Περιεχόμενα. Εισαγωγή 9

Transcript

1

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή 9 1 Ύλη 15 2 Γυμναστική για τον εγκέφαλο 31 3 Το σύμπλεγμα Progenium XY 41 4 Ομοιοπαθητική 51 5 Το φαινόμενο πλασέμπο 95 6 Η ανοησία της ημέρας Δρ Τζίλιαν ΜακΚιθ, PhD Το χάπι που «λύνει περίπλοκα κοινωνικά προβλήματα» Ο καθηγητής Πάτρικ Χόλφορντ Ο γιατρός θα σας κάνει αγωγή τώρα Είναι κακό πράγμα η καθιερωμένη ιατρική; Πώς τα μέσα ενημέρωσης προωθούν τη δημόσια παρανόηση της επιστήμης Γιατί έξυπνοι άνθρωποι πιστεύουν ανόητα πράγματα Κακή στατιστική Ιστορίες πανικού Ο μύθος των μέσων ενημέρωσης για το MMR 389 Και κάτι ακόμα 443 Περαιτέρω μελέτη και ευχαριστίες 453 Σημειώσεις 457 Ευρετήριο 477

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Θέλω να σας πω πόσο άσχημη έχει γίνει η κατάσταση. Τα παιδιά διδάσκονται, συστηματικά από τους δασκάλους τους, σε χιλιάδες βρετανικά δημόσια σχολεία ότι αν κουνήσουν το κεφάλι τους περιστροφικά και πάνω-κάτω θα αυξηθεί η κυκλοφορία του αίματος στον μετωπιαίο λοβό με αποτέλεσμα να βελτιωθεί η συγκέντρωσή τους ότι αν τρίψουν το ένα δάχτυλο με το άλλο με έναν ειδικό επιστημονικοφανή τρόπο θα βελτιωθεί η «ροή ενέργειας» μέσα από το σώμα τους και ότι αν κρατήσουν το νερό στο στόμα τους πάνω στη γλώσσα τους, θα ενυδατωθεί απευθείας ο εγκέφαλός τους μέσω του ουρανίσκου όλα αυτά, στο πλαίσιο ενός ειδικού προγράμματος α- σκήσεων που λέγεται «Γυμναστική για τον εγκέφαλο». Θα α- φιερώσουμε λίγο χρόνο σε αυτές τις απόψεις και, το σημαντικότερο, στους μπούφους του εκπαιδευτικού μας συστήματος που τις υιοθετούν. Όμως, το βιβλίο αυτό δεν είναι μια συλλογή ασήμαντων παραλογισμών. Ακολουθεί μια φυσιολογική κλιμάκωση, από τις ανοησίες των τσαρλατάνων, στην ευπιστία των μέσων ε- νημέρωσης, και από εκεί στα τεχνάσματα της βιομηχανίας συμπληρωμάτων διατροφής με κύκλο εργασιών 30 δισεκατομμύρια στερλίνες, στα δεινά της φαρμακευτικής βιομηχανίας των 300 δισεκατομμυρίων στερλινών, στην τραγωδία των ε- πιστημονικών ρεπορτάζ και τέλος σε περιπτώσεις όπου άνθρωποι κατέληξαν στη φυλακή, εξευτελίστηκαν, ή πέθαναν εξαιτίας μόνο και μόνο της κακής κατανόησης της στατιστικής και των τεκμηρίων που διαποτίζει όλη την κοινωνία μας.

4 10 Κακή επιστήμη Την εποχή της διάσημης διάλεξης του Τ.Π. Σνόου (C.P.Snow) για τις «δύο κουλτούρες» των θετικών και των ανθρωπιστικών επιστημών πριν από μισό αιώνα, οι απόφοιτοι των ανθρωπιστικών επιστημών απλώς μας αγνοούσαν. Σήμερα, οι θετικοί επιστήμονες και οι γιατροί υστερούν σε αριθμούς και σε δύναμη απέναντι σε αμέτρητες στρατιές από άτομα που αισθάνονται ότι έχουν το δικαίωμα να αποφαίνονται για ζητήματα τεκμηρίων αξιοθαύμαστη φιλοδοξία χωρίς να κάνουν τον κόπο να κατανοήσουν στοιχειωδώς τα σχετικά θέματα. Στο σχολείο διδαχτήκατε για χημικές ουσίες σε δοκιμαστικούς σωλήνες, εξισώσεις που περιγράφουν την κίνηση, και ί- σως μερικά πράγματα για τη φωτοσύνθεση για την οποία θα πούμε περισσότερα αργότερα αλλά κατά πάσα πιθανότητα δεν διδαχτήκατε τίποτε για τον θάνατο, τον κίνδυνο, τη στατιστική, και την επιστήμη που εξετάζει τι μας σκοτώνει και τι μας γιατρεύει. Το κενό στην κουλτούρα μας είναι ολοφάνερο: η τεκμηριωμένη ιατρική, η απόλυτη εφαρμοσμένη επιστήμη, περιέχει μερικές από τις εξυπνότερες ιδέες των δύο τελευταίων αιώνων, έχει σώσει εκατομμύρια ζωές, κι όμως δεν έχει αξιωθεί ούτε με ένα έκθεμα στο Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου. Αυτό δεν οφείλεται σε έλλειψη ενδιαφέροντος. Έχουμε ψύχωση με τα θέματα υγείας τα μισά επιστημονικά θέματα των μέσων ενημέρωσης είναι ιατρικά και βομβαρδιζόμαστε συνεχώς με επιστημονικοφανείς ισχυρισμούς και άρθρα. Αλλά, όπως θα δείτε, παίρνουμε τις πληροφορίες μας ακριβώς από εκείνους τους ανθρώπους που έχουν επανειλημμένα αποδειχτεί ανίκανοι να διαβάσουν, να ερμηνεύσουν και να δώσουν αξιόπιστες μαρτυρίες για τα επιστημονικά τεκμήρια. Πριν προχωρήσουμε, ας χαρτογραφήσουμε το έδαφος. Στην αρχή, θα εξετάσουμε τι σημαίνει να κάνεις ένα πείραμα, να βλέπεις τα αποτελέσματα με τα μάτια σου και να κρίνεις αν ταιριάζουν σε μια δεδομένη θεωρία ή αν είναι πιο πειστική μια εναλλακτική λύση. Ίσως να βρείτε παιδαριώδη και κάπως δασκαλίστικα αυτά τα πρώτα βήματα τα παραδείγματα είναι

5 Εισαγωγή 11 αφοπλιστικά παράλογα αλλά έχουν όλα παρουσιαστεί και προωθηθεί με ευπιστία και μεγάλο κύρος από τα καθιερωμένα μέσα ενημέρωσης. Θα εξετάσουμε τη γοητεία που ασκούν τα επιστημονικοφανή άρθρα για το σώμα μας, και τη σύγχυση που μπορούν να προκαλέσουν. Έπειτα, θα προχωρήσουμε στο θέμα της ομοιοπαθητικής, όχι επειδή είναι σημαντικό ή επικίνδυνο δεν είναι αλλά επειδή αποτελεί το τέλειο μοντέλο για τη διδασκαλία της τεκμηριωμένης ιατρικής: στο κάτω-κάτω, τα ομοιοπαθητικά χάπια δεν είναι παρά μικρά χάπια με σκέτη ζάχαρη που φαίνεται να φέρνουν αποτελέσματα, κι έτσι ενσαρκώνουν όλα όσα χρειάζεται να ξέρετε για τις επαρκείς ή «δίκαιες δοκιμές» μιας θεραπευτικής αγωγής, και για το πώς μπορούμε να παραπλανηθούμε ώστε να πιστέψουμε ότι η οποιαδήποτε παρέμβαση μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική απ' όσο είναι στην πραγματικότητα. Θα μάθετε όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε για να κάνετε σωστά μια καλή δοκιμή, και πώς να επισημαίνετε τις κακές. Κρυμμένο στο παρασκήνιο βρίσκεται το φαινόμενο πλασέμπο, κατά πάσα πιθανότητα η πιο συναρπαστική και παρεξηγημένη πλευρά της ανθρώπινης ίασης, που ξεπερνάει κατά πολύ ένα απλό ζαχαρωμένο χάπι: πηγαίνει κόντρα στα αυτονόητα, είναι κάτι παράξενο, είναι η πραγματική ιστορία της ψυχοσωματικής ίασης, και είναι πολύ πιο ενδιαφέρον από οποιαδήποτε κατασκευασμένη ανοησία σχετικά με θεραπευτικά κβαντικά ενεργειακά μοτίβα. Θα εξετάσουμε τα τεκμήρια που υπάρχουν για τη δύναμή του, και θα βγάλετε τα συμπεράσματά σας. Στη συνέχεια θα προχωρήσουμε στα μεγαλύτερα θηράματα. Οι διατροφολόγοι είναι εναλλακτικοί θεραπευτές, αλλά κατά περίεργο τρόπο έχουν κατορθώσει να παρουσιάζονται ως λειτουργοί της επιστήμης. Τα λάθη τους είναι πολύ περισσότερο ενδιαφέροντα από τα λάθη των ομοιοπαθητικών, επειδή έχουν έναν κόκκο πραγματικής επιστήμης μέσα τους, αλλά ε- πίσης είναι πιο επικίνδυνα, επειδή ο πραγματικός κίνδυνος

6 12 Κακή επιστήμη από τους κομπογιαννίτες δεν είναι ότι οι πελάτες τους μπορεί να πεθάνουν έχει συμβεί κι αυτό, αλλά μου φαίνεται χονδροειδές να περιοριστούμε εκεί αλλά ότι συστηματικά υπονομεύουν την κατανόηση του κοινού για τον ίδιο τον χαρακτήρα των τεκμηρίων. Θα δούμε τις ρητορικές ταχυδακτυλουργίες και τα ερασιτεχνικά λάθη που σας έχουν κατ επανάληψη παραπλανήσει σε θέματα τροφίμων και διατροφής, και πώς αυτή η νέα βιομηχανία λειτουργεί ως περισπασμός από τους πραγματικούς παράγοντες κινδύνου για την υγεία, που συνδέονται με τον τρόπο ζωής, καθώς και τον πιο ανεπαίσθητο αλλά εξίσου ανησυχητικό αντίκτυπο στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον εαυτό μας και το σώμα μας, κυρίως σε σχέση με την ευρέως διαδεδομένη κίνηση για ιατρικοποίηση των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων, για θεώρησή τους σε ένα αναγωγιστικό, βιοϊατρικό πλαίσιο, και για το πλασάρισμα εμπορευματοποιήσιμων λύσεων, ιδίως με τη μορφή χαπιών και διαιτών της μόδας. Θα παρουσιάσω στοιχεία από τα οποία προκύπτει ότι μια εμπροσθοφυλακή εκπληκτικής σφαλερότητας κάνει την είσοδό της στα βρετανικά πανεπιστήμια, παράλληλα με τη γνήσια πανεπιστημιακή έρευνα στη διατροφή. Σε αυτήν επίσης την ενότητα θα βρείτε την αγαπημένη γιατρό της χώρας, τη Τζίλιαν ΜακΚιθ, PhD. Έπειτα, θα εφαρμόσουμε τα ίδια εργαλεία στη συμβατική ιατρική και θα αποκαλύψουμε τα τεχνάσματα που χρησιμοποιεί η φαρμακευτική βιομηχανία για να παραπλανεί γιατρούς και ασθενείς. Στη συνέχεια, θα εξετάσουμε πώς τα μέσα ενημέρωσης προάγουν τη δημόσια παρανόηση της επιστήμης, το μονομανές πάθος τους για άσκοπα μη-θέματα και τις βασικές παρανοήσεις τους σε θέματα στατιστικής και τεκμηρίων, κι έτσι θα αναδείξουμε τη βαθύτερη ουσία τού γιατί ασκούμε επιστήμη: για να εμποδίσουμε τον εαυτό μας να παραπλανηθεί από τις εξατομικευμένες εμπειρίες και προκαταλήψεις μας. Τέλος, στο κομμάτι του βιβλίου που θεωρώ πιο σημαντικό απ όλα, θα

7 Εισαγωγή 13 δείτε πώς άνθρωποι με μεγάλη εξουσία, που θα έπρεπε να προσέχουν περισσότερο, εξακολουθούν να διαπράττουν στοιχειώδη λάθη με σοβαρές συνέπειες επίσης, θα δούμε πώς η κυνική διαστρέβλωση των τεκμηρίων από τα μέσα ενημέρωσης σε δυο συγκεκριμένες περιπτώσεις ανησυχίας για τη δημόσια υγεία, έφτασε σε επικίνδυνες και πραγματικά τραγελαφικές ακρότητες. Αυτό που ζητάω από σας, καθώς θα προχωράμε, είναι να προσέξετε πόσο απίστευτα διαδεδομένα είναι αυτά τα πράγματα αλλά και να σκεφτείτε τι θα μπορούσατε να κάνετε. Με τη λογική δεν μπορείτε να πείσετε κάποιον να εγκαταλείψει θέσεις στις οποίες δεν κατέληξε με τη λογική. Αλλά στο τέλος αυτού του βιβλίου θα έχετε τα εργαλεία για να κερδίσετε ή τουλάχιστον να κατανοήσετε οποιαδήποτε αντιπαράθεση απόψεων διαλέξετε να ξεκινήσετε, για οτιδήποτε κι αν πρόκειται: για τις θαυματουργές θεραπείες, το εμβόλιο MMR, τα δεινά των μεγάλων φαρμακευτικών βιομηχανιών, το ενδεχόμενο οποιοδήποτε λαχανικό να προλαβαίνει τον καρκίνο, την υπερεκλαΐκευση των επιστημονικών ρεπορτάζ, την αμφίβολη κινδυνολογία για θέματα υγείας, την αξία των ανεκδοτικών τεκμηρίων, τη σχέση μεταξύ ψυχής και σώματος, την επιστήμη του παραλογισμού, την ιατρικοποίηση της καθημερινής ζωής, και πολλά άλλα. Θα έχετε δει τα τεκμήρια που υπάρχουν για ορισμένες πολύ διαδεδομένες απάτες, αλλά στη διαδρομή θα έχετε επίσης αποκομίσει οτιδήποτε χρήσιμο πρέπει να ξέρετε για την έρευνα, τα επίπεδα τεκμηρίων, τη μεροληψία, τη στατιστική (χαλαρώστε), την ιστορία της επιστήμης, τα αντιεπιστημονικά κινήματα και τον κομπογιαννιτισμό, ενώ παράλληλα θα έχετε συναντήσει μερικές από τις εκπληκτικές ιστορίες που μπορούν να μας διηγηθούν οι φυσικές επιστήμες για τον κόσμο. Κάτι τέτοιο δεν θα είναι καθόλου δύσκολο, διότι πρόκειται για το μόνο επιστημονικό μάθημα για το οποίο μπορώ να εγγυηθώ ότι αυτός που θα κάνει τα ανόητα λάθη δεν θα είστε

8 14 Κακή επιστήμη εσείς. Και αν στο τέλος του βιβλίου εξακολουθείτε να διαφωνείτε μαζί μου, θα σας πω το εξής: και πάλι λάθος θα κάνετε, αλλά αυτή τη φορά με πολύ περισσότερη άνεση και στιλ απ' ό,τι τώρα. Μπεν Γκόλντεϊκρ Ιούλιος 2008

9 1 Ύλη Περνάω πολύ χρόνο συζητώντας με ανθρώπους που διαφωνούν μαζί μου θα μπορούσα μάλιστα να πω ότι πρόκειται για την αγαπημένη μου ψυχαγωγική ενασχόληση και επανειλημμένα συναντώ άτομα που ανυπομονούν να εκφράσουν τις α- πόψεις τους σχετικά με την επιστήμη, παρά το γεγονός ότι ποτέ δεν έχουν κάνει έστω και ένα πείραμα. Ποτέ δεν έχουν θέσει οι ίδιοι σε δοκιμασία μια ιδέα, χρησιμοποιώντας τα χέρια τους, ούτε έχουν δει τα αποτελέσματά της με τα μάτια τους και ποτέ δεν έχουν σκεφτεί προσεκτικά τι σημαίνουν τα αποτελέσματα αυτά για την ιδέα την οποία ελέγχουν, χρησιμοποιώντας τον εγκέφαλό τους. Για τους ανθρώπους αυτούς, η «επιστήμη» δεν είναι μια μέθοδος, αλλά η μονολιθική, μυστηριώδης και πέρα από κάθε αμφισβήτηση γνώση. Η αποκάλυψη της αναλήθειας ή αλλιώς, ανασκευή των πρώτων και πιο εξωφρενικών ψευδοεπιστημονικών ισχυρισμών είναι ο καλύτερος τρόπος για να μάθουμε τις θεμελιώδεις αρχές της επιστήμης, εν μέρει επειδή η επιστήμη σε μεγάλο βαθμό αφορά την ανασκευή θεωριών, αλλά επίσης επειδή η έλλειψη επιστημονικών γνώσεων που χαρακτηρίζει τους ε- μπνευστές των θαυματουργών θεραπειών, καθώς και όσους τις προωθούν και γράφουν γι αυτές, μας προκαλεί να ελέγξουμε μερικές πολύ απλές ιδέες. Οι γνώσεις των ανθρώπων αυτών για την επιστήμη είναι υποτυπώδεις, έτσι, όχι μόνο διαπράττουν βασικά σφάλματα συλλογιστικής αλλά στηρίζονται σε έννοιες όπως ο μαγνητισμός, το οξυγόνο, το νερό, η «ενέρ-

10 16 Κακή επιστήμη γεια» και οι τοξίνες: έννοιες από τη φυσική του γυμνασίου που περιορίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό στη σφαίρα της «χημείας της κουζίνας». Το αποτοξινωτικό και το θέατρο της γλίτσας Επειδή φαντάζομαι πως θα θέλατε το πρώτο σας πείραμα να είναι κάτι αναντίρρητα ρυπαρό, θα ξεκινήσουμε με το αποτοξινωτικό. Το Aqua Detox είναι ένα από τα πολλά αποτοξινωτικά ποδόλουτρα που κυκλοφορούν. Έχει διαφημιστεί άκριτα σε μερικά (καθόλου κολακευτικά για τους συντάκτες τους) άρθρα στην Telegraph, τη Mirror, τη Sunday Times, το περιοδικό GQ, καθώς και σε διάφορες τηλεοπτικές εκπομπές. Ιδού μια πρώτη γεύση από τη Mirror. Στείλαμε την Άλεξ για μια καινούργια θεραπεία με ένα προϊόν που λέγεται Aqua Detox, το οποίο αποδεσμεύει τις τοξίνες του σώματός σας μπροστά στα μάτια σας. Η Άλεξ λέει: «Βάζω τα πόδια μου σε μια λεκάνη με νερό, ενώ η θεραπεύτρια, η Μίρκα, ρίχνει σταγόνες με άλατα σε μια συσκευή ιονισμού, η οποία θα ρυθμίσει το βιοενεργειακό πεδίο του νερού και θα ενθαρρύνει το σώμα μου να αποβάλει τις τοξίνες. Καθώς οι τοξίνες αποδεσμεύονται από το σώμα μου, το νερό αλλάζει χρώμα. Ύστερα από μισή ώρα, το νερό έχει γίνει κόκκινο η Μίρκα παρακινεί τη φωτογράφο μας, την Κάρεν, να δοκιμάσει. Η δική της λεκάνη γεμίζει καφέ φυσαλίδες. Σύμφωνα με τη διάγνωση της Μίρκα, το συκώτι και οι λεμφαδένες της Κάρεν είναι επιβαρυμένα πρέπει να πίνει λιγότερο αλκοόλ και περισσότερο νερό. Ω, πόσο αγνή αισθάνομαι!»

11 Ύλη 17 Η υπόθεση που διατυπώνουν αυτές οι εταιρείες είναι πολύ σαφής: το σώμα σας είναι γεμάτο από «τοξίνες», ό,τι κι αν είναι αυτό τα πόδια σας είναι γεμάτα με ειδικούς «πόρους» (τους οποίους, αν δεν το ξέρατε, τους ανακάλυψαν αρχαίοι Κινέζοι επιστήμονες) βάζετε τα πόδια σας στη λεκάνη με το νερό, οι τοξίνες βγαίνουν από το σώμα σας και το νερό γίνεται καφέ. Το νερό γίνεται καφέ εξαιτίας των τοξινών; Ή μήπως πρόκειται απλώς για θέατρο; Ένας τρόπος για να το ελέγξετε είναι να κάνετε εσείς οι ίδιοι μια θεραπεία με Aqua Detox σε κάποιο σπα, ινστιτούτο καλλονής, κέντρο αισθητικής ή ένα από τα χιλιάδες μέρη που μπορείτε να βρείτε στο Διαδίκτυο, και όταν ο θεραπευτής βγει από το δωμάτιο, να βγάλετε τα πόδια σας από το λουτρό. Αν το νερό γίνει καφέ χωρίς να είναι τα πόδια σας μέσα, αυτό σημαίνει ότι δεν ήταν τα πόδια σας ή οι τοξίνες σας που προκάλεσαν τον χρωματισμό. Αυτό λέγεται ελεγχόμενο πείραμα (controlled experiment): τα πάντα είναι ίδια στις δυο περιπτώσεις, με μόνη διαφορά την παρουσία ή την απουσία των ποδιών σας. Αυτή η πειραματική μέθοδος έχει μειονεκτήματα (και εδώ υπάρχει ένα σημαντικό δίδαγμα, ότι συχνά πρέπει να σταθμίζουμε τα οφέλη και την πρακτικότητα των διαφόρων μορφών έρευνας, κάτι που θα αποκτήσει μεγαλύτερη σημασία στα ε- πόμενα κεφάλαια). Από πρακτική σκοπιά, το πείραμα με το βγάλσιμο των ποδιών από το λουτρό σάς αναγκάζει να καταφύγετε σε ένα τέχνασμα, κάτι που ίσως σας κάνει να μην αισθάνεστε άνετα. Είναι όμως και ακριβό: Mια συνεδρία με Aqua Detox στοιχίζει περισσότερο από τα συστατικά που χρειάζονται για να φτιάξετε τη δική σας αποτοξινωτική συσκευή, ένα τέλειο μοντέλο της πραγματικής.

12 18 Κακή επιστήμη Θα χρειαστείτε τα εξής: Έναν φορτιστή μπαταρίας αυτοκινήτου Δυο μεγάλα καρφιά Μαγειρικό αλάτι Χλιαρό νερό Μια κούκλα Μπάρμπι Πλήρες εργαστήριο αναλυτικής χημείας (προαιρετικά) Το πείραμα περιλαμβάνει ηλεκτρισμό και νερό. Σε έναν κόσμο όπου υπάρχουν κυνηγοί ανεμοστροβίλων και ηφαιστειολόγοι, πρέπει να αποδεχτούμε ότι ο καθένας καθορίζει το δικό του επίπεδο ανοχής του κινδύνου. Αν εκτελέσετε αυτό το πείραμα στο σπίτι, δεν αποκλείεται να πάθετε ένα οδυνηρό ηλεκτροσόκ ή να κάψετε τα ηλεκτρικά του σπιτιού σας. Δεν είναι ασφαλές πείραμα, αλλά από μια άποψη σχετίζεται με την κατανόηση του εμβολίου για την ιλαρά, την ερυθρά και την παρωτίτιδα ή MMR (measles, mumps and rubella), της ομοιοπαθητικής, της μεταμοντέρνας κριτικής της επιστήμης και των δεινών που προκαλούν οι μεγάλες φαρμακοβιομηχανίες. Μην το κάνετε. Όταν βάλετε σε λειτουργία το μηχάνημα Barbie Detox, θα δείτε ότι το νερό γίνεται καφέ εξαιτίας μιας απλούστατης διεργασίας η οποία ονομάζεται ηλεκτρόλυση: Στην ουσία, τα σιδερένια ηλεκτρόδια σκουριάζουν και η καφέ σκουριά διαλύεται στο νερό. Συμβαίνει όμως και κάτι ακόμα εκεί μέσα, κάτι

13 Ύλη 19 που ίσως να θυμάστε από τη χημεία του σχολείου. Στο νερό έχουμε ρίξει αλάτι. Ο σωστός επιστημονικός όρος για το μαγειρικό αλάτι είναι «χλωριούχο νάτριο»: σε διάλυμα, αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν ιόντα χλωρίου που πλέουν εκεί μέσα, τα ο- ποία έχουν αρνητικό φορτίο (καθώς και ιόντα νατρίου με θετικό φορτίο). Το κόκκινο φις στον φορτιστή της μπαταρίας σας είναι ένα «θετικό ηλεκτρόδιο» και εδώ έχουμε αρνητικώς φορτισμένα ηλεκτρόνια που αποσπώνται από τα αρνητικώς φορτισμένα ιόντα χλωρίου, κάτι που οδηγεί στην παραγωγή ελεύθερου αερίου χλωρίου. Επομένως, το λουτρό Barbie Detox εκλύει χλώριο, όπως άλλωστε χλώριο εκλύει το ποδόλουτρο Aqua Detox και εκείνοι που χρησιμοποιούν το προϊόν αυτό έχουν συνυφάνει κομψά στην ιστορία τους το χαρακτηριστικό άρωμα του χλωρίου: Είναι τα χημικά, μας εξηγούν είναι το χλώριο που βγαίνει από το σώμα μας, από όλες αυτές τις πλαστικές συσκευασίες των τροφίμων μας, από όλα αυτά τα χρόνια που κολυμπάμε σε πισίνες με νερό γεμάτο χημικά. «Ήταν ενδιαφέρον να βλέπω το χρώμα του νερού να αλλάζει και να μυρίζω το χλώριο που έφευγε από το σώμα μου», λέει ένας πελάτης για το παρόμοιο προϊόν Emerald Detox. Σε έναν άλλο ιστότοπο διαβάζουμε: «Την πρώτη φορά που δοκίμασε το Q2 [ενεργειακό σπα], ο συνεταίρος της είπε ότι τα μάτια του έτσουζαν από όλο αυτό το χλώριο που έβγαινε από μέσα της, απομεινάρι της παιδικής και της εφηβικής της ηλικίας». Φανταστείτε όλο αυτό το αέριο χλώριο, το χημικό που έχει συσσωρευτεί μέσα στο σώμα σας όλα αυτά τα χρόνια! Ανατριχιαστική σκέψη. Υπάρχει όμως κάτι άλλο που πρέπει να ελέγξουμε. Υπάρχουν άραγε τοξίνες μέσα στο νερό; Εδώ συναντάμε ένα καινούργιο πρόβλημα. Τι εννοούν λέγοντας «τοξίνη»; Έχω θέσει αυτή την ερώτηση πολλές φορές σε κατασκευαστές πολλών αποτοξινωτικών προϊόντων, αλλά εκείνοι απαντούν με υπεκφυγές. Αρχίζουν να κουνάνε τα χέρια, μιλάνε για τον αγχωτικό σύγχρονο τρόπο ζωής, μιλάνε για τη ρύπανση, μιλάνε για τις

14 20 Κακή επιστήμη σκουπιδοτροφές, αλλά αρνούνται να μου πουν το όνομα έστω και μίας χημικής ουσίας που να μπορεί να μετρηθεί. «Ποιες τοξίνες απεκκρίνονται από το σώμα με τη θεραπεία σας;» τους ρωτώ. «Πείτε μου τι υπάρχει μέσα στο νερό, να το αναζητήσω στο εργαστήριο». Ποτέ δεν πήρα κάποια απάντηση. Ύστερα από πολλούς δισταγμούς και υπεκφυγές τους, διάλεξα δυο χημικές ουσίες λίγο-πολύ τυχαία: την κρεατινίνη και την ουρία. Πρόκειται για κοινά προϊόντα διάσπασης από τον μεταβολισμό του σώματός μας, τα οποία αποβάλλουν τα νεφρά μας μέσω των ούρων. Με τη βοήθεια ενός φίλου, υποβλήθηκα σε μια κανονική θεραπεία με Aqua Detox, πήρα ένα δείγμα από το καφέ υγρό και χρησιμοποίησα το δυσανάλογα υπερσύγχρονο αναλυτικό εργαστήριο του νοσοκομείου St Mary's Hospital στο Λονδίνο για να ανιχνεύσω αυτές τις δύο χημικές «τοξίνες». Δεν υπάρχουν τοξίνες στο νερό. Μονάχα μπόλικος καφέ, σκουριασμένος σίδηρος. Τώρα, με ευρήματα σαν κι αυτά, οι επιστήμονες θα μπορούσαν να κάνουν ένα βήμα πίσω και να αναθεωρήσουν τις ιδέες τους σχετικά με το τι συμβαίνει με αυτά τα ποδόλουτρα. Δεν θα περιμέναμε βέβαια να κάνουν κάτι τέτοιο οι κατασκευαστές τους, αλλά το τι λένε σε απάντηση σε παρόμοια ευρήματα έχει μεγάλη σημασία, τουλάχιστον κατά τη γνώμη μου, ε- πειδή υπάρχει ένα μοτίβο που θα το δούμε να επαναλαμβάνεται διαρκώς στον κόσμο της ψευδοεπιστήμης: Αντί να απαντούν στις επικρίσεις ή να ενσωματώνουν τα νέα ευρήματα σε ένα νέο μοντέλο, επιδιώκουν να μετατοπίσουν τη συζήτηση και να αναδιπλωθούν, και αυτό είναι καίριο, σε θέσεις που δεν επιδέχονται έλεγχο. Τώρα, ορισμένοι από αυτούς αρνούνται ότι στο ποδόλουτρο εκλύονται τοξίνες (πράγμα που θα με σταματούσε από να τις μετράω): λένε ότι με κάποιον περίεργο τρόπο, το σώμα σας ειδοποιείται πότε είναι η ώρα να αρχίσει να αποδεσμεύει τοξίνες με φυσιολογικό τρόπο (όποιος κι αν είναι αυτός και όποιες κι αν είναι οι τοξίνες) αλλά σε μεγαλύτερο βαθμό. Ορισμένοι

15 Ύλη 21 από αυτούς παραδέχονται τώρα ότι το νερό γίνεται λιγάκι καφέ και χωρίς να βάλετε τα πόδια σας μέσα «αλλά όχι τόσο πολύ». Πολλοί από αυτούς διηγούνται μακροσκελείς ιστορίες για το «βιοενεργειακό πεδίο» το οποίο, όπως λένε, δεν μπορεί να μετρηθεί παρά μόνο με βάση το πόσο καλά αισθάνεστε. Και όλοι τους δεν παύουν να τονίζουν πόσο αγχωτική είναι η σύγχρονη ζωή. Αυτό μπορεί κάλλιστα να είναι αλήθεια. Αλλά δεν έχει καμιά σχέση με το ποδόλουτρό τους, το οποίο είναι σκέτο θέατρο: και, όπως θα δούμε, το θέατρο είναι το κοινό θέμα όλων των αποτοξινωτικών προϊόντων. Ας συνεχίσουμε με την καφετιά γλίτσα. Κεριά για τ αυτιά Θα σκεφτόταν κανείς ότι τα Κεριά των Χόπι για τα αυτιά είναι πολύ εύκολος στόχος. Κι όμως, η αποτελεσματικότητά τους έχει διαφημιστεί πρόθυμα από την Independent, τον Observer και το BBC, για να αναφέρουμε λίγα μόνο ευυπόληπτα μέσα ενημέρωσης. Καθώς τα έντυπα αυτά είναι αναγνωρισμένα μέσα έγκυρης επιστημονικής πληροφόρησης, θα αφήσω το BBC να εξηγήσει πώς αυτοί οι κούφιοι κέρινοι σωλήνες αποτοξινώνουν το σώμα μας: Τα κεριά αυτά λειτουργούν εξαερώνοντας τα συστατικά τους μόλις ανάψουν, προκαλώντας ένα ρεύμα αέρα εκ μεταφοράς προς τον πρώτο θάλαμο του αυτιού. Το κερί δημιουργεί μια ελαφρά αναρρόφηση με αποτέλεσμα οι ατμοί να κάνουν ένα απαλό μασάζ στο τύμπανο και τον ακουστικό πόρο. Μόλις το κερί τοποθετηθεί στο αυτί, το κλείνει στεγανά, κάτι που επιτρέπει στην κυψελίδα του και σε άλλες ακαθαρσίες να βγουν από αυτό. Η απόδειξη προκύπτει όταν ανοίγουμε ένα τέτοιο κερί και α- νακαλύπτουμε ότι είναι γεμάτο με μια οικεία κηρώδη πορτοκαλιά ουσία, η οποία βέβαια είναι κυψελίδα από τα αυτιά μας.

16 22 Κακή επιστήμη Αν θέλετε να το δοκιμάσετε αυτό μόνοι σας, θα χρειαστείτε: ένα αυτί, ένα μανταλάκι, λίγο Blu Tack, ένα σκονισμένο πάτωμα, ένα ψαλίδι και δυο κεριά για αυτιά. Συνιστώ τη μάρκα OTOSAN επειδή μ αρέσει το σλόγκαν τους («Το αυτί είναι ο προθάλαμος για την ψυχή»). Αν ανάψετε ένα από αυτά τα κεριά και το κρατήσετε πάνω από τη σκόνη, δεν θα διαπιστώσετε καμιά ένδειξη αναρρόφησης. Μην σπεύσετε όμως να δημοσιεύσετε το εύρημά σας σε κάποιο ακαδημαϊκό περιοδικό όπου τα άρθρα αξιολογούνται από ομοτίμους, επειδή σας έχουν προλάβει άλλοι: Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσίευσε το ιατρικό περιοδικό Laryngoscope, όπου χρησιμοποιήθηκε ακριβός τυμπανομετρικός εξοπλισμός, τα κεριά για τ αυτιά δεν ασκούν καμιά αναρρόφηση κάτι που διαπιστώσατε κι εσείς. Ο ισχυρισμός ότι οι γιατροί απορρίπτουν ανεξέταστα τις εναλλακτικές θεραπείες δεν αληθεύει. Αποκλείεται όμως η κυψελίδα και οι τοξίνες να ελκύονται στο κερί από κάποια άλλη, πιο απόκρυφη διαδρομή, όπως συχνά ισχυρίζονται κάποιοι; Για να το διαπιστώσετε, πρέπει να εκτελέσετε ένα ελεγχόμενο πείραμα, δηλαδή, να συγκρίνετε τα αποτελέσματα δύο διαφορετικών καταστάσεων, η μία από τις οποίες είναι η πειραματική κατάσταση, ενώ η άλλη είναι η «κατάσταση ελέγχου». Η μόνη διαφορά που έχουν μεταξύ τους είναι αυτό που σας ενδιαφέρει να ελέγξετε. Γι αυτό σας είπα να πάρετε δύο κεριά. Βάλτε το ένα κερί μέσα στο αυτί κάποιου ακολουθώντας τις οδηγίες του κατασκευαστή, και αφήστε το εκεί μέχρι να καεί *. Βάλτε το άλλο κερί στο μανταλάκι και στερεώστε το όρθιο χρησιμοποιώντας το Blu Tack: αυτό είναι το «σκέλος ελέγχου» του πειράματός σας. Το αντικείμενο του ελέγχου είναι απλό: πρέπει να ελαχιστοποιήσουμε τις διαφορές ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις, έτσι ώστε η μόνη πραγματική διαφορά * Να είστε προσεκτικοί. Σε ένα άρθρο αναφέρεται ότι έγινε έρευνα σε 122 ΩΡΛ και διαπιστώθηκα 21 περιστατικά σοβαρών τραυματισμών από καυτό κερί που έπεσε μέσα στο τύμπανο του αυτιού κατά τη διάρκεια θεραπείας ωτοκέρωσης.

17 Ύλη 23 μεταξύ τους να είναι ο παράγοντας τον οποίο μελετάμε και μόνο αυτός, που στην προκειμένη περίπτωση πρέπει να είναι: «Αυτή η πορτοκαλιά γλίτσα παράγεται από το αυτί μου;» Πάρτε πάλι τα δύο κεριά και ανοίξτε τα στα δύο με το ψαλίδι. Στο κερί που βάλατε στο αυτί θα βρείτε μια κηρώδη πορτοκαλιά ουσία. Στο κερί που βάλατε στο μανταλάκι θα βρείτε μια κηρώδη πορτοκαλιά ουσία. Μία είναι η διεθνώς αναγνωρισμένη μέθοδος για να ταυτοποιήσετε ότι μια ουσία είναι κυψελίδα των αυτιών: πάρτε λίγη με το ακροδάχτυλό σας και α- κουμπήστε τη με τη γλώσσα σας. Αν το πείραμά σας είχε τα ίδια αποτελέσματα με το δικό μου, και στις δυο περιπτώσεις η γεύση θα είναι ίδια, οπότε πρόκειται για κερί που ανάβουμε και όχι για κυψελίδα. Τελικά, τα κεριά για τα αυτιά απομακρύνουν ή όχι την κυψελίδα από τα αυτιά μας; Δεν μπορούμε να ξέρουμε, αλλά σύμφωνα με μια δημοσιευμένη μελέτη, μετά από παρακολούθηση ασθενών που υποβλήθηκαν σε ένα πλήρες πρόγραμμα ωτοκέρωσης, όπως λέγεται αυτή η θεραπεία, δεν διαπιστώθηκε μείωση της ποσότητας της κυψελίδας. Πέρα απ όσα χρήσιμα μάθατε εδώ για την πειραματική μέθοδο, υπάρχει και κάτι άλλο πολύ σημαντικό που αξίζει να συγκρατήσετε: είναι δαπανηρό, επίπονο και χρονοβόρο να δοκιμάζουμε κάθε ονειροφαντασία που σκαρφίζονται οι θεραπευτές που πουλάνε απίθανες θαυματουργές θεραπείες. Μπορεί όμως να γίνει, και γίνεται. Αποτοξινωτικά αυτοκόλλητα και η «απώθηση των ενοχλητικών» Τελευταίο στο τρίπτυχο των αποτοξινωτικών που βγάζουν καφετιά γλίτσα έρχεται το αποτοξινωτικό αυτοκόλλητο για τα πόδια. Αυτά θα τα βρείτε στα περισσότερα καταστήματα υ- γιεινής ζωής και διατροφής. Μοιάζουν με φακελάκια για το τσάι, με ένα λεπτό αυτοκόλλητο έλασμα στην πίσω πλευρά τους που το κολλάτε στο πόδι σας πριν πέσετε για ύπνο. Όταν ξυπνάτε την επόμενη μέρα, παρατηρείτε ότι μέσα στο σακου-

18 24 Κακή επιστήμη λάκι και κάτω από το πόδι σας υπάρχει μια κολλώδης καφετιά γλίτσα που μυρίζει περίεργα. Η γλίτσα αυτή, όπως ίσως θα έ- χετε μαντέψει, λέγεται ότι είναι «τοξίνες». Μόνο που δεν είναι. Τώρα πια ίσως να μπορείτε να σκεφτείτε ένα γρήγορο πείραμα για να το αποδείξετε. Στην υποσημείωση, αναφέρω τι μπορείτε να κάνετε *. Το πείραμα είναι ένας τρόπος για να προσδιορίσετε αν ένα παρατηρήσιμο γεγονός στην περίπτωσή μας, η γλίτσα συνδέεται με μια συγκεκριμένη διεργασία. Μπορείτε όμως να ανασκευάσετε τους ισχυρισμούς και σε πιο θεωρητικό επίπεδο. Αν εξετάσετε τον κατάλογο με τα συστατικά αυτών των προϊόντων θα δείτε ότι έχει καταρτιστεί με μεγάλη προσοχή. Το πρώτο πράγμα στον κατάλογο είναι το «πυροξυλικό οξύ» ή ξύλοξος όπως λέγεται. Πρόκειται για μια καφέ σκόνη η οποία είναι εξαιρετικά «υγροσκοπική», μια λέξη που απλούστατα σημαίνει ότι προσελκύει και απορροφά νερό, σαν εκείνα τα μικρά σακουλάκια με σίλικα τζελ που βρίσκει κανείς στις συσκευασίες του ηλεκτρονικού εξοπλισμού. Αν υπάρχει υγρασία στο χώρο, το πυροξυλικό οξύ θα την απορροφήσει και θα δώσει έναν καφέ πολτό που όταν ακουμπάει στο δέρμα μας τον αισθανόμαστε ζεστό. Ποιο είναι το άλλο βασικό συστατικό που αναγγέλλεται βαρύγδουπα ως «υδρολυμένος υδατάνθρακας»; Οι υδατάνθρακες είναι μακριές αλυσίδες από μόρια σακχάρου ενωμένα το ένα με το άλλο. Το άμυλο, για παράδειγμα, είναι υδατάνθρακας ο οποίος, υπό την επίδραση των ενζύμων της πέψης, διασπάται σταδιακά σε επιμέρους μόρια σακχάρου που μπορεί να απορροφήσει το σώμα μας. Η διαδικασία της διάσπασης ενός μορίου υδατάνθρακα στα επιμέρους σάκχαρά του ονομάζεται «υδρόλυση». Επομένως, «υδρολυμένος υδατάνθρακας», όπως ίσως να έχετε ήδη καταλάβει, παρ όλο που ακούγεται * Αν πάρετε ένα από αυτά τα σακουλάκια, του ρίξετε λίγο νερό, μετά ακουμπήσετε πάνω του ένα ωραίο ζεστό φλιτζάνι με τσάι, και περιμένετε για δέκα λεπτά, θα δείτε να σχηματίζεται μια καφετιά γλίτσα. Η πορσελάνη δεν έχει τοξίνες.

19 Ύλη 25 τόσο επιστημονικοφανές, βασικά σημαίνει «ζάχαρη». Και προφανώς η ζάχαρη γίνεται κολλώδης με την υγρασία. Υπάρχει τίποτε άλλο σ αυτά τα αυτοκόλλητα φακελάκια; Ναι. Υπάρχει μια νέα επινόηση, που θα έπρεπε να την ονομάσουμε «διάταξη απώθησης των ενοχλητικών», ένα ακόμα θέμα που θα το δείτε να επαναλαμβάνεται στις πιο προχωρημένες μορφές ανοησίας που θα εξετάσουμε στις επόμενες σελίδες. Υπάρχουν πάρα πολλές διαφορετικές μάρκες, αρκετές από τις οποίες προσφέρουν εξαιρετικά και μακροσκελέστατα φυλλάδιο γεμάτα επιστήμη για να αποδείξουν ότι τα προϊόντα τους είναι αποτελεσματικά: έχουν διαγράμματα και γραφικές παραστάσεις και παρουσιάζονται με επιστημονικοφανή τρόπο, αλλά τα βασικά στοιχεία λείπουν. Ισχυρίζονται ότι έχουν γίνει πειράματα τα οποία αποδεικνύουν ότι τα αποτοξινωτικά αυτοκόλλητα κάνουν κάτι αλλά δεν αναφέρεται τίποτα για τα στοιχεία που συνθέτουν αυτά τα πειράματα, ούτε για τις μεθόδους τους. Απλώς, μας προσφέρουν εντυπωσιακές γραφικές παραστάσεις με «αποτελέσματα». Αν επικεντρωθούμε στις μεθόδους, χάνουμε την ουσία αυτών των δήθεν «πειραμάτων»: δεν αφορούν τις μεθόδους, α- φορούν το θετικό αποτέλεσμα, τη γραφική παράσταση, την επίφαση της επιστήμης. Αποτελούν επιφανειακώς αληθοφανή τοτέμ, που στόχο έχουν να τρομάζουν και να απωθούν τους δημοσιογράφους που θέλουν να υποβάλουν ερωτήματα δημιουργούν μια «διάταξη απώθησης των ενοχλητικών», ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο που θα το συναντήσουμε σε πιο περίπλοκες μορφές σε πολλά από τα πιο προηγμένα πεδία της κακής επιστήμης. Θα δείτε ότι στο τέλος θα σας αρέσει πολύ να εντοπίζετε τις λεπτομέρειες.

20