Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αιώνας Μεσοπόλεμος)

Transcript

1 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αιώνας Μεσοπόλεμος) Βασίλης Α. Φούκας Λέκτορας Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. (υπό διορισμό) Η Προλογικά ιστορία της παιδικής ηλικίας αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού 1 και την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα 2 σε πολλές χώρες της Ευρώπης και στις Η.Π.Α. Στην Ελλάδα το σχετικό ενδιαφέρον αναπτύσσεται, ενισχύεται και προωθείται από το Ίδρυμα Ερευνών για το παιδί 3 και από το Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας. 4 Η ιστορικότητα 1 Τον Μάρτιο του 1970 οργανώθηκε το Πρώτο Συνέδριο με θέμα: «Η παιδική ηλικία και η νεότητα δια μέσου της Ιστορίας» στο Πανεπιστήμιο Clark της Μασσαχουσέτης ενώ την ίδια δεκαετία δημοσιεύονται σχετικές εργασίες ενταγμένες στο ευρύτερο ιστοριογραφικό ρεύμα της μικρο-ιστορίας, η οποία έχει ως στόχο να διευρύνει την ιστορία σε εκείνες τις ομάδες των ανθρώπων που με τις άλλες μεθόδους έμειναν εκτός αντικειμένου μελέτης. 2 Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το 2007 το International Standing Conference fοr the History of Education (I.S.C.H.E.) διοργάνωσε το 29ο Συνέδριό του στο Αμβούργο με θέμα Children and Youth at Risk. Approaches in the History of Education ενώ και το 32ο Συνέδριό του στο Άμστερνταμ Αυγούστου 2010 είχε θέμα Discoveries of Childhood in History. Τον Ιούλιο του 2010, επίσης, διοργανώθηκε στο Mansfield College της Οξφόρδης Παγκόσμιο Συνέδριο με θέμα Childhood. 3 Το Ίδρυμα Ερευνών για το παιδί είναι μία μη κυβερνητική οργάνωση, η οποία από το 1982 εκδίδει μία σειρά ιστορικο-κοινωνικών ερευνών σχετικά με τις αντιλήψεις για το παιδί και τις στάσεις απέναντι σε αυτό της ελληνικής κοινωνίας από την επανάσταση του 1821 έως σήμερα. Επιστήμονες από πολλούς κλάδους ερευνούν πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές με στόχο να εξάγουν συμπεράσματα αναφορικά με την παιδική ηλικια και τις στάσεις των ατόμων, της κοινωνίας και του κράτους απέναντι στα παιδιά. Ορισμένες από τις εργασίες αναφέρω ενδεικτικά (με χρονολογική σειρά): Α. Κούρια, Το παιδί στη νεοελληνική τέχνη Εικόνες- αντιλήψεις, 1985, Λ. Μουσούρου, Οικογένεια και παιδί στην Αθήνα. Αποτελέσματα μιας εμπειρικής έρευνας, 1985, Ι. Ληξουριώτης, Οι κοινωνικές και νομικές αντιλήψεις για το παιδίτον πρώτο αιώνα του νεοελληνικού κράτους, 1986, Δ. Μακρυνιώτη, Η παιδική ηλικία στα αναγνωστικά βιβλία , 1986, Θ. Δραγώνα, Γέννηση. Η γυναίκα μπροστά σε μια καινούργια ζωή, 1987, Γ. Ρηγάτος, Αρρώστιες και θάνατος παιδιών στη νεοελληνική λογοτεχνία ( ), 1987, Γ. Ρηγάτος, Το άρρωστο και κακοποιημένο παιδί στη λογοτεχνία ( ), 1989, Σπ. Δοξιάδης, Ο ρόλος του γιατρού στην κοινωνία. Δικαιώματα και υποχρεώσεις, 1990, Α. Κουρία, Εικόνες του παιδιού στην ελληνική τέχνη του 20ού αιώνα, 1991, Β. Πάτσιου, Τα πρόσωπα του παιδιού στην πεζογραφία, , 1991, Τ.

2 Βασίλης Α. Φούκας 2 της παιδικής ηλικίας απασχολεί, κυρίως, τους κοινωνικούς επιστήμονες κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Αφετηρία του ενδιαφέροντος αποτελεί το κλασικό, πια, έργο του Philippe Ariès, Αιώνες παιδικής ηλικίας (1960), το οποίο μεταφράζεται στα ελληνικά το Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να αποτυπώσει την εξέλιξη των παιδαγωγικών προσεγγίσεων για το παιδί και την παιδική ηλικία στην Ελλάδα από το τέλος του 18ου αιώνα έως το α μισό του 20ού αιώνα από το κίνημα, δηλαδή, του Νεοελληνικού Διαφωτισμού έως και το κίνημα της «Νέας Αγωγής» και του «Σχολείου Εργασίας». Στο πλαίσιο αυτό μελετώνται παιδαγωγικά κείμενα του τελευταίου τετάρτου του 18ου, του 19ου και των αρχών του 20ού Πεσμαζόγλου, Το ηρωικό παραμύθι της Π. Σ. Δέλτα. Μικρό οδοιπορικό από τις απαρχές στην ωριμότητα της νεοελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, 1991, Π. Σουτζόγλου-Κοπαρίδη, Παιδί και υγεία στα πρώτα χρόνια της ανεξάρτητης Ελλάδας. Μια κοινωνικο-ιστορική προσέγγιση μέσα από τον περιοδικό τύπο της εποχής, 1991, Γ. Ρηγάτος, Η υγεία του παιδιού στη λαϊκή μας παράδοση, Το Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας είναι ερευνητικό και εκδοτικό πρόγραμμα της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, το οποίο λειτούργησε από το Από το 1994 έως σήμερα είναι φιλοξενούμενο πρόγραμμα στο Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Ορισμένες από τις εκδόσεις του που αφορούν στο παιδί και στην παιδική ηλικία παρουσιάζονται με χρονολογική σειρά: Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας, Αθήνα 1-5 Οκτωβρίου 1984, 1986, Β. Πάτσιου, Η Διάπλασις των Παίδων ( ). Το πρότυπο και η συγκρότησή του, 1987, Κ. Σοφιανός, Το νομικό καθεστώς της παιδικής ηλικίας και της νεότητας, , 1988, Μ. Ρηγίνος, Μορφές παιδικής εργασίας στη Βιομηχανία και τη Βιοτεχνία, , 1995, Μ. Κορασίδου, Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους. Φτώχεια και φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19ο αιώνα, 1995, Α. Κιουσοπούλου, Χρόνος και ηλικίες στη Βυζαντινή κοινωνία. Η κλίμακα των ηλικιών από τα αγιολογικά κείμενα της μέσης εποχής (7ος-11ος αι.), 1997, Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, Οι χρόνοι της Ιστορίας. Για μια ιστορία της παιδικής ηλικίας και της νεότητας, Αθήνα Απριλίου 1997, Ο Ph. Ariès σημασιοδοτεί την έννοια της παιδικής ηλικίας στη γαλλική κοινωνία από τον Μεσαίωνα έως το Ο Ariès εντυπωσιάζεται από την απεικόνιση παιδιών στην πρώιμη μεσαιωνική τέχνη ως μικρογραφία των ενηλίκων, υποδηλώνοντας ότι σε εκείνη την περίοδο της ιστορίας οι άνθρωποι δεν έχουν επίγνωση της παιδικής ηλικίας ή ότι δεν γίνεται λόγος σχετικά με αυτή. Ο Ariès διαπιστώνει τρεις περιόδους εξέλιξης της παιδικής ηλικίας: α) απουσία της έννοιας της παιδικής ηλικίας, β) περίοδος της φροντίδας, γ) ηθικολογική περίοδος. Στον αντίποδα η L. Pollock στο έργο της Forgotten children: parent-child relations from 1500 to 1900 (1983) μελετώντας πρωτογενές υλικό (αυτοβιογραφικά κείμενα και ημερολόγια παιδιών) διαπιστώνει ότι η εικόνα για την παιδική ηλικία είναι λιγότερο αρνητική από αυτή που περιγράφει ο Ariès (Pollock, 1983, Αριές, 1990: 11, Corsaro, 2005: 62-64).

3 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 3 αιώνα με σκοπό να διερευνηθεί το περιεχόμενο που αποδίδουν οι νεοέλληνες παιδαγωγοί στους όρους παιδί και παιδική ηλικία και οι προεκτάσεις τους στην εκπαιδευτική πράξη. Σ Η ευρωπαϊκή ιστορία της παιδικής ηλικίας τον αμερικανό ψυχολόγο Granville Stanley Hall ( ) 6, πρωτεργάτη του λεγόμενου κινήματος μελέτης του παιδιού στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, αποδίδεται ένας νέος προσανατολισμός στην ανάπτυξη των πειραματικών διαστάσεων της εκπαίδευσης. Η μελέτη του παιδιού αρχίζει στις Η.Π.Α. γύρω στο 1880 και σε λιγότερο από είκοσι χρόνια κερδίζει την υποστήριξη χιλιάδων εκπαιδευτικών και γονέων, κυρίως, γυναικών. Κατά τη Διεθνή Έκθεση του Σικάγο το 1893 πραγματοποιούνται επαφές με γυναίκες από την Αγγλία και τη Σκωτία, οι οποίες μεταφέρουν τις αρχές του κινήματος από τις Η.Π.Α. στη Μεγάλη Βρετανία. Έτσι, ιδρύεται το 1898 η Βρετανική Ένωση για τη μελέτη του παιδιού (British Child Study Association) και τον επόμενο χρόνο (1899) εκδίδεται για πρώτη φορά το περιοδικό της με τίτλο The Paidologist. Με τη σειρά της η οργάνωση αυτή υπήρξε πρότυπο αναφοράς για το Σύνδεσμο για την ψυχολογία του παιδιού (Verein fur Kinderpsychologie) που ιδρύθηκε στη Λειψία το Χάρη στις έρευνες του αγγλικής καταγωγής ψυχολόγου William Preyer ( ) η Γερμανία αρχίζει να ενδιαφέρεται για τη μελέτη του παιδιού από τη δεκαετία του 1880 καθιερώνοντας τον όρο παιδική ψυχολογία (child psychology). Στη Γαλλία ο Alfred Binet ( ) εργάζεται στο πλαίσιο μιας ανεξάρτητης Εταιρείας που ιδρύεται το 1899 για την ψυχολογική μελέτη της παιδικής ηλικίας καθιερώνοντας το IQ-test. Το 1911 διοργανώνεται στο Βέλγιο Διεθνές Συνέδριο παιδολογίας, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την ίδρυση, το 1912, μιας Διεθνούς Παιδολογικής Πανεπιστημιακής Σχολής, η οποία, ωστόσο, κλείνει το Το 1912, επίσης, αρχίζει τη δραστηριότητά του το Ινστιτούτο J. J. Rousseau στη Γενεύη, το οποίο προωθεί τη διδασκαλία της Ψυχολογίας και της Πειραματικής Παιδαγωγικής σε πανεπιστη- 6 Ο Stanley-Hall σφραγίζει την αμφισβήτηση της παραδοσιακής Παιδαγωγικής, η οποία κυριαρχεί στα αμερικανικά σχολεία στα τέλη του 19ου αιώνα. Μαθητής του W. Wundt αναφέρεται στα γραπτά του στη θεωρία της εξέλιξης, η οποία αντιστοιχεί την περίοδο αυτή στις Η.Π.Α. με το δόγμα της προόδου (Γρόλλιος, 2010: 66-73).

4 Βασίλης Α. Φούκας 4 μιακό επίπεδο. Σημαντικά κέντρα παιδολογικής έρευνας συστήνονται πριν από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο στην Ουγγαρία, στην Πολωνία, στη Ρωσία, στην Ιταλία, στην Ισπανία και στην Πορτογαλία (Hofstetter & Schneuwly, 2004: 39-41). Σ 18ος αιώνας: Το παιδί ως μικρογραφία του ενήλικα τον ευρωπαϊκό χώρο κατά την περίοδο του 18ου αιώνα, του αιώνα του Διαφωτισμού, κυριαρχεί η προσέγγιση της παιδικής ηλικίας με βάση τη θεωρία του «μικρού ενήλικα» καθώς επικρατούν οι απόψεις του Άγγλου διαφωτιστή J. Locke σε αντιδιαστολή με τις απόψεις του J. J. Rousseau, οι οποίες δέχονται αυστηρή κριτική ακόμα και στη γαλλική κοινωνία. Ο J. Locke παρατηρεί ότι...το μεγάλο λάθος...στον τρόπο που οι άνθρωποι ανατρέφουν τα παιδιά τους υπήρξε ότι δε δόθηκε αρκετή προσοχή στην κατάλληλη εποχή αυτής της ανατροφής. Ότι δεν έγινε προσπάθεια να υποταχθεί ο νους στην πειθαρχία και να τεθεί στην υπηρεσία της λογικής, όταν ήταν ακόμη τρυφερός και επομένως περισσότερο εύπλαστος...» (Ζιώγου-Καραστεργίου, 1996: 133). Είναι σαφές, επομένως, ότι η παιδαγωγική του θεωρία αντλεί τα ερείσματά της από την άποψη του εύπλαστου χαρακτήρα του παιδιού. Η παιδική ηλικία χαρακτηρίζεται από ανωριμότητα και στο πλαίσιο αυτό το παιδί πρέπει να εκπαιδεύεται και να καθοδηγείται. Στον ελληνικό χώρο, η κατεύθυνση και το περιεχόμενο της εκπαίδευσης στις αρχές του 18ου αιώνα, προσδιορίζονται, σε μεγάλο βαθμό, από την ευρεία διάδοση και τη διδασκαλία της «Χρηστοήθειας», η οποία αποτελεί εφαρμοσμένο κλάδο του ευρύτερου χώρου της Ηθικής. Η διάδοση αυτή, μάλιστα, είναι τόσο ευρεία που ο 18ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τους ειδικούς μελετητές ως «ο αιώνας της Χρηστοήθειας» (Βαϊκούση, 1986: ). Τα ηθικά προβλήματα, οι κίνδυνοι που απειλούν την παιδική ηλικία και τη νεότητα και οι ενδεδειγμένες λύσεις, συνθέτουν το περιεχόμενο των βιβλίων Χρηστοήθειας, Χρηστομάθειας ή Χειραγωγίας. Γίνεται εμφανές, επομένως, ότι με τον τρόπο αυτό καταβάλλονται προσπάθειες να εισαχθούν οι ιδέες του Διαφωτισμού με σκοπό την ηθική αγωγή των παιδιών. Η ανάγκη ριζικού κοινωνικού μετασχηματισμού προϋποθέτει βαθιά ηθική αναμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού. Το έργο του Αντώνιου Βυζάντιου με τίτλο Χρηστοήθεια. Πρὸς παραίνεσιν ἠθῶν τῶν Νέων (1720) αποτελεί τον πρώτο οδηγό συμπεριφοράς στη νεοελληνική κοινωνία. Η ευρύτατη αυτή

5 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 5 κυκλοφορία «Χρηστοηθειών» συνδέεται, οπωσδήποτε, στενά και ενδιαφέρει ι- διαίτερα τη θεματική μας, καθώς διαμορφώνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η παιδαγωγική θεωρία και η εκπαιδευτική πράξη της περιόδου αυτής. Είναι εμφανές ότι στην ελληνική εκπαίδευση δίνεται, κατά το 18ο αιώνα, ιδιαίτερη έμφαση στη διδασκαλία συμπεριφορών. Άμεσο στόχο, της εκπαίδευσης, δηλαδή, αποτελεί η διαμόρφωση και κωδικοποίηση ενός συστήματος με πρότυπα συμπεριφοράς. Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Κ. Θ. Δημαράς, «η υπερπαραγωγή τέτοιων παιδαγωγικών και εκπαιδευτικών βιβλίων φανερώνει, γενικά, ένα αυξημένο ενδιαφέρον για το παιδί...» (Δημαράς, : 254). Η Χειραγωγία εἰς τὴν Καλοκαγαθίαν ἤτοι ἐγχειρίδιον ἠθικὸν πρὸς διακόσμησιν τῶν ἠθῶν τῶν νέων, καὶ ἐκπλήρωσιν τῶν καθηκόντων πάνυ λυσιτελὲς (1791) του Δ. Δαρβάρεως, η οποία προορίζεται για σχολική χρήση, έχει ιδιαίτερη σημασία για τη δόμηση της ταυτότητας των ελλήνων μαθητών στα τέλη του 18ου αιώνα. Πρόκειται, όπως αναφέρεται σε επόμενη έκδοση (1839), για μετάφραση από τα γερμανικά και μάς παρέχει πλήρη εικόνα των «υποχρεώσεων» του μαθητή και, συνεκδοχικά, του πολίτη-μέλους μιας κοινότητας. Ξεκινώντας από την απαρίθμηση των καθηκόντων των μαθητών, ο Δ. Δάρβαρις συνεχίζει με την επισήμανση των βασικών «κοινωνικών αρετών» και ελαττωμάτων του ατόμου. Επισημαίνεται, τέλος, το χρέος των γονέων να φροντίσουν για την καλή ανατροφή των παιδιών και τους συστήνει να μην επιδεικνύουν υπερβολική αυστηρότητα (Ταμπάκη, 2004: 147). Ο ηθικός στοχασμός, επομένως, προσλαμβάνει έντονο παιδαγωγικό χαρακτήρα και απευθύνεται σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Για το λόγο αυτό κρίνεται απαραίτητη η μελέτη, σε βάθος, των ηθών, των κλίσεων και των διαθέσεων του ανθρώπου. 7 Από τα μέσα του 18ου αιώνα, παράλληλα, μεταφράζονται έργα παιδικής λογοτεχνίας 8, κυρίως από τα γαλλικά και τα γερμανικά, από 7 Γενικότερα για τις παιδαγωγικές απόψεις του Δ. Δάρβαρι βλ. Καραφύλλης, 1992: και Μελετιάδης, 1992: Την περίοδο αυτή μεταφράζονται ενδεικτικά: το βιβλίο του Joachim Heinrich Campe, Νέος Ρομπινσόν, μτφρ. Κ. Μπέλιος, 1782, το 4τομο έργο της γαλλίδας Jeanne-Marie Leprince de Beaumont, Αποθήκη των παίδων ήτοι Διάλογοι μεταξύ σοφού διδασκάλου και διαφόρων ευγενών αυτού μαθητών, μτφρ. Σπ. Βλαντής, , το βιβλίο του Joachim Heinrich Campe, Ηθική των Παίδων ή

6 Βασίλης Α. Φούκας 6 φιλογενείς Έλληνες της διασποράς, τα οποία απευθύνονται σε ολόκληρο το Γένος, αλλά, κυρίως, στοχεύουν στη «διακόσμησιν τῶν ἠθῶν τῶν νέων» (Πάτσιου, 1993: , Κατσίκη-Γκίβαλου, 1995, Ντελόπουλος, 1995, Μαλαφάντης, 2001: ). Μέσα στο ευρύτερο αυτό θεωρητικό πλαίσιο, όπου είναι σαφής η κυριαρχία της «Χρηστοήθειας» εμφανίζονται και οι πρώτες «Παιδαγωγίες», οι οποίες περιέχουν αρχικά, σε μεγάλο βαθμό, νουθεσίες για την ανατροφή των παιδιών και κανόνες για τη συμπεριφορά τους στην οικογένεια, στο σχολείο και στην κοινωνία. Κατά τον Ιώσηπο Μοισιόδακα, τον πρώτο νεοέλληνα παιδαγωγό, ο οποίος γράφει ένα συστηματικό εγχειρίδιο Παιδαγωγίας - έστω κι αν είναι στο μεγαλύτερο τμήμα του μετάφραση του έργου του J. Locke Some thoughts concerning education - η Παιδαγωγία έχει ως πρωταρχικό στόχο να διαμορφώσει το ήθος των παιδιών (βλ. Τεκμήριο 1α) και δευτερευόντως να συμβάλει στην κατανόηση των μαθημάτων (παροχή γνώσεων) (Μοισιόδαξ, 1779: 3). Κατά την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στην παιδαγωγική θεωρία κυριαρχεί η προσέγγιση της παιδικής ηλικίας με βάση τη θεωρία του «μικρού ενήλικα». Το παιδί αντιμετωπίζεται ως μικρογραφία του ενήλικα και περιγράφεται μεταφορικά (Νούτσος, 1986: 451) ως «εύπλαστο κερί» ή «άγραφος πίνακας». Στο πρώτο νεοελληνικό εγχειρίδιο Παιδαγωγικής ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ, επηρεασμένος από τις απόψεις του Άγγλου Διαφωτιστή J. Locke, ο οποίος θεωρεί το παιδί tabula rasa, σημειώνει ότι τα παιδιά μοιάζουν με εύπλαστο κερί (βλ. Τεκμήριο 1β), το οποίο πολύ εύκολα μπορεί να πάρει μία ορισμένη μορφή, είτε καλή είτε κακή (Μοισιόδαξ, 1779: 17). Σε άλλο σημείο ο Ι. Μοισιόδαξ παρομοιάζοντας το παιδί με φυτό που υπακούει στον κηπουρό (βλ. Τεκμήριο 1γ) σημειώνει ότι από την περίοδο της παιδικής του ηλικίας το παιδί πρέπει να ακολουθεί τις συμβουλές των ενηλίκων προκειμένου να διορθωθούν οι τυχόν κακές επιθυμίες του (Μοισιόδαξ, 1779: 21). Προς την κατεύθυνση αυτή σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζουν τόσο οι γονείς με τις επιλογές τους όσο και οι δάσκαλοι-παιδαγωγοί. Οι δύο αυτοί φορείς εκπαίδευσης και αγωγής, κατά τον Ι. Μοισιόδακα, διαμορφώνουν το ήθος, τον Συνομιλίαι ηθικαί δια τα παιδία, μτφρ. Σπ. Δεστούνης, 1802, το γαλλικό ηθικοδιδακτικό βιβλίο της Anne-Therese de Lambert, Παραινέσεις μητρός προς θυγατέρα, μτφρ. Ραλού Σούτζου, 1819.

7 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 7 χαρακτήρα και τον νου, τη διάνοια, το γνωστικό υπόβαθρο των παιδιών (βλ. Τεκμήριο 1δ, Μοισιόδαξ, 1779: 53-54). Ο παραλληλισμός της παιδικής ηλικίας, επομένως, με άγραφο χαρτί ορίζει τους γονείς ως υπεύθυνους για την εξέλιξη του παιδιού και προσφέρει την επιστημολογική και ψυχολογική βάση πάνω στην οποία η ανατροφή του παιδιού γίνεται εθνική προτεραιότητα. Η εκπαίδευση στο πλαίσιο αυτό προβάλλεται ως η ενδεδειγμένη οδός για να συντελεστεί η μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση. Η αντιμετώπιση του παιδιού ως ενήλικα, οπωσδήποτε, αντανακλάται και στην ευρύτερη κοινωνία με την απουσία ή τα μεμονωμένα μέτρα για την προστασία του παιδιού, για την ευημερία της παιδικής ηλικίας και την ανυπαρξία διαχωριστικών ορίων που τη διαφοροποιούν από τους ενήλικες. Δεν αναφερόμαστε μόνο σε απουσία θεσμών ειδικά προορισμένων για την παιδική ηλικία, αλλά και σε απουσία δραστηριοτήτων από τις οποίες τα παιδιά είτε όφειλαν να απέχουν είτε να συμμετέχουν (Μακρυνιώτη, 1986: 25). 19ος αιώνας: κυριαρχία των απόψεων του J. F. Herbart και του F. W. Fröbel Κ ατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα στη νεοελληνική παιδαγωγική σκέψη επικρατούν εν πολλοίς παρόμοιες, με αυτές του 18ου αιώνα, μεταφορές για το παιδί. Το παιδί παρουσιάζεται στα Εγχειρίδια Παιδαγωγικής ως κερί, πηλός, μάρμαρο ή σφουγγάρι, ενώ ασκείται κριτική και αντιμετωπίζονται με σχετική δυσπιστία 9 οι καινοτόμες απόψεις του J. J. Rousseau 10 και του J. B. 9 Το ριζοσπαστικό μήνυμα των έργων του J. J. Rousseau συναντά σοβαρές αντιστάσεις στο χώρο της ελληνικής «λογιοσύνης», ασκείται κριτική στις απόψεις του και διατυπώνονται έντονες επιφυλάξεις (Κιτρομηλίδης, : ). 10 Ο J. J. Rousseau ( ) διακηρύσσει την αυτονομία του παιδιού και υποστηρίζει στον Αιμίλιο ότι το παιδί, από την ηλικία των δύο χρόνων, έχει ανάγκη από αγωγή και μάθηση. Η πρώτη εκπαίδευση, όμως, κατά τον J. J. Rousseau, πρέπει να είναι καθαρά αρνητική. Αυτή συνίσταται στο να μην διδάσκει ο δάσκαλος ούτε την αρετή ούτε την αλήθεια, αλλά να προφυλάσσει την καρδιά του παιδιού από τις βλαβερές συνήθειες και το πνεύμα από το λάθος. Ο J. J. Rousseau διακηρύσσει: «Αφήστε το παιδί ελεύθερο, δείτε το να ενεργεί χωρίς να του λέτε τίποτα. Κι αυτό δεν θα κάνει τίποτα από επιπολαιότητα, αλλά θα αποδείξει την αυτοκυριαρχία του...» (Ζιώγου, 1996: 148, 150). Ο J. J. Rousseau δίνει έμφαση στην παιδαγωγική του θεωρία στη διαμόρφωση του χαρακτήρα σύμφωνα με το πρότυπο των φυσικών αρετών. Η μάθηση αποτελεί δευτερεύον, χρονικά και αξιολογικά, στάδιο (Κιτρομηλίδης, : ).

8 Βασίλης Α. Φούκας 8 Basedow. 11 Άλλωστε οι απόψεις του J. J. Rousseau αποδοκιμάζονται έντονα τόσο στη Γαλλία όσο και στην Ελβετία (Κιτρομηλίδης, : ). Δεν απουσιάζουν, ωστόσο, παντελώς και οι λόγιοι εκείνοι που δίνουν ιδιαίτερη σημασία και διαφορετικό περιεχόμενο στον όρο παιδική ηλικία. Το 1802 κυκλοφορεί μεταφρασμένο από τα γαλλικά το βιβλίο του Joachim Heinrich Campe, Ἠθικὴ τῶν Παίδων ἤ Συνομιλίαι ἠθικαὶ διὰ τὰ παιδία, σε μετάφραση Σπ. Δεστούνη, όπου ο μεταφραστής απευθυνόμενος στον αναγνώστη επισημαίνει τη σημασία του βιβλίου για την ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών και τονίζει ότι η καταλληλότερη ηλικία για τη διαμόρφωση της ψυχής και της καλλιέργειας του νου είναι η παιδική. Ο Ν. Δούκας στην Ἀποθήκη τῶν Παίδων (1814) σημειώνει ότι το βιβλίο είναι μέσο βελτίωσης των σχέσεων μεταξύ των παιδιών, μέσο μόρφωσης αλλά και μέσο ψυχαγωγίας. Ο Δ. Δάρβαρις στο βιβλίο του Πρωτοπειρίαν ἀπλοελληνικήν χάριν τῶν μικρῶν παιδίων (1818), ένα εξωσχολικό ψυχαγωγικό και διδακτικό βιβλίο για μικρά παιδιά, εκφράζει τη διαφωνία του με τα αντιπαιδαγωγικά σχολικά βιβλία που εκδίδονται την περίοδο αυτή και σημειώνει: «Σχεδόν ὅλα τὰ μέχρι τοῦ νῦν ἐκδοθέντα Ἀλφαβητάρια, μικρὰ τε καὶ μεγάλα, ἤσαν πάντῃ ξηρᾶ καὶ ἄκαρπα, μὴ ἔχοντα οὔτε ὠφέλειαν, οὔτε τέρψιν τινὰ διὰ τὰ παιδία...» (Δάρβαρις, 1818: στ -ιβ ). Ο Κωνσταντίνος Κούμας, αν και στην εισαγωγή του βιβλίου του Σύνταγμα Φιλοσοφίας (1820) αναφέρει μεταξύ των άλλων πηγών του και το έργο του J. J. Rousseau Αιμίλιος, δεν φαίνεται, ωστόσο, να επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό ή εμφανώς από αυτόν. Ο Κ. Κούμας ορίζει την Παιδαγωγική ως επιστήμη αρχών και κανόνων που έχουν ως αποδέκτη το παιδί και ως κύριο στόχο να διαμορφώσουν τόσο τον ψυχικό όσο και τον πνευματικό του κόσμο με αποτέλεσμα τη δημιουργία «αγαθών» ανθρώπων και «αγαθών» πολιτών (βλ. Τεκμήριο 2, Κούμας, 1820: ). Τα πρώτα χρόνια μετά την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους, η αγωγή των παιδιών παίρνει αυστηρά σωφρονιστικό χαρακτήρα. Ξεκινά από τη στενή παρακολούθηση των μαθητών και με μια σειρά ποινών φτάνει μέχρι τη δημόσια 11 Ο J. B. Basedow ( ), κύριος εκφραστής του κινήματος των Φιλανθρωπιστών στο γερμανόφωνο κόσμο, επηρεασμένος από το έργο του J. J. Rousseau, το 1770 εισηγείται τη σύσταση «οικοτροφείου» για δέκα φτωχά παιδιά, ηλικίας από 5 έως 7 ετών, και προτείνει σχετικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα (Reble, : , Κυπριανός, 2007: 70).

9 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 9 διαπόμπευσή τους (βλ. Τεκμήριο 3, Δημαράς, 1973: 19-20). Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί και η σειρά ποινών με το κρέμασμα πινακίδων στον τράχηλο που προέβλεπε ο Οδηγός Αλληλοδιδακτικής του Ch. Sarazin, τον οποίο είχε μεταφράσει και εισηγηθεί ο Ι. Κοκκώνης, ο οποίος έπαιξε πρωταγωνιστικό και καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση και στη μορφή της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης έως τα μέσα σχεδόν του 19ου αιώνα. Σύμφωνα με τον Οδηγό της Αλληλοδιδακτικής ο μαθητής είναι υποχρεωμένος να ακολουθεί πιστά τις εντολές του δασκάλου του, από τις οποίες φαίνεται ότι το παιδί αντιμετωπίζεται ως μικρός ενήλικας και τόσο ο δάσκαλος όσο και η πολιτεία αναμένει από αυτό ανάλογη συμπεριφορά. Κάθε τι που αρμόζει στον ιδιαίτερο χαρακτήρα και στην ψυχοσύνθεση των παιδιών είναι απαγορευμένο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το παιχνίδι, το οποίο αποτελεί δραστηριότητα σχεδόν απαγορευτική για τον μαθητή (βλ. Τεκμήριο 4, Κοκκώνης, 1860: 292). Κάθε ενέργεια του παιδιού παρακολουθείται στενά από το δάσκαλο σε αντίθεση με όσα υποστηρίζει ο J. J. Rousseau. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Γρηγόριου Παππαδόπουλου, ο οποίος στις Πρακτικές του Παιδαγωγικές Οδηγίες προς τους δασκάλους το 1866 σημειώνει: «...Πᾶσαι δὲ αἱ μετακινήσεις τῶν μαθητῶν πρέπει νὰ γίνωνται ἐν τάξει καὶ κατὰ ζεύγη, προηγουμένων τῶν μικρῶν, καὶ παρακολουθοῦντος τοῦ διδασκάλου ἤ ἐπιτηρητοῦ, διότι οὐδέποτε οἱ μαθηταὶ πρέπει νὰ μένωσιν οὐδ ἐπὶ στιγμὴν ἀνεπιτήρητοι...» (Παππαδόπουλος, 1866: 42-43). Έτσι, στο πρώτο παιδαγωγικό περιοδικό που εκδίδει στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος το 1839, ο Ι. Κοκκώνης, τον Παιδαγωγό, σημειώνεται με έμφαση ότι η παιδαγωγική του J. J. Rousseau και του J. B. Basedow είναι φροντισμένη και πολλά υποσχόμενη, αλλά δεν εκπαιδεύει μελλοντικούς πολίτες! (Ο Παιδαγωγός, 1839: 76). Στη συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη ασκείται, βέβαια, κριτική από μερίδα διανοουμένων και παιδαγωγών, χωρίς, ωστόσο, σημαντικά αποτελέσματα. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Ν. Βάμβα, την οποία παραθέτει ο Αλ. Δημαράς: «...Ὰντὶ νὰ φέρωνται εἰς τὰ ἀθῶα παιδία μὲ τρόπον γλυκὺν καὶ σεμνὸν, διὰ νὰ σύρωσιν ἐνταυτῷ τὴν εὔνοιαν καὶ τὸ σέβας των, μεταχειρίζονται καὶ βλέμμα, καὶ φωνὴν, καὶ χεῖρας τυραννικάς. Ἀντὶ νὰ τρέφωσι τὴν φυσικὴν περιέργειαν καὶ φιλομάθειάν των μὲ ἱστορίας καὶ περιγραφὰς ζώων, φυτῶν, καὶ ἄλλων τοιούτων, περνοῦν ὅλην τὴν ἡμέραν εἰς ξηροὺς καὶ ἀτάκτους

10 Βασίλης Α. Φούκας 10 συλλαβισμοὺς, καὶ εἰς ἀναγνώσεις παρακαίρους. Ἀπὸ τοιοῦτον ἠθικὸν καὶ διδακτικὸν τρόπον παιδαγωγίας, τὶ ἄλλο ἐμπορεῖ νὰ προέλθῃ παρὰ ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον καὶ βλέπομεν τῷ ὄντι; Τὰ πνεύματα τῶν παιδίων ταπεινώνονται, ἐξευτελίζονται, καὶ συλλαμβάνουν δικαίως ἀπέχθειαν εἰς τὴν μάθησιν, καὶ ἄσπονδον μῖσος κατὰ τῶν τυράννων τῆς ἀθώας ἡλικίας των...» (Δημαράς, 1973: 9). Ο Λέων Μελάς, δικαστικός, υπουργός, πρόεδρος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και δάσκαλος Παιδαγωγικής στο Αρσάκειο, αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στην παιδική ηλικία, την οποία, αν και θεωρεί το σημαντικότερο στάδιο για την περαιτέρω πορεία της ζωής του ανθρώπου, δεν της αναγνωρίζει, ωστόσο, καμία αυτονομία και αυτοτέλεια. Το 1871 σημειώνει ότι για ριζική και μόνιμη θεραπεία σε κάθε ζήτημα πρέπει να ανατρέξει κανείς στην εύπλαστη (σαν το κερί), τρυφερή παιδική ηλικία (βλ. Τεκμήριο 5), δίνοντας με τον τρόπο αυτό ιδιαίτερη σημασία στην επίδραση των ενηλίκων πάνω στο παιδί χωρίς να κάνει καμία αναφορά στις ιδιαιτερότητες του τελευταίου (Μελάς, 1871: κζ ). Θα πρέπει να υπογραμμίσουμε στο σημείο αυτό ότι ο Λ. Μελάς είναι ο συγγραφέας του έργου Ο Γεροστάθης (1858), το οποίο αποτελεί σταθμό στην παιδική λογοτεχνία. Ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, φιλόλογος και παιδαγωγός, το 1873 υπογραμμίζει ότι η παιδαγωγική διδασκαλία έχει ως σκοπό της την τελειοποίηση του ανθρώπου, ταυτίζοντας, έτσι, τον όρο παιδί με τον όρο άνθρωπος (βλ. Τεκμήριο 6α, 6β). Σκοπός της παιδαγωγικής είναι, κατά τον Κ. Ξανθόπουλο, να εισαγάγει στη συνείδηση του παιδιού/ του μαθητή το αγαθό, το δίκαιο, το πρέπον, την έννοια του καθήκοντος (βλ. Τεκμήριο 6γ). Με τον Κ. Ξανθόπουλο, εισάγεται στην ελληνική εκπαίδευση του τελευταίου τετάρτου του 19ου αιώνα η έννοια της αγάπης στην παιδαγωγική σχέση δασκάλου-μαθητή (βλ. Τεκμήριο 6δ, 6ε). Επηρεασμένος ο ίδιος, ίσως, από τις απόψεις του J. H. Pestalozzi, τον κατεξοχήν «παιδαγωγό της αγάπης» σημειώνει καινοτομικά ότι ο δάσκαλος δεν πρέπει να εξουσιάζει αλλά να διαπλάθει, να μην διατάζει αλλά να καθοδηγεί, να μην τιμωρεί αλλά να προσπαθεί να βελτιώνει, να μην εκδικείται αλλά να αγαπά (βλ. Τεκμήριο 6ε) (Ξανθόπουλος, 1873: 23-33). Ο Χρήστος Παπαδόπουλος, καθηγητής Φιλοσοφίας και δάσκαλος Παιδαγωγικής, μεταφράζοντας το 1880 το εγχειρίδιο Παιδαγωγικής του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Πράγας G. Lindner ορίζει το παιδί ως το

11 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 11 «παιδευόμενον πρόσωπον». Επηρεασμένος, δηλαδή, κατεξοχήν από την ερβαρτιανή παιδαγωγική, σημειώνει ότι η σπουδαιότερη προϋπόθεση της αγωγής είναι ο εύπλαστος χαρακτήρας του τροφίμου (του μαθητή) (βλ. Τεκμήριο 7α). Το παιδί αντιμετωπίζεται ως επιρρεπές σε εξωτερικές επιδράσεις και παρομοιάζεται ως πηλός, ο οποίος παίρνει όποια μορφή του δοθεί. Θέτει, όμως, και μία προϋπόθεση: Η μορφή που μπορεί να πάρει το παιδί από την παιδική του ηλικία εξαρτάται άμεσα από τις φυσικές προδιαθέσεις που έχει (βλ. Τεκμήριο 7β, Παπαδόπουλος, : 3). Μέσα στα όρια αυτά, ο Χρ. Παπαδόπουλος, εντοπίζει τον ευαίσθητο και ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο της αγωγής (Παπαδόπουλος, : 4). Δεν παραλείπει, βέβαια, να αναφερθεί και στα παιδονομικά μέτρα, τα οποία πρέπει να πάρει ο δάσκαλος, καθώς η φύση του παιδιού τείνει προς την καταστροφή (βλ. Τεκμήριο 7γ, Παπαδόπουλος, : ). Σημαντικό ρόλο στην παιδαγωγική συγκρότηση της προσχολικής αγωγής και στη διάδοσή της στην Ελλάδα διαδραματίζουν, κατά το 19ο αιώνα, οι μαθητές του J. H. Pestalozzi, κυρίως, ο F. W. Fröbel. Οι ιδέες του F. W. Fröbel γίνονται γνωστές στην Ελλάδα μετά το Το 1865 η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία στέλνει την Ιφιγένεια Δημητριάδου στο Παρίσι να εντρυφήσει στη λειτουργία των γαλλικών ασύλων. Με την επιστροφή της μεταφράζει τη μέθοδο της Marie Pape-Carpantier και την εισάγει στα Νηπιαγωγεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (Κυπριανός, 2007: 78). Ιδιαίτερα σημαντική για τη διάδοση της φρεμπελιανής μεθόδου στον ελλαδικό χώρο είναι η δράση της Αικατερίνης Λασκαρίδου 12, η οποία από το 1880 με διαλέξεις, άρθρα και πρακτική εφαρμογή στο Παρθεναγωγείο της επιδίδεται στη διάδοση της μεθόδου αυτής (Κυπριανός, 2007: 81). Μελετώντας, επομένως, τα παιδαγωγικά κείμενα του 19ου αιώνα παρατηρούμε να διαμορφώνονται δύο κυρίαρχες τάσεις: α) Μία εννοιολογική ταύτιση των όρων παιδί και άνθρωπος. Το παιδί, δηλαδή, αντιμετωπίζεται και κατά το 19ο αιώνα ως μικρογραφία του ενήλικα. Οι οπαδοί του J. F. Herbart τονίζουν με έμφαση την πλάνη του J. J. Rousseau σχετικά 12 Για το έργο της Αικατερίνης Λασκαρίδου βλ. Χαρίτος, 1998: , και ειδικότερα Ζιώγου & Χατζηστεφανίδου, 2010:

12 Βασίλης Α. Φούκας 12 με την ιδιαίτερη φύση του παιδιού και επιχειρούν να δικαιολογήσουν και θεωρητικά την ταύτιση παιδιού και ενήλικα. Στο πλαίσιο αυτό, το 1879 ο Ιωάννης Πανταζίδης, καθηγητής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο σύγγραμμά του με τίτλο Γυμνασιακή Παιδαγωγική, επιχειρεί να τεκμηριώσει την αναγκαιότητα καθηκόντων των μαθητών απέναντι στο δάσκαλο, στο σχολείο, στους συμμαθητές του και στο Θεό. Η έννοια παιδί ταυτίζεται με την έννοια άνθρωπος. Γνωρίσματα των ενηλίκων προσδίδονται στην εικόνα του «καλού μαθητή». Καλός μαθητής είναι, κατά τον Ι. Πανταζίδη, ο εύτακτος, ο ευπρεπής, ο κόσμιος, ο πειθαρχημένος. Και καλός δάσκαλος αυτός ο οποίος μπορεί να χειραγωγήσει τους μαθητές του και να επιβάλλει την πειθαρχία στην τάξη του μέσω ποινών και άλλων σωφρονιστικών μέτρων (Πανταζίδης, 1879: ). β) Από το β μισό του 19ου αιώνα παρατηρούμε στροφή προς τη μόρφωση των παιδιών με την ίδρυση Νηπιαγωγείων, την εκπαίδευση των Νηπιαγωγών, την υπόδειξη ηθικών προτύπων για τα παιδιά και τους νέους και τη σκιαγράφηση μιας συγκεκριμένης κοινωνικής οργάνωσης. Σε ό,τι αφορά στην παράμετρο αυτή σημαντικό ρόλο παίζει η κυκλοφορία των πρώτων παιδικών περιοδικών 13 και ιδιαίτερα η κυκλοφορία του περιοδικού Διάπλασις των παίδων από το 1879 έως το 1948, του μακροβιότερου παιδικού περιοδικού στην Ελλάδα. Από τους συνεργάτες του περιοδικού πρωταγωνιστικό ρόλο έχει έως το 1894 ο παιδαγωγός Αριστοτέλης Κουρτίδης και έως το 1948 ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Η παιδαγωγική διάσταση του περιοδικού διαπιστώνεται με την υπόδειξη ηθικών προτύπων και τη σκιαγράφηση συγκεκριμένης κοινωνικής οργάνωσης (Πάτσιου, 1986: 521). Η προσφορά του Γρ. Ξενόπουλου, της Π. Δέλτα, που όλο της το λογοτεχνικό έργο είναι γραμμένο για παιδιά, αλλά και του Ζ. Παπαντωνίου είναι ιδιαίτερα σημαντική (Κατσίκη-Γκίβαλου, 1995: 17). 13 Κατά το 19ο αιώνα κυκλοφορούν στην Ελλάδα τα εξής παιδικά περιοδικά: Παιδική Αποθήκη (1836), Φιλόστοργος μήτηρ ( ), Η Εφημερίς των παίδων ( ), Αθηναΐς ( ), Περιοδικό των μαθητών (1891, 8 τεύχη), Παιδική Εφημερίς (1896, 2 τεύχη). Η ύλη των περιοδικών αυτών, συμπληρωματική της ύλης του σχολείου, αναφέρεται σε θέματα μυθολογίας, ιστορίας, φυσικής, θρησκείας και εγκυκλοπαιδικών γνώσεων, και αντανακλά το γενικό πνεύμα της εκπαίδευσης της εποχής, το οποίο είναι διατυπωμένο επιγραμματικά στο περιοδικό Διάπλασις των παίδων: «τέρπειν ἅμα καὶ διδάσκειν».

13 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 13 Σ Αρχές 20ού αιώνα - Μεσοπόλεμος: οι απόψεις των οπαδών της «Νέας Αγωγής» - ο «αιώνας του παιδιού» τις αρχές του 20ού αιώνα το παιδί γίνεται το επίκεντρο της προσοχής και ταυτόχρονα αφετηρία της αγωγής. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην οικογενειακή αγωγή, γεγονός που συνδέει την παιδαγωγική θεωρία και την εκπαιδευτική πράξη με τις απόψεις του J. H. Pestalozzi, της El. Key και της M. Montessori. Η φρεμπελιανή παιδαγωγική τίθεται υπό αμφισβήτηση και αρχίζει να δεσπόζει η μέθοδος της M. Montessori. Η παρομοίωση του παιδιού ως «φυτού» προϋποθέτει την εμφάνιση και διάδοση νέων παιδαγωγικών αντιλήψεων. Πρόκειται για τις φιλελεύθερες αντιλήψεις του λεγόμενου «Σχολείου Εργασίας» (Laboratory School) ή της «Νέας Αγωγής» (New Education/ Progressive Education). Οι αντιλήψεις αυτές εμφανίζονται στις αρχές του 20ού αιώνα και υιοθετούνται στην Ελλάδα αρχικά, κυρίως, από τους δημοτικιστές παιδαγωγούς και εκπαιδευτικούς. 14 Οι ιδέες αυτές, βέβαια, δεν γεννιούνται και δεν υιοθετούνται ούτε ξαφνικά ούτε τυχαία. Σε θεωρητικό επίπεδο αυτό που τις προωθεί είναι η ανάπτυξη της επιστήμης της Ψυχολογίας και, κυρίως, της Ψυχολογίας του παιδιού. Η έννοια της ανθρώπινης ψυχής δίνει τη θέση της στην έννοια της ψυχής του παιδιού. Η Ψυχολογία θεωρείται αναγκαία βοηθητική επιστήμη της Παιδαγωγικής (Ζαγγογιάννης-Conrad, 1902: δ ). Οι εξελίξεις που επιφέρει η θεωρία του Charles Robert Darwin σηματοδοτούν ένα γενικότερο ενδιαφέρον για το παιδί, σε συνάρτηση με την κοινωνικοποιητική θεωρία του Emile Durkheim, τις αναπτυξιακές θεωρίες του Jean Piaget και του Lev Vygotsky, την ψυχαναλυτική θεωρία του Sigmund Freud (Κατή, 2003: 116, Κυπριανός, 2007: 99). Από τις αρχές του 20ού αιώνα, στην Ελλάδα, η παιδική ηλικία σταδιακά ορίζεται ως αντικείμενο επιστημονικής έρευνας και μελέτης. Το 1910 ο Γενικός Επιθεωρητής των Δημοτικών Σχολείων Γεώργιος Δροσίνης προτείνει την ίδρυση παιδολογικού εργαστηρίου. Το 1912 ο καθηγητής παιδολογίας Εμμανουήλ Λαμπαδάριος παραδίδει στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης δέκα διαλέξεις με 14 Αναφέρουμε ενδεικτικά τους Φώτη Φωτιάδη, Αλέξανδρο Δελμούζο, Δημήτρη Γληνό, Μιχάλη Παπαμαύρο, η συμβολή των οποίων υπήρξε σημαντική στη διάδοση των απόψεων της Προοδευτικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα.

14 Βασίλης Α. Φούκας 14 θέμα Περί Παιδολογίας. Έτσι, το μάθημα της Παιδολογίας θεωρείται αναγκαίο και εισάγεται στο Πρόγραμμα Σπουδών του Διδασκαλείου Μέσης Εκπαίδευσης (μετεκπαίδευση εκπαιδευτικών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης). Το 1919 μεταφράζεται από τον Χριστόδουλο Λέφα το έργο του Γάλλου Alfred Binet, Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου, ενώ το εκδίδεται, από τον γιατρό Κωνσταντίνο Χαριτάκη, το πρώτο σχετικό περιοδικό με τον τίτλο Παιδολογία. 15 Ο Υπουργός Παιδείας Δ. Δίγκας με εγκύκλιό του (21 Μαρτίου 1920) προτρέπει τους εκπαιδευτικούς να μελετήσουν τα άρθρα του περιοδικού, καθώς θεωρεί ότι η μελέτη της ύλης του περιοδικού θα τους βοηθήσει στο διδακτικό τους έργο (Εγκύκλιος 12430/ 21 Μαρτίου 1920). Συνεργάτες του περιοδικού είναι σημαντικοί νεοέλληνες παιδαγωγοί - Αλέξανδρος Δελμούζος, Δημήτρης Γληνός, Δημήτριος Λάμψας, Μιχάλης Παπαμαύρου-, οι οποίοι αναφέρονται στη σωματική και ψυχική εξέλιξη του παιδιού επηρεασμένοι από τις αρχές του «Σχολείου Εργασίας», του κινήματος της «Νέας Αγωγής» και, κυρίως, της Σχολής του W. Wundt. Το παιδί, πλέον, αντιμετωπίζεται όχι μόνον ως ψυχή, αλλά και ως σώμα. Δίνεται, έτσι, έμφαση στην Πειραματική Παιδαγωγική και στην Ψυχολογία του παιδιού. Η έννοια της «ανθρώπινης φύσης» δίνει τη θέση της σταδιακά στην έννοια της «φύσης του παιδιού». Ο Μ. Παπαμαύρου γράφει, το 1920, σε άρθρο του στο περιοδικό Παιδολογία: «...Δυὸ εἶναι κυρίως στὴν Παιδαγωγικὴ οἱ κόσμοι, στοὺς ὁποίους ἐξαντλεῖται τὸ περιεχόμενό της: Ὁ πολιτισμὸς ἐκείνης τῆς κοινωνίας εἰς τὴν ὁποία πρέπει νὰ εἰσαχθῆ τὸ παιδὶ, καὶ τὸ παιδὶ τὸ ἴδιο, ποὺ πρέπει νὰ καλλιεργηθῆ γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτὸ. Στὸ πρῶτο συναντᾶται μὲ τὴ γενικὴ Κοινωνιολογία, στὸ δεύτερο μὲ τὴ Βιολογία. Στὴν ἑλληνικὴ Παιδαγωγικὴ ὅμως εἶναι καὶ τὰ δυὸ ἄγνωστα. Τὸ παρὸν τοῦ λαοῦ μας, μᾶς εἶναι σχεδὸν ἄγνωστο. Ἀκόμα πιὸ ἄγνωστο μᾶς εἶναι τὸ παιδὶ μας...» (Παιδολογία, 1920: 28). Μέσα στο πλαίσιο αυτό, οι πρωτεργάτες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του εκδίδουν δύο νέα σχολικά βιβλία και μεταγράφουν ή επεξεργάζονται 15 Είναι σαφής η επίδραση, ακόμα και στον τίτλο, του περιοδικού από το αντίστοιχο περιοδικό που εκδίδεται το 1899 στην Αγγλία. Στις προσπάθειες που γίνονται σε Ευρώπη, Αμερική και Ιαπωνία αναφέρεται ο εκδότης του ελληνικού περιοδικού στο πρώτο τεύχος του (Απρίλιος 1920).

15 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 15 άλλα ένδεκα, στα οποία επίκεντρο είναι το παιδί και τα ενδιαφέροντά του. Η σχολική ατμόσφαιρα είναι εμποτισμένη από εικόνες της καθημερινής ζωής, από μία ριζικά διαφορετική σε σχέση με το παρελθόν διαδικασία διδασκαλίας και μάθησης και από μία παιδοκεντρική παιδαγωγική σχέση (Τερζής, 2010: 310). Το 1921 η Μυρσίνη Κλεάνθους-Παπαδημητρίου, διευθύντρια του Διδασκαλείου Νηπιαγωγών της Καλλιθέας, εισάγει τη μοντεσσοριανή μέθοδο, καθώς θεωρεί ξεπερασμένη τη φρεμπελιανή. Το παιδί μπαίνει στο επίκεντρο της διδασκαλίας και η δασκάλα αποτραβιέται στο περιθώριο. Το παιχνίδι του παιδιού δεν είναι πια απαγορευμένο, αλλά αποκτά μορφωτικό-παιδευτικό χαρακτήρα (βλ. Τεκμήριο 8, Κλεάνθους-Παπαδημητρίου, 1932: 8). Όλος αυτός ο προβληματισμός κορυφώνεται το 1923, όταν ο παιδαγωγός Δημήτρης Γληνός υποστηρίζει ότι η σωστή παρομοίωση για την παιδεία δεν είναι πια ο πλάστης, που παίρνει πηλό στα χέρια του και του δίνει μορφή, ούτε ο γλύπτης, που πάνω στο μάρμαρο αποτυπώνει την εικόνα που έχει στο νου του. Το παιδί είναι ένα «φυτό» που θα ανθίσει και θα καρπίσει και έχει μέσα του τις μελλοντικές του δυνάμεις. Μέσα στο παιδί υπάρχει η βασική δυναμικότητα, η γενική ορμή και οι κύριες κατευθύνσεις για την ανάπτυξή του (βλ. Τεκμήριο 9, Γληνός, ). Μέσα στο πλαίσιο αυτό, από το 1924 έως το 1930, ο Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων εκδίδει πέντε βιβλία σχετικά με το παιδί και την παιδική ηλικία, μεταξύ των οποίων και το βιβλίο που επιμελείται η Ζωή Φράγκου το 1930 με τίτλο Γύρω από το παιδί. Στη νέα αυτή επιστημονική προσέγγιση του παιδιού θα στηριχτούν οι νεοέλληνες παιδαγωγοί προκειμένου να οργανώσουν την εκπαίδευση με βάση τη διάκριση των παιδιών σε ψυχολογικούς τύπους (βλ. Τεκμήριο 10, Δελμούζος, 1929: 42-46). Θα πρέπει, επίσης να αναφέρουμε, ότι την ίδια περίοδο καταγράφονται σημαντικές μεταφράσεις βιβλίων: τo 1924 ο Αριστοτέλης Κουρτίδης μεταφράζει το πρώτο βιβλίο για τη M. Montessori, ενώ το 1926 ο Κώστας Σωτηρίου μεταφράζει το βιβλίο του John Dewey Το σχολείο και το παιδί. Ο Αλ. Δελμούζος, καθηγητής Παιδαγωγικής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από το 1928, συμπεριλαμβάνει στη διδασκαλία του ενότητα σχετική με την ψυχολογία του παιδιού, την ψυχική του εξέλιξη, τη

16 Βασίλης Α. Φούκας 16 σωματική του ανάπτυξη και το ενδιαφέρον του για μάθηση, ενώ περιλαμβάνει στην εξεταστέα ύλη του μαθήματος σελίδες από το βιβλίο του John Dewey, το οποίο μεταφράζει ο Κ. Σωτηρίου (Φούκας, 2010: ). Οι αντιλήψεις αυτές, όμως, δεν κατορθώνουν να κυριαρχήσουν, καθώς η παραδοσιακή ιδεολογική δομή της νεοελληνικής κοινωνίας αντιστέκεται στους νεωτερισμούς (Τερζής, 1993: 56-59). Έτσι, στη νεοελληνική παιδαγωγική σκέψη παρατηρούνται ιδιότυπα παιδαγωγικά αμαλγάματα (Νούτσος, 1986). Οι παραδοσιακοί διανοούμενοι, από τη μία, υποστηρίζουν ότι το παιδί δεν είναι μικρογραφία του ανθρώπου, αλλά «oν sui generis» και, παράλληλα, υποστηρίζουν την αντίληψη για την «ἐν αὐτῷ ἐνυπάρχουσαν θείαν φύσιν» (βλ. Τεκμήριο 11α-δ, Εξαρχόπουλος, 1927). Οι φιλελεύθεροι παιδαγωγοί, από την άλλη, κινούνται στα γνωστά σχήματα ή υιοθετούν μια νέο-ρουσσωική αντίληψη για τη φύση του παιδιού με διάφορες παραλλαγές της ιδεολογίας των φυσικών χαρισμάτων (βλ. Τεκμήριο 12α και 12β) (Νούτσος, 1986: 453). Α Η επίδραση της Υγιεινής στη μελέτη της παιδικής ηλικίας πό τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα και εξής στη μελέτη της Παιδολογίας και στην ανάπτυξή της ως αυτόνομης επιστήμης συμβάλλει η έμφαση που δίνεται από την ελληνική πολιτεία σε θέματα σχολικής υγιεινής. Η παιδική θνησιμότητα, η οποία ανέρχεται το 1920 στην Ελλάδα στο 10,6% για τις ηλικίες μεταξύ 6-10 ετών και στο 6,7% για τις ηλικίες μεταξύ ετών αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό στην άγνοια των υγιεινών όρων βρεφοτροφίας και βρεφοκομίας. Για το λόγο αυτό λαμβάνεται πρόνοια από την πολιτεία για το θεσμό του σχολίατρου και ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην υγιεινή των σχολείων και των μαθητών (Θεοδώρου & Καρακατσάνη, 2010: ). Ο σχολίατρος παρά τους αρχικούς φόβους και τους δισταγμούς των δασκάλων αποτελεί βασικό συνεργάτη και βοηθό τους και συμβάλλει στη σωματική και διανοητική ανάπτυξη του παιδιού (Λαμπαδάριος, 1928: 12-13). Στο πλαίσιο αυτό στις 27 Μαΐου 1920 ιδρύεται η Ελληνική Παιδολογική Εταιρία στο Διοικητικό Συμβούλιο της οποίας συμμετέχουν γνωστοί νεοέλληνες παιδαγωγοί και εκπαιδευτικοί. Μεταξύ αυτών οι: Δ. Γληνός, Αλ. Δελμούζος, Δ. Λάμψας, Δ. Γεωργακάκης, Αικ. Βαρουξάκη και Μ. Κλεάνθους, ενώ στα ιδρυτικά

17 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 17 μέλη ανήκουν μεταξύ άλλων και οι Ι. Βαϊνόπουλος, Ι. Βαχαβιόλος, Ζ. Ζαμάνης, Ν. Καπετανάκης, Αρ. Κουρτίδης, Ρ. Κυριακίδου, Μ. Παπαμαύρου. Ο πρόεδρος της Εταιρίας καθηγητής της Παιδιατρικής Χρ. Μαλανδρίνος μετά την εκλογή του σημειώνει: «...Το παιδί χρήζει προσοχής μεγίστης. Το παιδί είναι ο πατήρ του Ανθρώπου και πρέπει να το μελετήσωμεν, να το φροντίσωμεν και να το προστατεύσωμεν...» (Παιδολογία, τχ. 2, 1920: 72-73). Οι βασικοί σκοποί της Εταιρίας, όπως αναφέρονται στο Καταστατικό της ίδρυσής της μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: α) στη διοργάνωση διαλέξεων, μαθημάτων και συνεδρίων, β) στην έκδοση ειδικών περιοδικών, επιστημονικών έργων, εκλαϊκευτικών μελετών και πρακτικών οδηγιών, γ) στην ίδρυση Παιδολογικού Εργαστηρίου, Μουσείου, Παιδολογικής Βιβλιοθήκης, πρότυπου Σχολείου, δ) στην υπόδειξη στις αρμόδιες υπηρεσίες μέτρων για την προστασία του παιδιού, και, ε) στην επικοινωνία με αντίστοιχες οργανώσεις του εξωτερικού (Καταστατικόν της Ελληνικής Παιδολογικής Εταιρίας, άρθρον 2). Η ίδρυση της υγιειονομικής υπηρεσίας των σχολείων και του θεσμού των σχολιάτρων, η υπόδειξη των απαιτούμενων όρων υγιεινής για την κατασκευή, μίσθωση και λειτουργία των διδακτηρίων, η υπόδειξη όσων συντελούν στην αρμονική σωματική και διανοητική ανάπτυξη των μαθητών, η συστηματική καταπολέμηση των λοιμωδών νόσων στο σχολείο, η βελτίωση των όρων υγιεινής αρκετών σχολείων, ο συστηματικός εμβολιασμός των μαθητών, η διδασκαλία της υγιεινής στα Γυμνάσια και Διδασκαλεία, η έκδοση οδηγιών υγιεινής για τους δασκάλους και τους μαθητές, η διάχυση των αρχών της υγιεινής με διαλέξεις, και μαθήματα στα Διδασκαλεία και στα Εκπαιδευτικά Συνέδρια, η οργάνωση του παιδολογικού εργαστηρίου, των παιδικών εξοχών 16 (Βουλιαγμένης, Φαλήρου και Βούλας) και η ίδρυση του Ερυθρού Σταυρού της Νεότητας είναι τα πρώτα μέτρα που λαμβάνει η ελληνική πολιτεία κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα (Θεοδώρου & Καρακατσάνη, 2003: 60-61, Θεοδώρου & Καρακατσάνη, 2010). 16 Θα πρέπει στο σημείο αυτό να επισημάνουμε τη μεγάλη επίδραση που έχουν τα Εξοχικά Παιδαγωγεία του H. Lietz στην ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική πραγματικότητα. Τόσο ο Μ. Παπαμαύρου όσο και ο Αλ. Δελμούζος επισκέπτονται, παρατηρούν ή εργάζονται στα Παιδαγωγεία του H. Lietz στη Γερμανία και επηρεάζονται από αυτά (βλ. ενδεικτικά Κοντομήτρος, 2006: , ).

18 Βασίλης Α. Φούκας 18 Ο Εμμ. Λαμπαδάριος αναφερόμενος στη σχέση Παιδολογίας και Παιδαγωγικής γράφει το 1928: «...Ὁ ἀληθὴς λοιπὸν παιδαγωγὸς ὀφείλει νὰ γνωρίζῃ παιδολογίαν, καὶ νὰ ἔχῃ ἀκριβῆ γνῶσιν τῆς σωματικῆς, διανοητικῆς καὶ ἠθικῆς καταστάσεως τοῦ μαθητοῦ, ὅπως εἶναι εἰς θέσιν νὰ διευθύνῃ τὴν ἀγωγὴν ἑνὸς ἑκάστου αὐτῶν, διότι μόνον ἡ παιδολογία συμπληροῖ τὴν ψυχολογίαν τοῦ παιδὸς καὶ δύναται νὰ βοηθήσῃ πραγματικῶς τὴν παιδαγωγικὴν. Ὁ ἄνευ παιδολογικῶν γνώσεων παιδαγωγὸς εξομοιοῦται πρὸς γεωπόνον, μὴ διδαχθέντα τὰ τῆς γνώσεως τῶν φυτῶν, τὴν ἀνάπτυξιν τῶν ὁποίων καὶ καλλιέργειαν εἶναι ὑπόχρεος ν ἀναλάβῃ ὡς ἐπάγγελμα...» (Λαμπαδάριος, 1928: 9). Ο ίδιος, μάλιστα, προτείνει τη σύσταση αυτοτελούς έδρας Παιδολογίας στο Πανεπιστήμιο, τα μαθήματα της οποίας να είναι υποχρεωτικά όχι μόνο για τους φοιτητές της Φιλοσοφικής Σχολής, αλλά και για τους μαθηματικούς, τους φυσικούς, τους θεολόγους, τους γιατρούς και τους νομικούς (Λαμπαδάριος, Παιδολογία, τχ. 3, 1920: 84). Το παιδί αρχίζει να γίνεται αντικείμενο μελέτης και προτείνεται να αποτέλεσει το κύριο μέλημα τόσο για τις μητέρες όσο και για τους πατέρες. Είναι χαρακτηριστική η πρόταση της γιατρού Άννας Κατσίγρα, η οποία αντιλαμβάνεται την ιδιαίτερη φροντίδα που πρέπει να επιδείξει η μητέρα, η γυναίκα, αλλά σημειώνει ότι οι άνδρες είναι αυτοί που νομοθετούν (Παιδολογία, τχ. 4, 1920: ). Την περίοδο αυτή που εξετάζουμε συγγράφονται και κυκλοφορούν, επίσης, τα πρώτα εγχειρίδια Υγιεινής 17, στα οποία το παιδί αποτελεί βασικό αντικείμενο μελέτης και έρευνας. Όλη αυτή η συζήτηση, επίσης, οδηγεί την πολιτεία σε σκέψεις σχετικά με την ίδρυση χωριστού Υπουργείου Δημόσιας Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας. Τις σκέψεις αυτές με ιδιαίτερη ευχαρίστηση υποδέχονται τα μέλη του περιοδικού Παιδολογία (Παιδολογία, τχ. 5, 1920: ). Παράλληλα, θα πρέπει να επισημάνουμε τη σταδιακή αύξηση των ωρών διδασκαλίας του μαθήματος της Γυμναστικής στα σχολεία της Δευτεροβάθμιας 17 Γ. Βλάμος, Η υγιεινή του σχολείου, 1904 (διασκευή από τα γερμανικά), Α. Π. Οικονόμου, Στοιχεία Ανθρωπολογίας και Υγιεινής προς χρήσιν των Αστικών Σχολείων και Παρθεναγωγείων, 1912, Π. Ν. Δημόπουλος, Το εγκόπλιον των γονέων, ήτοι τίνα είναι τα καθήκοντα αυτών προς τα τέκνα εν τη πνευματική, ηθική και υγιεινή αγωγή αυτών, 1924, Εμμ. Λαμπαδάριος, Σχολική Υγιεινή,

19 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 19 Εκπαίδευσης, από τις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς η Γυμναστική θεωρείται ότι συμβάλλει σημαντικά στη σωματική και ψυχική υγεία των μαθητών (Αντωνίου, 1987: , Αντωνίου, 1989: , Κουλούρη, 1998: ). Στα Εγχειρίδια Υγιεινής που κυκλοφορούν στην Ελλάδα τονίζεται η σχέση Υγιεινής και Γυμναστικής (Σωματικής Αγωγής), καθώς η Γυμναστική βοηθά στην αναπνευστική λειτουργία και στην κυκλοφορία του αίματος, στην ανάπτυξη του σκελετού και στην αύξηση της μυικής δύναμης των παιδιών (Λαμπαδάριος, : ). Το 1920 δημιουργούνται, μάλιστα, ιδιαίτερα Τμήματα Γυμναστικής για τα κορίτσια (Νόμος 2476/ ), ενώ το 1925 τροποποιείται το Αναλυτικό Πρόγραμμα της σωματικής αγωγής (Αντωνίου, 1987: ). Τ Επιλογικά ο γενικό αίτημα για επέκταση και ανύψωση της Πρωτοβάθμιας υποχρεωτικής Εκπαίδευσης στο τέλος του 19ου αιώνα (με τα νομοσχέδια του υπουργού Παιδείας Αθανάσιου Ευταξία το 1899) και στις αρχές του 20ού αιώνα (νομοσχέδια Ιωάννη Τσιριμώκου 1913) δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για τη μετάβαση από την παιδαγωγική θεωρία που αντιμετωπίζει το παιδί ως μικρό ενήλικα στην Πειραματική Παιδαγωγική, στη μελέτη και ανάπτυξη της Ψυχολογίας του παιδιού και στην έμφαση στις φυσικές ικανότητες του παιδιού. Οι παιδαγωγικές συζητήσεις, άλλωστε, που γίνονται κατά το 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα δείχνουν την κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να κινηθεί η έρευνα γύρω από το παιδί και τα χαρακτηριστικά του. Δεν είναι τυχαίο ότι κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα διοργανώνονται Συνέδρια και εκδίδονται βιβλία με αντικείμενο μελέτης και έρευνας το παιδί. Τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα του παιδιού, όπως αποτυπώνονται στην παιδαγωγική θεωρία, μπορούν να σκιαγραφηθούν σε δύο βασικές κατηγορίες: από τη μία, το παιδί χαρακτηρίζεται από ηθική απειρία, εύπλαστο χαρακτήρα, αθωότητα, αδυναμία, και από την άλλη από αυθορμητισμό, περιέργεια, χαρά και κίνηση. Και οι δύο αυτές κατηγορίες έχουν προεκτάσεις στην εκπαιδευτική διαδικασία: Οι οπαδοί της πρώτης ομάδας αντιμετωπίζουν το παιδί ως αντικείμενο φροντίδας και τρυφερότητας και θεωρούν ότι οι διαπροσωπικές σχέσεις γονέων-παιδιών και δασκάλου-μαθητή πρέπει να

20 Βασίλης Α. Φούκας 20 χαρακτηρίζονται από τρυφερότητα αλλά και ηθική τιμωρία. Από την άλλη, οι οπαδοί της δεύτερης ομάδας υποστηρίζουν ότι το παιδί είναι δάσκαλος του εαυτό του. Στο πλαίσιο αυτό οι ενήλικες προσφέρουν απλώς το κατάλληλο περιβάλλον που θα κινήσει την περιέργεια και τη διάθεση για εξερεύνηση. Το παιδί δρα ενεργητικά και οι ανάγκες του προσεγγίζονται και ικανοποιούνται με γνώμονα το παρόν. Από όλα όσα προηγήθηκαν, επομένως, γίνεται σαφές ότι σε ό,τι αφορά στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα: Σε επίπεδο παιδαγωγικής θεωρίας: Κατά το 18ο αιώνα είναι εμφανής η επίδραση των Νεοελλήνων Διαφωτιστών από τις απόψεις των εκπροσώπων του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Έτσι, π.χ. ο Ι. Μοισιόδαξ μεταφέρει στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα τις απόψεις του J. Locke. Κατά το 19ο αιώνα, οι απόψεις των J. J. Rousseau και J. B. Basedow αντιμετωπίζονται με δυσπιστία καθώς δεν εξυπηρετούν σε ικανοποιητικό βαθμό τις πρακτικές ανάγκες που προκύπτουν στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Οι απόψεις του J. H. Pestalozzi βρίσκουν μερική εφαρμογή κατά τα πρώτα χρόνια του ελεύθερου βίου του νεοελληνικού κράτους, κυρίως δηλαδή κατά την καποδιστριακή περίοδο. Από την περίοδο της Αντιβασιλείας έως και το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, είναι σαφείς οι παιδαγωγικές επιδράσεις από την αλληλοδιδακτική μέθοδο του Γάλλου Ch. Sarazin, τις οποίες κάνει γνωστές στην Ελλάδα, ο Οδηγός Αλληλοδιδακτικής που μεταφράζει ο Ι. Κοκκώνης. Από το τέλος του 19ου αιώνα κυρίαρχη θέση κατέχει στην ελληνική παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη η Γερμανική Παιδαγωγική και, κυρίως, οι απόψεις του Γερμανού Παιδαγωγού J. F. Herbart και των μαθητών του. Ο J. F. Herbart υποστηρίζει ότι η καλύτερη βάση για την αγωγή είναι η αυτοαγωγή και η διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα. Ο παιδαγωγός έχει ευθύνη να δημιουργήσει την κατάλληλη ατμόσφαιρα, η οποία θα ευνοήσει τη φυσική προδιάθεση του παιδιού μέσα στη συγκεκριμένη, ωστόσο, παιδαγωγική σχέση δασκάλουαυθεντία και παιδιού-τρόφιμου-παθητικού δέκτη. Στις αρχές του 20ού αιώνα η νεοελληνική παιδαγωγική σκέψη επηρεάζεται από τις αρχές του κινήματος της «Νέας Αγωγής» και του «Σχολείου Εργασίας», κίνημα το οποίο τοποθετεί στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας το

21 Παιδί, παιδαγωγική θεωρία και εκπαιδευτική πράξη στην Ελλάδα (18ος αι. Μεσοπόλεμος) 21 παιδί/ μαθητή, ενδιαφέρεται για τα ενδιαφέροντά του και στοχεύει στην ανάπτυξη και στην εξέλιξή του με βάση τα προσωπικά του βιώματα και τις εμπειρίες. Στο πλαίσιο αυτό οι ιστορίες ζωής των μαθητών από την παιδική τους ηλικία μέσα από αυτοβιογραφικά κείμενα, ημερολόγια και συνεντεύξεις που βασίζονται στις εμπειρίες τους αποτελούν αντικείμενο μελέτης μιας ομάδας ιστορικών του 20ού αιώνα. Σε επίπεδο εκπαιδευτικής πράξης: Κατά την περίοδο του 18ου και 19ου αιώνα, παρατηρείται ελευθερία παιδαγωγικών μέτρων. Η έκδοση πολλών υπουργικών εγκυκλίων για την απαγόρευση των σωματικών ποινών (1848, 1854, 1867, 1884) εκφράζει αυτή την πραγματικότητα (Λέφας, 1942: ). Χαρακτηριστικές είναι και οι σχολικές αναμνήσεις από μαθητές της περιόδου αυτής, οι οποίες δημοσιεύονται στον περιοδικό τύπο της εποχής. Δύο μόνο ενδεικτικά παραδείγματα: α) «...Οι διδάσκαλοι είχον αποκτήσει τα πενιχρά εφόδια... Είχον μάθει τα ολίγα γράμματα, τα οποία εκαλούντο να μεταδώσουν τα μετέδιδον δε όσον ηδύναντο κάλλιον, κατά το μέτρον της μεταδοτικότητος εκάστου, ενισχυμένης πάντοτε δια της συνδρομής της ράβδου, του δείκτου [χάρακα] και ουχί σπανίως του βούρδουλα... Η ποινή μόνον εκυριάρχει εις το παιδαγωγικόν εκείνο σύστημα. Επί πάντων η ποινή... Δια τούτο όλαι αι ποιναί είχον χαρακτήρα θεαματικόν. Όλαι, αν δεν είχον ως σκοπόν, είχον όμως πάντοτε ως αποτελεσμα τον εξευτελισμόν του μαθητού...» (Εθνική Αγωγή, 1899: 129). β) Και αλλού σημειώνεται: «...Εδημιούργει η παιδαγωγία, αν ηδύνατο να αξιώση το όνομα τούτο, γεροντικά παιδία, στυγνά, οπλιζόμενα την κρυψίνοιαν, δεχόμενα την ανταύγειαν όλων των ελαττωμάτων, όλης της δυστροπίας, όλων έτι των κακιών της ηλικίας, ήτις είχε κληθή να τα διαπλάση...» (Εθνική Αγωγή, 1899, 130). Θα χρειαστεί να διαδοθούν οι αντιλήψεις του «Νέου Σχολείου» για να περάσουμε από την παιδονομία στην ιδεολογία των αμοιβών και ποινών. Σε κοινωνικο-πολιτικό επίπεδο: Το παιδί χρησιμοποιείται διαχρονικά ως μέσο για την επίτευξη επιμέρους σκοπών και στόχων της πολιτείας. Σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους που η νεολαία θεωρείται υπεύθυνη για αναταραχές και ανατροπές (δεκαετία του 1860) οι παιδαγωγοί θεωρούν ως μέσο επίλυσης των καταστάσεων αυτών τη χειραγώγηση της παιδικής ηλικίας μέσω της εκπαίδευσης (Μελάς, 1871: κζ ). Αλλά και ο Φώτης Φωτιάδης, το 1902, στην