδρα της προσωρινής κυβέρνησης της Ελλάδας, γιατί η θαλασσοταραχή που επικρατούσε δεν επέτρεψε στο πλοίο του να πλεύσει στο λιμάνι της Αίγινας. 16

17 Με την υπογραφή της Συνθήκης της Ανδριανούπολης, ο σουλτάνος αναγκάστηκε να δεχτεί τη δημιουργία αυτόνομου - και όχι ανεξάρτητου - ελληνικού κράτους. Ψήφισμα Εκλογής του Ι. Καποδίστρια στη θέση του κυβερνήτη της Ελλάδος Πηγή: Ψήφισμα της Γ Εθνοσυνελεύσεως της Τροιζήνα, Τροιζήνα, 3 Απριλίου 1827 Για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης αναγκάστηκε να ενεργήσει με τρόπο που δημιούργησε πολλές αντιδράσεις, καθώς συγκέντρωσε την εξουσία στα χέρια του. Έπεισε τη Βουλή να αυτοδιαλυθεί, αφού πρώτα ψήφισε την «Προσωρινήν Διοίκησιν της 17

18 Επικράτειας», ένα είδος προεδρικής δημοκρατίας με ενισχυμένες εξουσίες στο πρόσωπό του. Ίδρυσε το «Πανελλήνιον», γνωμοδοτικό όργανο που αποτελούνταν από 27 μέλη. Ένας γραμματέας της Επικράτειας προσυπέγραφε μαζί με τον κυβερνήτη τα ψηφίσματα και την αλληλογραφία. Πρώτος γραμματέας της Επικράτειας υπήρξε ο ιστορικός Σπυρίδων Τρικούπης. Παράλληλα, οργάνωσε τον κρατικό μηχανισμό, έκανε περιοδεία στη χώρα, βλέποντας προσωπικά τη διαμορφωθείσα κατάσταση, διατήρησε το θεσμό της Δημογεροντίας και καθιέρωσε το 25ο έτος της ηλικίας για τους εκλογείς και το 35ο για τους αιρετούς άρχοντες. Ωστόσο, η Αντιπολίτευση τον κατηγορούσε για συγκεντρωτική πολιτική και για επηρεασμό του εκλογικού σώματος. Ένα σχεδόν χρόνο μετά την έλευσή του στην Ελλάδα, η Δ Εθνοσυνέλευση του Άργους το 1829 επικύρωσε τις εξουσίες που συγκεντρώθηκαν στο πρόσωπό του. Αναφορικά με τα οικονομικά της χώρας, ο Καποδίστριας διέθεσε την προσωπική του περιουσία στις ανάγκες του νεοσύστατου κράτους, ίδρυσε την «Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα», και έκοψε νόμισμα, τον φοίνικα 5. Πέτυχε αύξηση εσόδων από τα χρήματα που έστελναν οι Έλληνες και Φιλέλληνες του Εξωτερικού και ανόρθωσε την οικονομία της χώρας. Ωστόσο, κατηγορήθηκε ότι δεν προέβη στη διανομή των εθνικών κτημάτων. Η αλήθεια είναι ότι δεν προχώρησε σε μία τέτοια ενέργεια, καθώς τα τελευταία τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή θα μπορούσαν να καταλήξουν στους πρόκριτους που είχαν την οικονομική δυνατότητα να τα αγοράσουν. Επιπλέον, ήταν υποθηκευμένα για τα δάνεια του 1824 και Παράλληλα, καταπολέμησε επιδημίες, όπως τον τύφο και την ελονοσία. Επίσης, προσπάθησε να οργανώσει το εκπαιδευτικό σύστημα με τη βοήθεια του Ανδρέα Μουστοξύδη. Το 1828 ίδρυσε το Ορφανοτροφείο της Αίγινας 6, όπου ενσωμάτωσε τρία αλληλοδιδακτικά 7, τρία ελληνικά σχολεία και πολλά χειροτεχνία. Το επόμενο έτος ίδρυσε το Πρότυπο Σχολείο, στο οποίο φοιτούσαν όσοι θα γίνονταν 5 Το νόμισμα πρωτοκυκλοφόρησε το Το όνομά του προέρχεται από το μυθικό πουλί «Φοίνιξ» (μυθολογικό πουλί που ξαναγεννιόταν από τις στάχτες του) και συμβόλιζε την αναγέννηση της Ελλάδας. 6 Το Ορφανοτροφείο της Αίγινας με τα ενσωματωμένα σχολεία φιλοξενούσε γύρω στα 500 παιδιά. Την εποχή της Αντιβασιλείας μετατράπηκε σε φυλακή πολιτικών και ποινικών κρατουμένων. 7 Η αλληλοδιδακτική μέθοδος εφαρμόστηκε το 17ο αιώνα στην Αγγλία και τελειοποιήθηκε τον 18ο αιώνα στη Γαλλία. Σύμφωνα με αυτήν, χρησιμοποιούνταν με την καθοδήγηση του δασκάλου οι πιο προχωρημένοι μαθητές (οι «πρωτόσχολοι»), για να διδάξουν τους υπόλοιπους. Η Β Εθνοσυνέλευση του Άστρους (1823) θέσπισε την αλληλοδιδακτική μέθοδο, που επίσημα εισήχθηκε στην Ελλάδα το 1830, όταν μεταφράστηκε στα ελληνικά ο Οδηγός της Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου του Σαραζίνου (Sarazin). 18

19 δάσκαλοι στα αλληλοδιδακτικά σχολεία, και το Κεντρικό Σχολείο που ήταν τριετούς φοίτησης για όσους θα παρακολουθούσαν ανώτερες σπουδές. Δεν προχώρησε στην ίδρυση πανεπιστημίου, καθώς δεν θεωρούσε τις συνθήκες κατάλληλες για μία τέτοια ενέργεια, και γι αυτήν του την απόφαση κατηγορήθηκε από την αντιπολίτευση ως «φωτοσβέστης». Επιπλέον, έλαβε μέριμνα για τους αγρότες ιδρύοντας στην Τίρυνθα Πρότυπο Αγροκήπιο με προσαρτημένη γεωργική σχολή, προχωρώντας, μάλιστα, ένα βήμα περισσότερο εισάγοντας στη χώρα την καλλιέργεια της πατάτας, απαραίτητη για την καταπολέμηση της πείνας στις φτωχές αγροτικές περιοχές 8 - τη στιγμή που η καλλιέργειά της ήταν σχεδόν άγνωστη στα Βαλκάνια και την Εγγύς Ανατολή. Τέλος, ίδρυσε Εκκλησιαστική Σχολή στον Πόρο για την εκπαίδευση του κλήρου, Εμπορική Σχολή στη Σύρο, καθώς και Μουσείο Αρχαιοτήτων, βιβλιοθήκη και τυπογραφείο. Παράλληλα, επιδίωξε την αποκατάσταση της επικοινωνίας των εκκλησιαστικών επαρχιών στην επαναστατημένη Ελλάδα με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που είχε διακοπεί λόγω της Ελληνικής Επανάστασης. Ωστόσο, δεν πρόλαβε να την πετύχει, καθώς δολοφονήθηκε λίγο πριν στείλει απεσταλμένο γι αυτόν το σκοπό στην Πόλη, το Στον στρατιωτικό τομέα ο Καποδίστριας αναδιοργάνωσε τις ένοπλες δυνάμεις υπό ενιαία διοίκηση, προχώρησε στη συγκρότηση τακτικού στρατού και στην εκκαθάριση της Στερεάς από τις τουρκικές δυνάμεις που είχαν ακόμα παραμείνει και λεηλατούσαν την περιοχή, ενώ σε συνεργασία με τον Μιαούλη συνέτριψε την πειρατεία. Αφού αναδιοργάνωσε το στρατό, ίδρυσε Κεντρικό Πολεμικό Σχολείο στο Ναύπλιο, στο 8 Στον ελληνικό χώρο διαδόθηκε η καλλιέργεια της πατάτας πρώτα στην Κέρκυρα, στα 1800, και επομένως ήταν γνώριμη στον κυβερνήτη. Ο παράδοξος τρόπος που ο Καποδίστριας εισήγαγε την καλλιέργεια της πατάτας παραμένει γνωστός ως τις μέρες μας: Συγκεκριμένα, αφού παρήγγειλε ένα φορτίο πατάτες, ανακοίνωσε ότι θα προσφερόταν σε όσους ενδιαφέρονταν. Ωστόσο, οι πατάτες αντιμετωπίστηκαν με αδιαφορία από τον πληθυσμό. Παρόλα αυτά, ο Καποδίστριας διέταξε όλο το φορτίο των πατατών να ξεφορτωθεί δημόσια στο λιμάνι του Ναυπλίου και να φυλάσσεται με φαινομενική, όμως, αυστηρότητα. Το γεγονός αυτό έκανε τους κατοίκους να συλλογιστούν πως, αφού οι πατάτες φρουρούνταν τόσο καλά έπρεπε να είχαν ιδιαίτερη αξία. Το τέχνασμα αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δοκιμάσουν κάποιοι να τις κλέψουν. Οι φρουροί είχαν λάβει εντολή από τον ίδιο τον κυβερνήτη να κάνουν ότι δεν αντιλαμβάνονταν τη σταδιακή κλοπή και να επιτρέψουν ουσιαστικά την αρπαγή του φορτίου. Με το σχέδιο αυτό όλες σχεδόν οι πατάτες κλάπηκαν, οι Έλληνες τις δοκίμασαν και ο κυβερνήτης πέτυχε να εισαγάγει την καλλιέργεια της πατάτας στην Ελλάδα. Μία άλλη εκδοχή της ίδιας ιστορίας αναφέρει ότι ο Καποδίστριας διέταξε, κατά τη μεταφορά του φορτίου, σκόπιμα να ρίξουν -δήθεν τυχαία- αρκετές από τις πατάτες στο δρόμο, προκειμένου να τις μαζέψουν και να τις δοκιμάσουν οι Έλληνες. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο λαός αποκαλούσε τον Ιωάννη Καποδίστρια, εκτός από «μπάρμπα - Γιάννη», και «Γιάννη πατάτα», λόγω της συμβολής του στη διάδοση της καλλιέργειας της πατάτας στην Ελλάδα. 19

20 οποίο ενσωμάτωσε το «Λόχο των Ευελπίδων», τη σημερινή στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, για την εκπαίδευση των αξιωματικών του στρατού. Στον τομέα της Δικαιοσύνης ο κυβερνήτης εξέδωσε το ψήφισμα «περί Διοργανισμού των Δικαστηρίων», με το οποίο γινόταν σύζευξη του βυζαντινού και του εθιμικού δικαίου και δημοσίευσε τον πρώτο Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας. Τέλος, ίδρυσε ειρηνοδικεία, πρωτόκλητα δικαστήρια, εμποροδικείο στη Σύρο, ανέκκλητα δικαστήρια (εφετεία) και ανώτατο ακυρωτικό δικαστήριο, που, όμως, δε λειτούργησε ποτέ κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του. Ο Καποδίστριας, προκειμένου να αντιμετωπίσει την Αντιπολίτευση 9, περιόρισε την ελευθερία του τύπου και συγκρούστηκε με τα μεγάλα «τζάκια» και τους ισχυρούς τοπικούς παράγοντες. Στην προσπάθειά του να καθιερώσει ισχυρή κεντρική διοίκηση ήρθε σε αναπόφευκτη σύγκρουση με όλες τις φυγόκεντρες δυνάμεις που δεν είχαν συνηθίσει στη μείωση του πολιτικού και οικονομικού τους ρόλου, όπως η οικογένεια των Μαυρομιχαλαίων που ήταν η ισχυρότερη της Μάνης. Ως κυβερνήτης διεκδίκησε μερίδιο της εξουσίας που μέχρι τότε διαχειρίζονταν όλες οι μεγάλες οικογένειες των προκρίτων, και το κυριότερο, τα έσοδα των τελωνείων θα τα εισέπραττε το κράτος και όχι οι οικογένειες αυτές. Σταδιακά γινόταν ολοένα και πιο σκληρός και δύσπιστος και δε δίστασε να φυλακίσει τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, γεγονός που προκάλεσε την αντεκδίκηση του αδελφού του Κωνσταντίνου και του γιου του Γεωργίου, και οδήγησαν στη δολοφονία του κυβερνήτη. Συγκεκριμένα, η οικογένεια Μαυρομιχάλη είχε επί Τουρκοκρατίας το δικαίωμα να εκδίδει άδειες εμπορίας και να εκμεταλλεύεται τα λιμάνια της Μάνης με την επιβολή εισαγωγικού δασμού. Από τις τελωνειακές εισπράξεις τα έσοδα ήταν αξιόλογα και ο μπέης της Μάνης ήταν ο μόνος που είχε το δικαίωμα της αποκλειστικής συναλλαγής με τους ξένους εμπόρους κι ο μόνος πού εμπορευόταν τα τοπικά προϊόντα. Χωρίς την άδειά του κανείς Μανιάτης δεν μπορούσε να συναλλάσσεται με τους ξένους και κανείς ξένος δεν μπορούσε να αγοράσει ελιές ή λάδι, δηλαδή είχε το αποκλειστικό μονοπώλιο του εισαγωγικού και εξαγωγικού εμπορίου. Επομένως, η οικογένεια των Μαυρομιχαλαίων είχε μεγάλα κυριαρχικά δικαιώματα. 9 Η Ύδρα και η Μάνη υπήρξαν τα σημαντικότερα κέντρα της αντιπολίτευσης κατά του κυβερνήτη. 20

21 Το συγκεντρωτικό σύστημα του Καποδίστρια ανέτρεψε τις ισορροπίες που είχαν επιτρέψει στην οικογένεια Μαυρομιχάλη να διατηρήσει την υπεροχή της. Το επίσημο κράτος συγκρούστηκε με τους εκπροσώπους της παραδοσιακής κοινωνίας. Το μονοπώλιο καταργήθηκε και το κράτος διεκδίκησε όλες τις προσόδους που οικειοποιούνταν οι τοπικοί παράγοντες. Οι Μαυρομιχαλαίοι δεν είχαν κτήματα, για να έχουν εναλλακτικές πηγές εισοδήματος ούτε για να αγοράσουν τις προσόδους. Το μόνο δημόσιο αξίωμα που δόθηκε στην οικογένεια Μαυρομιχάλη ήταν στον Πετρόμπεη, αλλά ο μισθός του στο Πανελλήνιο, και έπειτα στη Γερουσία, δεν αρκούσε για τις ανάγκες της οικογένειας και των υποστηρικτών της, που αποτελούνταν από περισσότερους από εκατό ανθρώπους που τρέφονταν προεπαναστατικά και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης από τους επικεφαλής της οικογένειας. Η οικονομική αδυναμία των Μαυρομιχαλαίων έθετε σε αμφισβήτηση τον κοινωνικό τους ρόλο και την πολιτική τους επιρροή στη Μάνη και σε όλη την Ελλάδα. Γι αυτό και με την αναγγελία της εκλογής του Λεοπόλδου του Σαξ Κομβούργου 10 στη θέση του βασιλιά της Ελλάδας εξεγέρθηκαν. Η Μάνη, προπύργιο της οικογένειας Μαυρομιχάλη, βρισκόταν διαρκώς σε κατάσταση αναταραχής από την άνοιξη του 1830 και η εξουσία της κεντρικής διοίκησης ήταν περισσότερο τυπική. Κάτω από το πρίσμα της αυξανόμενης αντιπαράθεσης κυβερνήτη Μαυρομιχαλαίων, ο Ιωάννης Καποδίστριας δολοφονήθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1831 από τους Κωνσταντίνο και Γεώργιο Μαυρομιχάλη έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο, την ώρα που μετέβαινε για να εκκλησιαστεί. Ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης φονεύθηκε από το πλήθος, που ουσιαστικά λυντσάρισε τους δολοφόνους, ενώ ο Γεώργιος ξέφυγε και κατέφυγε στη Γαλλική Πρεσβεία, η οποία, όμως, φοβούμενη τα έκτροπα που θα ξεσπούσαν από το εξαγριωμένο πλήθος, τον παρέδωσε στις αρχές, για να καταδικαστεί και να τουφεκιστεί, λίγες μέρες αργότερα. Ο Καποδίστριας, από τη θέση του κυβερνήτη, επιδίωξε με τα υπομνήματά του προς τις Μεγάλες Δυνάμεις ευρύτερα σύνορα και ανεξαρτησία. Ωστόσο, μολονότι το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του Μαρτίου του 1829, που είχε στο μεταξύ αποδεχτεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία με τη Συνθήκη της Αδριανούπολης, το Σεπτέμβριο του ίδιου 10 Ο Λεοπόλδος του Σαξ Κόμπουργκ ορίστηκε «Ηγεμών - Άρχων της Ελλάδος» με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1830, εντούτοις παραιτήθηκε, καθώς οι Δυνάμεις δεν ικανοποίησαν τους όρους που είχε θέσει για οικονομική ενίσχυση του νεοσύστατου κράτους, διευρυμένα σύνορα και εγγύηση της ανεξαρτησίας. 21

22 έτους, προέβλεπε αυτόνομο ελληνικό κράτος με βόρεια σύνορα τη γραμμή Αμβρακικός Παγασητικός, το Πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας της 3ης Φεβρουαρίου του 1830 προέβλεπε την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους με στενότερα σύνορα (Αχελώος - Σπερχειός, αφήνοντας έξω από την ελληνική επικράτεια της περιοχές της Ακαρνανίας και της Αιτωλίας). Ως προς το θέμα των συνόρων ο κυβερνήτης επιδίωξε τη μέθοδο της αναβλητικότητας, θέτοντας ως προϋπόθεση για την αποχώρηση του ελληνικού πληθυσμού από τις επαρχίες της Αιτωλίας και της Ακαρνανίας την προηγούμενη αποχώρηση των Τούρκων από την Αττική και την Εύβοια και ζητούσε και πρόσθετες εγγυήσεις για τη μετακίνηση του πληθυσμού. Με τον τρόπο αυτό πίστευε ότι δεν επρόκειτο να αποσπασθούν οι επαρχίες της Στερεάς και θα δίνονταν στην Ελλάδα, όπως και έγινε. Παράλληλα, ενημέρωνε το Λεοπόλδο για τις εθνικές επιδιώξεις και τον έπεισε να εργαστεί με πάθος για το ζήτημα της βελτίωσης των συνόρων. Η παραίτηση του τελευταίου πίεσε ακόμα περισσότερο την κατάσταση, μια που, εκτός από τους προσωπικούς λόγους της παραίτησής του, ο Λεοπόλδος είχε δυσαρεστηθεί για τα ασφυκτικά σύνορα του νεοσύστατου κράτους. Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν να συγκληθεί στο Λονδίνο Διάσκεψη των εκπροσώπων των τριών Δυνάμεων, για να συζητηθεί το θέμα των ελληνικών συνόρων. Οι Δυνάμεις υπέγραψαν το Πρωτόκολλο του Λονδίνου της 14ης/ 26ης Σεπτεμβρίου του 1831, με το οποίο αναγνωριζόταν ότι τα σύνορα που όριζε το προηγούμενο Πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας (3 Φεβρουαρίου 1830) δεν παρείχαν εγγυήσεις ασφάλειας της Ελλάδας και της Τουρκίας και υποδείκνυαν διευρυμένα σύνορα (Αμβρακικός Παγασητικός) 11. Ο Καποδίστριας είχε δυστυχώς δολοφονηθεί λίγες μέρες πριν από την υπογραφή του συγκεκριμένου Πρωτοκόλλου και δεν πρόλαβε να δει την πραγματοποίηση των προσδοκιών του. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, τον διαδέχτηκε για ένα μικρό διάστημα ο αδελφός του Αυγουστίνος, που εξελέγη από τη Γερουσία πρόεδρος της προσωρινής Διοικητικής Επιτροπής της Ελλάδας, μαζί με τους Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και Ιωάννη Κωλέττη. Η Ε Εθνοσυνέλευση του Άργους ανακήρυξε τον Αυγουστίνο Καποδίστρια 11 Η Τουρκία, ύστερα από διαπραγματεύσεις με τον Βρετανό πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη Στράτφορντ Κάνιγκ (Stratford Canning), αναγκάστηκε να αποδεχτεί τα διευρυμένα για την Ελλάδα σύνορα που όριζε το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1831, υπογράφοντας στις 9/21 Ιουλίου του 1832 το Διακανονισμό ή Συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως ή αλλιώς Συνθήκη του Καλεντέρ Κιοσκ. 22

23 «Πρόεδρο της Ελληνικής Κυβερνήσεως». Το Μάρτιο του 1832 ψηφίστηκε το «Ηγεμονικό Σύνταγμα» από την Ε Εθνοσυνέλευση, που προέβλεπε βασιλιά ως ανώτατο άρχοντα 12 και η οποία διόρισε τον Αυγουστίνο Καποδίστρια κυβερνήτη μέχρι την άφιξη του βασιλιά. Ο Αυγουστίνος, όμως, αναγκάστηκε να παραιτηθεί, όταν επικράτησε το κίνημα του Κωλέττη, που είχε στο μεταξύ προσχωρήσει στην Αντιπολίτευση. Αναχώρησε από το μικρό ελληνικό κράτος και εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα παίρνοντας μαζί του τη σορό του αδελφού του. 12 Το Σύνταγμα δεν εφαρμόστηκε ποτέ, καθώς ο Όθωνας βασίλευε χωρίς Σύνταγμα μέχρι το Μάρτιο του 1844, οπότε και αναγκάστηκε να προβεί στην παραχώρηση συνταγματικού χάρτη, ύστερα από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του

24 Περίοδος Βασιλείας του Όθωνα ( ) Όθων της Ελλάδας Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] Α. Περίοδος της Αντιβασιλείας ( /37 13 ) Μετά την παραίτηση του Λεοπόλδου του Σαξ Κόμπουργκ και τη δολοφονία του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, αναγορεύτηκε, με τη Συνθήκη του Λονδίνου της 7ης Μαΐου του 1832, βασιλιάς της Ελλάδας ο Όθων φον Βίτελσμπαχ (Otto von Wittelsbach), δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου. Παράλληλα, η Αγγλία, η Γαλλία και η Ρωσία εγγυήθηκαν την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους με διευρυμένα σύνορα (Αμβρακικός Παγασητικός), αποφάσισαν τη σταδιακή χορήγηση δανείου στην Ελλάδα και τη θέσπιση απόλυτη μοναρχίας. Ο ελληνικός λαός, κουρασμένος από την εμφύλια διαμάχη που ξέσπασε μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, υποδέχτηκε τον νεαρό Όθωνα σαν Μεσσία, ελπίζοντας ότι με τον ερχομό του θα καλυτερεύσει τόσο η εσωτερική όσο και η εξωτερική κατάσταση της χώρας. Δυστυχώς, πολλές από τις προσδοκίες του αυτές διαψεύστηκαν στην πορεία του χρόνου. Συγκεκριμένα, επειδή ο νεαρός βασιλιάς ήταν ακόμα ανήλικος, τον 13 Ο Όθων ενηλικιώθηκε το 1835, εντούτοις διατήρησε τον Άρμανσμπεργκ στη θέση του μέχρι το 1837, οπότε και τον απέλυσε. Επομένως, τυπικά η περίοδος της αντιβασιλείας λήγει το 1835, ουσιαστικά, όμως, το

25 συνόδευσε το συμβούλιο της αντιβασιλείας που ανέλαβε την άσκηση της βασιλικής εξουσίας μέχρι την ενηλικίωσή του. Το συμβούλιο αποτελούνταν από τους Λουδοβικό Άρμανσμπεργκ (Armansberg) που είχε αναλάβει τη γενική εποπτεία του κράτους και την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, τον Λουδοβίκο Μάουρερ (Maurer), υπεύθυνο για την παιδεία, την εκκλησία και τη δικαιοσύνη, τον Γουλιέλμο Χάιντεκ (Chaintek), υπεύθυνο για τις στρατιωτικές υποθέσεις, τον Κάρολο Άμπελ επί των Εσωτερικών και ο Κάρολο Γκράινερ επί των Οικονομικών. Η αντιβασιλεία κυβέρνησε τη χώρα συγκεντρωτικά, εισάγοντας ευρωπαϊκά πρότυπα, απομακρύνοντας τους Έλληνες από την εξουσία. Κάτω από αυτό το πρίσμα υποτίμησε τις ευαισθησίες και την πολιτική παράδοση των Ελλήνων. Συγκεκριμένα, το έργο της αντιβασιλείας συνοψίζεται στα ακόλουθα: διαίρεσε τη χώρα σε 10 νομούς 14, 42 επαρχίες και κάθε επαρχία σε δήμους, ενώ κατάργησε το θεσμό της τοπικής αυτοδιοίκησης. Όσον αφορά στην παιδεία, ο Μάουρερ θεμελίωσε τη δημόσια εκπαίδευση. Σύμφωνα με αυτήν το Δημοτικό αποτελούνταν από τέσσερις τάξεις, το Ελληνικό (στο οποίο εισάγονταν οι απόφοιτοι της τετάρτης Δημοτικού), που ήταν τριετούς φοίτησης, το τετρατάξιο Γυμνάσιο, ενώ προχώρησε και στην ίδρυση Πανεπιστημίου στην Αθήνα, το 1837, με 4 σχολές (Θεολογική, Νομική, Φιλοσοφική και Ιατρική). Η ειρωνεία είναι ότι το Πανεπιστήμιο φέρει σήμερα το όνομα του Καποδίστρια (Εθνικό και Καποδιστρικό Πανεπιστήμιο Αθηνών), αν και ο τελευταίος είχε κατηγορηθεί στην εποχή του για το ότι δεν είχε προχωρήσει στην ίδρυση Πανεπιστημίου, καθώς δεν θεωρούσε τότε τις συνθήκες πρόσφορες για κάτι τέτοιο. Ωστόσο, η έλλειψη πόρων και καταρτισμένου διδακτικού προσωπικού και η υπέρμετρη αρχαιομάθεια δημιουργούσαν προβλήματα στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας. Στον τομέα της Δικαιοσύνης ο Μάουρερ ίδρυσε πρωτοδικεία (ένα στην έδρα κάθε νομού), δύο εφετεία και Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο. Παράλληλα, ψήφισε τον «Οργανισμό των Δικαστηρίων», τον «Ποινικό Νόμο», τους «Κώδικες Ποινικής και Πολιτικής Δικονομίας», καθώς και τον «Εμπορικό Νόμο». Το «Αστικό Δίκαιο» 14 Σύμφωνα με το Διάταγμα της 3ης Απριλίου του 1833 και συγκεκριμένα το άρθρο 2, οι νομοί του Βασιλείου ήταν: α) Αργολίδος και Κορινθίας, β) Αχαΐας και Ηλίδος, γ) Μεσσηνίας, δ) Αρκαδίας, ε) Λακωνίας, στ) Ακαρνανίας και Αιτωλίας, ζ) Φωκίδος και Λοκρίδος, η) Αττικής και Βοιωτίας, θ) Εύβοιας και ι) Κυκλάδων. 25

26 βασίστηκε στην «Εξάβιβλο του Αρμενόπουλου» 15 και στο εθιμικό δίκαιο. Επιπλέον, η αντιβασιλεία συνέλαβε τους αγωνιστές Κολοκοτρώνη και Πλαπούτα και τους καταδίκασε σε θάνατο «επ εσχάτη προδοσία», παρά την άρνηση των δικαστών Τερτσέτη και Πολυζωίδη να συμπράξουν σε αυτήν την απόφαση. Ωστόσο, ύστερα από λαϊκές αντιδράσεις, η ποινή μετατράπηκε σε ισόβια και με την ενηλικίωση του Όθωνα απονεμήθηκε χάρη στους καταδικασθέντες. Θεόκλητος Φαρμακίδης, ο εισηγητής του Αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Ελλάδος Πηγή: Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, πίνακας Διονυσίου Τσόκου (1858) Αναφορικά με τις εκκλησιαστικές υποθέσεις, ο Μάουρερ μαζί με τον κληρικό και λόγιο Θεόκλητο Φαρμακίδη προέβη στο διοικητικό χωρισμό της ελληνικής εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, προκειμένου να μη δέχεται η ελλαδική εκκλησία τις 15 Πρβλ. Αρμενόπουλου Κωνσταντίνου, Πρόχειρον Νόμων ή Εξάβιβλος, επιμ. Κωνσταντίνος Βιτσάκης, Αθήνα (Δωδώνη) Το σπουδαιότερο έργο της Ύστερης Βυζαντινής περιόδου, ήταν η «Εξάβιβλος» του Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου το 14ο αιώνα. Το έργο του Αρμενόπουλου αποτέλεσε το πλέον εύχρηστο νομικό εγχειρίδιο της εποχής αυτής. Το τελευταίο φαίνεται να αποτελεί μια επεξεργασία ανεκδότου «Προχείρου των Νόμων», η οποία αποδίδεται στον βασιλιά Βασίλειο τον Μακεδόνα. Στα έξι βιβλία επιχειρείται μία ταξινόμηση του υπάρχοντος ποινικού και αστικού δικαίου. Και αυτό, γιατί οι ανάγκες της εποχής ζητούσαν τη συγγραφή ενός εύχρηστου και άριστα ταξινομημένου νομικού εγχειριδίου, δεδομένου ότι η πληθώρα των νόμων είχε καταστεί πλέον μη λειτουργική. Το πόσο σημαντικό έργο αποτέλεσε η Εξάβιβλος αποδεικνύεται και από το ότι υιοθετήθηκε από το νεοσύστατο ελληνικό κράτος στη θέση του αστικού δικαίου ως τα μέσα του 20ου αιώνα. Μολονότι δεν κυρώθηκε από καμιά νομοθετική αρχή, απέκτησε εξαιτίας της συνεχούς χρήσης του και νομικό κύρος. Ωστόσο, η εξέλιξη του δικαίου κατέστησε σταδιακά τη χρήση της Εξαβίβλου του Αρμενόπουλου συμπληρωματική από τα δικαστήρια, που εφάρμοζαν κυρίως τη νέα νομοθεσία. 26

27 συνεχείς επεμβάσεις του σουλτάνου μέσω του Πατριαρχείου. Συγκεκριμένα, με ενέργειες του Φαρμακίδη το 1833 κηρύχθηκε το αυτοκέφαλο της ελλαδικής εκκλησίας και η ανεξαρτησία της από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως αιτιολογώντας την απόφαση αυτή με το επιχείρημα ότι δεν μπορούσε το ελεύθερο ελληνικό κράτος να εξαρτά την εκκλησιαστική του διοίκηση από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, που ήταν ουσιαστικά κάτω από την επιρροή του Τούρκου Σουλτάνου. Το Πατριαρχείο δεν αναγνώρισε το αυτοκέφαλο της ελλαδικής εκκλησίας -παρά μόνο το 1850, όταν ανακήρυξε το αυτοκέφαλο- και διέκοψε για 20 χρόνια τις σχέσεις του με αυτήν. Συγκεκριμένα, αποδέχτηκε το «Βασίλειον της Ελλάδος» στον Τόμο του αυτοκέφαλου (1850) με την έννοια του έθνους-επαρχίας αναφέροντας τα ακόλουθα : «ωρίσαμεν [...] δια του παρόντος Συνοδικού Τόμου, ίνα η εν τω Βασιλείω της Ελλάδος Ορθόδοξος Εκκλησία [...] υπάρχη του λοιπού κανονικώς αυτοκέφαλος...». Παράλληλα, η αντιβασιλεία στελέχωσε τον ελληνικό στρατό με Βαυαρούς μισθοφόρους, περιορίζοντας τον αριθμό των Ελλήνων στρατιωτών σε 1.200, αφήνοντας με αυτήν της την απόφαση χιλιάδες αγωνιστές έξω από τις τάξεις του στρατού. Στην οικονομία διατήρησε σχεδόν το ίδιο φορολογικό σύστημα που υπήρχε από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Παρόλα αυτά, τα οικονομικά του κράτους ήταν άθλια και τα έξοδα ξεπερνούσαν κατά πολύ τα έσοδα. Ο περιορισμός των Ελλήνων αγωνιστών που θα στελέχωναν το ελληνικό στράτευμα και η απουσία συμμετοχής των Ελλήνων στους μηχανισμούς διακυβέρνησης του κράτους, σε συνδυασμό με την αυταρχική πολιτική της αντιβασιλείας, αύξησαν τη λαϊκή δυσαρέσκεια που κέρδιζε συνεχώς έδαφος κάτω από το γενικό σύνθημα «κάτω η ξενοκρατία». 27

28 Β. Περίοδος ανάληψης της Βασιλείας από τον Όθωνα Λίγο πριν από την ενηλικίωση του Όθωνα, και συγκεκριμένα το 1834, η Αθήνα έγινε η νέα πρωτεύουσα του κράτους 16, κτίστηκαν τα δημόσια κτίρια και, αργότερα, ξεκίνησε η κατασκευή των ανακτόρων (σημερινό μέγαρο της Βουλής) 17. Το επόμενο έτος ενηλικιώθηκε ο Όθωνας. Ωστόσο, διατήρησε τον Αρμανσμπεργκ στη θέση του μέχρι το 1837, οπότε διόρισε πρωθυπουργό τον Ρούδαρτ. Ο τελευταίος, κάτω από τις αντιδράσεις του λαού, που έλπιζε στην ανάθεση του πρωθυπουργικού αξιώματος σε Έλληνες, αναγκάστηκε σε παραίτηση. Ο Όθωνας, όμως, προτίμησε, αντί να διορίσει Έλληνα πρωθυπουργό, να προεδρεύει ο ίδιος του υπουργικού συμβουλίου. Στο μεταξύ η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρέθηκε σε δύσκολη θέση, λόγω των φιλοδοξιών του Μωχάμετ Άλη της Αιγύπτου που εξεγέρθηκε εναντίον του σουλτάνου Αβδούλ Μετζίτ. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, και ιδιαίτερα η Βρετανία, εφαρμόζοντας το 16 Λίγο πριν από τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Αθήνα, υπήρξε η πρόταση από τον Πρώσο αντιπρόσωπο Λούσι να μεταφερθεί η πρωτεύουσα στο Άργος. Οι υποστηρικτές αυτής της πρότασης επεσήμαναν ότι το Άργος είχε πολλά πλεονεκτήματα σε σχέση με την Αθήνα, καθώς είχε ως φυσικό οχυρό του το Ναύπλιο, ενώ η Αθήνα ήταν ανοχύρωτη. Επίσης, το Άργος διέθετε μεγάλες δημόσιες εκτάσεις για την οικοδόμηση των κρατικών κτιρίων, αντίθετα με την Αθήνα, όπου έπρεπε να αγοραστούν, ενώ είχε κι αυτό σημαντική ιστορία. Τελικά, προωθήθηκε η πρόταση της μεταφοράς της πρωτεύουσας στην Αθήνα, της οποίας και ένθερμος υποστηρικτής ήταν ο πατέρας του Όθωνα, Λουδοβίκος, λόγω της ιστορίας της, του παρελθόντος και της συμβολής της στη γένεση της Δημοκρατίας, αλλά κυρίως λόγω του γεγονότος ότι ο Λουδοβίκος ήταν λάτρης του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η Αθήνα θεωρήθηκε από τους οπαδούς της Μεγάλης Ιδέας ως προσωρινή πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους μέχρι την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. 17 Η Αθήνα την περίοδο εκείνη ήταν μία μικρή πόλη μερικών χιλιάδων κατοίκων. Όπως ήταν επόμενο, με τη μεταφορά της πρωτεύουσας έπρεπε να χτιστούν ανάκτορα. Ο Όθωνας έμεινε προσωρινά σε ένα διώροφο σπίτι στην οδό Σταδίου, που «βαπτίστηκε» ανάκτορο, μέχρι να βρεθεί κατάλληλη περιοχή και αρχιτέκτονας για την κατασκευή λαμπρών ανακτόρων. Ο Βαυαρός αρχιτέκτονας Κλέντσε (Klenze) είχε σχεδιάσει τα ανάκτορα στο λόφο των Μουσών, κοντά στην πεδιάδα του Κηφισού, πρόταση που απορρίφθηκε, καθώς η περιοχή δε θεωρήθηκε ότι διέθετε καλό κλίμα. Ο συμπατριώτης του Σίνκελ (Schinkel) σχεδίασε τα νέα ανάκτορα πάνω στο βράχο της Ακρόπολης, πιστεύοντας ότι με αυτόν τον τρόπο θα αναδείκνυε τα αρχαιολογικά κατάλοιπα. Αλλά και αυτή η λύση αποκλείστηκε, λόγω των αρχαιοτήτων, αλλά και για πρακτικούς λόγους. Τελικά, προκρίθηκε η πρόταση του Βαυαρού αρχιτέκτονα Φρειδερίκου Γκέρτνερ (Gärtner), που επισκέφτηκε την Αθήνα μαζί με τον πατέρα του Όθωνα, Λουδοβίκο. Σύμφωνα με αυτήν έπρεπε να γίνουν τα ανάκτορα στην σημερινή τους θέση. Ο τελευταίος ζήτησε γνωματεύσεις των δύο αυλικών γιατρών για το κλίμα διαφόρων θέσεων και ακολουθήθηκε και η τοπική παράδοση του σφαγίου, σύμφωνα με την οποία το κρεμούσαν στα δένδρα και όπου διατηρούνταν καλύτερα αυτό σήμαινε ότι εκεί ήταν και η πιο υγιεινή θέση. Λέγεται ότι, για να βρεθεί η περιοχή με το καλύτερο κλίμα, τοποθετήθηκαν σε διάφορα σημεία της πόλης (πιθανόν σε πασσάλους) κομμάτια νωπού μοσχαρίσιου κρέατος, προκειμένου να ελεγχθούν ύστερα από μία εβδομάδα. Αυτό που θα βρισκόταν στην καλύτερη κατάσταση θα σήμαινε και το κατάλληλο της τοποθεσίας. Τελικά, επελέγη το χαμηλό ύψωμα του Αγίου Αθανασίου, στη σημερινή Πλατεία Συντάγματος. Υπάρχει, βέβαια, και η άποψη ότι η συγκεκριμένη περιοχή επιλέχθηκε, καθώς βρισκόταν σε μεγαλύτερο υψόμετρο από τις γύρω περιοχές και το παλάτι θα φαινόταν πιο επιβλητικό. Ο Όθωνας εγκαταστάθηκε στα ανάκτορα το Αργότερα, δημιουργήθηκε και ο βασιλικός, μετέπειτα εθνικός, κήπος. 28

29 δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που εξυπηρετούσε στη χρονική εκείνη φάση τα συμφέροντά τους, έσπευσαν να συνδράμουν στρατιωτικά το σουλτάνο, και παρά τις αρχικές επιτυχίες του Μωχάμετ Άλη, κατάφεραν να νικήσουν τον αιγυπτιακό στρατό. Την ίδια σχεδόν περίοδο ο υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας Κων/νος Ζωγράφος, ύστερα από διαπραγματεύσεις, υπέγραψε εμπορική συμφωνία με την Τουρκία, που, όμως, επικρίθηκε από πολλούς σε μία περίοδο που ήταν ακόμα νωπές οι μνήμες από την Ελληνική Επανάσταση και τα αντίποινα των Τούρκων. Με τη Συνθήκη του Λονδίνου του αποφασίστηκε, μεταξύ άλλων, να παραχωρηθεί εκ νέου η Κρήτη, που ήταν υπό αιγυπτιακή κατοχή, στο σουλτάνο, με αποτέλεσμα οι Κρητικοί να επαναστατήσουν. Η επανάσταση ξέσπασε το Φεβρουάριο του 1841 και κατεστάλη από ισχυρές τουρκικές δυνάμεις. Η καταστολή της Κρητικής Επανάστασης και η μη επικύρωση της εμπορικής συμφωνίας του Ζωγράφου προκάλεσε την αντίδραση της ελληνικής κοινής γνώμης και ανάγκασε τον Όθωνα να διορίσει τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο υπουργό Εξωτερικών και πρόεδρο του υπουργικού συμβουλίου σε περίπτωση απουσίας του βασιλιά. Ύστερα από ολιγόμηνη θητεία, ο Μαυροκορδάτος παραιτήθηκε, καθώς ο βασιλιάς δε δέχτηκε τις εισηγήσεις του για μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις που θα οδηγούσαν στη μετεξέλιξη του καθεστώτος σε συνταγματικό. Η παραίτηση Μαυροκορδάτου, η κήρυξη πτώχευσης 19 (το 1843), και η αυταρχική διακυβέρνηση του Όθωνα συσπείρωσαν όλους τους δυσαρεστημένους με την πολιτική του Όθωνα. Ο αντισυνταγματάρχης Δημήτριος Καλλέργης, διοικητής του ιππικού της πρωτεύουσας, μαζί με τους Ιωάννη Μακρυγιάννη, Ανδρέα Μεταξά, Ανδρέα Λόντο και Ρήγα Παλαμήδη αποτέλεσαν τους ηγέτες της συνωμοσίας εναντίον του Όθωνα που οδήγησε στην Επανάστασης της «3ης Σεπτεμβρίου», όπως έμεινε γνωστή στην ιστοριογραφία με κύριο αίτημα την παραχώρηση Συντάγματος 20. Συγκεκριμένα, το βράδυ της 2ας προς 3η Σεπτεμβρίου μονάδες του ιππικού της πρωτεύουσας μαζί με πλήθος λαού συγκεντρώθηκαν μπροστά από τα ανάκτορα (σημερινή Βουλή) και ζήτησαν 18 Παράλληλα, το ίδιο έτος υπογράφηκε η Σύμβαση των Στενών, σύμφωνα με την οποία τα Στενά θα έμεναν κλειστά για τα πλοία των εμπολέμων σε οποιαδήποτε πολεμική σύρραξη, στην οποία δε θα συμμετείχε η Τουρκία. 19 Με τον όρο «πτώχευση» για ένα κράτος εννοούμε την αδυναμία αποπληρωμής του εξωτερικού του χρέους. 20 Από το γεγονός αυτό ονομάστηκε και η πλατεία απέναντι από το κοινοβούλιο «Πλατεία Συντάγματος». 29

30 επίσημα την ψήφιση Συντάγματος. Τελικά, κάτω από το βάρος των εξελίξεων, ο Όθωνας υποχώρησε, απομάκρυνε τους Βαυαρούς στρατιώτες, σχηματίστηκε οικουμενική κυβέρνηση και, ύστερα από τη διενέργεια εκλογών, συγκροτήθηκε Εθνοσυνέλευση για την επεξεργασία και την ψήφιση του νέου Συντάγματος. Επιστολικό Δελτάριο που αναφέρεται στην Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 Το νέο Σύνταγμα που ψηφίστηκε το Μάρτιο του 1844 ήταν συντηρητικό. Ειδικότερα, η νομοθετική εξουσία ασκούνταν από το Βασιλιά, τη Γερουσία, τα μέλη της οποίας διορίζονταν από το βασιλιά, και τους βουλευτές που εκλέγονταν από το λαό. Την εκτελεστική εξουσία ασκούσε ο βασιλιάς και οι υπουργοί του, που, όμως, διορίζονταν από τον πρώτο. Τέλος, η δικαστική εξουσία απέρρεε από το βασιλιά. Παρόλα αυτά, στο Σύνταγμα υπήρχαν αρκετά φιλελεύθερα στοιχεία, όπως η ελευθερία του τύπου, η εγγύηση της ατομικής ελευθερίας, η ισότητα απέναντι στο νόμο, η μη αναγνώριση της δουλείας στην Ελλάδα και το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι. Στα χρόνια που ακολούθησαν οι επόμενες κυβερνήσεις ήταν ως επί το πλείστον αυλικές, ενώ κυριάρχησε η πολιτική φυσιογνωμία του Ιωάννη Κωλέττη, που με αθέμιτα 30

31 μέσα κατέλυσε το Σύνταγμα και εξυπηρέτησε τις πολιτικές του φιλοδοξίες μέσα και από ιδεολόγημα της «Μεγάλης Ιδέας». Ως τεχνικός όρος, η «Μεγάλη Ιδέα» 21 απαντάται για πρώτη φορά στην αγόρευση του Κωλέττη ενώπιον της Εθνοσυνέλευσης την 14η Ιανουαρίου του 1844, κατά τη συζήτηση του άρθρου 3 του Συντάγματος που αφορούσε τον ορισμό του Έλληνα πολίτη. Τότε η Βουλή είχε διχαστεί αναφορικά με το θέμα των «αυτοχθόνων» και «ετεροχθόνων». Συγκεκριμένα, το μεγαλύτερο πρόβλημα των πολιτικών και των αστών της εποχής μετά την ανεξαρτησία, έγινε το θέμα των «ετεροχθόνων», δηλαδή αν έχουν δικαίωμα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος να εγκατασταθούν, να πολιτευθούν και να ζήσουν Έλληνες από την Ήπειρο, τη Θεσσαλία, την Μακεδονία, τη Μικρά Ασία, την Κωνσταντινούπολη και γενικότερα από όποια περιοχή διαβιούσαν συμπαγείς πληθυσμοί που είχαν ελληνική συνείδηση. Ιωάννης Κωλέττης Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] Η Μεγάλη Ιδέα, που για πρώτη φορά αναφέρθηκε με αυτόν τον όρο από τον Ιωάννη Κωλέττη, αποτέλεσε το βασικό άξονα της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής 21 Κατά την Έλλη Σκοπετέα, η «ληξιαρχική πράξη γέννησης» του όρου «Μεγάλη Ιδέα» προήλθε από την αγόρευση Κωλέττη κατά τη συζήτηση στην Εθνοσυνέλευση για το ζήτημα των ετεροχθόνων. Ο Κωλέττης «δεν έσπευσε, αναλαμβάνοντας την εξουσία, να διευκρινίσει στην πράξη τι ακριβώς εννοούσε με το κήρυγμα της Μεγάλης Ιδέας». Τελικά, η Μεγάλη Ιδέα πέρασε από τρεις διαδοχικές φάσεις: «στην πρώτη φάση, ως εθνικό κέντρο εξακολουθεί να εννοείται η Κωνσταντινούπολη, και το κυρίαρχο όραμα είναι η Ανατολική ή Ελληνική Αυτοκρατορία. Στη δεύτερη, την οποία επισημοποιεί η έλευση του Γεωργίου και η πρώτη προσαύξηση του Βασιλείου με την Ένωση των Επτανήσων, εθνικό κέντρο είναι πια η Αθήνα, και επιδίωξη η επέκταση των ελληνικών συνόρων. Στην τρίτη, που έρχεται με τη συνειδητοποίηση, γύρω στα 1870, της αλλαγής της θέσης της ομογένειας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, γίνεται προσπάθεια συμβιβασμού των δύο κέντρων πίσω από το σχήμα του ελληνοθωμανισμού [ ]». 31

32 της Ελλάδας μέχρι την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα και ουσιαστικά αναφέρεται στην επανάκτηση των εδαφών της άλλοτε κραταιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα, ο Κωλέττης τόνισε ότι η Ελλάδα, για να επιβιώσει έπρεπε να έχει φιλοδοξίες για την περαιτέρω εξέλιξή της. Κατά τον ίδιο, η Ελλάδα δεν περιοριζόταν στα ασφυκτικά μικρά σύνορα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Το τελευταίο αποτελούσε το πιο μικρό και φτωχό τμήμα της Ελλάδας και διαβιούσε πολλαπλάσιος αριθμός Ελλήνων εκτός των ελληνικών συνόρων. Κατά τον ίδιο, η Ελλάδα δεν έπρεπε να έχει πρωτεύουσα άλλη εκτός από την Κωνσταντινούπολη 22. Η αγόρευση του Κωλέττη δεν ήταν άσχετη με τα αλυτρωτικά όνειρα που έτρεφε ο Όθωνας και η Γερμανίδα σύζυγός του Αμαλία. Τον καιρό της διακυβέρνησης του Κωλέττη έλαβε χώρα στην Ελλάδα η περίφημη «υπόθεση Πατσίφικο». Ο Δαβίδ Πατσίφικο (Pacifico) ήταν έμπορος και διπλωμάτης και είχε βρετανική υπηκοότητα. Το Πάσχα του 1847, ο Κωλέττης σε ένδειξη καλής θέλησης προς τον μεγαλοτραπεζίτη Ρότσιλντ (Rothschild) που βρισκόταν στην Αθήνα, 22 Ακολουθεί απόσπασμα από το λόγο του Κωλέττη: «[ ] Φρίττω ενθυμούμενος την ημέραν εκείνην, καθ ην ωμόσαμεν να συνεισφέρωμεν τα πάντα, και αυτήν μας την ζωήν, διά την ελευθερίαν της Ελλάδος. [ ]. Πόσον πρέπει να συναισθανθώμεν το βάρος του όρκου τούτου εις ταύτην την περίστασιν, καθ ην συνήλθομεν να συντάξωμεν το Σύνταγμα, το ευαγγέλιον τούτο της πολιτικής ημών υπάρξεως, ώστε δύο του λοιπού ευαγγέλια να έχωμεν, το της θρησκείας, και το της πολιτικής ημών υπάρξεως. Διά την γεωγραφικήν της θέσιν η Ελλάς είναι το κέντρον της Ευρώπης ισταμένη, και έχουσα εκ μεν δεξιών την Ανατολήν, εξ αριστερών δε την Δύσιν, προώρισται, ώστε διά μεν της πτώσεως αυτής να φωτίση την Δύσιν, διά δε της αναγεννήσεως την Ανατολήν. Το μεν πρώτον εξεπλήρωσαν οι προπάτορες ημών, το δε δεύτερον είναι εις ημάς ανατεθειμένον εν τω πνεύματι του όρκου τούτου και της μεγάλης ταύτης ιδέας είδον πάντοτε τους πληρεξουσίους του έθνους να συνέρχωνται διά να αποφασίσωσιν ουχί πλέον περί της τύχης της Ελλάδος, αλλά της ελληνικής φυλής. Πόσον επεθύμουν να ήτο[ν] παρόντες σήμερον Γερμανοί, Ζαϊμαι, Κολοκοτρώναι, οι άλλοτε της Εθνικής Συνελεύσεως πληρεξούσιοι, και αυτοί οι δραξάμενοι τα όπλα επί τω γενικώ τούτω σκοπώ διά να συνομολογήσωσι μετ εμού πόσον εμακρύνθημεν της μεγάλης εκείνης της πατρίδος ιδέας, την οποίαν εις αυτό του Ρήγα το τραγούδι είδομεν κατά πρώτον εκπεφρασμένην. Εν ενί πνεύματι τότε ηνωμένοι, όσοι είχομεν το επώνυμον Έλληνες, εκερδίσαμεν μέρος του όλου σκοπού Και υμείς βεβαίως το αυτό φρόνημα έχετε, το αυτό επιθυμείτε, διότι έκαστος ημών έχει εν εαυτώ την ιδέαν της λαμπράς του ελληνικής καταγωγής πας τις εξ υμών αισθάνεται ότι η Συνέλευσις αύτη εκροτήθη εις Αθήνας, της οποίας την λαμπρότητα, το μεγαλείον και τα αμίμητα αριστουργήματα αιώνας εθαύμασαν, και θαυμάζουσιν. Αι Αθήναι, και σύμπασα η Ελλάς διηρημένη το πάλαι καθέκαστα, και εις ιδιαίτερα Κράτη, έπεσε, και πεσούσα εφώτισε τον κόσμον. Οποίας άραγε ελπίδας παρέχει σήμερον αναγεννηθείσα η Ελλάς, και ηνωμένη εις εν Κράτος, εις ένα σκοπόν, και μίαν δύναμιν, εις μίαν θρησκείαν, εις εν, τέλος, Σύνταγμα, το οποίον τώρα απεργαζόμεθα; [ ]». 32

33 απαγόρευσε το παραδοσιακό κάψιμο του Ιούδα. Αυτό το γεγονός προκάλεσε λαϊκή δυσαρέσκεια και όχλος έκαψε το σπίτι του Πατσίφικο. Ο τελευταίος ζήτησε αποζημίωση από την ελληνική κυβέρνηση. Μετά την άρνηση της κυβέρνησης να πληρώσει, ο Βρετανός πρωθυπουργός Πάλμερστον (Palmerstone) έδωσε εντολή στον Ναύαρχο Παρκ να αποκλείσει το λιμάνι του Πειραιά. Τελικά, η Κυβέρνηση κατέβαλε στον Πατσίφικο δρχ. και 500 λίρες Αγγλίας. Ο τελευταίος έφυγε από την Ελλάδα, για να μείνει στο Λονδίνο. Ο Κριμαϊκός Πόλεμος που ακολούθησε επηρέασε και την Ελλάδα. Αφορμή για την έκρηξη του πολέμου ήταν ο ανταγωνισμός της Ρωσίας και της Γαλλίας για την προστασία των ορθοδόξων και των καθολικών αντίστοιχα υπηκόων του σουλτάνου. Ο τσάρος της Ρωσίας Νικόλαος Α' αξίωσε το 1853 να γίνει προστάτης όλων των ορθοδόξων υπηκόων της Τουρκίας. Η Ρωσία, χωρίς να έχει κηρύξει τον πόλεμο στην Πύλη, εισέβαλε (1853) στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, μετά την αντίρρηση της τελευταίας να ικανοποιήσει τις αξιώσεις της σχετικά με την αποκατάσταση των ορθοδόξων στους Αγίους Τόπους και την αναγνώριση του ρόλου της ως προστάτιδας του ορθόδοξου πληθυσμού που διαβιούσε στην οθωμανική αυτοκρατορία. Η Αγγλία και η Γαλλία έσπευσαν να προστατέψουν το σουλτάνο και αγγλογαλλικός στόλος έφτασε στα Στενά. Όταν ο τσάρος αρνήθηκε να φύγει από τις παραδουνάβιες περιοχές, του κήρυξαν τον πόλεμο. Οι Αγγλογάλλοι σύμμαχοι μετέφεραν τον πόλεμο στη χερσόνησο της Κριμαίας (Σεβαστούπολη), όπου βρισκόταν ο ναύσταθμος του ρωσικού στόλου. Το συνέδριο των Παρισίων, το Μάρτιο του 1856, κατάληξε σε υπογραφή συνθήκης ειρήνης σε βάρος της Ρωσίας. Η Μαύρη Θάλασσα κηρύχθηκε ουδέτερη κι οι Μεγάλες Δυνάμεις εγγυήθηκαν την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου εκδηλώθηκαν επαναστάσεις σε Θεσσαλία, Ήπειρο και Μακεδονία, καθώς αρκετοί Έλληνες πίστευαν ότι ήταν κατάλληλη χρονική συγκυρία να επαναστατήσουν, τη στιγμή που μεγάλα τμήματα του τουρκικού στρατού ήταν απασχολημένα στον πόλεμο. Μάλιστα, απεστάλη στην Κριμαία εκστρατευτικό σώμα από εκατοντάδες εθελοντές που πολέμησαν στο πλευρό των ομόδοξών τους Ρώσων. Παράλληλα, το 1854 οι Γάλλοι κατέλαβαν τον Πειραιά, για να επιτηρούν την Ελλάδα. Η κατοχή του Πειραιά τερματίστηκε το 1857, δηλαδή ένα χρόνο μετά τη λήξη του Κριμαϊκού Πολέμου. Το γεγονός αυτό περιόρισε την 33

34 επιρροή του αγγλικού, του γαλλικού και του ρωσικού κόμματος που υπήρχαν στην Ελλάδα από τα πρώτα χρόνια του πολιτικού βίου της και αποτέλεσε την αρχή της διάλυσής τους. Ως αντάλλαγμα για την επέμβαση των Δυνάμεων κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, ο σουλτάνος παραχώρησε το Χάτι Χουμαγιούν (Ηatt-i Ηumayun). 'Όπως το Χάτι Σερίφ (Hatt-I Serif) στα 1839, έτσι και το Χάτι Χουμαγιούν, το δεύτερο μείζον μεταρρυθμιστικό διάταγμα, εκδόθηκε εν τω μέσω μιας περιόδου κρίσης λίγο πριν υπογραφεί στο Παρίσι η συνθήκη ειρήνης που τερμάτισε τον Κριμαϊκό Πόλεμο κάτω από την πίεση της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας. Αποτελεί ένα πολύ τολμηρό για την εποχή του κείμενο. Το νέο διάταγμα δεν αρκούνταν στην επιβεβαίωση των μεταρρυθμίσεων του 1839, αλλά προσδιόριζε με σαφή τρόπο τα νέα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν και χρησιμοποιούσε αρκετά ριζοσπαστική γλώσσα. Με αυτό ο σουλτάνος υπογράμμιζε την ίση μεταχείριση όλων των υπηκόων της Αυτοκρατορίας, μωαμεθανών και μη, σε ζητήματα φορολογίας, απονομής της Δικαιοσύνης, στην κατάληψη δημοσίων θέσεων, στη φοίτησή τους σε ανώτερα θρησκευτικά ιδρύματα, στην εισαγωγή τους στις στρατιωτικές σχολές και στην εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας, η οποία δε θα αποτελούσε πια προνόμιο και αποκλειστική υποχρέωση των μουσουλμάνων 23. Τα χρόνια που ακολούθησαν ενισχύθηκε η ελληνική αστική τάξη, διαδόθηκαν οι φιλελεύθερες ιδέες και ισχυροποιήθηκε η αντιπολίτευση κατά του Όθωνα. Παράλληλα, στο πολιτικό προσκήνιο αναδεικνύεται η μορφή του Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, εκπρόσωπο των αντιδυναστικών ιδεών και μετέπειτα πρωθυπουργού. Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Όθωνα συνοδεύονται από ένταση της πολιτικής κρίσης. Η λαϊκή δυσαρέσκεια ογκώθηκε σταδιακά και ο βασιλιάς αποτελούσε το στόχο όλων σχεδόν των πολιτικών παρατάξεων. Την οργή του λαού συγκέντρωσε βασίλισσα Αμαλία, που με τις επεμβάσεις της στην πολιτική ζωή είχε αναδειχτεί σε ουσιαστικό ρυθμιστή των πολιτικών εξελίξεων. Το Σεπτέμβριο 1861 έγινε αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας κατά της Αμαλίας από κάποιο νεαρό διανοούμενο, ενώ στις αρχές 23 Το 1839, κάτω από το πρίσμα της εξέγερσης του Μωχάμετ Άλη της Αιγύπτου και την επέμβαση της Βρετανίας υπέρ του σουλτάνου, ο διάδοχος του Μαχμούτ Β' σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ ( ) εξέδωσε στην Κωνσταντινούπολη το αυτοκρατορικό διάταγμα που έμεινε γνωστό ως Χάτι Σερίφ του Γκιουλχανέ, με σκοπό τη βελτίωση των συνθηκών ζωής στην Αυτοκρατορία που θα επιτυγχανόταν με το σεβασμό της ασφάλειας, της τιμής και της περιουσίας των υπηκόων ανεξάρτητα από το θρήσκευμά τους και την ισότητά τους απέναντι στο νόμο. Ακολούθησε το Χάτι - Χουμαγιούν. 34

35 Φεβρουαρίου 1862 ξέσπασε η εξέγερση του Ναυπλίου, που καταπνίγηκε από τις φιλοβασιλικές δυνάμεις. Στο πλαίσιο της γενικότερης δυσαρέσκειας του λαού το βασιλικό ζεύγος αποφάσισε να κάνει περιοδεία στη χώρα, προκειμένου να ανακτήσει τη λαϊκή συμπάθεια. Η περιοδεία, όμως, αυτή διευκόλυνε τις μυστικές συνεννοήσεις των αντιπάλων του Όθωνα, που σχεδίαζαν την ανατροπή του. Στις 11 Οκτωβρίου του 1862 εκδηλώθηκε επανάσταση κατά του Όθωνα στην Αθήνα, που βρήκε ένθερμη υποστήριξη από τα λαϊκά στρώματα και το στρατό - ενώ είχε και την υποκίνηση των Άγγλων. Η τριμελής επαναστατική επιτροπή (αποτελούμενη από τον πολιτικό Δημήτριο Βούλγαρη, τον αγωνιστή και πολιτικό Κωνσταντίνο Κανάρη και τον πολιτικό Μπενιζέλο Ρούφο) κήρυξε έκπτωτο τον Όθωνα και τη δυναστεία του και απαγόρευσε την αποβίβασή του στον Πειραιά (το βασιλικό ζεύγος επέστρεφε με πλοίο από την περιοδεία του στη χώρα). Ύστερα από συμβουλές του περιβάλλοντός του, ο Όθωνας προτίμησε να μην υποδαυλίσει την έκρυθμη κατάσταση, παρόλο που υπήρξε η σκέψη να καταφύγει στην Πελοπόννησο και να οργανώσει αντεπίθεση κατά των επαναστατών. Προτίμησε, λοιπόν, να αναχωρήσει από την Ελλάδα. Κατέφυγε στο Μόναχο και από κει στη Βαμβέργη (Bamberg) της Βαυαρίας, όπου και πέθανε το

36 Η Γένεση του ελληνικού ιστορισμού Ο Αυστριακός ιστοριογράφος, δημοσιογράφος, καθηγητής και πολιτικός Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράγιερ (Jacob Philipp Fallmerayer) στο βιβλίο του Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων και νωρίτερα στο έργο του Ιστορία της χερσονήσου της Πελοποννήσου κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους διατύπωσε την άποψη πως οι Έλληνες του νεότερου ελληνικού κράτους προέρχονταν κυρίως από Σλάβους (και κατόπιν από Ιλλύριους) που εισέβαλαν στον ελληνικό χώρο την περίοδο του Μεσαίωνα, αμφισβητώντας με τη θεωρία του την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού. Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράγιερ Πηγή:T. Leeb, Jakob Philpp Fallmerayer ( ), Μόναχο 1996 Ίσως δεν είναι ευρέως γνωστό ότι η ιδέα περί Σλαβικής εισβολής στον Ελλαδικό χώρο ξεκίνησε, μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, από τον Κωνσταντίνο Οικονόμο των εξ Οικονόμων. Ο ίδιος έζησε στη Ρωσία και δημοσίευσε ένα τρίτομο έργο όπου προσπαθούσε να αποδείξει για πολιτικούς λόγους τη σχέση της σλαβορωσικής με την ελληνική γλώσσα, ευελπιστώντας στη μελλοντική βοήθεια της Ρωσίας στις ελληνικές υποθέσεις. Το έργο του Φαλμεράγιερ είναι περισσότερο πολιτικό, παρά επιστημονικό, και έτσι θα πρέπει να αντιμετωπίζεται. Ο ίδιος, μολονότι στην Ελλάδα θεωρήθηκε σλαβόφιλος, αντιπαθούσε τους Σλάβους. Επίσης, υποστήριξε το δόγμα της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και φοβόταν τη ρωσική επέκταση στη Μεσόγειο. 36

37 Θεωρούσε την αυτοκρατορία του σουλτάνου ως μοναδικό προπύργιο εναντίον των Σλάβων. Από την άλλη, στην Ευρώπη υπήρχε ένα έντονο κίνημα Φιλελληνισμού που υποστήριζε τη δημιουργία ενός ισχυρού ανεξάρτητου ελληνικού κράτους και απειλούσε την ακεραιότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Παράλληλα, ο Φαλμεράγιερ επιθυμούσε να αντιμετωπίσει τον φιλελληνισμό του βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α, που έβαζε εμπόδια στην ακαδημαϊκή του καριέρα, λόγω των φιλελεύθερων απόψεών του. Για να ξεπεράσει τα παραπάνω, έπρεπε να αμφισβητήσει την ελληνικότητα των Ελλήνων επαναστατών και να καλλιεργήσει τα αντισλαβικά αισθήματα των Ευρωπαίων. Ο Φαλμεράγιερ «δεν εμπιστευόταν τη φιλελληνική θεωρία, σύμφωνα με την οποία ένα ισχυρό ελληνικό βασίλειο με έδρα την Κωνσταντινούπολη θα ήταν σε θέση να εξισορροπήσει την Δύση με την Ανατολή, εμποδίζοντας την επέκταση των Σλάβων. Επίσης, υποστήριζε ότι το βασικότερο μειονέκτημα των Ελλήνων αποτελούσε το γεγονός ότι χαρακτηρίζονταν από πολιτική ανεπάρκεια, αδυναμία αλλά και ανικανότητα [ ] με αποτέλεσμα να αδυνατούν να δημιουργήσουν ένα φράγμα κατά της γρήγορα αναπτυσσόμενης φιλοδοξίας των Σλάβων που απειλούν την Δύση». Ο Φαλμεράγιερ «χρησιμοποίησε τα επιστημονικά του δεδομένα σαν μορφή προειδοποίησης στους «ονειροπαρμένους» Ευρωπαίους φιλέλληνες για τους κινδύνους που θα είχε μία μελλοντική συμμαχία σε πολιτικό επίπεδο μεταξύ των Ελλήνων και των Ρώσων, λαών που σύμφωνα με τον [ίδιο] συνδέονταν μεταξύ τους όχι μόνο με την ορθόδοξη πίστη αλλά και με την υποτιθέμενη κοινή καταγωγή». Η θεωρία του Φαλμεράγιερ απειλούσε την ίδια την εθνική ταυτότητα των κατοίκων του νέου ελληνικού κράτους, επηρέασε την ελληνική πολιτική σκέψη της εποχής και συσπείρωσε τους Έλληνες διανοούμενους. Πολλοί Έλληνες ιστορικοί έσπευσαν να αντικρούσουν τη θεωρία του Φαλμεράγιερ, και έτσι γεννήθηκε η ελληνική εθνική ιστοριογραφία, ο «ελληνικός ιστορισμός». Ανάμεσά στους πρώτους ιστορικούς του νεοελληνικού κράτους, ο «πατέρας» της νεότερης ελληνικής ιστοριογραφίας Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος, ο Σπυρίδων Λάμπρος, μαθητής του Παπαρρηγόπουλου και μετέπειτα πρωθυπουργός της Ελλάδας, ο Παύλος Καρολίδης, αλλά και ο Κωνσταντίνος Σαθάς. Οι ιστορικοί αυτοί, παρά τις επιμέρους διαφωνίες τους, ουσιαστικά κατηγόρησαν τον Φαλμεράγιερ για επιλεκτική χρήση και διαστρέβλωση των μεσαιωνικών πηγών και για σκόπιμη αγνόηση κάποιων άλλων. 37

38 Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος ( ) Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] Ο Παπαρρηγόπουλος, επηρεασμένος από τον φίλο και προστάτη του καθηγητή της Ιστορίας και πρώτο πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών Κων/νο Σχινά, στο έργο του Περὶ τῆς ἐποικήσεως σλαβικῶν τινῶν φυλῶν εἰς τὴν Πελοπόννησον, αλλά και στο μνημειώδες έργο του Ιστορία του Ελληνικού Έθνους επισημαίνει τα λάθη της θεωρίας του Φαλμεράγιερ και υπερασπίζεται την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού, ενώ τα βήματά του ακολούθησαν και άλλοι σύγχρονοί του και μεταγενέστεροι Έλληνες ιστορικοί και ιστοριογράφοι. 38

39 Περίοδος βασιλείας Γεωργίου του Α Γεώργιος ο Α Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] Με την εκθρόνιση του Όθωνα οι Μεγάλες Δυνάμεις αναζήτησαν νέο βασιλιά για τη χώρα. Αρχικά, για το αξίωμα αυτό είχε επιλεγεί ο πρίγκιπας Αλφρέδος, γιος της βασίλισσας Βικτωρίας της Αγγλίας, τον οποίο, μάλιστα, είχε επιλέξει με δημοψήφισμα ο ελληνικός λαός ελπίζοντας στην υποστήριξη της Βρετανίας. Ωστόσο, το Πρωτόκολλο του Λονδίνου του 1832 προέβλεπε ότι ο ηγεμόνας της Ελλάδας δεν έπρεπε να ανήκει στους βασιλικούς οίκους των Δυνάμεων. Γι αυτό και τελικά προκρίθηκε ο νεαρός πρίγκιπας της Δανίας Γουλιέλμος Χριστιανός Φερδινάνδος Αδόλφος Γεώργιος, δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Δανίας Χριστιανού, του Οίκου των Σλέσβιγκ - Χολστάιν - Σόντερμπουργκ - Γλύκσμπουργκ 24 (Schleswig-Holstein-Sonderburg- Glücksburg), του Ολδεμβούργου (Oldenburg) και έγινε γνωστός με το όνομα Γεώργιος ο Α. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το γεγονός ότι ο Γεώργιος ονομάστηκε βασιλιάς των Ελλήνων και όχι της Ελλάδος, δηλαδή του στενού γεωγραφικά κρατιδίου εκείνης της 24 Ο όρος «Γλύξμπουργκ» δεν αναφέρεται σε επίθετο συγκεκριμένης δυναστείας, αλλά πρόκειται για τοπωνύμιο, όπου ο οίκος του Ολδεμβούργου διατηρούσε κάστρο, το οποίο έχει μέχρι και σήμερα το όνομα «Γκλύξμπουργκ», στο οποίο διέμεναν οι δούκες που ο τίτλος τους περιλάμβανε - όπως ήταν φυσικό - και το όνομα της περιοχής (πρβλ. Δούκας του Κεντ). 39

40 εποχής, κι αυτό μπορεί να σημαίνει πολλά αναφορικά με τις φιλοδοξίες των Ελλήνων, όπως αντικατοπτρίζονταν στο πρόσωπο του νεαρού βασιλιά. Η εσωτερική και εξωτερική πολιτική του ελληνικού κράτους Το Πρωτόκολλο της Κοπεγχάγης όρισε το Γεώργιο βασιλιά των Ελλήνων και ρύθμισε τους οικονομικούς όρους της αποδοχής του στέμματος. Η Βρετανία, μάλιστα, «προικοδότησε» το νέο βασιλιά με την παραχώρηση των Επτανήσων. Οι λόγοι που προχώρησε σε μία τέτοια ενέργεια είναι αφενός, γιατί ήθελε να κερδίσει τη συμπάθεια του νέου βασιλιά και του ελληνικού λαού, και αφετέρου, διότι η κατοχή των Επτανήσων ήταν ασύμφορη οικονομικά, λόγω των συνεχών εξεγέρσεων και της συντήρησης του αναγκαίου γραφειοκρατικού μηχανισμού και στρατού, και για τον πρόσθετο λόγο ότι η Βρετανική Αυτοκρατορία διέθετε κι άλλα ερείσματα στη Μεσόγειο. Το Σεπτέμβριο του 1863 η Ιόνιος Βουλή ψήφισε την Ένωση με την Ελλάδα και τον επόμενο χρόνο (1864) υπογράφηκε η Επίσημη Πράξη της Ένωσης της Επτανήσου με το ελληνικό βασίλειο. Μέχρι την άφιξη του Γεωργίου κυβερνούσε η επιτροπή της αντιβασιλείας αποτελούμενη κι από τους Κανάρη, Βούλγαρη και Ρούφο. Τον Ιούνιο του 1863 έγιναν οδομαχίες ανάμεσα στους οπαδούς των δύο πολιτικών παρατάξεων, δηλαδή των «πεδινών», που αποτελούνταν από αστούς και γαιοκτήμονες και των «ορεινών», στους οποίους συγκαταλέγονταν όλα τα ριζοσπαστικά στοιχεία της πολιτικής ζωής και οι επτανήσιοι βουλευτές. Στις συγκρούσεις πήραν μέρος και οι λήσταρχοι της περιοχής. Τελικά, οι αντίπαλοι συμφιλιώθηκαν. Η συμφιλίωση γιορτάστηκε στην πλατεία Όθωνος, η οποία από τότε μετονομάστηκε σε πλατεία Ομονοίας. Τον Οκτώβριο του 1864 ο βασιλιάς ορκίστηκε σε ένα νέο Σύνταγμα φιλελεύθερο για τα δεδομένα της εποχής του. Η κύρια διαφορά με το προηγούμενο Σύνταγμα του 1844 ήταν η καθιέρωση της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας αντί της Συνταγματικής Μοναρχίας που απέρρεε από το Σύνταγμα που είχε παραχωρηθεί από τον Όθωνα. Τα χρόνια που ακολούθησαν την άφιξη του Γεωργίου δέσποσε στο πολιτικό σκηνικό της Ελλάδας ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, ο οποίος ορκίστηκε πρωθυπουργός το 1865 και κατέλαβε το αξίωμα δέκα φορές μέχρι το θάνατό του. Ο τελευταίος ήρθε σε επαφή με τη Σερβία, με την οποία και υπέγραψε τη Συνθήκη του Φεζλάου, σύμφωνα με 40

41 την οποία, ύστερα από αμοιβαία συνεννόηση και προετοιμασία, ήταν δυνατή η κήρυξη πολέμου κατά της Τουρκίας. Η εν λόγω συνθήκη προέβλεπε την κοινή δράση των λαών της Βαλκανικής εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθιερώνοντας το δόγμα «η χριστιανική Ανατολή ανήκει στον εαυτό της». Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Χαρίλαος Τρικούπης, μία από τις σημαντικότερες πολιτικές φυσιογνωμίες της Ελλάδας το 19ο αιώνα, υπήρξε υπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση Κουμουνδούρου. Το 1866 ξέσπασε η Μεγάλη Κρητική Επανάσταση με αφορμή το λεγόμενο «μοναστηριακό ζήτημα», δηλαδή τη διευθέτηση του ζητήματος των εισοδημάτων των μοναστηρίων και τη μεταρρύθμιση του φορολογικού συστήματος του νησιού. Η εκκρεμότητα του ζητήματος και η αδυναμία της οθωμανικής διοίκησης να το επιλύσει δημιούργησαν τριβές. Συγκεκριμένα, οι Κρήτες διεκδίκησαν από την οθωμανική αρχή της νήσου να τεθούν τα εισοδήματα των μοναστηριών κάτω από τον έλεγχο των χριστιανικών δημογεροντιών του νησιού και όχι από τον Τούρκο γενικό διοικητή και τους αρχιερείς. Παράλληλα, το γεγονός ότι οι φόροι εκμισθώνονταν και εισπράττονταν αυθαίρετα έκανε επιτακτική την ανάγκη για δίκαιη μεταρρύθμιση του φορολογικού συστήματος. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες εκδηλώθηκαν οι πρώτες κινητοποιήσεις που οδήγησαν σε υπόμνημα των επαναστατών προς τις Δυνάμεις με το οποίο διεκδικούσαν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Οι Τούρκοι απέρριψαν τα αιτήματα των χριστιανών Κρητών και ξεκίνησαν τις διώξεις κατά των επαναστατών. Η υπεροπλία του τουρκικού στρατού και οι ελλείψεις από την πλευρά των επαναστατημένων Κρητών οδήγησαν στη συνθηκολόγηση το Κορυφαίο γεγονός της Επανάστασης αυτής υπήρξε η εθελοθυσία της Ιεράς Μονής Αρκαδίου. Η ανατίναξη των πολιορκημένων, που προτίμησαν να θυσιαστούν από το να αιχμαλωτιστούν, συγκίνησε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Το 1867, στα μέσα της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης, ο Γεώργιος πήρε για σύζυγό του τη δούκισσα της Ρωσίας Όλγα, ανιψιά του τσάρου Αλέξανδρου Β και απέκτησε πολλά παιδιά, και συγκεκριμένα τον Κωνσταντίνο, τον Γεώργιο, την Αλεξάνδρα, τον Νικόλαο, τη Μαρία, τον Ανδρέα και τον Χριστόφορο. Λίγα χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα το 1870, η Βουλγαρία, ύστερα από μακρές διαπραγματεύσεις και προστριβές με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, απέκτησε το

42 ανεξάρτητη Εκκλησία, την Εξαρχία, η οποία θα παίξει καθοριστικό ρόλο στο βουλγαρικό εθνικισμό κατά τα επόμενα χρόνια 25. Η κυβέρνηση Κουμουνδούρου έμεινε γνωστή για την πρώτη σοβαρή προσπάθεια που έκανε για τη διανομή των εθνικών γαιών. Οι γαίες, γνωστές και ως «εθνικά κτήματα», δεν απέφεραν εισοδήματα στο κράτος, λόγω της καταπάτησής τους και της μη συστηματικής καλλιέργειάς τους από τους ακτήμονες, καθώς είναι επόμενο να μην καλλιεργεί κάποιος μεθοδικά γη που δεν του ανήκει. Το 1871 η κυβέρνηση Κουμουνδούρου αποφάσισε τη διανομή καλλιεργήσιμης γης 26 σε ακτήμονες, προσφέροντας 40 στρέμματα ποτιστικά και 80 ξερικά σε κάθε ενδιαφερόμενη οικογένεια σε εξαιρετικά χαμηλή τιμή το στρέμμα και αποπληρωμή σε βάθος χρόνου, εξασφαλίζοντας γη σε περισσότερους από ακτήμονες. Ωστόσο, οι φτωχοί αγρότες μπόρεσαν να αγοράσουν λίγα στρέμματα, ενώ οι μεγαλοτσιφλικάδες πρόσθεσαν νέα κτήματα στην περιουσία τους. Χαρίλαος Τρικούπης Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] 25 Το 1871 συγκλήθηκε Εκκλησιαστική Σύνοδος με εκπροσώπους των επαρχιών της Βόρειας Βουλγαρίας, της Θράκης και της Μακεδονίας. Τότε εκπονήθηκε το Καταστατικό της Βουλγαρικής Εξαρχίας, ενώ το 1872 με απόφαση της Συνόδου εξελέγη πρώτος Βούλγαρος έξαρχος. Οι αποφάσεις αυτές προκάλεσαν τις έντονες αντιδράσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, με αποτέλεσμα η Βουλγαρική Εκκλησία να κηρυχθεί σχισματική. Οι διαπραγματεύσεις για την άρση του σχίσματος ξεκίνησαν το φθινόπωρο του 1944, με παρέμβαση της Ρωσικής Εκκλησίας. Μοναδικός όρος του Οικουμενικού Πατριαρχείου ήταν η Βουλγαρική Εκκλησία να μην διεκδικήσει την πνευματική εξουσία στο έδαφος της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας, όπως διαμορφώθηκε μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, το 1945 το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγνώρισε επίσημα τη Βουλγαρική Εκκλησία.. Η πράξη αυτή συνεπάγεται και την αποκατάσταση του Βουλγαρικού Πατριαρχείου το Η διανομή δεν αφορούσε τη μεγάλη γαιοκτησία ούτε την περιουσία της Εκκλησίας. 42

43 Η πολιτική Κουμουνδούρου συνεχίστηκε από τον Χαρίλαο Τρικούπη. Ο τελευταίος έκανε την εμφάνισή του στην πολιτική ζωή της Ελλάδας το 1864, καθώς συμμετείχε στην Εθνοσυνέλευση για την ψήφιση του Συντάγματος ως εκπρόσωπος της ελληνικής παροικίας του Λονδίνου. Ένα χρόνο νωρίτερα είχε διακριθεί για τις διπλωματικές του ικανότητες στις διαπραγματεύσεις για την παραχώρηση των Ιονίων νήσων από τη Βρετανία στην Ελλάδα. Ο ίδιος συνέδεσε το όνομά του με την ανάγκη ύπαρξης κοινοβουλευτικής κυβέρνησης στο πολιτικό σύστημα της χώρας. Το 1875 δημοσίευσε στην αθηναϊκή εφημερίδα Καιροί το άρθρο του «Τίς Πταίει;», με το οποίο διεκδικούσε να γίνει σεβαστή από το βασιλιά Γεώργιο η αρχή της δεδηλωμένης, σύμφωνα με την οποία η κυβέρνηση έπρεπε να έχει τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της Βουλής, όπως εκφράζεται από την πλειοψηφία επί του συνολικού αριθμού των βουλευτών, και όχι την εύνοια του βασιλιά. «Τίς πταίει;» άρθρο του Χαρίλαου Τρικούπη. Πηγή: εφ. Καιροί, Αθήνα, 29 Ιουνίου

44 «Τίς πταίει;» άρθρο του Χαρίλαου Τρικούπη. Πηγή: εφ. Καιροί, Αθήνα, 29 Ιουνίου

45 Το 1875 εκδηλώθηκε εξέγερση στην Ερζεγοβίνη και τον επόμενο χρόνο στη Βοσνία και τη Βουλγαρία. Η Πύλη προχώρησε σε αντίποινα και η Βρετανία ζήτησε από τον σουλτάνο να προβεί σε μεταρρυθμίσεις. Το 1877 η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο υπέρ των σλαβικών εθνών 27, στον οποίο δεν έλαβε μέρος η Ελλάδα. Ωστόσο, την ίδια περίοδο εκδηλώθηκαν επαναστατικά κινήματα στην Ήπειρο, στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία. Νικήτρια του πολέμου αναδείχθηκε η Ρωσία που επέβαλε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878). Με αυτήν δημιουργήθηκε η μεγάλη Βουλγαρία που εκτεινόταν από το Δούναβη μέχρι το Αιγαίο. Το γεγονός αυτός θορύβησε τις άλλες Μεγάλες Δυνάμεις και κυρίως τη Βρετανία, που απείλησε με πόλεμο, αν δεν γινόταν αναθεώρηση της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου. Στο πλευρό της Βρετανίας συντάχθηκε και η Γερμανία, που υπό τον καγκελάριο Βίσμαρκ είχε αναδειχτεί σε σημαντική δύναμη. Κάτω από το βάρος των εξελίξεων συγκλήθηκε το ίδιο έτος το Συνέδριο του Βερολίνου. Το τελευταίο αποφάσισε την παραχώρηση εδαφών στη Ρωσία, την ανεξαρτησία της Ρουμανίας, την προσάρτηση της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης στην Αυστρία υπό τη μορφή 27 Ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος, του είχε τις ρίζες του στο ενδιαφέρον της Ρωσίας για τους ορθόδοξους χριστιανούς, και κυρίως για τους Σλάβους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1875 οι χριστιανοί της Ερζεγοβίνης εξεγέρθηκαν εναντίον των μουσουλμάνων. H εξέγερση, που δεν άργησε να μεταδοθεί στη Βοσνία, προκάλεσε το ενδιαφέρον της Σερβίας, η οποία ήταν τότε αυτόνομο πριγκιπάτο υπό την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Μεγάλες Δυνάμεις επιχείρησαν να μεσολαβήσουν ανάμεσα στους εμπόλεμους, χωρίς αποτέλεσμα. Τότε, οι ηγεμόνες της Σερβίας και του αυτόνομου Μαυροβουνίου κήρυξαν τον πόλεμο κατά της Τουρκίας. H στρατιωτική δύναμη της Σερβίας ήταν εξαιρετικά περιορισμένη και η Ρωσία δεν προσέφερε στρατιωτική βοήθεια. Ωστόσο, όταν οι Σέρβοι αντιμετώπισαν το κίνδυνο τουρκικής προέλασης προς το Βελιγράδι, η Ρωσία απέστειλε τελεσίγραφο στην Τουρκία και την υποχρέωσε να δεχθεί ανακωχή. Παρόμοια γεγονότα διαδραματίζονταν την ίδια περίοδο και στη Βουλγαρία. H εξέγερση που εκδηλώθηκε αντιμετωπίστηκε με κυνικότητα που οδήγησε χιλιάδες Βούλγαρους στο θάνατο και προκάλεσαν την αγανάκτηση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Ευρωπαίοι πολιτικοί ήρθαν σε διαπραγματεύσεις με τον σουλτάνο Όταν πέρασε αρκετός χρόνος χωρίς να αποδώσουν οι διαπραγματεύσεις, η Ρωσία κήρυξε το 1877 τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου την ακολούθησαν η Σερβία και το Μαυροβούνιο. Οι Ρώσοι επιτέθηκαν από τη Βουλγαρία και προήλασαν στη Θράκη, και το 1878 κατέλαβαν την Αδριανούπολη. Ο πόλεμος έληξε με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, που υπογράφτηκε το Μάρτιο του Ο σουλτάνος παρείχε εγγυήσεις για την ασφάλεια των χριστιανών υπηκόων του. Ο κυριότερος, όμως, όρος της προέβλεπε την ίδρυση ανεξάρτητου βουλγαρικού πριγκιπάτου, της λεγόμενης Μεγάλης Βουλγαρίας, η οποία περιλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας και εκτεινόταν από το Αιγαίο Πέλαγος ως τον Εύξεινο Πόντο. Με τη συνθήκη αναγνωρίστηκε η ανεξαρτησία της Σερβίας, του Μαυροβούνιου και της Ρουμανίας. Τα σύνορα της Σερβίας και του Μαυροβούνιου επεκτάθηκαν και η Ρουμανία παραχώρησε τη Ρωσία και τη Νότια Βεσσαραβία λαμβάνοντας ως αντάλλαγμα τη Δοβρουτσά από την Τουρκία. H Βοσνία και η Ερζεγοβίνη ανακηρύχθηκαν αυτόνομες. H Τουρκία παραχώρησε στη Ρωσία εδάφη της και υποχρεώθηκε να καταβάλει υψηλή πολεμική αποζημίωση. 45

46 προσωρινής διοίκησης και το διαμελισμό της μεγάλης Βουλγαρίας. Ως προς το τελευταίο, το νότιο μέρος της Βουλγαρίας αυτονομήθηκε με την ονομασία Ανατολική Ρωμυλία, ενώ δημιουργήθηκε αυτόνομη Βουλγαρία με στενότερα σύνορα, μεταξύ Αίμου και Δούναβη. Η Βρετανία, λόγω των υπηρεσιών που προσέφερε στην Πύλη, έλαβε με μυστικό πρωτόκολλο την Κύπρο. Η Ελλάδα εκπροσωπήθηκε στο Συνέδριο του Βερολίνου από τον Θεόδωρο Δηλιγιάννη, προκειμένου να εκθέσει τα ελληνικά δίκαια και να επιτύχει βελτίωση των βορείων συνόρων της. Ύστερα από επίπονες διαπραγματεύσεις που κράτησαν τρία χρόνια, οι Δυνάμεις, προκειμένου να μειώσουν τη ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια, δέχτηκαν να παραχωρηθούν στην Ελλάδα η Θεσσαλία, εκτός από την περιοχή της Ελασσόνας, και η Άρτα. Τα νέα σύνορα καθορίστηκαν με δύο συμβάσεις τον Μάιο του Οι Τούρκοι, για να υπογράψουν τη Σύμβαση αυτή, έθεσαν κάποιους όρους, και κυρίως ζήτησαν τη δέσμευση του ελληνικού κράτους να μην εθνικοπoιήσει τα οθωμανικά κτήματα. Ο Κουμουνδούρος το επόμενο έτος ολοκλήρωσε την πολιτική του καριέρα, παρά τη διπλωματική του επιτυχία να προσαρτήσει τη Θεσσαλία και την Άρτα. Οι βουλευτές των «νέων χωρών» και ο Τρικούπης, που στο μεταξύ είχε αλλάξει πολιτικό στρατόπεδο, τον κατηγόρησε ότι συμβιβάστηκε και δεν κατάφερε να προσαρτήσει ολόκληρη την Ήπειρο, μολονότι οι Μεγάλες Δυνάμεις αρχικά είχαν την πρόθεση να παραχωρήσουν στην Ελλάδα τα Γιάννενα και το Μέτσοβο. Ωστόσο, οι αποφάσεις του Συνεδρίου του Βερολίνου υπήρξαν βραχύβιες. Το 1885 η Βουλγαρία προσάρτησε την Ανατολική Ρωμυλία, με αποτέλεσμα να υπάρξει αντίδραση των άλλων βαλκανικών λαών. Συγκεκριμένα, η Σερβία κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Βουλγαρίας, ενώ η Ελλάδα διαμαρτυρήθηκε έντονα και έφτασε στο σημείο να κηρύξει επιστράτευση. Κάτω από την πίεση των Μεγάλων Δυνάμεων, το ελληνικό κράτος δεν ανέλαβε πολεμική δράση, ενώ επιβαρύνθηκαν και τα οικονομικά της χώρας, λόγω της επιστράτευσης. 46

47 Η Αρχή του Δικομματισμού στην Ελλάδα Γελοιογραφία της εποχής που αναφέρεται στους Τρικούπη και Δηλιγιάννη Την περίοδο της διακυβέρνησης της χώρας από τον Χαρίλαο Τρικούπη ξεκίνησε το μεγαλύτερο πρόγραμμα οικονομικής ανάπτυξης που μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε γνωρίσει η χώρα. Αναλυτικά, ο Χαρίλαος Τρικούπης αποφάσισε την αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας και τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου. Ενώ το 1882 υπήρχαν σε λειτουργία 9 χιλιόμετρα σιδηρόδρομου που συνέδεαν τον Πειραιά με το Θησείο, το 1893 είχαν τεθεί σε λειτουργία 914 χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής, ενώ εκατοντάδες ήταν υπό κατασκευή. Η ανάπτυξη ενός σιδηροδρομικού και συγκοινωνιακού δικτύου ενίσχυσε την οικονομική δραστηριότητα. Παράλληλα, ο Τρικούπης προχώρησε στη διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου, που εγκαινιάστηκε το Επιπλέον, αναδιοργάνωσε τη Σχολή Ευελπίδων, τη Χωροφυλακή, την Αγροφυλακή, περιόρισε τον αριθμό των βουλευτών σε 150 και μείωσε τη στρατιωτική θητεία, ενώ παράλληλα ενίσχυσε το πολεμικό ναυτικό προχωρώντας σε παραγγελίες τριών θωρηκτών. Τέλος, φρόντισε για την ανάπτυξη της Παιδείας. Για να ολοκληρώσει όλα τα μεγάλα δημόσια έργα αναγκάστηκε να συνάψει μεγάλα δάνεια με επαχθείς όρους από το εξωτερικό, τα οποία, όμως, και λόγω της πολιτικής αστάθειας από την εναλλαγή του στην πρωθυπουργία με τον Θεόδωρο 47

48 Δηλιγιάννη, δεν μπόρεσε να αποπληρώσει. Από την άλλη, ο Τρικούπης ήταν εκείνος που, για να μη μειωθεί η παραγωγή σιταριού, απέφυγε να θίξει το αγροτικό ζήτημα. Μάλιστα, κατάργησε τη δεκάτη (έγγειος φόρος), που πλήρωναν οι γαιοκτήμονες και εισήγαγε το φόρο «επί των αροτριώντων κτηνών», που επιβάρυνε τους φτωχούς κολίγους. Επέβαλε, μάλιστα, υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα σιτηρά, σε μία προσπάθεια οικονομικού παρεμβατισμού και προστατευτισμού των ελληνικών προϊόντων, με αποτέλεσμα την άνοδο της τιμής του εγχώριου σιταριού και την ωφέλεια των τσιφλικάδων, που ήταν ομογενείς κεφαλαιούχοι. Η κατάσταση προκάλεσε ένταση στους κόλπους των αγροτών της Θεσσαλίας, που κάτω από την καθοδήγηση του Μαρίνου Αντύπα 28 ξεσηκώθηκαν απαιτώντας απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και διανομή τους στους ακτήμονες. Η πτώχευση που ακολούθησε το 1893 ήταν σχεδόν αναπόφευκτη, καθώς το ίδιο έτος επήλθε κατάρρευση του παγκοσμίου εμπορίου σταφίδας, που αποτελούσε και το βασικό εξαγωγικό προϊόν της Ελλάδας. Η χώρα αναγκάστηκε να μειώσει τις πληρωμές των τόκων για τα δάνεια που είχε συνάψει τα προηγούμενα έτη και κήρυξε έτσι ουσιαστικά πτώχευση. Πολλοί κάτοικοι της χώρας, λόγω της οικονομικής κρίσης που προέκυψε (σταφιδικό ζήτημα) αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στο Εξωτερικό. Παράλληλα, υπεύθυνος για την χρεοκοπία του ελληνικού κράτους το 1893 θεωρείται και ο πολιτικός αντίπαλος του Τρικούπη, Θεόδωρος Δηλιγιάννης, που εναλλασσόταν μαζί του στην πρωθυπουργία. Αφού διαδέχθηκε τον Τρικούπη το 1885, μείωσε τους φόρους, σε μία προσπάθεια πολιτικού λαϊκισμού, και δημιούργησε ένα σύστημα προσλήψεων στο δημόσιο, χωρίς απαίτηση τυπικών προσόντων. Δημιούργησε ένα κλίμα προσδοκίας για εισβολή στην Τουρκία, που εκείνη την εποχή βρισκόταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης, και για επέκταση των ελληνικών συνόρων προς το Βορρά. Επακόλουθο των ενεργειών του ήταν ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδας από τους συμμάχους. Όταν προέβη σε εξωτερικό δανεισμό, για να αντεπεξέλθει η χώρα στη δυσμενή οικονομική κατάσταση, στην οποία είχε περιέλθει η Ελλάδα, παύτηκε από το βασιλιά, και ανέλαβε και πάλι την 28 Ο Μαρίνος Αντύπας από την Κεφαλληνία ήταν αρχικά επιστάτης στο αγρόκτημα Θεσσαλού μεγαλοτσιφλικά. Στη συνέχεια άφησε τη θέση του και περιόδευσε όλη τη Θεσσαλία, προκειμένου να υποστηρίξει και να συμβουλεύσει τους αγρότες για τη διεκδίκηση των δίκαιων αιτημάτων τους. Η δράση του, όμως, προκάλεσε την αντίδραση των μεγαλογαιοκτημόνων που οργάνωσαν το 1907 τη δολοφονία του. Η θυσία του Μαρίνου Αντύπα δεν πτόησε τους αγρότες της Θεσσαλίας που συνέχισαν τους αγώνες τους. 48

49 εξουσία ο Τρικούπης. Συμπερασματικά, οι Τρικούπης και Δηλιγιάννης ήταν οι εκπρόσωποι του δικομματικού συστήματος, όπως αποκρυσταλλώθηκε στην Ελλάδα το δεύτερο μισό και κυρίως το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Το 1893 το ελληνικό κράτος κήρυξε πτώχευση και ο Τρικούπης θεωρείται ότι είπε στο κοινοβούλιο το γνωστό «δυστυχώς επτωχεύσαμεν». Ωστόσο, τίθεται υπό αμφισβήτηση η άποψη ότι τελικά ο Τρικούπης ανέφερε την περίφημη αυτή φράση, καθώς στα Πρακτικά της Βουλής, δεν έχει καταγραφεί. Ο ιστορικός Παύλος Καρολίδης εκφράζει τη θέση ότι η φράση δεν ελέχθη προς τη Βουλή, αλλά την παρενέβαλε ο Τρικούπης, απευθυνόμενος εκτός Βουλής προς τους δανειστές. Υποστηρίζει, μάλιστα, ότι τη φήμη γύρω από τις δηλώσεις του Τρικούπη περί πτώχευσης εκμεταλλεύθηκε η αντιπολίτευση, αποσκοπώντας να παρουσιάσει τους βουλευτές του Τρικουπικού Κόμματος να επιδοκιμάζουν την αναγγελία των σκληρών οικονομικών μέτρων. Ανεξάρτητα από την αληθοφάνεια των δηλώσεων, το βέβαιο είναι ότι το ελληνικό κράτος κατέρρευσε οικονομικά. Το 1895 ο Τρικούπης δέχθηκε συντριπτική ήττα στις εκλογές της 16ης Απριλίου. Το κόμμα του από το σύνολο των 207 βουλευτών εξέλεξε μόνο 15, λόγω του εκλογικού συστήματος, ενώ ο ίδιος έχασε την έδρα στο Μεσολόγγι από το Μιλτιάδη Γουλιμή. Από τότε έμεινε στην ιστορία η φράση «ανθ ημών, Γουλιμής». Το 1896 πέθανε ο Χαρίλαος Τρικούπης και πρωθυπουργός έγινε ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης 29, ο οποίος εισήγαγε για ψήφιση στη Βουλή πέντε νομοσχέδια με τα οποία επιχειρούσε να ρυθμίσει θεσμικά το Αγροτικό Πρόβλημα. Τα πέντε αυτά νομοσχέδια προέβλεπαν: α) την αναγκαστική απαλλοτρίωση του 1/8 των καλλιεργήσιμων εκτάσεων από κάθε θεσσαλικό τσιφλίκι και την παραχώρηση σε κάθε κολίγα στρεμμάτων και της οικίας που έμενε με την οικογένειά του. β) τη σύσταση Ειδικού Γεωργικού Ταμείου, για την συνέχιση και την ανάπτυξη της γεωργικής παραγωγής στη Θεσσαλία. γ) τον κανονισμό των σχέσεων ανάμεσα στους ιδιοκτήτες και στους καλλιεργητές δ) την αντικατάσταση του φόρου βοσκής των ζώων με στρεμματική φορολόγηση στα χωριά της 29 Ο Δηλιγιάννης ήταν πολέμιος των χαρτοπαιχτικών λεσχών. Δολοφονήθηκε το 1905 από τον μόνιμο θαμώνα των λεσχών Κώστα Γερακάρη, επειδή είχε απαγορεύσει τη λειτουργία τους. 49

50 Θεσσαλίας και της Ηπείρου και ε) την αντικατάσταση του φόρου αροτριώντων ζώων με τον έγγειο φόρο πάνω στα παραγόμενα δημητριακά προϊόντα. Η σφοδρή αντίδραση κατά της ψήφισης των νομοσχεδίων που ήγειραν οι τσιφλικάδες ανάγκασαν την κυβέρνηση Δηλιγιάννη να τα παραπέμψει σε ειδική επιτροπή για επιτόπια μελέτη. Τα πορίσματα όμως της επιτροπής αυτής δεν είχαν καμία τύχη, γιατί λίγο αργότερα ξέσπασε ο ατυχής ελληνοτουρκικός πόλεμος, που οδήγησε τη χώρα στο Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο και στην καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων στην Τουρκία. Μολονότι οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα το 1896, ύστερα κι από τις ενέργειες του πρώτου προέδρου της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής και συγγραφέα Δημήτριου Βικέλα, πρόβαλλαν τη χώρα και προκάλεσαν ενθουσιασμό και αισιοδοξία στους κατοίκους της, οι προσδοκίες γρήγορα διαψεύστηκαν από τον πόλεμο που ακολούθησε. 50

51 Το Κρητικό Ζήτημα Το Κρητικό Ζήτημα, το ζήτημα δηλαδή της ένωσης της Κρήτης με το ελληνικό κράτος, αποτελούσε μέρος του ευρύτερου Ανατολικού Ζητήματος. Το τελευταίο αφορά την τύχη των εδαφών της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στο πλαίσιο αυτό εκδηλώθηκε ανταγωνισμός ανάμεσα στις Δυνάμεις για την κυριαρχία τους στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Συγκεκριμένα, η Βρετανία φοβόταν μήπως η Ρωσία κατέλθει στην Ανατολική Μεσόγειο και απειλήσει τη ναυτική οδό που είχε υπό τον έλεγχό της και που κατέληγε μέσω της Αιγύπτου στις Ινδίες. Για το λόγο αυτό επιθυμούσε την ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως ανάχωμα στη ρωσική επέκταση στη Μεσόγειο. Επιπλέον, η Γαλλία επιθυμούσε τη διατήρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καθώς είχε συνάψει επωφελείς γι αυτήν εμπορικές και οικονομικές συμφωνίες, που ξεκινούσαν από την εποχή των διομολογήσεων το 16ο αιώνα. Τέλος, και η Αυστρία επιθυμούσε την ακεραιότητα της αυτοκρατορίας του σουλτάνου, καθώς είχε καθεστωτική συγγένεια με αυτήν, ήταν και αυτή μία πολυεθνική αυτοκρατορία, κι οποιοδήποτε επαναστατικό κίνημα θα αποτελούσε κακό παράδειγμα για τους λαούς που ήταν υπό την εξουσία της. Οι αγώνες των Κρητών για Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα δημιούργησαν ένα νέο ζήτημα, το Κρητικό, και υποδαύλισαν τις επαναστατικές κινητοποιήσεις στο νησί το 19ο αιώνα 30. Η επανάσταση που ξέσπασε στην Κρήτη στα τέλη του αιώνα παρέσυρε το 1897 την Ελλάδα στον καταστροφικό πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η μη εφαρμογή του Χάρτη της Χαλέπας (1878) που ανανέωνε τα προνόμια που είχαν παραχωρηθεί στους χριστιανούς με τον προηγούμενο Οργανικό Νόμο (1867/68) σε συνδυασμό με τη βαριά φορολογία, την απαρχή του καθεστώτος της Αυτονομίας που είχε προτείνει ο Κρητικός πολιτικός και δικαστής Μανούσος Κούνδουρος, το καθεστώς τρομοκρατίας από τους άτακτους μουσουλμάνους βασιβουζούκους και το ενωτικό αίτημα που οδηγούσε τις εξελίξεις στο νησί προκάλεσε νέα επαναστατική κινητοποίηση. Επαναστάτες ξεσηκώθηκαν σε όλο το νησί και τον Ιανουάριο του 1897 μερικές δεκάδες επαναστάτες συγκεντρώθηκαν στο Ακρωτήρι Χανίων, διεκδικώντας την Ένωση. 30 Επαναστάσεις των χριστιανών Κρητών στο νησί ξέσπασαν τα έτη 1770, 1821, 1841, 1858, 1866, 1878, 1889, 1895 και

52 Εκεί αναδείχθηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος που είχε αναλάβει την αλληλογραφία με τους αξιωματικούς των Μεγάλων Δυνάμεων που είχαν προχωρήσει σε ναυτικό αποκλεισμό της νήσου. Στο Ακρωτήρι θεωρείται ότι συνέβη ένα σημαντικό γεγονός που χάραξε τη νεότερη ιστορία του τόπου. Συγκεκριμένα, όταν οι θέσεις των Επαναστατών βομβαρδίστηκαν από τα πολεμικά πλοία των Μεγάλων Δυνάμεων και έσπασε ο ιστός της σημαίας, ο Σπύρος Καγιαλές έσπευσε να κάνει το σώμα του ιστό, για να κυματίσει η σημαία. Γι αυτό και υπάρχει ανδριάντας του στο ίδιο σημείο. Κατά μία άλλη εκδοχή, ο αξιωματικός Δημήτριος Καλορίζικος τού είχε δώσει την εντολή. Το βέβαιο είναι ότι οι επαναστάτες συνέχισαν με πάθος των αγώνα τους, παρά τη δεινή θέση στην οποία είχαν βρεθεί. Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 Η Ελλάδα ενεπλάκη τελικά σε πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία τον Απρίλιο του 1897, με αφορμή το Κρητικό Ζήτημα. Στην ιστοριογραφία έμεινε γνωστός ως «πόλεμος των τριάντα ημερών» ή ο «ατυχής» ελληνοτουρκικός πόλεμος. Η κατάσταση στην Κρήτη μετά την τελευταία Κρητική Επανάσταση ήταν έκρυθμη. Στην Ελλάδα η κοινή γνώμη ζητούσε δυναμική επέμβαση της χώρας, παρά την ουσιαστική αδυναμία της να εμπλακεί σε πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Την κατάσταση υποδαύλιζε η Εθνική Εταιρεία που ζητούσε την κήρυξη πολέμου κατά της Τουρκίας. Η Εθνική Εταιρεία ήταν μια οργάνωση με κύριο στόχο την προπαρασκευή της απελευθέρωσης των Ελλήνων που διαβιούσαν εκτός των ελληνικών συνόρων. Οργανώθηκε κατά το σύστημα της Φιλικής Εταιρίας και απέκτησε μέσα σε δύο χρόνια μεγάλη δύναμη με τη μύηση πολλών αξιωματικών των ενόπλων δυνάμεων, καθώς και πολλών πολιτικών κι επιφανών πολιτών. Επεκτάθηκε και εκτός των τότε συνόρων στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού εξασφαλίζοντας οικονομικά μέσα αλλά και επιρροή. Για την Εταιρεία ο δημοσιογράφος Στ. Στεφάνου έγραφε χαρακτηριστικά: από την εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα, στα 1927: «[ ] Η Εθνική Εταιρεία υπήρξεν ένας τεράστιος οργανισμός. Η σπουδαιοτέρα των ανευθύνων οργανώσεων από της εποχής της ιδρύσεως του ελληνικού κράτους. Επήγασεν εκ νοσηρού πατριωτισμού. Απέβη 52

53 κολοσσιαία δύναμις. Κατέστησεν την κυβέρνησιν της χώρας υποχείριον των σκοπών της και το Στέμμα αιχμάλωτον των σχεδίων της [ ]». Η τότε Κυβέρνηση Δηλιγιάννη προτίμησε να υποκύψει στην πολιτική της Εταιρείας στο Κρητικό ζήτημα, κάτω και από τις πιέσεις του αρχηγού της αντιπολίτευσης Γεωργίου Ράλλη. Ο τελευταίος έφθασε στο σημείο να απειλεί με κίνδυνο εμφυλίου, δηλώνοντας χαρακτηριστικά στη συνεδρίαση της Βουλής τον Ιανουάριο του 1897: «[ ] Εάν η μοίρα κατεδίκασε την Ελλάδα να υποστή εκ νέου την πολιτική της κυβερνήσεως του Θεοδώρου Δηλιγιάννη, οίαν υπέστη κατά το παρελθόν, ήθελον τεθή επικεφαλής όπως υψώσω την σημαίαν της επαναστάσεως κατά του καθεστώτος [ ]. Όταν έφθασαν στην Αθήνα οι πρώτες ειδήσεις για σφαγές και εμπρησμούς στην Κρήτη, συνήλθε υπουργικό συμβούλιο και αποφασίστηκε η αποστολή τορπιλοβόλου μοίρας ελληνικών πολεμικών πλοίων στη Κρήτη υπό την αρχηγία του πρίγκιπα Γεωργίου με την εντολή της παρεμπόδισης κάθε περαιτέρω αποβίβασης τουρκικών δυνάμεων στη μεγαλόνησο (πρόκειται για τα πολεμικά «Ύδρα», «Μυκάλη», «Πηνειός», και «Ιωνία». Όμως και η απόφαση αυτή δεν ικανοποίησε ούτε την αντιπολίτευση που κατηγορούσε τώρα την Κυβέρνηση πως δεν διέταξε τον στόλο να βομβαρδίσει τις παράλιες τουρκικές συνοικίες της Κρήτης, ούτε την ελληνική κοινή γνώμη. Έτσι η πίεση για αποστολή στρατού άρχισε να φουντώνει. O Δηλιγιάννης τότε υπέκυψε και ζήτησε επίσημα από τον βασιλιά Γεώργιο την αποστολή εκστρατευτικού σώματος, μολονότι αυτό ισοδυναμούσε με πρόκληση πολέμου. Ο Γεώργιος ήταν αντίθετος στην αποστολή στρατού χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των Δυνάμεων, τελικά, όμως, κι αυτός εκ των πραγμάτων συμφώνησε. Έτσι, η κυβέρνηση απέστειλε ναυτική μοίρα υπό την ηγεσία του ναύαρχου Ράινεκ και του δευτερότοκου γιου του βασιλιά, πρίγκιπα Γεωργίου, καθώς και μικτό ένοπλο απόσπασμα με άνδρες υπό τον Τιμολέοντα Βάσσο, το οποίο αποβιβάστηκε το Φεβρουάριο του 1897 στο Κολυμπάρι Χανίων. Η απόβαση ελληνικού στρατού σε συνδυασμό με τις κινητοποιήσεις σε Ακρωτήρι και Αρχάνες δημιούργησαν μία εκρηκτική κατάσταση. Η απόβαση προκάλεσε την αντίδραση της Γερμανίας που ζήτησε το ναυτικό αποκλεισμό της Ελλάδας. Τελικά, οι Μεγάλες Δυνάμεις προέκριναν να κηρυχθεί η Κρήτη αυτόνομη υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου, εφόσον αποσύρονταν και ο ελληνικός στρατός από τη νήσο. 53

54 Οι Τούρκοι προχώρησαν σε επιδρομές στα περίχωρα των πόλεων της Κρήτης και οι επαναστάτες συγκρούστηκαν με τα τουρκικά στρατεύματα. Οι Δυνάμεις, όπως αναφέρθηκε, προέβησαν σε βομβαρδισμό των θέσεων των επαναστατών στο Ακρωτήρι Χανίων, καθώς τα πλοία τους βρίσκονταν σε απόσταση βολής. Ο βομβαρδισμός ικανοποίησε την Πύλη, αλλά προκάλεσε αντιδράσεις σε Κρήτη, Ελλάδα και Εξωτερικό. Το Μάρτιο του 1897 οι ναύαρχοι πήραν εντολή από τις κυβερνήσεις τους να προχωρήσουν στο ναυτικό αποκλεισμό της νήσου και να κηρύξουν την αυτονομία της. Οι Κρητικοί δεν δέχτηκαν την αυτονομία, αλλά την Ένωση, ενώ η Πύλη επιθυμούσε για διοικητή της νήσου μουσουλμάνο υπήκοο. Στο μεταξύ οι Δυνάμεις είχαν μοιράσει το νησί σε ζώνες κατοχής, τις οποίες θα επόπτευαν με τα στρατεύματά τους. Ενώ οι Δυνάμεις αναζητούσαν τον κατάλληλο ηγεμόνα για την Κρήτη, στην Ελλάδα η κυβέρνηση Δηλιγιάννη, παρασυρόμενη από την Εθνική Εταιρεία, οδηγήθηκε στην ελληνοτουρκική σύρραξη του Συγκεκριμένα, η Εταιρεία, αφού ώθησε τον Δηλιγιάννη να στείλει στρατιωτικό σώμα στην Κρήτη, συγκρότησε ως αντιπερισπασμό αντάρτικα σώματα, για να δράσουν στην Ήπειρο και στη Μακεδονία, που αποτελούσαν ακόμα τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι άτακτοι διέσχισαν την ελληνοτουρκική μεθόριο και επιτέθηκαν κατά των τουρκικών θέσεων, προσφέροντας έτσι στην τουρκική πλευρά την αφορμή για τη κήρυξη του πολέμου. Η Πύλη απαίτησε την αποχώρηση του εκστρατευτικού σώματος από την Κρήτη, απειλώντας την Ελλάδα με πόλεμο. Κάτω από το βάρος της Εταιρείας και της κοινής γνώμης της χώρας, η Ελλάδα δε συμμορφώθηκε στις αξιώσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μολονότι δεν ήταν στρατιωτικά προετοιμασμένη για πόλεμο. Η Πύλη κήρυξε τον πόλεμο τον Απρίλιο του Τα τουρκικά στρατεύματα, την οργάνωση των οποίων είχαν αναλάβει Γερμανοί αξιωματικοί, εισέβαλαν στη Θεσσαλία και κατέλαβαν τη Λάρισα, οδηγώντας τον ελληνικό στρατό, που διοικούσε ο διάδοχος Κωνσταντίνος, σε άτακτη υποχώρηση. Συγκεκριμένα, ο τουρκικός στρατός διέσπασε την ελληνική άμυνα στη Θεσσαλία και κατέλαβε τον Τίρναβο και τη Λάρισα, χωρίς ουσιαστικά να συναντήσει αντίσταση. Ο συνταγματάρχης Πυροβολικού Κωνσταντίνος Σμολένσκης ήταν, ίσως, ο μόνος αξιωματικός που αμύνθηκε ηρωικά με τους άνδρες του στο Βελεστίνο. Παρόλη την αντίσταση, ο υπέρτερος αριθμητικά 54

55 τουρκικός στρατός κατέλαβε το Βόλο, το Δομοκό και έφτασε στα πρόθυρα της Λαμίας. Τελικά ο πόλεμος σταμάτησε το Μάιο με επέμβαση του τσάρου της Ρωσίας. Το εκστρατευτικό σώμα υπό τον Τιμολέοντα Βάσο ανακλήθηκε και η χώρα αναγκάστηκε να πληρώσει πολεμική αποζημίωση στην Τουρκία, που ανερχόταν σε τουρκικές λίρες, και έτσι στράφηκε και πάλι στον δανεισμό. Αυτή την φορά, όμως, οι Προστάτιδες Δυνάμεις ανέλαβαν οι ίδιες να εισπράξουν τα δάνεια και επέβαλαν στην Ελλάδα Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο 31 που κράτησε για 50 περίπου χρόνια, μέχρι και μετά τη λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Η ήττα του στρατού και οι ταπεινωτικοί για την Ελλάδα όροι της ανακωχής προκάλεσαν την αντίδραση του ελληνικού λαού που στράφηκε εναντίον της βασιλικής δυναστείας της χώρας. Για πρώτη φορά από την εποχή της ενθρόνισής του, ο Γεώργιος έβλεπε να απειλείται ο θρόνος του. Ωστόσο, οι Δυνάμεις προειδοποίησαν πως, αν ανατρεπόταν ο βασιλιάς, θα σταματούσε κάθε υποστήριξή τους προς τη χώρα, και έτσι οι λαϊκές αντιδράσεις κάμφθηκαν σταδιακά. 31 Για την εξόφληση του χρέους εκχωρήθηκαν στην Επιτροπή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου τα μονοπώλια άλατος, πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιόχαρτων, τσιγαρόχαρτου, σμυρίδας Νάξου, ο φόρος κατανάλωσης καπνού, οι δασμοί του τελωνείου Πειραιώς και τα τέλη χαρτοσήμου. 55

56 Η δημιουργία της Κρητικής Πολιτείας, Η σημαία της Κρητικής Πολιτείας Πηγή: Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών - Ιστορικό Μουσείο Κρήτης Με τη λήξη του Ελληνοτουρκικού Πολέμου, οι Δυνάμεις αποφάσισαν τη δημιουργία της φαινομενικά αυτόνομης «Κρητικής Πολιτείας» με πρώτο αρμοστή της τον πρίγκιπα Γεώργιο, δευτερότοκο γιο του βασιλιά Γεωργίου του Α. Συγκεκριμένα ο Γεώργιος έλαβε τον τίτλο του «ύπατου αρμοστή της Κρητικής Πολιτείας» και του εντολλοδόχου των Δυνάμεων». Την υποψηφιότητα του Γεωργίου υποστήριξε ένθερμα η Ρωσία που απείλησε τις άλλες Δυνάμεις πως, σε περίπτωση που διαφωνούσαν με αυτήν την υποψηφιότητα, θα υποστήριζε την ένωση της νήσου με την Ελλάδα. Κατά τον αρχικαγκελλάριο της Αυστρίας, κόμη Goluchowski, για τη θέση του κυβερνήτη (Governor) έπρεπε να επιλεγεί ένας από τους υποψήφιους Καραθεοδωρή Πασά, Μαυρογέννη Πασά και Πέτροβιτς 32. Μόνη η Γερμανία από τις υπόλοιπες Δυνάμεις, φάνηκε διατεθειμένη να δεχτεί την αξίωση της Τουρκίας να είναι ο διοικητής Οθωμανός υπήκοος. Όταν τέθηκε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων η υποψηφιότητα του πρίγκιπα 32 Πρβλ. Turkey No 3 (1898), Further Correspondence, Respecting the Affairs of Crete [In continuation of Turkey Nos 11 and 12 (1897) ], Presented to the both Houses of Parliament by Command of Her Majesty. June 1898, London (Printed for Her Majesty s Stationery Office by Harrison and sons, St. Martin s Lane) 1898, No 243., Sir H. Rumbold to The Marquess of Salisbury (Βιέννη, τηλεγράφημα της 30 ης Νοεμβρίου 1897). Παράλληλα, η Αυστρία, μαζί με τη Γερμανία, δέχτηκε την ιταλική πρόταση που προέβλεπε να ανατεθεί αποκλειστικά η εκλογή του κυβερνήτη της Κρήτης στους πρεσβευτές των Δυνάμεων, προκειμένου να προληφθεί νέα ρωσική πρωτοβουλία. Βλ. και εφ. Μεσόγειος, Χανιά, 10 Φεβρουαρίου

57 Γεωργίου, η Γερμανία είχε έντονες αντιρρήσεις 33 και επεδίωξε την επιβολή αυστηρών μέτρων κατά της Ελλάδας. 34. Τελικά, οι όποιες αντιρρήσεις από τη Γερμανία, την Αυστρία και τις άλλες Δυνάμεις κάμφθηκαν, όταν η Ρωσία πρότεινε ο Έλληνας πρίγκιπας να διοριστεί όχι ως διοικητής, αλλά ως αρμοστής των Δυνάμεων στην Κρήτη και υπεύθυνος απέναντί τους 35. Η εμμονή της Ρωσίας για τον Γεώργιο ίσως εξηγείται και από το γεγονός ότι έσωσε στην Ιαπωνία τη ζωή του μετέπειτα τσάρου της Ρωσίας και εξαδέλφου του, Νικόλαου, ανατρέποντας το δολοφόνο. Η θέση του αρμοστή που του δόθηκε αποτελούσε μία ευκαιρία αφενός για τη ρωσική δυναστεία των Ρωμανώφ, για να ευχαριστήσει τον Γεώργιο και αφετέρου γι αυτόν, προκειμένου να αποκαταστήσει τόσο το κύρος το δικό του, όσο και της βασιλικής δυναστείας που είχε επικριθεί, μετά τον πόλεμο του Τα γεγονότα του Ηρακλείου επιτάχυναν τις εξελίξεις. Στις 25 Αυγούστου του 1898 τμήμα του βρετανικού στρατού αποτελούμενο από 17 στρατιώτες και έναν αξιωματικό επιχείρησαν να αντικαταστήσουν τους μουσουλμάνους υπαλλήλους των φορολογικών γραφείων της πόλης με υπαλλήλους του Εκτελεστικού, της προσωρινής δηλαδή κυβέρνησης που είχε δημιουργηθεί, για να προετοιμάσει το έδαφος για την άφιξη του πρίγκιπα Γεωργίου στο νησί. Οι μουσουλμάνοι αρνήθηκαν να συμμορφωθούν, ενώ πλήθος άτακτων μουσουλμάνων πυρπόλησε συνοικίες της πόλης και δολοφόνησε αμάχους. Κατά τη διάρκεια των επεισοδίων σκοτώθηκε ο υποπρόξενος της Βρετανίας στο Ηράκλειο Λυσίμαχος Καλοκαιρινός, πυρπολήθηκε το Βρετανικό Προξενείο (σημερινό Ιστορικό Μουσείο Κρήτης) και σκοτώθηκαν 18 Βρετανοί στρατιώτες. Κυρίως το τελευταίο γεγονός οδήγησε το Λονδίνο να απαιτήσει την άμεση αποχώρηση του τουρκικού στρατού από το νησί και την εκτέλεση των πρωταίτιων, όπως και έγινε. Μαζί με το στρατό έφυγε και ο μισός μουσουλμανικός πληθυσμός της Κρήτης. 33 Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθούν οι σχέσεις της ελληνικής βασιλικής δυναστείας με τον Γουλιέλμο Κάιζερ της Γερμανίας. Οι Κρήτες έλπιζαν ότι, αφού ο διάδοχος Κωνσταντίνος παντρεύτηκε την αδελφή του Γερμανού αυτοκράτορα, η μέλλουσα βασίλισσα θα λάμβανε την Κρήτη ως προίκα. Ωστόσο, οι προσδοκίες των τελευταίων διαψεύστηκαν. 34 Παράλληλα, επιθυμούσε την παραίτηση του βασιλιά Γεωργίου, που ήταν αγγλόφιλος, και την αντικατάστασή του από το γιο του, Κωνσταντίνο (και γαμπρό του Κάιζερ). 35 Εφ. Άστυ, Αθήνα, 19 Φεβρουαρίου 1897: Η αυστριακή κυβέρνηση, προκειμένου να μην απομονωθεί, δέχτηκε την παραχώρηση Αυτονομίας στην Κρήτη με ύπατο αρμοστή τον Γεώργιο. - Για την επιμονή της Ρωσίας και την απειλή της προς της Δυνάμεις ότι θα τασσόταν υπέρ της Ενώσεως σε περίπτωση που δεν συμφωνούσαν. 57

58 Η άφιξη του Γεωργίου στην Κρήτη θεωρήθηκε ως μεταβατικό στάδιο για την Ένωση, καθώς μόνο υπό αυτήν την προοπτική οι Κρητικοί είχαν δεχτεί το καθεστώς της Αυτονομίας. Η Κρητική Πολιτεία ήταν πια γεγονός. Ψηφίστηκε το κρητικό Σύνταγμα, η κρητική κυβέρνηση οργάνωσε το κράτος, έκοψε νόμισμα, οργάνωσε την ταχυδρομική υπηρεσία και τη Χωροφυλακή, εξέδωσε διατάγματα και νόμους και έδειξε ιδιαίτερη μέριμνα για την παιδεία και την υγεία. Τέλος, επιλύθηκε το λεγόμενο Μητροπολιτικό Ζήτημα, αναγνωρίστηκε ο Μητροπολίτης Κρήτης Ευμένιος και καθορίστηκε ο τρόπος λειτουργίας της ημιαυτόνομης Εκκλησίας Κρήτης, ο προκαθήμενος της οποίας εκλέγεται από τη Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ενώ η Κρητική Πολιτεία εκδίδει το σχετικό διάταγμα εγκαθίδρυσης και αναγνώρισής του. Ο ίδιος τρόπος λειτουργίας της τοπικής Εκκλησίας, με ορισμένες τροποποιήσεις, ισχύει μέχρι τις μέρες μας. Ωστόσο, η παράταση του καθεστώτος σε συνδυασμό με την αυταρχική πολιτική του αρμοστή και τον αποκλειστικό χειρισμό του Κρητικού Ζητήματος, οδήγησαν στην απόλυση του Βενιζέλου και στην Επανάσταση του Θερίσου, το Ο Γεώργιος απέρριψε κάθε προσπάθεια επικοινωνίας με τους πολιτικούς που ήταν δυσαρεστημένοι από την πολιτική του και δεν τους επέτρεπε να αναμειγνύονται στην προσπάθεια επίλυσης του Κρητικού Ζητήματος. Οι αποτυχημένες περιοδείες του στο Εξωτερικό γι αυτό το ζήτημα, σε συνδυασμό με τον δεσποτισμό του και τον παραγκωνισμό επιφανών Κρητών πολιτικών οδήγησε στην έκρηξη της Επανάστασης του Θερίσου. «Ιθύνων νους» της Επανάστασης αποκαλείται ο Βενιζέλος που με μαζί με τον Κωνσταντίνο Μάνο και τον Κωνσταντίνο Φούμη και εκατοντάδες ένοπλους επαναστάτες συγκεντρώθηκαν στο Θέρισο, ένα απόκρημνο χωριό κοντά στην πόλη των Χανίων, και κήρυξαν την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Ο Βενιζέλος γνώριζε ότι στην παρούσα φάση οι Δυνάμεις δε θα παραχωρούσαν την Ένωση, γι αυτό κι επιδίωξε πολιτειακές μεταβολές και ολοκλήρωση του καθεστώτος της Αυτονομίας που θα οδηγούσαν ένα βήμα πιο κοντά στην ενωτική λύση. Ωστόσο, ένα κίνημα χωρίς το ενωτικό αίτημα δεν θα είχε καμία τύχη και δεν θα είχε τη στήριξη των χριστιανών Κρητών. Γι αυτό και πρώτα πρόβαλε το ενωτικό αίτημα και στην περίπτωση που δεν γινόταν δεκτό, τις πολιτειακές μεταβολές και μεταρρυθμίσεις. Πράγματι, οι Δυνάμεις προχώρησαν σ αυτές τις μεταβολές. Ο πρίγκιπας Γεώργιος αναγκάστηκε να παραιτηθεί το 1906 και να αντικατασταθεί από τον πρώην 58

59 πρωθυπουργό Αλέξανδρο Ζαΐμη. Το 1908 ξέσπασε νέα κινητοποίηση στην Κρήτη. Οι εξελίξεις στη Βαλκανική επηρέασαν την πορεία του Κρητικού Ζητήματος. Το ίδιο έτος, με την εκδήλωση του κινήματος των Νεοτούρκων 36 και μετά την προσάρτηση της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης από την Αυστρία και την ανακήρυξη της Βουλγαρίας σε ανεξάρτητο βασίλειο, η Κρητική Βουλή, με ανεπίσημη υπόδειξη της ελληνικής κυβέρνησης, κατέλυσε το καθεστώς της αρμοστείας κηρύσσοντας τη μονομερή ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Η ελληνική κυβέρνηση, μετά την εκδήλωσης του κινήματος των Νεοτούρκων, βολιδοσκόπησε τις δυνατότητες μίας ελληνοτουρκικής συνεργασίας κατά του σλαβισμού και ο Βενιζέλος ευθυγραμμίστηκε με αυτήν την τάση. 37 Ακολούθησε μία περίοδος μέχρι το 1913 κατά την οποία οι Κρητικοί επιχείρησαν να πραγματοποιήσουν την Ένωση, αλλά συναντούσαν την αντίδραση της ελληνικής κυβέρνησης («άψογη στάση», όπως έγινε γνωστή), καθώς η αποδοχή της Ένωσης αποτελούσε casus belli για την Πύλη. Η Ένωση πραγματοποιήθηκε επίσημα το 1913 με το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων. 59

60 Το Μακεδονικό Ζήτημα Πρωτοσέλιδο της αθηναϊκής εφημερίδας «Εμπρός» που αναφέρεται στο θάνατο του Παύλου Μελά Πηγή: εφ. Εμπρός, Αθήνα, 19 Οκτωβρίου 1904 Η γεωγραφική περιοχή της Μακεδονίας αποτέλεσε πεδίο ανταγωνισμού διαφόρων εθνοτήτων που διέμεναν σ αυτήν και συγκεκριμένα των Ελλήνων, των Βουλγάρων, των Τούρκων και των Σέρβων 38. Στη νότια Μακεδονία διαβιούσαν συμπαγείς ελληνικοί πληθυσμοί, ενώ λιγότεροι ήταν στη βόρεια, οπού ζούσαν κυρίως Βούλγαροι και Σέρβοι. Ωστόσο, ολόκληρη η περιοχή αποτελούσε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με 38 Στη Μακεδονία εκτός από τους Έλληνες, τους Βούλγαρους, τους Σέρβους και τους Τούρκους, κατοικούσαν Αλβανοί και Εβραίοι. 60

61 την άνοδο του εθνικισμού στα Βαλκάνια μεγάλωσαν οι προσδοκίες των βαλκανικών λαών για κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αυξανόταν ο ανταγωνισμός μεταξύ των ενδιαφερόμενων χωρών. Οι Σέρβοι είχαν επαναστατήσει πρώτοι το 1804, αλλά απέκτησαν την ανεξαρτησία τους πολύ αργότερα με το Συνέδριο του Βερολίνου, το Οι Βούλγαροι εκδήλωσαν με σχετική καθυστέρηση το εθνικό τους κίνημα και με την υποστήριξη της Ρωσίας. Συγκεκριμένα, με τη λήξη του Κριμαϊκού Πολέμου (1856), δημιουργήθηκε το κίνημα του Πανσλαβισμού που συνεπαγόταν την υποστήριξη από τη Ρωσία όλων των ομοεθνών της σλαβικών λαών της Βαλκανικής, θέτοντας με αυτόν τον τρόπο σε δεύτερη μοίρα το στοιχείο της θρησκείας που ευνοούσε τους Έλληνες. Οι Σλάβοι της Βαλκανικής και κυρίως οι Βούλγαροι άρχισαν να διεκδικούν εδάφη της Μακεδονίας. Το γεγονός αυτό θορύβησε τους Έλληνες που σκέφτηκαν ότι ενδεχομένως σε αυτή τη φάση θα ήταν προτιμότερο να συνεργαστούν με τους Τούρκους, για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα της Ελλάδας και να εξουδετερώσουν το σλαβικό κίνδυνο. Έτσι δημιουργήθηκε το κίνημα του Ελληνοθωμανισμού που πρέσβευε ότι τα συμφέροντα της Ελλάδα θα μπορούσαν να προωθηθούν καλύτερα σε συνεργασία με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Την ιδέα αυτή είχαν υποστηρίξει Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Επαμεινώνδας Δεληγιώργης. Τα πράγματα άρχισαν να γίνονται δύσκολα μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο, καθώς εκτός από το ελληνικό κράτος, η Σερβία και το Μαυροβούνιο εξασφάλισαν αυτονομία, η Μολδοβλαχία ενοποιήθηκε και αναγνωρίστηκε ως Ρουμανία (1859) και το 1870 οι Βούλγαροι εξασφάλισαν την αναγνώριση από το σουλτάνο χωριστής εθνικής εκκλησίας, της βουλγαρικής Εξαρχίας. Η δημιουργία ξεχωριστής εκκλησίας ήταν ένα σημαντικό βήμα στη δημιουργία εθνικού βουλγαρικού κράτους, καθώς εκείνη την εποχή η γλώσσα και η ιδιότητα του εξαρχικού θεωρούνταν στοιχεία εθνικότητας. Λίγο πριν από της ίδρυση της βουλγαρικής εκκλησίας, Ελλάδα και Σερβία είχαν συνάψει μυστική συμφωνία εναντίον της Τουρκίας με τη συνθήκη του Φεζλάου (1868). Με την αυτονόμηση του βουλγαρικής εκκλησίας, οι Βούλγαροι ήρθαν σε ρήξη με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και με το ελληνικό κράτος, καθώς διεκδικούσαν ως βουλγαρικές τις μητροπόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης που εκκλησιαστικά υπάγονταν στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και εδαφικά στην Οθωμανική 61

62 Αυτοκρατορία. Η Πύλη αναγνώρισε τη Βουλγαρική Εκκλησία, στην προσπάθειά της να δημιουργήσει προστριβές ανάμεσα στους χριστιανικούς ορθοδόξους των Βαλκανίων, ενώ το Πατριαρχείο τη χαρακτήρισε «σχισματική». Λίγο πριν από την υπογραφή της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, ο Σέρβος ηγεμόνας Μίλαν ζήτησε τη σύμπραξη της Ελλάδας στον πόλεμο που θα έκανε εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ζητώντας ενεργοποίηση της Συνθήκης του Φεζλάου. Η ελληνική πλευρά, όμως, αρνήθηκε τη σύμπραξη ευελπιστώντας ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις θα την ανταμείψουν για την ουδετερότητά της 39. Με την υπογραφή της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου και τη δημιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας, η ελληνική πλευρά βρέθηκε σε αμηχανία. Ευτυχώς για το ελληνικό κράτος, τα συμφέροντα της Βρετανίας και της Αυστρίας στη Βαλκανική έρχονταν σε σύγκρουση με τη δημιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας που υπηρετούσε τα ρωσικά συμφέροντα, και οδήγησαν στην αναθεώρησή της στο Συνέδριο του Βερολίνου (1878) 40. Ακολούθησε ανταγωνισμός ανάμεσα σε Βούλγαρους και Σέρβους και Βούλγαρους και Έλληνες. Ο τελευταίος, που μας αφορά, εκδηλώθηκε με την προσπάθεια των Βουλγάρων να ελέγξουν τους δασκάλους και τους ιερείς στην περιοχή της Μακεδονίας. Αναλυτικά, η προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία το 1885 και η δράση της βουλγαρικής και σερβικής προπαγάνδας στη Μακεδονία κορυφώθηκε με την αποστολή από τη Βουλγαρία ένοπλων αντάρτικων ομάδων (κομιτατζήδων) στην περιοχή. Οι Κομιτατζήδες επιχείρησαν με τη δύναμη των όπλων να επιβάλλουν στους ελληνικούς πληθυσμούς της περιοχής την προσχώρηση στη βουλγαρική εξαρχία, καθώς η εκκλησιαστική τους ενσωμάτωση θα αποτελούσε το πρώτο βήμα για την εδαφική προσάρτηση της περιοχής στη Βουλγαρία. Αρχικά το επίσημο ελληνικό κράτος δεν αντέδρασε στη δράση των Κομιτατζήδων. Η «Εθνική Εταιρεία» υποκατέστησε τον πρώτο καιρό το ρόλο του επίσημου κράτους οργανώνοντας ανταρτικές ομάδες, οι οποίες εισήλθαν στα εδάφη της Μακεδονίας, προκειμένου να προστατεύσουν τους ελληνικούς πληθυσμούς από τη 39 Όπως και έγινε με τις «ευλογίες» της Βρετανίας το 1881 με την παραχώρηση στην Ελλάδα της περιοχής της Θεσσαλίας, εκτός από την Ελασσόνα, και της Άρτας. Η εν λόγω παραχώρηση έγινε και ως αντιστάθμισμα στην αυξανόμενη ρωσική επιρροή στους σλαβικούς λαούς των Βαλκανίων. 40 Η νεοσύστατη Γερμανία ήταν η χώρα εκείνη που ήταν κοντά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την υποστήριξε αργότερα κάτω από το πρίσμα της επεκτατικής πολιτικής της προς Ανατολάς (Drang nach Osten). 62

63 δράση των κομιτατζήδων. Από το 1902 οι ομάδες των Ελλήνων ανταρτών ήταν καλύτερα οργανωμένες, καθώς υποστάλθηκαν ως επικεφαλής τους αξιωματικοί του ελληνικού στρατού. Στις 20 Ιουλίου του 1903 το VMRO (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση), καθοδηγούμενο από τους Βουλγάρους επιχείρησε ένοπλη εξέγερση, την επονομαζόμενη του Επανάσταση του Ίλιντεν 41, με στόχο την απομάκρυνση της οθωμανικής κυριαρχίας και τη δημιουργία ανεξάρτητου μακεδονικού κράτους. Η τελευταία κατεστάλη από τους Τούρκους, αλλά αφύπνισε εκ νέου τον Ελληνισμό. Έτσι, το 1904 η κυβέρνηση Θεοτόκη απέστειλε τον Παύλο Μελά, (ψευδώνυμο: Μίκης Ζέζας) αξιωματικό του ελληνικού στρατού, προκειμένου να αναλάβει τη γενική αρχηγία των σωμάτων που δρούσαν στην περιοχή Μοναστηρίου - Καστοριάς. Με την συνεχή παρουσία του, με τη δύναμη των όπλων και με την ίδρυση σχολείων κλόνισε τη βουλγαρική προπαγάνδα στην περιοχή. Σημαντικός υπήρξε και ο ρόλος του μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, του γενικού πρόξενου της Ελλάδας στη Θεσσαλονίκη Λάμπρου Κορομηλά, και του υποπρόξενου της Ελλάδας στο Μοναστήρι Ίωνα Δραγούμη, που οργάνωσαν τα ελληνικά αντάρτικα σώματα στη Μακεδονία και ενίσχυσαν την ελληνική αντίσταση απέναντι στην προπαγάνδα και τις επιθετικές ενέργειες των Βουλγάρων. Τον Οκτώβριο του 1905 σκοτώθηκε ο Παύλος Μελάς σε συμπλοκή του με απόσπασμα του τουρκικού στρατού στο χωριό Στάτιστα της Καστοριάς (σημ. οικισμός Μελάς). Ο θάνατος του Παύλου Μελά προκάλεσε συγκίνηση στην Ελλάδα και οδήγησε τους Έλληνες στην εντατικοποίηση των προσπαθειών τους για την ενσωμάτωση της Μακεδονίας. Στο στόχαστρο του βουλγαρικό εθνικισμού βρέθηκε ο ελληνικός πληθυσμός της Ανατολικής Ρωμυλίας, όταν οι βουλγαρικές αρχές προέβησαν σε διώξεις 41 Αναλυτικά, Βούλγαροι πολιτικοί θεώρησαν ότι μια κίνηση για την αυτονομία της Μακεδονίας θα ήταν δυνατό να γίνει ανεκτή από τις Δυνάμεις και να αποτελέσει, όπως και στην περίπτωση της Ανατολικής Ρωμυλίας, ένα μεταβατικό στάδιο για την ένωση με τη Βουλγαρία. Οι πολυάριθμες μακεδονικές εταιρείες είχαν συσταθεί στη Βουλγαρία, οι οποίες, σε Συνέδριο που συνήλθε στη Σόφια το 1895, συγχωνεύτηκαν σε μια ενιαία μακεδονική εταιρεία ή, όπως είναι πιο γνωστή ως Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση Vatreshna Makedonska Revolutsionna Organizacija ή VMRO. Eίχε σαν σκοπό να επιταχύνει τον εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας ή την αυτονόμησή της και την προώθηση των βουλγαρικών συμφερόντων κατά τέτοιον τρόπο, ώστε, εάν οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές, η Μακεδονίαa να ενσωματωνόταν στη Βουλγαρία. Στη συνέχεια η οργάνωση διασπάστηκε και υπήρξαν εκείνοι που επιθυμούσαν ένωση με τη Βουλγαρία και αυτοί που επιδίωκαν τη δημιουργία ανεξάρτητου «μακεδονικού» κράτους. Η Βουλγαρία παρουσίασε την Εξέγερση στο Ίλιντεν (πήρε το όνομά της από την εορτή του Προφήτη Ηλία) σαν μια ενωμένη χριστιανική προσπάθεια για την ένωση όλων των Σλάβων που ζούσαν στη Χερσόνησο του Αίμου. Ωστόσο, οι Σέρβοι την καταδίκασαν και την αναγνώρισαν ως βουλγαρική. 63

64 του ελληνικού στοιχείου, λόγω της αντιπαράθεσης Ελλήνων και Βουλγάρων στο Μακεδονικό Ζήτημα 42. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν μέχρι το 1908, όταν εκδηλώθηκε το κίνημα των Νεοτούρκων. Οι τελευταίοι επιχείρησαν να εκτουρκίσουν τους πληθυσμούς που διαβιούσαν στα ευρωπαϊκά τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αναγκάζοντας τους βαλκανικούς λαούς να αφήσουν τις μεταξύ τους διαφορές και να έρθουν σε συνεννόηση, για να αντιμετωπίσουν τον κοινό κίνδυνο. 42 Το ίδιο έτος απελάθηκαν Έλληνες της Βουλγαρίας λόγω της αντιπαράθεσης Ελλήνων και Ρουμάνων στο Κουτσοβλαχικό Ζήτημα. Το ζήτημα δημιουργήθηκε, όταν η Ρουμανία προσπάθησε να προσεταιριστεί τους Βλάχους της Ελλάδας, υποστηρίζοντας τη γλωσσική τους συγγένεια με τους Έλληνες Βλάχους της Μακεδονίας, προκειμένου να τους θέσει κάτω από τον πολιτικό της έλεγχο. Η προσπάθειά της αυτή απέτυχε. 64

65 Το εργατικό κίνημα και οι νέες ιδέες στην Ελλάδα Με τη δημιουργία των πρώτων μικρών βιομηχανιών στην Ελλάδα (Πειραιά, Αθήνα, Ερμούπολη Σύρου) ιδρύονται σύλλογοι και σχηματίζεται το συνδικαλιστικό κίνημα, ενώ κυκλοφόρησαν νέες ιδέες. Αναλυτικά, εκείνοι που πρωταγωνιστούν στο εργατικό κίνημα είναι ο βουλευτής Ρόκος Χοϊδάς, ο σοσιαλιστής Πλάτων Δρακούλης που κυκλοφόρησε το Εγχειρίδιον του Εργάτου και ίδρυσε το «Σύνδεσμο των Εργατικών Τάξεων της Ελλάδος» (1909), καθώς και ο Σταύρος Καλλέργης. Ο τελευταίος ίδρυσε το Σοσιαλιστικό και τον Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο, ενώ το 1891 γιορτάστηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα η «Εργατική Πρωτομαγιά». Τέλος, αξίζει να σημειωθεί η ίδρυση της «Κοινωνιολογικής Εταιρείας της Ελλάδος» και η έκδοση του βιβλίου του Γ. Σκληρού Το Κοινωνικό μας Ζήτημα. Πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση Ελλάδα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αι. (Συνοπτικά) Την περίοδο αυτή εμφανίζεται στη Λογοτεχνία η «Πρώτη Αθηναϊκή Σχολή», με επιρροές από το γαλλικό Ρομαντισμό (Σε αυτήν εντάσσονται ο «εθνικός ποιητής» Διονύσιος Σολωμός, ο Ανδρέας Κάλβος κ.ά.). Επίσης, αναπτύσσεται η ιστορική επιστήμη, ο ελληνικός ιστορισμός, ως απάντηση στη θεωρία του Φαλμεράγιερ που αμφισβήτησε την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού. Πρωταγωνιστούν οι ιστορικοί Κ. Παπαρρηγόπουλος και Σπ. Ζαμπέλιος. Παράλληλα, αναπτύσσεται η Λαογραφίας από τον Ν. Πολίτη. Ο Δημοτικισμός ως κίνημα εκδηλώνεται έντονα στα τέλη του 19ου αι., με κύριο εκφραστή του τον Γιάννη Ψυχάρη. Η διαμάχη ανάμεσα στους οπαδούς της δημοτικής και της καθαρεύουσας επηρεάζει την ελληνική πνευματική ζωή και προκαλεί κοινωνικές εντάσεις που καταλήγουν σε βίαια επεισόδια, και ακόμα και σε νεκρούς. Χαρακτηριστικά είναι τα βίαια επεισόδια που ξέσπασαν στην Αθήνα με αφορμή τα Ευαγγελικά (1901) και τα Ορεστειακά (1903) από συντηρητικούς κύκλους που δεν επιθυμούσαν τη μετάφραση του Ευαγγελίου και της αρχαίας τραγωδίας αντίστοιχα στη δημοτική. 65

66 Τέλος, αξίζει να αναφερθούν, την ίδια σχεδόν περίοδο, η ανάπτυξη της Ζωγραφικής, που αντλεί τα θέματά της κυρίως από πρόσωπα της εποχής και θέματα από την Ελληνική Επανάσταση και την καθημερινή ζωή, (Βρυζάκης, Τυπάλδος, Λύτρας Βολανάκης, Γύζης κ.ά.), της Γλυπτικής (ταφικά μνημεία, προτομές και ανδριάντες, με χαρακτηριστικό εκπρόσωπό της τον Γ. Χαλεπά), της Αρχιτεκτονική, που έχει επιρροές από τον Κλασικισμό, (Στ. Κλεάνθης, Φρ. Γκέρντερ, Χρ. Χάνσεν, Θ. Χάνσεν, Ερν. Τσίλερ, Π. Κάλκος) και της Μουσικής, με επιρροές από τη Δύση. 66

67 Το κίνημα των Νεοτούρκων του 1908 Το κίνημα των Νεοτούρκων γέννησε ελπίδες για φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι επικεφαλής του κινήματος υποσχέθηκαν αρχικά ισονομία όλων των εθνοτήτων της αυτοκρατορίας και έκαναν λόγο για ισοπολιτεία και δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Σε αυτό εντάχθηκαν αξιωματικοί, διανοούμενοι και όσοι ήταν εναντίον της σουλτανικής κυριαρχίας. Το κίνημα εκδηλώθηκε με επιτυχία στη Θεσσαλονίκη, τον Ιούλιο του Οι ηγέτες του κινήματος συνασπίστηκαν κάτω από το σωματείο «Ένωση και Πρόοδος». Ωστόσο, οι επαγγελίες των Νεοτούρκων για ελευθερία, ισότητα και εξευρωπαϊσμό της αυτοκρατορίας γρήγορα διαψεύστηκαν και οι Νεότουρκοι εμφάνισαν το πραγματικό τους σχέδιο, που δεν ήταν άλλο από το βίαιο εκτουρκισμό των λαών που ζούσαν στην πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ως εκ τούτου, το Κίνημα των Νεοτούρκων προκάλεσε αντιδράσεις σε Βαλκανική και Κρήτη. Η αλήθεια είναι ότι, όταν ξέσπασε το Κίνημα, όλοι πίστευαν ότι θα οδηγούσε σε μεταρρυθμίσεις στην αυτοκρατορία. Ωστόσο, η προσάρτηση της Βοσνίας - Ερζεγοβίνης από την Αυστρία, και η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Βουλγαρίας σε ανεξάρτητο βασίλειο με την υποκίνηση της Ρωσίας, καθώς και οι αναταραχές στην αυτοκρατορία, όπως η μονόπλευρη ανακήρυξη της Ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα, προκάλεσαν την αντίδραση των Νεότουρκων και τους έδωσαν την αφορμή να επιχειρήσουν το βίαιο εκτουρκισμό των υπόλοιπων εθνοτήτων της αυτοκρατορίας. 67

68 Το Κίνημα / η Επανάσταση στο Γουδί/ στου Γουδή 43 (1909) Δημοσίευμα της εφημερίδας Ακρόπολις που αναφέρεται στην Επανάσταση στο Γουδί[ή] Πηγή: εφ. Ακρόπολις, Αθήνα, 19 Αυγούστου 1909 Η αδυναμία αποπληρωμής του εξωτερικού χρέους το 1893, ο ατυχής για την Ελλάδα Ελληνοτουρκικός Πόλεμος και η επιβολή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου οδήγησαν στο Κίνημα ή στην Επανάσταση στο Γουδί, όπως αποκαλούν ορισμένοι ιστορικοί, ανάλογα με τις διαστάσεις που δίνουν 44, τα γεγονότα του Αυγούστου του Το Κίνημα των Νεοτούρκων που είχε εκδηλωθεί το προηγούμενο έτος αποτέλεσε παράδειγμα για την προσπάθεια ανανέωσης της πολιτικής ζωής της χώρας. Η ελληνική κυβέρνηση αδυνατούσε να βοηθήσει τόσο τους Έλληνες της Μακεδονίας και της Θράκης που 43 Στη ιστοριογραφία απαντάται ο όρος άλλοτε ως Γουδί και άλλοτε ως Γουδή. Το σωστό είναι Γουδή και πρόκειται για επώνυμο μεγάλης οικογένειας των Σπετσών που πρόσφερε πολλά στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. 44 Ο όρος «Κίνημα» δηλώνει ότι όσοι συμμετέχουν σε αυτό στοχεύουν στην ανατροπή του προηγούμενου καθεστώτος, ενώ ο όρος «Επανάσταση» δηλώνει σαφώς μία περισσότερο γενικευμένη κινητοποίηση. 68

69 απειλούνταν με βίαιο εκτουρκισμό από τους Νεότουρκους, όσο και τους χριστιανούς Κρήτες που διεκδικούσαν την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Τα αίτια της εκδήλωσης του κινήματος επισημαίνει χαρακτηριστικά ο ηγέτης του, Νικόλαος Ζορμπάς: «η βουλευτοκρατία και η συναλλαγή, η οικονομική δυσπραγία ένεκα της πλημμελούς φορολογίας, επιβαρυνούσης ιδίως τας λαϊκάς τάξεις, η κακή απονομή της δικαιοσύνης και η έλλειψις δημοσίας ασφαλείας 45, ο ατυχής πόλεμος του 1897, το Κρητικόν ζήτημα και το απαράσκευον του κράτους προς οιανδήποτε πολεμικήν δράσιν». Ουσιαστικά, η αδυναμία ανόρθωσης της χώρας σε εσωτερικό και εξωτερικό επίπεδο, οι αποτυχίες στο πολιτικό, οικονομικό 46 και στρατιωτικό πεδίο και η αδυναμία της βασιλικής δυναστείας και των κυβερνήσεων να αλλάξουν την κατάσταση οδήγησαν στο Γουδί. Νικόλαος Ζορμπάς Πηγή: Επιστολικό Δελτάριο της Εποχής 45 Στο σημείο αυτό θυμίζονται τα βίαια επεισόδια που ξέσπασαν στην Αθήνα με αφορμή τα Ευαγγελικά (1901) και τα Ορεστειακά (1903) από συντηρητικούς κύκλους που δεν επιθυμούσαν τη μετάφραση του Ευαγγελίου και της αρχαίας τραγωδίας αντίστοιχα στη δημοτική. 46 Είχαν προηγηθεί η πτώχευση του 1893, το σκάνδαλο με τα μεταλλεία του Λαυρίου και την εταιρεία Roux Serpieri, και η επιβολή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (δεσμευτήκαν τα έσοδα του κράτους), μετά τον ατυχή για την Ελλάδα Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του

70 Το Μάιο του 1909 μία ομάδα αξιωματικών δυσαρεστημένων με την κατάσταση της χώρας σχημάτισε τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, μία οργάνωση που απαίτησε ανασυγκρότηση του στρατού και του στόλου, προκειμένου να δημιουργηθεί ένας αξιόμαχος στρατός, την ανόρθωση της οικονομίας της χώρας, την εξυγίανση της πολιτικής ζωής και την απομάκρυνση του διαδόχου και των πριγκίπων από το στράτευμα, καθώς οι τελευταίοι κατείχαν υψηλότατες θέσεις και είχαν δημιουργήσει ένα κύκλο ευνοούμενων αξιωματικών. Την αρχηγία του Συνδέσμου οι στρατιωτικοί ανέθεσαν στο συνταγματάρχη Νικόλαο Ζορμπά. Ωστόσο, οι πολιτικοί της χώρας και ο βασιλιάς Γεώργιος δεν φάνηκαν πρόθυμοι να συνεργαστούν με το Στρατιωτικό Σύνδεσμο. Το γεγονός αυτό οδήγησε τους αξιωματικούς στο Κίνημα της 15ης Αυγούστου του 1909, στο Γουδί(ή). Ο Σύνδεσμος επικράτησε με ευκολία και η κυβέρνηση του Δημητρίου Ράλλη αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Το κίνημα τύγχανε λαϊκής υποστήριξης. Χαρακτηριστικά είναι τα όσα δημοσιεύονται στην εφημερίδα Ακρόπολις για την εκδήλωσή του: «[ ] Ουδέποτε επαναστατικόν κίνημα έλαβε τόσον πανηγυρικόν χαρακτήρα όσον το προχθεσινόν. Κατά τας μεταμεσονυκτίους ώρας η οδός Κηφισσιάς παρουσίαζεν όψιν οδού Πατησίων κατά την νύκτα της Πρωτομαγιάς. Άνδρες, γυναίκες, παιδιά, κορίτσια, σκυλιά, κοκκότες, αμάξια, αυτοκίνητα, κάρρα, ποδήλατα είχαν εκστρατεύσει για να απολαύσουν την επανάστασιν. Μόνον τα κομφετί έλειπαν, για να είναι σωστό πανηγύρι [ ]» 47. Το κίνημα υποστήριξαν με λαϊκό συλλαλητήριο (το Σεπτέμβριο του 1909) τα επαγγελματικά σωματεία και οι συντεχνίες Αθηνών - Πειραιώς. Οι διαδηλωτές διεκδίκησαν ριζοσπαστικές για την εποχή μεταρρυθμίσεις, όπως την επιβολή φόρου στο εισόδημα, την καταδίκη της τοκογλυφίας, την προστασίας της παραγωγής, τη μεταβολή της θέσης των δημοσίων υπαλλήλων προς όφελος των πολιτικών και τη βελτίωση της θέσης των εργατών. Το κίνημα προκάλεσε την πτώση της κυβέρνησης του Δημητρίου Ράλλη, ενώ οι στρατιωτικοί υποχρέωσαν τα ανάκτορα να αποδεχτούν ένα από τα βασικά του αιτήματα, που ήταν η απομάκρυνση του διαδόχου και των πριγκίπων από το στράτευμα. Η νέα κυβέρνηση του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη έδειξε διάθεση συνεργασίας. Το κίνημα στο Γουδί ήταν ένα αστικό κίνημα, μολονότι εκδηλώθηκε από στρατιωτικούς, με μεγάλη λαϊκή υποστήριξη, που έφερε μία αλλαγή στην πολιτική ζωή 47 Εφ. Ακρόπολις, Αθήνα, 19 Αυγούστου

71 της Ελλάδας, ενισχύοντας την ελληνική αστική τάξη. Τελικά, οι ηγέτες του κινήματος διαπίστωσαν ότι δεν αρκούσαν οι προθέσεις τους, για να αλλάξουν την πολιτική του τόπου. Εκείνοι ήταν στρατιωτικοί. Για το σκοπό αυτό χρειαζόταν ένας πολιτικός. Κάλεσαν, λοιπόν, ως πολιτικό σύμβουλο τον Ελευθέριο Βενιζέλο από την Κρήτη η τελευταία δεν είχε ακόμα ενωθεί με την Ελλάδα. Ο βασικός λόγος που κλήθηκε ο Βενιζέλος ήταν, γιατί είχε τη φήμη αντιδυναστικού, καθώς είχε συγκρουστεί με τον πρίγκιπα Γεώργιο για τους χειρισμούς του πάνω στο ζήτημα της Ένωσης και είχε αναδειχθεί μέσα από το Κίνημα του Θερίσου, που επιδίωκε την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και στράφηκε εναντίον του πρίγκιπα Γεωργίου, και επομένως είχε τη φήμη αντιδυναστικού. «Η άφιξή του», κατά το Νίκο Σβορώνο, «ανοίγει νέα περίοδο στην ελληνική Ιστορία». Λαϊκή αναπαράσταση που αναφέρεται στο συλλαλητήριο του Σεπτεμβρίου του 1909 Πηγή: Επιστολικό Δελτάριο της Εποχής 71

72 Αστικός Μετασχηματισμός και εδαφική επέκταση ( ) η ανάδειξη του Ελευθερίου Βενιζέλου Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος Πηγή: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος» Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ( ) συνεργάστηκε με τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, και προσπάθησε με μετριοπάθεια να συνδιαλλαγεί με τα Ανάκτορα και τα κόμματα για την επίλυση της κρίσης. Ο ίδιος αντιτάχθηκε στην κατάργηση της βασιλείας και προκήρυξε εκλογές για Αναθεωρητική Βουλή, που θα αναθεωρούσε τα μη θεμελιώδη άρθρα του Συντάγματος. Παράλληλα, πέτυχε τη διεξαγωγή εκλογών από νέα κυβέρνηση και τη διάλυση του Στρατιωτικού Συνδέσμου μετά τις εκλογές. Ο πρωθυπουργός Στέφανος Δραγούμης διενήργησε εκλογές τον Αύγουστο του 1910, με τις οποίες και συγκροτήθηκε η Α Αναθεωρητική Βουλή. Σε αυτήν την Βουλή, την πλειοψηφία είχαν οι συντηρητικοί, ενώ αναδείχθηκε μία υπολογίσιμη δύναμη 162 ανεξάρτητων βουλευτών, ανάμεσα στους οποίους και ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο Βενιζέλος επέμεινε να παραμείνει η Βουλή Αναθεωρητική, καθώς δεν ήθελε να αλλάξει τη μορφή του πολιτεύματος, και σε αυτή τη φάση πίστευε ότι η βασιλεία του αγγλόφιλου βασιλιά Γεωργίου θα ήταν χρήσιμη για τις εθνικές επιδιώξεις, μέσω και των δεσμών της 72

73 με τους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης, την ίδια στιγμή που πολλοί επιδίωκαν να μετατραπεί η Βουλή σε Συντακτική. Τότε, ο βασιλιάς Γεώργιος του αναθέτει την πρωθυπουργία. Η πρώτη κυβέρνηση Βενιζέλου ορκίστηκε τον Οκτώβριο του 1910, η πλειοψηφία, όμως, των μελών της Αναθεωρητικής Βουλής αντιδρά στα σχέδιά του και ο Βενιζέλος πείθει τον βασιλιά να διαλύσει τη Βουλή. Προκηρύσσονται νέες εκλογές το Νοέμβριο του 1910, με αποχή των συντηρητικών κομμάτων, καθώς αντέδρασαν στη διάλυση της Βουλής. Στη Β Αναθεωρητική Βουλή ο Βενιζέλος έχει την πλειοψηφία, ενώ εκλέγονται και βουλευτές μέλη της νέας «ομάδας των Κοινωνιολόγων» υπό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Η Βουλή αυτή ψήφισε το νέο Σύνταγμα του Ο Βενιζέλος με το Σύνταγμα αυτό και τη νομοθεσία που το συνόδευσε κατάφερε πρώτος να δημιουργήσει Κράτος Δικαίου στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, το νέο Σύνταγμα εξασφάλισε και προστάτευσε τις ατομικές ελευθερίες, θέσπισε τη μονιμότητα και το αμετάθετο των δημοσίων υπαλλήλων, καθιέρωσε τη δωρεάν υποχρεωτική στοιχειώδη εκπαίδευση και την ίδρυση τεχνικών σχολείων, απαλλοτρίωσε εκτάσεις γης υπέρ των ακτημόνων, ενώ η Β Αναθεωρητική Βουλή κατήργησε το φεουδαρχικό καθεστώς των Ιονίων Νήσων, αναγνώρισε τα εργατικά συνδικάτα της Αθήνας και του Πειραιά, όρισε την Κυριακή ως υποχρεωτική αργία, προστάτευσε την οκτάωρη εργασία, οδήγησε σε εσωτερικές μεταρρυθμίσεις. Στις εκλογές του 1912, το «κόμμα των Φιλελευθέρων», που έχει, στο μεταξύ, δημιουργήσει ο Βενιζέλος και αποτελεί την πρώτη προσπάθεια δημιουργίας κόμματος αρχών, κερδίζει και κυριαρχεί στις πολιτικές εξελίξεις τα επόμενα χρόνια. 73

74 Α Βαλκανικός Πόλεμος ( ) Η Τουρκία αρνήθηκε να διασφαλίσει την αυτονομία των εθνοτήτων στο έδαφός της και οι Βαλκανικοί λαοί (Ελλάδα, Σερβία, Βουλγαρία, Μαυροβούνιο) της κήρυξαν τον πόλεμο. Αρχιστράτηγος του ελληνικού στρατού ήταν ο διάδοχος Κωνσταντίνος. Ο ελληνικός στρατός κατέλαβε την Ελασσόνα και έφτασε μέχρι την Κατερίνη, τα Γρεβενά και την Κοζάνη. Η κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου έδωσε εντολή στο διάδοχο Κωνσταντίνο να προχωρήσει ο στρατός προς τη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να μην καταλάβει πρώτος την πόλη ο βουλγαρικός στρατός. Ο Κωνσταντίνος αντέδρασε, καθώς επιθυμούσε ο ελληνικός στρατός να κινηθεί προς το Μοναστήρι, και τότε εκδηλώθηκε η πρώτη διαμάχη ανάμεσα στον διάδοχο και τον πρόεδρο της ελληνικής κυβέρνησης και υπουργό Στρατιωτικών Ελευθέριο Βενιζέλο. Χαρακτηριστικό είναι το τηλεγράφημα του Βενιζέλου προς τον Κωνσταντίνο με το οποίο τον καθιστούσε υπεύθυνο για κάθε αναβολή και του έδινε εντολή, ως εκλεγμένος πρόεδρος και κυβέρνησης και υπουργός Στρατιωτικών, να κινηθεί άμεσα προς τη Θεσσαλονίκη και να δεχθεί τους όρους της παράδοσής της. Πράγματι η Θεσσαλονίκη παραδόθηκε στους Έλληνες από τον διοικητή του Γ Σώματος Στρατού Χασάν Ταχσίν Πασά, την ημέρα του πολιούχου της Αγίου Δημητρίου (26 Οκτωβρίου), ενώ λίγο αργότερα κατέφθασαν στην πόλη και δύο βουλγαρικά τάγματα, και στρατωνίστηκαν σε αυτήν, κατόπιν αδείας του ελληνικού στρατηγείου. 74

75 Η Κήρυξη Πολέμου της Ελλάδας εναντίον της Τουρκίας Πηγή: εφ. Εμπρός, Αθήνα, 5 Οκτωβρίου 1912 Στην Ήπειρο ο ελληνικός στρατός απελευθέρωσε τα Ιωάννινα, το Αργυρόκαστρο και την Κορυτσά. Στο Αιγαίο ο ελληνικός στόλος υπό τον ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη με το θρυλικό θωρηκτό Αβέρωφ νίκησε δύο φορές τον τουρκικό, στη ναυμαχία της Έλλης και της Λήμνου, και τον υποχρέωσε να κλειστεί στα Δαρδανέλλια, απελευθερώνοντας τη Μυτιλήνη, τη Χίο, τη Λήμνο, τη Σάμο, την Ικαρία, την Ίμβρο και την Τένεδο. Στη Θεσσαλονίκη μετέβη και ο βασιλιάς των Ελλήνων Γεώργιος Α, προκειμένου να ενισχύσει την ελληνική παρουσία την πόλη. Το Μάρτιο, όμως, το 1913, ο Γεώργιος δολοφονήθηκε. Πίσω από τη δολοφονία του θεωρείται ότι κρυβόταν η Γερμανία που επιθυμούσε την αντικατάσταση του αγγλόφιλου Γεωργίου με τον γερμανόφιλο γιο του Κωνσταντίνο, που είχε νυμφευτεί την αδελφή του Κάιζερ της Γερμανίας Γουλιέλμου Β. Πράγματι, ο Κωνσταντίνος υπερασπίστηκε τη γερμανική πολιτική στα Βαλκάνια. 75

76 Ο Α Βαλκανικός Πόλεμος έληξε με τη Συνθήκη του Λονδίνου (17/30 Μαΐου 1913). Σύμφωνα με τη Συνθήκη, η Τουρκία παραχώρησε στα συμμαχικά βαλκανικά κράτη όλα τα εδάφη δυτικά της γραμμής Αίνου - Μηδείας, ο σουλτάνος παραιτήθηκε από τα κυριαρχικά του δικαιώματα στην Κρήτη, η τύχη των νησιών του Αιγαίου και της χερσονήσου του Άθω θα καθοριζόταν από τις Μεγάλες Δυνάμεις, ενώ τα Δωδεκάνησα παρέμειναν υπό ιταλική κατοχή. Ωστόσο, η Συνθήκη δεν καθόριζε τα σύνορα μεταξύ των συμμαχικών βαλκανικών κρατών, γεγονός που οδήγησε σε νέα σύγκρουση και το Β Βαλκανικό Πόλεμο. Β Βαλκανικός Πόλεμος (1913) Κήρυξη Πολέμου της Βουλγαρίας εναντίον της Ελλάδας Πηγή: εφ. Εμπρός, Αθήνα, 18 Ιουνίου

77 Η Ελλάδα, λόγω των υπέρμετρων εδαφικών απαιτήσεων της Βουλγαρίας, συνήψε με τη Σερβία, το Μάιο του 1913, αμυντική συμφωνία αμοιβαίας υποστήριξης, σε περίπτωση πολέμου με τη Βουλγαρία ή την Τουρκία. Ο βουλγαρικός στρατός επιτέθηκε εναντίον των ελληνικών και σερβικών στρατευμάτων. Ο ελληνικός στρατός εκκαθάρισε τη Θεσσαλονίκη από τον αντίστοιχο βουλγαρικό, και, με τις μάχες του Κιλκίς Λαχανά και της Δοϊράνης, κατέλαβε τις Σέρρες και τη Δράμα, ολοκλήρωσε την κατάληψη της Ανατολικής Μακεδονίας και έφτασε μέχρι την Αλεξανδρούπολη, καταλαμβάνοντας τη Δυτική Θράκη. Σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες είχαν και οι Σέρβοι. Στον πόλεμο εισήλθαν και η Ρουμανία και η Τουρκία εναντίον της Βουλγαρίας, που ήταν η μεγάλη ηττημένη του Β Βαλκανικού Πολέμου. Ο πόλεμος έληξε με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1913). Σύμφωνα με την εν λόγω Συνθήκη, στην Ελλάδα παραχωρήθηκαν η Ανατολική Μακεδονία (με τη Θεσσαλονίκη και την Καβάλα) και η Νότια Ήπειρος. Ωστόσο, δεν παραχωρήθηκε στον ελληνικό κράτος η Δυτική Θράκη, λόγω αντίδρασης της Αυστροουγγαρίας και της Ρωσίας. Επίσης, στη Σερβία η Βόρεια Μακεδονία μέχρι το Μοναστήρι και τη Στρωμνίτσα, στην Βουλγαρία μία λωρίδα εξόδου προς το Αιγαίο (μεταξύ Πόρτο Λάγο και Ανδριανούπολη), στην Τουρκία η ανατολική Θράκη με την Ανδριανούπολη, ενώ στην Αλβανία, που κηρύχθηκε ανεξάρτητη, η Βόρεια Ήπειρος. Συνοψίζοντας, με τους βαλκανικούς πολέμους, η Ελλάδα υπερδιπλασιάστηκε εδαφικά και πληθυσμιακά. 77

78 Χάρτης των εδαφικών μεταβολών στη Βαλκανική κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] 78

79 Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα Οι Κρήτες βουλευτές επιδίωξαν πριν από την έκρηξη του Α Βαλκανικού Πολέμου να παρακαθίσουν στο ελληνικό κοινοβούλιο και με τον τρόπο αυτό de facto να ενωθεί η Κρήτη με το ελληνικό βασίλειο. Ωστόσο, ο Βενιζέλος ήταν ανένδοτος στην προσπάθεια των Κρητών να εισέλθουν στο ελληνικό κοινοβούλιο. Ο Βενιζέλος προπαρασκεύαζε πυρετωδώς τη χώρα 48 για τον επερχόμενο βαλκανικό πόλεμο και δεν επιθυμούσε να ανατραπούν τα σχέδια του από μία πρόωρη σύγκρουση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τις Μεγάλες Δυνάμεις, που θα προκαλούσαν οι αυθόρμητες ενωτικές εκδηλώσεις των Κρητών. Μολονότι η ενέργεια του αυτή φαινομενικά ερχόταν σε αντίθεση με την προσωπική του ιστορία, αντιτάχθηκε στις δυναμικές κινητοποιήσεις των συμπατριωτών του, μέχρις ότου ωρίμαζαν οι συνθήκες. Ο ίδιος, ως πρωθυπουργός, δεν αποδέχτηκε, τον Ιούνιο του 1912, την είσοδο των Κρητών πληρεξουσίων στη Βουλή των Ελλήνων, προκειμένου να αποφύγει μια άκαιρη ρήξη με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τις Μεγάλες Δυνάμεις. Συγκεκριμένα, η στρατιωτική συμφωνία με τη Βουλγαρία περιείχε έναν όρο που καθιστούσε τη συμμαχία άκυρη σε περίπτωση που η Ελλάδα συγκρουόταν με την Οθωμανική Αυτοκρατορία εξαιτίας της εισόδου των Κρητών βουλευτών στην ελληνική Βουλή. Σύμφωνα με το άρθρο 4 της συνθήκης, η συμφωνία έπρεπε να μείνει μυστική. Ως εκ τούτου, Βενιζέλος δε μπορούσε να εμπιστευτεί κανέναν, ούτε τους Κρήτες βουλευτές, για να κάμψει τις αντιδράσεις τους, καθώς είχε υπογράψει μία εύθραυστη συμφωνία που έπρεπε πάση θυσία να μείνει κρυφή. Με την έναρξη των βαλκανικών πολέμων, το ελληνικό κοινοβούλιο άνοιξε τις πύλες του για του Κρήτες βουλευτές που έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό Με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913) η Βουλγαρία παραιτήθηκε ρητά από κάθε αξίωση της για την Κρήτη. Θεωρήθηκε, όπως φαίνεται, περιττό να ζητηθεί παρόμοια παραίτηση από τη Σερβία και το Μαυροβούνιο. Εντούτοις, με πρωτόκολλο που υπογράφηκε μεταξύ Ελλάδος και Σερβίας, και συγκεκριμένα με βάση το άρθρο 5 του πρωτοκόλλου, η Σερβία παραιτούνταν από κάθε αξίωση της αναφορικά με την 48 Η πολεμική αυτή προπαρασκευή δεν είχε να κάνει τόσο με την προμήθεια νέου πολεμικού υλικού, όσο με την αναδιοργάνωση και καλή εκπαίδευση του στρατού. 79

80 Κρήτη. Οι Δυνάμεις, επίσης, μετά τη συνθήκη του Λονδίνου, δεν αντέδρασαν, όταν η ελληνική κυβέρνηση αρχικά διόρισε Γενικό Διοικητή Κρήτης και έπειτα τακτικές αρχές στο νησί, επιχειρώντας με τον τρόπο αυτό τη διοικητική ενοποίηση της νήσου με το Ελληνικό Βασίλειο. Ο Στέφανος Δραγούμης αντικαταστάθηκε με βασιλικό διάταγμα, με βάση το νόμο 4134 «περί διοικήσεως των στρατιωτικά κατεχομένων χωρών», από το Λουκά Ρούφο Κανακάρη, βουλευτή Αχαΐας και Ηλίδος. Λίγες μέρες μετά ο Ρούφος ανέλαβε τα καθήκοντα του γενικού διοικητή Κρήτης και πολύ αργότερα το πρώην μέλος της κρητικής κυβέρνησης, Νικόλαος Γιαμαλάκης, γενικός εισαγγελέας Κρήτης, τη θέση του αναπληρωτή γενικού διοικητή. Η ελληνική κυβέρνηση στις 29 Νοεμβρίου 1913 διέταξε τους Έλληνες αντιπροσώπους διαπιστευμένους στα κράτη με τα οποία είχε διπλωματικές σχέσεις να ανακοινώσουν σ αυτά ότι στις «νέες χώρες» του βασιλείου θεωρεί κατηργημένες τις διομολογήσεις και τα απορρέοντα δικαιώματα των ξένων. Στην ανακοίνωση αυτή απάντησαν όλα σχεδόν τα κράτη. Οι Μεγάλες Δυνάμεις δήλωσαν ότι έλαβαν γνώση της τελευταίας. Αν και η ανακοίνωση δεν έγινε, για να αναγνωριστούν οι «νέες χώρες» (ανάμεσα στις οποίες και η Κρήτη) που ήταν υπό ελληνική κυριαρχία, εντούτοις η απάντηση των κρατών ήταν ο πρώτος έγγραφος τίτλος της αναγνώρισης της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα την περίοδο εκείνη. Με ιδιαίτερη συνθήκη 49 μεταξύ Ελλάδος - Οθωμανική Αυτοκρατορίας (1 Νοεμβρίου 1913) ο Σουλτάνος ουσιαστικά παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμα επικυριαρχίας στην Κρήτη. Το άρθρο 4 της συνθήκης προέβλεπε ρητά: «[ ] Οἱ κατοικοῦντες ἐν ταῖς ὀθωμανικαὶς χώραις ταῖς περιερχομέναις εἰς τὴν κυριαρχίαν τῆς Ἑλλάδος καθίστανται ὑπήκοοι Ἕλληνες. Θὰ ἔχωσι τὸ δικαίωμα τῆς ἐπιλογῆς ὑπὲρ τῆς ὀθωμανικῆς ἰθαγένειας διὰ δηλώσεως, γιγνομένης πρὸς τὴν ἁρμοδίαν ἑλληνικὴν ἀρχὴν ἐν διαστήματι τριῶν ἐτῶν ἀπὸ σήμερον [την ημέρα υπογραφής της συμφωνίας] Ἡ ἄσκησις τοῦ δικαιώματος τούτου τῆς ἐπιλογῆς προϋποτίθησι τὴν ὑποχρέωσιν τῆς μεταφορᾶς τῆς κατοικίας τῶν ἐνδιαφερομένων καὶ τὴν ἐγκατάστασιν αὐτῶν ἐκτὸς τῆς Ἑλλάδος [ ]». Με βάση το 49 Η συγκεκριμένη συμφωνία φέρει κανονικά το όνομα «Σύμβασις» και όχι «Συνθήκη», καθώς με τον όρο «Σύμβασις» γίνεται αναφορά στη Συνθήκη του Λονδίνου από την οποία και απορρέει. Βλ. σχετικά Αντωνόπουλος, ό.π., σ

81 άρθρο 15 της ίδιας συνθήκης, και τα δύο μέλη συμφώνησαν να τηρήσουν «τις αφορώσες αυτά διατάξεις της Συνθήκης του Λονδίνου περί των νήσων του Αιγαίου». Για τις συνθήκες του Λονδίνου, του Βουκουρεστίου και των Αθηνών και τη σημασία τους για την τελική επίλυση του Κρητικού Ζητήματος ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανέφερε χαρακτηριστικά: «[ ] ἡ Κρήτη ἀπετέλει παρακαταθήκην εἰς τὰς χείρας τῶν Δυνάμεων ὑπὸ τὴν ἐπικυριαρχίαν τοῦ Σουλτάνου, ἡ παραίτησις τοῦ ὁποίου ἐκ τῶν δικαιωμάτων τοῦ προκαταρκτικῶς μόνο συνωμολογεῖτο διὰ τῆς συνθήκης τοῦ Λονδίνου. Ἡ συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου, ἡ ὁποία ἦτο ὁριστική, δὲν περιελάμβανε συμβαλλομένας οὔτε τὰς ἐν λόγῳ Δυνάμεις οὔτε τὴν Οθωμανική Αυτοκρατορίαν, καὶ συνεπῶς μόνο μὲ τὴν συνθήκην τῶν Ἀθηνῶν, κυροῦσαν τὰ προκαταρκτικῶς συνομολογηθέντα ἐν Λονδίνῳ, ἐκλείπει κάθε ἴχνος Τουρκικῆς ἐπικυριαρχίας ἐπὶ τῆς νήσου, ἡ προσάρτησις τῆς ὁποίας ἑπομένως θὰ γείνη κυρουμένης καὶ τῆς συνθήκης ταύτης [ ]». Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα θεωρώντας συντελεσμένη την προσάρτηση της νήσου στην Ελλάδα, δεν εξέδωσε διάταγμα προσαρτήσεως, απλά ανακοίνωσε το γεγονός στις Δυνάμεις αναμένοντας και τη διεθνή αναγνώριση. Με καθυστέρηση οι πρόξενοι των Μεγάλων Δυνάμεων αναγνώρισαν την Ένωση. Στα τέλη του ίδιου μήνα, ο Στέφανος Δραγούμης με προκήρυξή του προς τον Κρητικό λαό, γνωστοποίησε την άφιξη στα Χανιά του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Βενιζέλου για την επίσημη τελετή ανακήρυξης της Ένωσης, που πραγματοποιήθηκε την 1η Δεκεμβρίου του Την προκήρυξη διαδέχτηκαν λαϊκές εκδηλώσεις ενθουσιασμού. Στην επίσημη τελετή παρουσία του Κωνσταντίνου και του Βενιζέλου, των γηραιών οπλαρχηγών Χατζημιχάλη Γιάνναρη και Μάντακα, υψώθηκε η ελληνική σημαία στο φρούριο του Φιρκά, δικαιώνοντας με αυτόν τον τρόπο τους μακροχρόνιους ενωτικούς αγώνες των χριστιανών Κρητών. 81

82 Η τελετή της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα (1 Δεκεμβρίου 1913). Ανάμεσα στους επισήμους διακρίνονται ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Πηγή: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», Φωτογραφικό Αρχείο Τα άλλα νησιά του Αιγαίου η Ήπειρος Τα νησιά του Αιγαίου παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα οριστικά με το πρωτόκολλο της Φλωρεντίας, το Φεβρουάριο του Ως αντάλλαγμα για την παραχώρηση προσαρτήθηκε, με το ίδιο πρωτόκολλο, η Βόρεια Ήπειρος στην Αλβανία. Παρόλα αυτά, η Βόρεια Ήπειρος ανακηρύχθηκε, τον ίδιο μήνα, αυτόνομη με προσωρινό πρόεδρο τον Γεώργιο Χρηστάκη Ζωγράφο. Έτσι, λίγους μήνες μετά, υπογράφηκε η συμφωνία της Κέρκυρας (Μάιος 1914), με την οποία οι ευρωπαϊκές δυνάμεις αναγνώρισαν την αυτονομία της Βορείου Ηπείρου, αλλά δεν εγγυήθηκαν την εφαρμογή της. Με την έκρηξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου, οι ελληνικές δυνάμεις ανακατέλαβαν τη Βόρεια Ήπειρο και η Ιταλία, που επιθυμούσε, στο πλαίσιο της επεκτατικής της πολιτικής, την προσάρτηση της Αλβανίας, κατέλαβε τον Αυλώνα. 82

83 Η Ελλάδα κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ( ) Τον Ιούλιο του 1914 ξέσπασε ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος, με αφορμή τη δολοφονία του αρχιδούκα της Αυστροουγγαρίας και διαδόχου του θρόνου, Φραγκίσκου Φερδινάνδου, στο Σεράγεβο. Η Αυστρία θεώρησε υπεύθυνη για τη δολοφονία τη Σερβία και της κήρυξε τον πόλεμο. Ο πόλεμος γενικεύτηκε. Από το ένα μέρος συνασπίστηκαν οι Κεντρικές Δυνάμεις (Αυστρία και Γερμανία, στις οποίες, αργότερα, προστέθηκαν η Βουλγαρία και η Τουρκία), και από το άλλο, η Αγγλία, η Γαλλία και η Ρωσία, γνωστές ως χώρες της εγκάρδιας συνεννόησης (Entente Cordiale), στο πλευρό των οποίων τάχθηκαν, αργότερα, η Σερβία, το Βέλγιο, η Ιαπωνία, η Ιταλία, η Ρουμανία, οι Η.Π.Α. και η Ελλάδα (μόλις το Μάιο του 1917). Ο Εθνικός Διχασμός ( ) Ο Εθνικός Διχασμός μέσα από φωτογραφίες της Εποχής Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] Με την έκρηξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου, η Ελλάδα παρουσιάστηκε πολιτικά διαφοροποιημένη αναφορικά με τη συμμετοχή της στον πόλεμο. Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος επιθυμούσε την είσοδο της Ελλάδας στο πλευρό της Αντάντ, καθώς πίστευε στη νίκη της και στην ικανοποίηση των εθνικών επιδιώξεων, εφόσον η χώρα τασσόταν στο πλευρό των νικητών, σύμφωνα και με τα συμφέροντα της 83

84 ελληνικής αστικής τάξης. Από την άλλη, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επιθυμούσε την ουδετερότητα της Ελλάδας, καθώς ήταν φιλογερμανός (είχε νυμφευτεί την αδελφή του αυτοκράτορα της Γερμανίας και είχε σπουδάσει σε γερμανικές στρατιωτικές σχολές), και στη φάση αυτή η ουδετερότητα εξυπηρετούσε τα γερμανικά συμφέροντα. Βασιλιάς Κωνσταντίνος Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επιθυμούσε τη συμμετοχή της Ελλάδας στις επιχειρήσεις των συμμάχων της Αντάντ, στην Καλλίπολη. Όταν ο βασιλιάς Γεώργιος αρνήθηκε κάθε εμπλοκή, ο Βενιζέλος παραιτήθηκε (το Μάρτιο του 1915). Προκηρύχθηκαν εκλογές, τις οποίες και κέρδισε ο Βενιζέλος. Μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά του, κήρυξε επιστράτευση στην Ελλάδα, προκειμένου να βοηθήσει τη Σερβία απέναντι στη Βουλγαρία. Ο βασιλιάς Γεώργιος αρνήθηκε να υπογράψει το διάταγμα και τον εξανάγκασε για δεύτερη φορά σε παραίτηση. (Σεπτέμβριος/ Οκτώβριος 1915). Η δεύτερη παραίτηση Βενιζέλου αποτέλεσε την αφετηρία του «Εθνικού Διχασμού». Την ίδια περίοδο οι Άγγλοι, προκειμένου να πιέσουν τον βασιλιά Κωνσταντίνο να εγκαταλείψει την ουδετερότητα, αποβιβάστηκαν στη Θεσσαλονίκη, παραβιάζοντας την ελληνική ουδετερότητα, κηρύσσουν μερικό θαλάσσιο αποκλεισμό της χώρας και 84

85 καταλαμβάνουν τη Θάσο. Οι Γάλλοι κατέλαβαν την Κέρκυρα, ενώ βουλγαρικά και γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Ανατολική Μακεδονία και κατέλαβαν το οχυρό Ρούπελ, σχεδόν χωρίς αντίσταση. Τον Αύγουστο του 1916 πραγματοποιήθηκε το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη, με στόχο τη συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ. Σχηματίστηκε, λοιπόν, προσωρινή κυβέρνηση με επικεφαλής τον Βενιζέλο, το ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη και τον στρατηγό Παναγιώτη Δαγκλή. Ο «Εθνικός Διχασμός» ήταν πια γεγονός. Η χώρα χωρίστηκε στο «Κράτος των Αθηνών» και στο «Κράτος της Θεσσαλονίκης». Η Προσωρινή Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης υπό τον Βενιζέλο διεξήγε στρατολογία και οργάνωσε στρατό που πολέμησε με το μέρος της Αντάντ. 85

86 Η Ελλάδα στον Πόλεμο η Συνθήκη των Σεβρών (1920) Την ίδια περίοδο οι Αγγλογάλλοι επενέβησαν δυναμικά στα εσωτερικά της Ελλάδας. Ο Γάλλος ναύαρχος Φουρνιέ κατέλαβε τον Πειραιά, συγκρούστηκε με ελληνικά ένοπλά σώματα των επιστράτων και βομβάρδισε τα ανάκτορα. Το 1917 βασιλιάς Κωνσταντίνος, ύστερα από τελεσίγραφο των μεγάλων Δυνάμεων, εξαναγκάστηκε σε παραίτηση, κάτω από την πίεση των Αγγλογάλλων και άφησε στο θρόνο το δευτερότοκο γιο του Αλέξανδρο. Ο Βενιζέλος επέστρεψε στην Αθήνα, κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία και στη Βουλγαρία, επανέφερε τη Βουλή του 1915 (γνωστή και ως «Βουλή των Λαζάρων»), σχημάτισε νέα κυβέρνηση, εκκαθάρισε το στρατό και τη δημόσια διοίκηση από τους βασιλόφρονες. Η κυβέρνηση Βενιζέλου συμμάχησε με τους Αγγλογάλλους, ενώ ο ελληνικός στρατός νίκησε στη Μάχη του Σκρα το 1918 το βουλγαρικό στρατό. Η Τουρκία υπέγραψε ανακωχή με τις δυνάμεις της Αντάντ, και αγγλογαλλικός στρατός και στόλος κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη. Στις συμμαχικές δυνάμεις συμμετείχαν και ελληνικά στρατεύματα και πλοία. Μάλιστα, ένας Έλληνας ιερέας, ο παπά Λευτέρης Νουφράκης από το Ρέθυμνο, με τη συνοδεία Ελλήνων αξιωματικών, τέλεσε Λειτουργία στην Αγία Σοφία. Όταν το έμαθε ο Βενιζέλος εξοργίστηκε, καθώς φοβήθηκε πως η κίνηση αυτή θα προκαλούσε ένταση με την Τουρκία, σε μία κρίσιμη περίοδο για όλες τις εμπλεκόμενες δυνάμεις.η νίκη της Ελλάδας στον Πόλεμο επισφραγίστηκε με τη Συνθήκη του Νεϊγύ, το 1919, με την οποία η Βουλγαρία παραιτήθηκε από τα κυριαρχικά της δικαιώματα στη Δυτική Θράκη. Το ίδιος έτος αποβιβάστηκε στη Σμύρνη ελληνικός στρατός, στον οποίο και ανατέθηκε η προσωρινή διοίκηση και κατοχή της περιοχής της Σμύρνης. Ο τουρκικός, όμως, εθνικισμός υπό τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ οργάνωσε επαναστατικό στρατό και, σε πρώτη φάση, οργάνωσε πόλεμο φθοράς απέναντι στα ελληνικά στρατεύματα. Με τη Συνθήκη των Σεβρών ο Βενιζέλος δημιούργησε την «Ελλάδα των δύο ηπείρων» (Ευρώπη, Ασία), και «των πέντε θαλασσών» (Ιόνιο, Αιγαίο, Προποντίδα, Εύξεινος Πόντος, Κρητικό Πέλαγος). Αναλυτικά, με τη Συνθήκη, παραχωρήθηκε στην Ελλάδα η Δυτική Θράκη και η Ανατολική ως τη γραμμή της Τσατάλτζας, αναγνωρίστηκε οριστικά η ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Αιγαίου (τα Δωδεκάνησα 86

87 βρισκόταν υπό ιταλική κατοχή από το 1912) και ανατέθηκε στην Ελλάδα η προσωρινή διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης. Την οριστική προσάρτηση της περιοχής στην Ελλάδα θα αποφάσιζε ο ντόπιος πληθυσμός, με δημοψήφισμά του, ύστερα από πέντε χρόνια). Τα εδαφικά κέρδη της Ελλάδας με τη Συνθήκη του Νεϊγύ (1919) και τη Συνθήκη των Σεβρών (1920) Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] 87

88 Χάρτης της «Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών», σύμφωνα με τη Συνθήκη των Σεβρών (1920) Πηγή: Χάρτης της Εποχής Ωστόσο, με την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών εκδηλώθηκε στο Παρίσι δολοφονική απόπειρα κατά του Βενιζέλου, κατά την οποία τραυματίστηκε. Την ίδα περίοδο δολοφονήθηκε και ο Ίωνας Δραγούμης που είχε ενταχθεί στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο. Τον Οκτώβριο του 1920 πεθαίνει ο βασιλιάς Αλέξανδρος από σηψαιμία, εξαιτίας δαγκώματος μίας μαϊμούς, στα ανάκτορα του Τατοΐου. Ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης ανέλαβε την αντιβασιλεία. Το Νοέμβριο του 1920 πραγματοποιήθηκαν εθνικές εκλογές, στις οποίες νίκησαν οι αντιβενιζελικοί, που είχαν πλειοδοτήσει προεκλογικά σε υποσχέσεις για τον τερματισμό του πολέμου, τις οποίες, όμως, δεν τήρησαν μετεκλογικά. Ο βενιζέλος αναχώρησε για το Εξωτερικό, ενώ με το νόθο δημοψήφισμα του Δεκεμβρίου του 1920 επανέρχεται ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, δίνοντας το πρόσχημα στους συμμάχους να εγκαταλείψουν την Ελλάδα. Την ίδια σχεδόν περίοδο, και λίγο νωρίτερα, εντείνονται οι διώξεις των Τούρκων εις βάρος των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης, των παραλίων της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Οι Έλληνες του Πόντου, μάλιστα, συγκρότησαν από το 1915 αντάρτικα σώματα και προσπάθησαν από κοινού με τους Αρμενίους να δημιουργήσουν αυτόνομο 88

89 κράτος, χωρίς επιτυχία. Οι Νεότουρκοι κατάφεραν και εξόντωσαν εκατοντάδες χιλιάδες και περισσότερους ανάγκασαν να καταφύγουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα και στη Νότια Ρωσία (σημερινή Ουκρανία). Παράλληλα, ο Κεμάλ υπέγραψε συμφωνίες με τη Γαλλία, την Ιταλία και τη Σοβιετική Ρωσία, που στο μεταξύ έχει εγκαταλείψει τον Μεγάλο Πόλεμο (με τη Συνθήκη του Μπρέστ Λιτόφσκ) και συνέδραμε οικονομοτεχνικά τον Κεμάλ. Αντίθετα τους Έλληνες που είχαν πολεμήσει με τους δυτικούς συμμάχους εναντίον των Μπολσεβίκων στην Ουκρανία το νέο σοβιετικό καθεστώς τους αντιμετώπιζε ως εχθρούς. 89

90 Η Μικρασιατική Καταστροφή (1922) Η τουρκική επίθεση και η υποχώρηση του ελληνικού στρατού (1922) Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] Οι φιλοβασιλικές κυβερνήσεις, αντίθετα με τις προεκλογικές τους δεσμεύσεις, κλιμακώνουν τις επιχειρήσεις τους στη Μικρά Ασία, προκειμένου να ολοκληρώσουν το όραμα της «Μεγάλης Ιδέας». Ο ίδιος ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επισκέφθηκε τη Σμύρνη. Ο Κεμάλ αντέδρασε δυναμικά, κήρυξη «ιερό πόλεμο» στους Έλληνες και ανακόπτει την προέλαση του ελληνικού στρατού στον ποταμό Σαγγάριο, που είχε στόχο τη συντριβή του κέντρου των Κεμαλιστών. Ο ελληνικός στρατός υποχώρησε στις αρχικές του θέσεις και μάταια η ελληνική κυβέρνηση ζήτησε τη μεσολάβηση των Δυνάμεων για αποκλιμάκωση με την Τουρκία. Ο Κεμάλ ζητά σκληρούς όρους για την επίτευξη συμφωνίας, που η ελληνική κυβέρνηση απορρίπτει. 90

91 Και ενώ η Ελλάδα αντιμετώπιζε σημαντική πολιτική, οικονομική και στρατιωτική κρίση, με τη δημοσίευση του «Δημοκρατικού Μανιφέστου» του Αλέξανδρου Παπαναστασίου και την καταδίκη του αφενός, και την έλλειψη πόρων για τη χρηματοδότηση της Μικρασιατικής Εκστρατείας, που ανάγκασαν την ελληνική κυβέρνηση στη σύναψη αναγκαστικού εσωτερικού δανείου και στην απώλεια της μισής αξίας του χαρτονομίσματος, καθώς και την αντικατάσταση του στρατιωτικού επιτελείου στη Μικρά Ασία, ο Κεμάλ εξαπέλυσε την τελική του επίθεση στην περιοχή Αφιόν Καραχισάρ. Αναγκάζει τον ελληνικό στρατό σε άτακτη υποχώρηση και κατευθύνθηκε προς τη Σμύρνη. Οι δυνάμεις του Κεμάλ εισβάλουν στην πόλη, στις 27 Αυγούστου/ 8 Σεπτεμβρίου του Δολοφονούν τους κατοίκους της και πυρπολούν την πόλη. Όσοι μπόρεσαν να σωθούν συγκεντρώθηκαν στην προκυμαία της Σμύρνης, προσπαθώντας να διαφύγουν με κάποιο πλοίο στα ελληνικά νησιά. Οι σύμμαχοι παρακολουθούσαν απαθείς και δεν πρόσφεραν καμία βοήθεια στους χιλιάδες ανθρώπους που σφαγιάστηκαν από τους κεμαλιστές. Η πυρπόληση της προκυμαίας της Σμύρνης (1922) Πηγή: [ημερομηνία πρόσβασης: ] 91

92 Ανάμεσα στα θύματα της Καταστροφής υπήρξε και ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, που δεν θέλησε να εγκαταλείψει το ποίμνιό του και κατακρεουργήθηκε από τον τουρκικό όχλο. Με την καταστροφή της Σμύρνης ακολούθησε ο ξεριζωμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, που έμεινε γνωστός στην ελληνική ιστοριογραφία με τη φράση «Μικρασιατική Καταστροφή», ενδεικτική της σημασίας της για το μικρασιατικό ελληνισμό, αποτέλεσε το τέλος του οράματος της «Μεγάλης Ιδέας». Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Ελεύθερον Βήμα που αναφέρεται στη Μικρασιατική Καταστροφή και στο βίαιο θάνατο του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου Πηγή: εφ. Ελεύθερον Βήμα, Αθήνα, 2 Σεπτεμβρίου

93 Οι Συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής η Συνθήκη της Λοζάνης (1923) Ο εδαφικός χάρτης της Ελλάδας με τη Συνθήκη της Λοζάνης Πηγή: users.sch.gr [ημερομηνία πρόσβασης: ] Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, στρατιωτικά τμήματα σε Χίο και Λέσβο επαναστάτησαν κατά του Κωνσταντίνου με επικεφαλής τους συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα και Στυλιανό Γονατά και τον αντιπλοίαρχο Δημήτριο Φωκά. Με προκήρυξή τους ζήτησαν την άμεση παραίτηση του βασιλιά, τη διάλυση της Βουλής, την ενίσχυση του μετώπου της Δυτικής Θράκης και το σχηματισμό κυβέρνησης που θα ενέπνεε εμπιστοσύνη στην Αντάντ. Ο Κωνσταντίνος υποχρεώθηκε σε παραίτηση υπέρ του διαδόχου Γεωργίου και αναχώρησε για τα εξωτερικό όπου και πέθανε. Στο μεταξύ συστάθηκε στρατοδικείο, για να δικάσει τους υπαίτιους της Μικρασιατικής Καταστροφής υπό την προεδρία του Αλέξανδρου Οθωναίου. Το στρατοδικείο καταδίκασε σε θάνατο τους Δημήτριο Γούναρη, Νικόλαο Θεοτόκη, Γεώργιο Μπαλτατζή, Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, Νικόλαο Στράτο, και Γεώργιο Χατζηανέστη. Η εκτέλεση πραγματοποιήθηκε άμεσα. Αν και οι κατηγορούμενοι ήταν 93

94 οκτώ (ανάμεσα στους προαναφερθέντες και οι Μιχαήλ Γούδας και Ξενοφώντας Στρατηγός), η δική έμεινε στην Ιστορία ως η «δίκη των εξ», καθώς οι δύο τελευταίοι καταδικάστηκαν σε ισόβια δεσμά, ενώ οι υπόλοιποι έξι σε θάνατο 50. Η δική προκάλεσε αντιδράσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Η αλήθεια είναι πως έπρεπε να βρεθούν εξιλαστήρια θύματα, για να ικανοποιηθεί το λαϊκό αίσθημα, ύστερα από την ήττα του ελληνικού στρατού και την άφιξη εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων στην Ελλάδα. Τον πρώτο καιρό της Επανάστασης, και αφού συμφωνήθηκε η ανακωχή Ελλάδος Τουρκίας, στα Μουδανιά (Οκτώβριος 1922), αναδιοργανώθηκε ο στρατός του Έβρου από τον Θεόδωρο Πάγκαλο, ενώ ανατέθηκαν οι διαπραγματεύσεις για την ειρήνη με την Τουρκία στο Ελευθέριο Βενιζέλο, λόγω της πολιτικής του εμπειρίας και των καλών του σχέσεων με τις Δυνάμεις της Αντάντ. Στη συνδιάσκεψη στη Λοζάνη της Ελβετίας υπογράφηκε (24 Ιουλίου 1923) η ομώνυμη συνθήκη, σύμφωνα με την οποία ορίστηκε ο ποταμός Έβρος ως το σύνορο μεταξύ Ελλάδας Τουρκίας, παραχωρήθηκαν στην Τουρκία η Ανατολική Θράκη, η Ίμβρος και η Τένεδος, η Ελλάδα εγκατέλειπε τη Μικρά Ασία και τον Πόντο, και αποφασίστηκε η ανταλλαγή των πληθυσμών για τους Έλληνες που ζούσαν στην Τουρκία και για τους Τούρκους που ζούσαν στην Ελλάδα. Εξαιρέθηκαν οι Έλληνες (εθνική μειονότητα) της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου και οι μουσουλμάνοι (θρησκευτική μειονότητα) της Δυτικής Θράκης. Τέλος, ο οικουμενικός πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως απώλεσε την ιδιότητα του εθνάρχη, περιορίστηκε σε αμιγώς θρησκευτικές υποθέσεις, το Πατριαρχείο, όμως, παρέμεινε στην Πόλη, υπό διεθνές νομικό καθεστώς. Η συνθήκη αυτή ουσιαστικά επισφράγισε τη Μικρασιατική Καταστροφή, ενώ η ελληνική διπλωματία προσπάθησε να σώσει ό,τι μπορούσε να σωθεί στο πλαίσιο των συγκεκριμένων πολιτικών συνθηκών. 50 Σύμφωνα με την ετυμηγορία του Δικαστηρίου, «Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου Β' το Έκτακτον Στρατοδικείον συσκεφθέν κατα νόμον, κηρύσσει παμψηφεί τους μεν Γεώργιον Χατζανέστην, Δημήτριον Γούναρην, Νικόλαον Στράτον, Πέτρον Πρωτοπαπαδάκην, Γεώργιον Μπαλτατζήν και Νικόλαον Θεοτόκην εις την ποινήν του Θανάτου. Τους δε Μιχαήλ Γούδαν και Ξενοφώντα Στρατηγόν εις την ποινήν των ισοβίων δεσμών. Διατάσσει την στρατιωτικήν καθαίρεσιν των Γεωργίου Χατζανέστη, αρχιστρατήγου, Ξενοφώντος Στρατηγού, υποστρατήγου και Μιχαήλ Γούδα, υποναυάρχου και επιβάλλει αυτούς τα έξοδα και τέλη. Επιδικάζει παμψηφεί χρηματικήν αποζημίωσιν υπέρ του Δημοσίου κατά του Δ. Γούναρη δραχμών 200 χιλιάδων, Ν. Στράτου δραχμών 335 χιλιάδων, Γ. Μπαλτατζή και Ν. Θεοτόκη δραχμών 1 εκατομμυρίου και Μ. Γούδα δραχμών 200 χιλιάδων. Εγκρίθη, απεφασίσθη και εδημοσιεύθη εν Αθήναις τη 15η Νοεμβρίου 1922». 94

95 Η Αποκατάσταση των προσφύγων Η πολιτική και οικονομική κρίση της Ελλάδας του Μεσοπολέμου Λογότυπο από έγγραφα της Ε.Α.Π. Πηγή Γενικά Αρχεία του Κράτους Κεντρική Υπηρεσία Με την ανταλλαγή των πληθυσμών, ο συνολικός αριθμός των Ελλήνων που κατέφθασαν στην Ελλάδα, μαζί με τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής ξεπέρασε το 1,5 εκατομμύριο. Εγκαταστάθηκαν κυρίως σε Μακεδονία, Θράκη, στη νότια Ελλάδα, στα νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη. Παράλληλα, συγκροτήθηκε στη Γενεύη η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.) που ανέλαβε, με τη βοήθεια του ελληνικού κράτους, το έργο της στέγασης και της απασχόλησης των προσφύγων. Η αποκατάσταση διακρίθηκε σε αγροτική και αστική, ενώ δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στην πρώτη, καθώς υπήρχαν μεγάλες ανταλλάξιμες εκτάσεις, κυρίως σε Μακεδονία και Θράκη. Η αγροτική αποκατάσταση περιλάμβανε τη στέγαση και διανομή κτημάτων, ενώ η αστική μόνο τη στέγαση. Η ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία, παρά τα αρχικά προβλήματα, τόνωσε την οικονομία, και κυρίως τη γεωργία, το εμπόριο και τη βιοτεχνία, συνέβαλε στην ανάπτυξη, καθώς οι περισσότεροι πρόσφυγες αποτελούσαν φτηνό εργατικό δυναμικό, ενίσχυσε δημογραφικά και εθνικά τη χώρα, αμφισβήτησε κοινωνικά κατεστημένα, ανέδειξε σημαντικές προσωπικότητες προσφυγικής καταγωγής, με 95

96 αποτέλεσμα η συνεισφορά τους στην ελληνική κοινωνία να είναι πολύπλευρη, οικονομική, πνευματική και πολιτική. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, στα τέλη του 1923, έγιναν νέες εκλογές, στις οποίες απείχαν τα φιλομοναρχικά κόμματα, με αποτέλεσμα να νικήσουν οι φιλελεύθεροι και ο βασιλιάς Γεώργιος να εξαναγκαστεί σε παραίτηση. Στη θέση του Γεωργίου του Β, που αναχώρησε για το εξωτερικό, ανέλαβε καθήκοντα αντιβασιλέα ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης. Το Μάρτιο του 1924 ορκίστηκε πρωθυπουργός ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και στις 25 του ίδιου μήνα η Βουλή των Ελλήνων, με ψήφισμά της, ανακήρυξε τη Δημοκρατία που επισημοποιήθηκε με το Δημοψήφισμα της 13ης Απριλίου με πρώτο πρόεδρο το ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη. Ακολούθησε μία περίοδος εσωτερικής πολιτικής αστάθειας, καθώς στα 1925 ο Θεόδωρος Πάγκαλος επιβάλλει δικτατορία στην Ελλάδα, εξαναγκάζοντας τον πρόεδρο της Δημοκρατίας Παύλο Κουντουριώτη σε παραίτηση. Επί των ημερών του παραχωρήθηκε στη Γιουγκοσλαβία συγκυριαρχία στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και την κοιλάδα του Αξιού. Ο Πάγκαλος ανατρέπεται από τον Γεώργιο Κονδύλη, που επανέφερε τον Κουντουριώτη και προκήρυξε εκλογές μετά τις οποίες σχηματίζεται οικουμενική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη. Επί των ημερών του (1927) ψηφίστηκε το Σύνταγμα της Α Ελληνικής Δημοκρατίας που υπήρξε το πλέον άρτιο συγκριτικά με όλα τα προηγούμενα. Το 1928 σχηματίζει κυβέρνηση ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Είναι η τελευταία τετραετία του, καθώς παραιτήθηκε το 1932 κάτω από το βάρος της οικονομικής και κοινωνικής πίεσης. Ο ίδιος επεδίωξε μέσα από την αναπτυξιακή του πολιτική να ασχοληθεί με την εσωτερική ανασυγκρότηση του κράτους. Ωστόσο, για να το πετύχει αυτό, έπρεπε να εξασφαλίσει την εξωτερική ειρήνη, προκειμένου να ασχοληθεί με της εσωτερικές υποθέσεις. Στο πλαίσιο αυτό ο Βενιζέλος υπογράφει, το Το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας, Ουδετερότητας, Διαλλαγής και Διαιτησίας. Το Σύμφωνο εξασφάλισε την ελληνοτουρκική φιλία και τέθηκε, ουσιαστικά, σε ισχύ μέχρι το 1955 (Σεπτεμβριανά). Στον εσωτερικό τομέα ο Βενιζέλος φρόντισε για την εκτέλεση μεγάλων έργων υποδομής, όπως την αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας, κυρίως λόγω της ελονοσίας που προξενούσαν τα λιμνάζοντα ύδατα. Η αποξήρανση απέφερε χιλιάδες στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Επίσης, φρόντισε για την εκτέλεση έργων υποδομής (οδικό δίκτυο, 96

97 σιδηρόδρομοι, γενικά οι συγκοινωνίες, εξηλεκτρισμός, τηλεπικοινωνίες, ενέργεια), τη Νομοθεσία (σημαντική υπήρξε και η σύσταση του Συμβουλίου της Επικρατείας, αλλά, μεταξύ άλλων, ψηφίστηκε και το «ιδιώνυμο» ή «νόμος περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών», με το οποίο ο Βενιζέλος στρεφόταν του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος -ιδρύθηκε το 1918 με την επωνυμία Σ.Ε.Κ.Ε. «Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος»- και σωματείων που ελέγχονταν από αυτό), την παιδεία (εκπαιδευτική μεταρρύθμιση με υπουργούς Παιδείας τους Κωνσταντίνο Γόντικα και Γεώργιο Παπανδρέου, με στόχο τη βελτίωση των συνθηκών της εκπαίδευσης, την προώθηση της τεχνικής εκπαίδευσης, την εισαγωγή της δημοτικής στα γυμνάσια και την ίδρυση νέων σχολείων), την αναγνώριση του δικαιώματος στις γυναίκες να ψηφίζουν (δικαίωμα του εκλέγειν) στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές, την κοινωνική πολιτική και πρόνοια. Ωστόσο, η διεθνής οικονομική κρίση οδήγησε στην παραίτηση Βενιζέλου (1932). Ακολούθησε μία περίοδος έντονης πολιτικής αστάθειας. Συγκεκριμένα, μετά την παραίτηση Βενιζέλου, σχηματίστηκε η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, αλλά ανατράπηκε. Τις επόμενες εκλογές τις κέρδισε η βενιζελική παράταξη, αλλά δεν μπόρεσε να σχηματίσει κυβέρνηση. Το Λαϊκό Κόμμα σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού με πρωθυπουργό τον Παναγή Τσαλδάρη, ανατράπηκε, όμως, το Ο Βενιζέλος σχημάτισε νέα κυβέρνηση, προκήρυξε εκλογές και τις έχασε. Τότε, εκδηλώθηκε το πραξικόπημα του Πλαστήρα που, όμως, απέτυχε να καταλάβει την εξουσία. Στη συνέχεια, σχηματίστηκε εκ νέου κυβέρνηση υπό τον Παναγή Τσαλδάρη, με τη συμμετοχή του Γεωργίου Κονδύλη, στη θέση του υπουργού των Στρατιωτικών. Ακολουθούν διώξεις των βενιζελικών από την κρατική μηχανή και το στρατό, ενώ εκδηλώθηκε νέα απόπειρα δολοφονία εναντίον του Βενιζέλου. Ύστερα από αυτό ο Βενιζέλος έφυγε και το εξωτερικό. Στον οικονομικό τομέα, η άφιξη των προσφύγων, η οικονομική ύφεση στη Δυτική Ευρώπη που προσέλκυσε επενδύσεις στην Ελλάδα και η αγροτική μεταρρύθμιση, με τα μεγάλα εγγειοβελτιωτικά έργα, οδήγησε στη βιομηχανική και κατ επέκταση οικονομική ανάπτυξη. Τα αποτελέσματα, όμως, της διεθνούς οικονομικής κρίσης (κραχ) του 1929 που έφτασαν στην Ελλάδα, με σχετικά καθυστέρηση, στα 1932, και ο εξωτερικός δανεισμός που δεν μπορούσε να εξυπηρετηθεί οδήγησε στην πτώχευση του 97

98 1932, ενώ η πολιτική αστάθεια που ακολούθησε δεν βοήθησε στην οικονομική ανάπτυξη. Συγκρότημα διαμερισμάτων για την αστική αποκατάσταση των προσφύγων (Αθήνα) Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ/Συλλογή Π. Πουλίδη 98

99 Η παλινόρθωση της Μοναρχίας - Η δικτατορία του Μεταξά Οι βενιζελικοί, προκειμένου να αποτρέψουν την παλινόρθωση της μοναρχίας στην Ελλάδα, προέβησαν σε νέο κίνημα κατά της κυβέρνησης του Παναγή Τσαλδάρη. Το κίνημα κατεστάλη από τον Γεώργιο Κονδύλη, οδήγησε σε νέες διώξεις των βενιζελικών και στη φυγή του Βενιζέλου στο εξωτερικό, όπου και πέθανε το 1936, ενώ επιτάχυνε τις εξελίξεις για την παλινόρθωση και την επιβολή δικτατορίας. Στις εκλογές του 1935 απείχαν οι βενιζελικοί, ενώ νίκησαν ο συνασπισμός των Τσαλδάρη Κονδύλη και το κόμμα του Ι. Μεταξά. Στη συνέχεια σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση υπό τον Παναγή Τσαλδάρη που δήλωσε ότι με δημοψήφισμα ο λαός θα αποφάσιζε τη μορφή του πολιτεύματος. Επειδή, όμως, ο Τσαλδάρης ανέβαλε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος, εκδηλώθηκε νέο κίνημα από τον Γεώργιο Κονδύλη, με τη συμμετοχή του Αλέξανδρου Παπάγου. Το κίνημα επανάφερε το Σύνταγμα του 1911 και με νόθο δημοψήφισμα επαναφέρει τη μοναρχία. Ο βασιλιάς Γεώργιος Β επέστρεψε στην Ελλάδα το Νοέμβριο του Το Ιανουάριο του 1936 διενεργήθηκαν νέες εκλογές, στις οποίες τα βενιζελικά κόμματα λαμβάνουν περισσότερες ψήφους (γεγονός που επιβεβαιώνει το νόθο δημοψήφισμα τρεις μήνες νωρίτερα). Ωστόσο, κανένα κόμμα δεν εξασφάλισε την απόλυτη πλειοψηφία και έτσι σχηματίστηκε κυβέρνηση Δεμερτζή, με υπουργό στρατιωτικών τον Μεταξά. Το ίδιο έτος πέθανε ξαφνικά ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Δερμετζής και ο βασιλιάς Γεώργιος, χωρίς να συμβουλευτεί κανέναν, ορκίζει πρωθυπουργό τον Μεταξά, και στη συνέχεια του παρέχεται ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή. Τα δύο μεγάλα κόμματα προσπαθούν να σχηματίσουν κυβέρνηση συνασπισμού, αλλά πέθανε και ο αρχηγός του λαϊκού κόμματος Παναγής Τσαλδάρης. Οι συγκυρίες (θάνατος Βενιζέλου, Δεμερτζή, Τσαλδάρη το 1936), η υποστήριξη του Βασιλιά, η συγκατάθεση της Βρετανίας και η αδράνεια του πολιτικού κόσμου οδηγούν στην επιβολή δικτατορικού καθεστώτος. Στις 4 Αυγούστου του 1936 ο τότε πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς, σε συνεννόηση με το βασιλιά Γεώργιο Β, διέλυσε τη Βουλή και επέβαλε δικτατορία (έμεινε γνωστή ως το «καθεστώς της 4ης Αυγούστου»), με το πρόσχημα του κομμουνιστικού κινδύνου και της αποτυχίας του πολιτικού κόσμου. Ο Μεταξάς Καταδίωξε τους πολιτικούς του αντιπάλους, επέβαλε αστυνομικό κράτος, εφάρμοσε λογοκρισία, 99

100 οργάνωσε δική του νεολαία και προσπάθησε να προσεγγίσει τους εργάτες και τους αγρότες. Χαρακτηριστική είναι η ίδρυση από τον ίδιο του Ι.Κ.Α. (Ιδρύματος Κοινωνικών Ασφαλίσεων), το 1937, σε μία προσπάθειά του, κυρίως, να αποκτήσει λαϊκά ερείσματα. Παράλληλα, ως πρώην στρατιωτικός, προετοίμασε καλά τη χώρα για τον επερχόμενο πόλεμο. Στον Πόλεμο, αν και γερμανόφιλος, και μολονότι, αρχικά, υπερασπιζόταν την ουδετερότητα, τάχθηκε, εν τέλει, στο πλευρό της Βρετανίας, στο οποίο και είχε ταχθεί ο βασιλιάς Γεώργιος Β, που του είχε αναθέσει την εξουσία, καθώς πίστευε στη νίκη της κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο και στα ενδεχόμενα οφέλη που θα είχε η Ελλάδα από μία τέτοια συμμαχία. Επίσης, δεν πρέπει να λησμονηθεί ότι το καθεστώς του από την αρχή είχε την υποστήριξη της Αγγλίας και του βασιλιά Εδουάρδου. 100

101 Η Ελλάδα στις απαρχές του Β Παγκοσμίου Πολέμου Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Ασύρματος για την κήρυξη του Πολέμου Πηγή: εφ. Ασύρματος, Αθήνα, 28 Οκτωβρίου 1940 Με την άνοδο του ναζισμού στην εξουσία (1933) [ο όρος «ναζισμός» προήλθε από τις δύο πρώτες συλλαβές του πλήρους ονόματος του κόμματος National Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei = Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα, που ίδρυσε ο Χίτλερ το 1919] διαταράχθηκε η ευρωπαϊκή ισορροπία. Σίγουρος για την αδυναμία των δημοκρατικών χωρών, ο Χίτλερ σφετερίστηκε στα 1939 τη Βοημία και εισέβαλε στην Πολωνία, αναγκάζοντας τη Βρετανία και τη Γαλλία να του κηρύξουν τον πόλεμο. Παράλληλα, ο πόλεμος κατά της Αβησσυνίας (1935), η κατοχή της Αλβανίας (1939) και ο τορπιλισμός της «Έλλης» αποκάλυψαν τις ιταλικές ορέξεις του Μουσολίνι στην Ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια. Ορέξεις που εκδηλώθηκαν σχεδόν απροκάλυπτα με το βρετανικό τελεσίγραφο της 28 ης Οκτωβρίου που επέδωσε ο Ιταλός πρέσβης τον τότε πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά. Τα ξημερώματα της 28 ης Οκτωβρίου του 1940 ο πρεσβευτής της Ιταλίας στην Ελλάδα Εμμανουέλε Γκράτσι επέδωσε το φάκελο με το τελεσίγραφο, στο οποίο, με λίγα λόγια, έλεγε ότι η Ελλάδα δεν είχε κρατήσει πραγματική ουδετερότητα κατά το Δεύτερο παγκόσμιο Πόλεμο, επιτρέποντας στον αγγλικό στόλο να χρησιμοποιεί στρατηγικά 101

102 σημεία της Ελλάδας και εννοούσε τον ανεφοδιασμό των βρετανικών αεροσκαφών και τη συνεργασία με τη βρετανική αντικατασκοπεία. Το τηλεγράφημα κατέληγε με το αίτημα της ιταλικής κυβέρνησης να καταλάβουν τα ιταλικά στρατεύματα μέχρι το τέλος του πολέμου μερικά επίκαιρα σημεία του ελληνικού εδάφους, χωρίς, όμως, να προσδιορίζονται τα σημεία αυτά. Επιπλέον η προθεσμία του τελεσίγραφου ήταν τρίωρη, δηλαδή θα έληγε στις έξι το πρωί. Μόλις ο Μεταξάς διάβασε τη διακοίνωση, απάντησε στον Ιταλό πρεσβευτή ότι το περιεχόμενο και ο τελεσιγραφικός της χαρακτήρας ισοδυναμούσε με την κήρυξη του πολέμου της Ιταλίας εναντίον της Ελλάδας. Συγκεκριμένα, είπε στον Γκράτσι: Alors c est la guerre, δηλαδή «Λοιπόν (τότε) είναι πόλεμος. Αυτή η φράση έμεινε στην Ιστορία, παραλλαγμένη ως προς τη μορφή της, αλλά ίδια ως προς την ουσία τη. Είναι το περίφημο «ΟΧΙ», η αρνητική δηλαδή απάντηση της Ελλάδας απέναντι στις ιταλικές αξιώσεις. Η Ιταλία ήταν αποφασισμένη να πολεμήσει την Ελλάδα, παρά το τελεσίγραφο. και αυτό, παρά το ότι ο Ιταλός πρέσβης απάντησε ότι μπορούσε να αποφευχθεί ο πόλεμος. Η ανταπάντηση του Μεταξά ήταν ειρωνική και αφοπλιστική. Συγκεκριμένα, είπε στον Γκράτσι: - «Και πώς πιστεύετε ότι μπορεί να γίνει αυτό; Λέτε ότι θα ξεκινήσετε επίθεση στις 6 το πρωί, σε λιγότερο από τρεις ώρες. Ακόμα και να το ήθελα, φαντάζεστε ότι σ αυτό το διάστημα προλαβαίνω να ξυπνήσω τον βασιλιά και να τον ενημερώσω, να ειδοποιήσω υπουργό Στρατιωτικών και γενικό επιτελείο, να θέσω σε κίνηση τις τηλεγραφικές υπηρεσίες, να συγκαλέσω υπουργικό συμβούλιο και να παρθούν οι σχετικές αποφάσεις; Και έστω ότι γίνονται όλα αυτά. Ποια είναι τα στρατηγικά σημεία που θέλει να καταλάβει η κυβέρνησή σας;». -«Δεν έχω ιδέα», απάντησε αυθόρμητα ο Γκράτσι. -«Επομένως, έχουμε πόλεμο», επανέλαβε ο Μεταξάς. Ο Γκράτσι ψέλλισε ότι ελπίζει πως όχι, και αποχώρησε. Η μονολεκτική απάντηση με την οποία συνδέουμε την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου δεν ανήκει στο Μεταξά, ο οποίος και απέρριψε αμέσως το ιταλικό τελεσίγραφο, όπως προκύπτει από τα απομνημονεύματά του και τα αντίστοιχα του Ιταλού πρέσβη. Το «ΟΧΙ» παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην πρώτη σελίδα της αθηναϊκής εφημερίδας «Ελληνικό Μέλλον», ταυτίζεται με την αντίσταση των Ελλήνων 102

103 και καθιερώνεται. Αμέσως ο Μεταξάς συγκάλεσε τους συνεργάτες του, το υπουργικό συμβούλιο, αναφέρθηκε στο βασιλιά, ζήτησε τη βοήθεια της Αγγλίας και άρχισε την προετοιμασία για την εμπόλεμη κατάσταση. Ωστόσο, πρέπει να σταθούμε στην αρνητική απάντηση του Έλληνα δικτάτορα και να πούμε πως, απ τη μια ήταν θέληση δική του, και από την άλλη αποτελούσε και θέμα συγκυριών. Ο Μεταξάς στις 4 Αυγούστου του 1936 είχε καταργήσει μαζί με το Γεώργιο το Β τη Δημοκρατία, εγκαθιδρύοντας ένα δικτατορικό καθεστώς που δεν είχε ποτέ τη λαϊκή υποστήριξη. Ο ίδιος γνώριζε ότι ακόμα κι αν υπέκυπτε στο ιταλικό τελεσίγραφο, η λαϊκή οργή θα εξαφάνιζε το καθεστώς του. Επίσης, το χρονικό διάστημα της απάντησης ήταν πολύ σύντομο, ενώ ο ελληνικός λαός δέχτηκε με ενθουσιασμό και σχεδόν ομόφωνη θέληση την είδηση του πολέμου εναντίον της Ιταλίας. Η στάση του κατά τον Οκτώβριο του 1940 μετέβαλε τον Έλληνα δικτάτορα ως τον άνθρωπο του «ΟΧΙ», το οποίο βεβαίως ποτέ δεν είπε αυτολεξεί, ενέργησε, όμως, έτσι σαν να το είχε πει. Επιπλέον, ο αρχικά γερμανόφιλος Μεταξάς τήρησε ουδετερότητας, μέχρις ότου η επεκτατική πολιτική της φασιστικής Ιταλίας και η δήλωση του Χίτλερ ότι η Ιταλία έχει το δικό της ζωτικό χώρο, στον οποίο είναι ελεύθερη να δρα, τον αναγκάσει να στραφεί περισσότερο προς την Αγγλία. Έτσι, όταν ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Μεταξάς εξαιτίας του ιταλικού επεκτατισμού, παρόλο που επιθυμούσε την ουδετερότητα, είχε ελάχιστες δυνατότητες ελιγμών. Για την Ελλάδα η αντίσταση στην ιταλική εισβολή ήταν μονόδρομος. Ο βασιλιάς Γεώργιος ήταν συνδεδεμένος με τη Μεγάλη Βρετανία, ενώ ο Μεταξάς είχε τόσα προηγούμενα με την Ιταλία. Οι προστριβές στα Δωδεκάνησα που κατείχαν οι Ιταλοί από το 1912 ήταν συνεχείς μετά την είσοδο της Ιταλίας στον πόλεμο, με αποκορύφωμα τον τορπιλισμό του ευδρόμου «Έλλη» στην Τήνο, στις 15 Αυγούστου Η κατάληψη, μάλιστα, της Αλβανίας από τα ιταλικά στρατεύματα τον Απρίλιο του 1939 όξυνε την ένταση μεταξύ των δύο χωρών. Σε όλα αυτά προσθέτουμε και το γεγονός ότι το ιταλικό τελεσίγραφο προεξοφλούσε την κήρυξη πολέμου καθώς: α) Δεν καθόριζε τα στρατηγικά σημεία που ήθελε δήθεν να καταλάβουν οι Ιταλοί και β) η προθεσμία του τελεσίγραφου ήταν τρίωρη, άρα δεν υπήρχε καιρός για οποιαδήποτε ενέργεια υποχώρησης, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι υπήρχε τέτοια διάθεση. 103

104 Όπως κι αν έχει το πράγμα, η αρνητική απάντηση της κυβέρνησης Μεταξά ή, αν θέλετε των Ελλήνων, οδήγησε στην ηρωική άμυνα στα ελληνοαλβανικά σύνορα και στις αρχικές νίκες του ελληνικού στρατού, γεγονός που αποτελεί την πρώτη σημαντική αντίσταση απέναντι στις δυνάμεις του άξονα, επιφέροντας στα ιταλικά και (αργότερα) γερμανικά στρατεύματα υλικές ζημιές, μεγάλες απώλειες και χάσιμο πολύτιμου χρόνου για την επιχείρηση «Μπαρμπαρόσα» των Γερμανών εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Σημαντική επίσης είναι και η ηθική συμβολή του Ελληνικού Αγώνα ενθαρρύνοντας τους διστακτικούς λαούς, καταστρέφοντας το γόητρο του Μουσολίνι και επηρεάζοντας τη στάση του αμερικανικού λαού εναντίον των φασιστικών καθεστώτων. Στο ελληνοαλβανικό μέτωπο κινητοποιήθηκε ο στρατός, έγινε επιστράτευση, ενώ πολλοί έσπευσαν να καταταχθούν εθελοντικά. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Άγγελος Τερζάκης «Ένας άνεμος καινούργιος, ανυποψίαστος, άρχιζε να φυσάει πάνω στην Αθήνα Στα μάτια των ανθρώπων που αντικρίζονταν έφεγγε ένα χαρούμενο ξάφνιασμα, σάμπως όλος αυτός ο κόσμος, ο ίσαμε χτες βουτηγμένος στην καθημερινότητα και στη βιοπάλη, να μάθαινε ξαφνικά πως έχει μέσα του κρυμμένα νιάτα.». Οι Έλληνες παραμέρισαν τις πολιτικές διαφορές τους και ενωμένοι αντιμετώπισαν τον εξωτερικό κίνδυνο. Στο αλβανικό μέτωπο 16 ελληνικές μεραρχίες ακινητοποίησαν, υπό τις αντίξοες συνθήκες του βαρύτατου χειμώνα του , 27 ιταλικές, με εξοπλισμό πολύ ανώτερο από τον ελληνικό. Παράλληλα, με το στρατό ξηράς η πολεμική αεροπορία έκανε έντονη την παρουσία της στον αγώνα, παρά τις ελλείψεις σε τεχνική υποδομή και στην εκπαίδευση των στελεχών της. Τέλος, το πολεμικό ναυτικό ανέλαβε την προστασία των μεταφορών, των ακτών και την προσβολή των εχθρικών πλοίων. Η αντίσταση των Ελλήνων στην Αλβανία αποτελεί την πρώτη νίκη που σημειώθηκε εναντίον των Δυνάμεων του Άξονα και συγκεκριμένα των Ιταλών και οδήγησε τον Βρετανό πρωθυπουργό Ουίνστον Τσώρτσιλ να αναγνωρίσει την ελληνική αντίσταση στη βρετανική Βουλή. Στις 6 Απριλίου του 1941, η Γερμανία του Χίτλερ, αφού πρώτα συνέτριψε την αντίσταση στη Γιουγκοσλαβία, επιτέθηκε στην Ελλάδα. Ο ελληνικός στρατός που υπερασπίστηκε τη χώρα στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα έδωσε μία λυσσαλέα μάχη μέσα από τα οχυρά (είναι η περίφημη γραμμή Μεταξά, η γραμμή των οχυρών), που δεν είχαν ολοκληρωθεί στα σύνορα με τη Γιουγκοσλαβία απ όπου και εισέβαλε το μεγαλύτερο 104

105 μέρος των γερμανικών δυνάμεων, περικυκλώνοντας του υπερασπιστές των οχυρών και εισβάλοντας στο εσωτερικό της χώρας μετατρέποντας την αντίσταση των τελευταίων, σε μάχη χωρίς αντίκρισμα. Με την κατάρρευση του μετώπου και την εισβολή των ναζιστικών στρατευμάτων, ο αγώνας της ναζιστικής Γερμανίας συνεχίστηκε στην Κρήτη, όπου αποδεκατίστηκε το επίλεκτο σώμα των Γερμανών αλεξιπτωτιστών. Άκρως απόρρητο τηλεγράφημα του Υπουργείου Πολέμου της Βρετανίας αναφέρεται στην επιτακτική ανάγκη της υπεράσπισης της Κρήτης στη φάση αυτή του πολέμου, γεγονός που δεν κατέστη εφικτό λόγω της υπεροπλίας του εχθρού από αέρος. Με την κατάληψη της Κρήτης ολοκληρώθηκε ουσιαστικά η πρώτη φάση του αγώνα των Ελλήνων εναντίον των εισβολέων, που κράτησε 216 ημέρες. Η εθνική αντίσταση κατά τη διάρκεια της Κατοχής, με τον ένοπλο αγώνα, τις δολιοφθορές, τα θύματά της και τα σαμποτάζ, με αποκορύφωμα την ανατίναξη της Γέφυρας του Γοργοποτάμου, είναι ένα άλλο σημαντικό κεφάλαιο της Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας και αποτελεί συνέχεια της πολεμικής προσπάθειας των Ελλήνων για την προάσπιση της εδαφικής τους ακεραιότητας ενάντια στη φασιστική και ναζιστική ιδεολογία των Δυνάμεων του Άξονα, που άρχισε την 28η Οκτωβρίου του

106 Ιστορικός Χάρτης της Ελλάδος Πηγή: Βουλή των Ελλήνων 106