ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ: «Επιστήµη και τεχνολογία υδατικών πόρων»

Transcript

1 1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ ΩΝ: «Επιστήµη και τεχνολογία υδατικών πόρων» ΠΑΡΑΚΤΙΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ & ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΠΙΕΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΑΚΤΕΣ Παραδείγµατα από την Ελλάδα Παναγιώτης Παναγιωτίδης Φυσιογνώστης-Ωκεανογράφος ιευθυντής Ερευνητών ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Κίµων Χατζηµπίρος Φυσικός-Οικολόγος Επικ. Καθηγητής Ε.Μ.Π. Αθήνα, Νοέµβριος 2004

2 2 Περιεχόµενα: Σελίδα 1. Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΑΚΤΗΣ 3 2. ΤΑΞΙΝΟΜΙΣΗ ΚΑΙ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΑΚΤΩΝ 2.1. Χαρακτηριστικά ακτών που προέρχονται από απόθεση ιζηµάτων Χαρακτηριστικά διαβρωσιγενών ακτών Χαρακτηριστικά των ακτών που οφείλονται στην λιθολογική τους σύσταση ή στην προϋπάρχουσα µορφολογία 3. ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΚΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ 3.1. Οικολογία των ακτών Ο οικολογικός χαρακτήρας της Μεσογείου Οι Μεσογειακές ακτές Το Ελληνικό θαλάσσιο περιβάλλον Το Ελληνικό παράκτιο χερσαίο περιβάλλον ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΕΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ 4.1. Παραθεριστική κατοικία Παρουσία µηχανών Παράκτια τεχνικά έργα Υδατοκαλλιέργειες ΣΗΜΑΝΤΙΚΟI ΠΑΡΑΚΤΙΟΙ ΒΙΟΤΟΠΟΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 5.1. Οι βιότοποι CORINE Το δίκτυο NATURA Παράκτιο τοπίο 6. ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩN 6.1. ιεθνείς και Εθνικές θεσµικές ρυθµίσεις και προτοβουλίες Προς µια βιώσιµη διαχείριση των ακτών 30 7

3 3 1. Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΑΚΤΗΣ Σε µία πολύ γενική οικολογική θεώρηση η ακτή αποτελεί την ζώνη επαφής της λιθόσφαιρας µε την υδρόσφαιρα και είναι προϊόν της διαρκούς ανταγωνιστικής δράσης τους, που διαµορφώνεται και αποκτά συγκεκριµένα χαρακτηριστικά µέσα από την αλληλεπίδρασή τους στην πορεία του χρόνου. Η παράκτια ζώνη αποτελεί έκφραση της δυναµικής ισορροπίας µεταξύ προσφοράς ιζηµάτων από την λιθόσφαιρα και διευθέτησής τους (αποµάκρυνσης ή συσσώρευσης) από την υδρόσφαιρα µε την δράση των κυµάτων και των ρευµάτων, παραγόντων που εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από την ατµόσφαιρα. Παράλληλα, η επίδραση της βιόσφαιρας (βιογενείς ακτές, βιοδιάβρωση κλπ) στη διαµόρφωση της παράκτιας ζώνης δεν πρέπει να θεωρείται αµελητέα. Στη δράση της βιόσφαιρας, µε την ευρύτερη έννοια, περιλαµβάνεται και η επέµβαση του ανθρώπου στον παράκτιο χώρο µε διάφορα έργα, τα οποία σε συνδυασµό µε τα φυσικά χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής δηµιουργούν µια νέα (ανθρωπογενή) δυναµική ισορροπία. Κατά την διάρκεια του γεωλογικού χρόνου η κάθοδος ή η άνοδος της στάθµης της θάλασσας (π.χ. κατά τις παγετώδεις και µεσοπαγετώδεις περιόδους) καθώς και οι κατακόρυφες µετακινήσεις του στερεού φλοιού της γης (λογω τεκτονισµού ή άλλων αιτίων), είχαν ως αποτέλεσµα την ανάδυση ή κατάδυση των ακτών. Η µορφή των ακτών αλλάζει συνεχώς, καθώς το υγρό στοιχείο προσαρµόζεται στο σχήµα που του επιβάλλει η συνεχής µετατόπιση των ηπείρων. Η µετατόπιση αυτή (που ερµηνεύεται ικανοποιητικά από την θεωρία των λιθοσφαιρικών πλακών), ξεκινώντας από µιά ενιαία ήπειρο (την Παγγαία) και µιά ενιαία θάλασσα (την Πανθάλασσα), οδήγησε στην σηµερινή µορφή της παγκόσµιας ακτογραµµής. Από γεωλογική άποψη οι σηµερινές ακτές είναι πρόσφατοι σχηµατισµοί: όλες σχηµατίστηκαν στο χρονικό διάστηµα µεταξύ Παλαιογενούς και Νεογενούς, µε περιγράµµατα παρόµοια µε τα σύγχρονα, και διαµορφώθηκαν τελικά στο Τεταρτογενές, πριν 2 εκατοµµύρια χρόνια περίπου. 2. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΑΙ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΑΚΤΩΝ Oι ακτές ταξινοµούνται µε βάση τον µηχανισµό σχηµατισµού τους, τον τύπο των πετρωµάτων (υποστρώµατος) και την τεκτονική δοµή τους (Bird, 1969 & Thurman, 1983). Πρωτογενείς χαρακτηρίζονται ακτές που η διαµόρφωσή τους οφείλεται στην επίδραση του χερσαίου παράγοντα, ενώ όταν η διαµορφωσή τους είναι αποτέλεσµα της σύγχρονης δράσης της θάλασσας και των θαλάσσιων οργανισµών χαρακτηρίζονται δευτερογενείς. Περαιτέρω υποδιαιρέσεις κάθε οµάδας γίνονται µε βάση τον παράγοντα που έχει τη µεγαλύτερη σχετική επίδραση, αν και είναι λίγες οι περιπτώσεις των ακτών που οφείλουν τη διαµόρφωσή τους αποκλειστικά σε ένα µόνο παράγοντα. Οι πρωτογενείς ακτές υποδιαιρούνται σε: ακτές χερσογενούς διάβρωσης (κατακλυσθείσες ποτάµιες κοιλάδες, ακτές που προέρχονται από παγετώδη διάβρωση και κατακλυσθείσες περιοχές καρστικής διάβρωσης, ακτές που προέκυψαν λόγω κατολίσθησης, ηφαιστειακές ακτές και οι τεκτονικές ακτές.

4 4 ακτές χερσογενούς απόθεσης (ακτές των ποταµίων αποθέσεων, ακτές τύπου έλτα, ακτές αλλουβιακών πεδιάδων, ακτές παγετωδών αποθέσεων και αιολικών αποθέσεων). Οι δευτερογενείς ακτές προέρχονται από πρωτογενείς, οι οποίες διαµορφώθηκαν εκ των υστέρων από θαλάσσιους παράγοντες. Oι δευτερογενείς ακτές υποδιαιρούνται και αυτές σε ακτές που σχηµατίζονται από θαλάσσια διάβρωση και σε ακτές που σχηµατίζονται από θαλάσσιες αποθέσεις Χαρακτηριστικά των ακτών που προέρχονται από απόθεση ιζηµάτων. Τυπικές ακτές που προέρχονται από συσσώρευση υλικών που µεταφέρονται από τα κύµατα είναι οι χαµηλές ακτές. Είναι αυτό που στην καθηµερινή γλώσσα ονοµάζουµε παραλία (αγγλ. beach), δηλαδή περιοχή της ξηράς που εκτείνεται από τη θάλασσα προς το εσωτερικό της χέρσου, µέχρι την πρώτη µεταβολή της τοπογραφίας που µπορεί να αποτελείται από µιά αναβαθµίδα, µιά σειρά από αµµώδεις θίνες ή µιά λοφοσειρά. Μιά χαµηλή ακτή είναι ένας τόπος συσσώρευσης υλικών, ο οποίος έχει κλίση πρός την θάλασσα και είναι περισσότερο επίπεδος κοντά στη θάλασσα, ενώ πρός την ξηρά (ανώτερη ακτή) παρουσιάζει κάποιες µικρές τοπογραφικές ανωµαλίες. Τυπικές εκτεταµένες παραλίες απαντούν συχνά στις ακτές του Ιονίου, τόσο στην Ηπειρο (π.χ. παραλία Καλαµιτσίου-Μύτικα στην Πρέβεζα), όσο και στις δυτικές ακτές της Πελοποννήσου (Καλογριά, Κυλλήνη, Κυπαρισσιακός Κόλπος) και τα νησιά (Κόλπος Λαγανά Ζακύνθου). Στην υπόλοιπη χώρα αξίζει να αναφερθούν οι παραλίες του µυχού του Λακωνικού και Μεσσηνιακού Κόλπου, οι παραλίες του Β. Αιγαίου (π.χ. Σάρτη Χαλκιδικής), του Ν. Ευβοϊκού (π.χ. Σχινιάς Μαραθώνα) και της Ρόδου (π.χ. Τσαµπίκα και Απολακιά). Το κατώτερο τµήµα µιας χαµηλής ακτής καταλαµβάνεται από τη ζώνη κυµατωγής, δηλαδή την περιοχή όπου σπάνε τα κύµατα, η οποία εκτείνεται προς τη θάλασσα σε βάθος που εξαρτάται από την έκθεση της ακτής στα κύµατα και µπορεί να φτάσει µέχρι τα 10 µέτρα. Στη ζώνη κυµατωγής µε τη δράση των κυµάτων είναι δυνατή η απόσπαση και η µεταφορά ιζηµάτων (ιλύς, άµµος κλπ). Κατά τη διάρκεια δυνατών καταιγίδων η ζώνη απόσπασης - µεταφοράς των ιζηµάτων διευρύνεται. Οι χαµηλές ακτές συνήθως περιλαµβάνουν περισσότερα από ένα επίπεδα ή βαθµίδες (αγγλ. berms), των οποίων το ύψος καθορίζεται από την ενέργεια των κυµάτων τη στιγµή που φθάνουν στην ακτή. Κατά τη διάρκεια των καταιγίδων, όταν τεράστιοι όγκοι παράκτιου υλικού διαβρώνονται, δηµιουργούνται συνθήκες ευνοϊκές για τον σχηµατισµό µιάς βαθµίδας. Μερικές βαθµίδες διατηρούνται για χρόνια, ιδίως όταν καλυφθούν από την βλάστηση. Ο έντονος κυµατισµός µπορεί να προκαλέσει αποθέσεις µεγάλων οστράκων και άλλων χονδρόκοκκων υλικών που εγκαταλείπονται από τα κύµατα στην ανώτερη ακτή. Οι µορφές αυτές ονοµάζονται "χειµερινές ακτές". Καθώς η θάλασσα ηρεµεί, η ενέργεια των κυµάτων υποβιβάζεται και το υλικό απόθεσης γίνεται λεπτόκοκκο και ελαφρότερο. Μετά από µιά σηµαντική περίοδο ηρεµίας ο όγκος των αποθέσεων γίνεται µεγάλος και το µέτωπό τους αποκτά µεγαλύτερη κλίση. Σ' αυτή τη περίπτωση, τα παλαιότερα αδροµερή υλικά έχουν καλυφθεί από λεπτοµερέστερη άµµο. Ετσι, σκάβοντας µια µικρή τρύπα είναι πιθανό να βρούµε τα βαρύτερα υλικά σκεπασµένα από λεπτή άµµο.

5 Η έκφραση "χειµερινή ακτή" προήλθε από το γεγονός ότι στη χώρα µας ο χειµώνας είναι η εποχή των καταιγίδων και του έντονου κυµατισµού. Στην πραγµατικότητα όµως, οι χειµερινές ακτές µπορούν να δηµιουργηθούν οποιοδήποτε µήνα, όταν συµβεί µία χαµηλή ακτή να διαβρωθεί από υψηλά κύµατα, µε απότοµο µέτωπο. Οι "θερινές ακτές" επίσης, δηµιουργούνται οποιαδήποτε εποχή, αρκεί να υπάρξει µία περίοδος µε κύµατα µικρής ενέργειας. Η εναλλαγή των συνθηκών της δηµιουργίας "θερινών" και "χειµερινών" ακτών είναι τόσο συχνή, ώστε κατακόρυφες τοµές στο υλικό των ακτών δείχνουν συνήθως διαδοχικά ανοµοιογενή στρώµατα από αδροµερή και λεπτοµερή υλικά. ευτερεύοντα τοπογραφικά στοιχεία των χαµηλών ακτών είναι οι ηµισεληνοειδείς παράκτιοι αµµώδεις σχηµατισµοί (αγγλ. beach cups). Οι σχηµατισµοί αυτοί αποτελούνται από αποθέσεις τριγωνικού σχήµατος µε κορυφή προς τη θάλασσα και χωρίζονται µεταξύ τους από αποστρογγυλωµένες εσοχές. Οι σχηµατισµοί αυτοί αποτελούνται από αδροµερέστερο υλικό από ό,τι οι ακτές επάνω στις οποίες δηµιουργούνται. Οι ηµισελινοειδείς σχηµατισµοί εµφανίζονται όταν τα κύµατα που εισβάλουν σ'έναν κόλπο έχουν κορυφογραµµές κάθετες προς τον κεντρικό του άξονα. Τότε δηµιουργείται ένα ρεύµα εκτόνωσης, κατά µήκος του κεντρικού άξονα, µε φορά από την ακτή προς το άνοιγµα του κόλπου. Το υλικό που µεταφέρεται από τα κύµατα αποτίθεται καθώς η µεταφορική ικανότητά τους µειώνεται. Σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν διαδοχικοί ηµισελινοειδείς σχηµατισµοί σε αλλεπάλληλα επίπεδα. Αρχικά τα υλικά αποθέτονται ακανόνιστα, αλλά γρήγορα αναπτύσσεται µία κανονικότητα µε µεσοδιαστήµατα που εξαρτώνται από τη συχνότητα των κυµάτων, το ύψος τους και τέλος, τον όγκο του νερού που ταλαντώνεται. Εάν η διεύθυνση του µετώπου των κυµάτων αλλάξει, τότε οι ηµισεληνοειδείς σχηµατισµοί διαβρώνονται γρήγορα. Θαλάσσια ρεύµατα που οδεύουν κατά µήκος µιάς χαµηλής ακτής, µπορούν να αλλάξουν τη µορφολογία της. Η άµµος που αποσπάται από κάποιο σηµείο της ακτής αποτίθεται λίγο αργότερα σε κάποιο άλλο σηµείο, δηµιουργώντας βραχίονες µε φορά και διεύθυνση που καθορίζεται από την διεύθυνση των ρευµάτων. Στην περίπτωση που δύο ρεύµατα αντίθετης φοράς συναντώνται σ'έναν κόλπο οι βραχίονες παίρνουν µορφή αµµώδους τόξου (πχ τα ακρωτήρια Επανωµή και Ποσείδι στον Θερµαϊκό). Μιά ειδική περίπτωση βραχιόνων είναι οι αµµώδεις φραγµοί που βρίσκονται συνήθως σε στόµια ποταµών ή άλλων διακοπών της συνέχειας της ακτογραµµής. Οι φραγµοί ξεπερνούν σε ύψος τη µέση στάθµη, αποκόπτοντας µάζες νερού µεταξύ της ακτογραµµής και της ανοικτής θάλασσας, δηµιουργώντας έτσι λιµνοθάλασσες µε νερό ποικίλης αλατότητας. Τυπικοί εκτεταµένοι αµµώδεις φραγµοί απαντούν στις βόρειες ακτές του Αµβρακικού, στις παλιές εκβολές του Αχελώου (ο γνωστός "λούρος" του Μεσολογγίου), στο τριπλό έλτα του Θερµαϊκού, στις εκβολές του Εβρου, αλλά και στον Νέστο, τον Σπερχειό και τον Πηνειό. Οταν η στερεοπαροχή των ποταµών είναι µικρή ή υπάρχει έντονη θαλάσσια διάβρωση, τότε στους φραγµούς δηµιουργούνται ανοίγµατα. Μερικοί φραγµοί που αποτελούνται από αδροµερή άµµο ή κροκάλες, επιτρέπουν τη διακίνηση του νερού, από και προς τη θάλασσα, µέσα από τους πόρους των υλικών αυτών. Υπάρχουν φραγµοί που έχουν πολλά χιλιόµετρα µήκος καί είναι αποµονωµένοι από την ξηρά στα ανοιχτά. Οι περισσότεροι από αυτούς δηµιουργήθηκαν προς το τέλος του τελευταίου επεισοδίου θαλάσσιας επίκλυσης ( χρόνια πριν). Η στάθµη του θαλάσσιου νερού που ήταν τότε περίπου 100 µέτρα χαµηλότερα από τη σηµερινή και µε 5

6 6 ρυθµό ανύψωσης µέχρι και 1 µέτρο ανά αιώνα, έφτασε τα σηµερινά επίπεδα µεταβάλλοντας τις τότε παράκτιες πεδιάδες σε ηπειρωτικές κρηπίδες. Κατά τη διάρκεια της ανόδου τα κύµατα µετέφεραν τεράστιες ποσότητες άµµου οι οποίες δηµιούργησαν µετατοπιζόµενες ακτές. Πριν από 6000 χρόνια ο ρυθµός ανόδου έπεσε σηµαντικά και 3000 χρόνια πριν από τη σηµερινή εποχή έγινε αµελητέος, οπότε εµφανίστηκε η περίοδος σταθερότητας της στάθµης που συνεχίζεται µέχρι σήµερα. Με τη µείωση της τροφοδοσίας σε άµµο πολλοί φραγµοί άρχισαν να διαβρώνονται και βρίσκονται σήµερα κάτω από την µέση στάθµη της θάλασσας, σχηµατίζοντας αµµοσύρτεις (sand bancs). Μερικοί θαλάσσιοι φραγµοί ενώνουν νησιά µε την κυρίως ξηρά. Εάν οι φραγµοί αυτοί προεξέχουν επάνω από την επιφάνεια της θάλασσας αναφέρονται µε τον όρο τόµπολο (tombolo), που στη διεθνή ορολογία περιγράφει µικρό ιζηµατογενή ισθµό. Σε µερικές περιπτώσεις τα τόµπολο είναι διπλά και σχηµατίζουν µεταξύ τους µία µικρή λιµνοθάλασσα. Σε άλλες περιπτώσεις υπάρχει πολύπλοκο δίκτυο των τόµπολο. Τυπικά τόµπολο απαντούν στο Πρασονήσι της Ρόδου και στο Λαγονήσι της Αττικής. Στο ανώτερο τµήµα των χαµηλών ακτών σχηµατίζονται συχνά αµµοθίνες (sand dunes). Το µέγεθός τους κυµαίνεται από µικρούς λοφίσκους έως ράχες που φθάνουν τα 40 µέτρα ύψος. Το σχήµα των θινών είναι ποικίλο, αλλά γενικά οι υπήνεµες πλευρές τους είναι σταθερές και έχουν οµαλή κλίση, ενώ οι προσήνεµες είναι ασταθείς και έχουν απότοµη κλίση. Γραµµικές θίνες που κατευθύνονται προς το εσωτερικό δηµιουργούνται σε εκτεταµένες ακτές και είναι δείγµα προσφοράς µεγάλης ποσότητας άµµου. Τυπικές εκτεταµένες αµµοθίνες απαντούν στις παραλίες του Κυπαρισσιακού Κόλπου και στις νότιες ακτές της Ρόδου (ιδιαίτερα στην παραλία Απολακιάς) Χαρακτηριστικά των διαβρωσιγενών ακτών Οι καταστροφικές διαδικασίες της διάβρωσης σχηµατίζουν τις εντυπωσιακότερες ακτές. Οι περισσότερες καταστροφικές διαδικασίες είναι αποκλειστικά θαλάσσιας προέλευσης, όπως π.χ. η πρόσκρουση των κυµάτων ή συνδυασµός της δράσης της θάλασσας µε τα έντονα ατµοσφαιρικά φαινόµενα που χαρακτηρίζουν τις παραθαλάσσιες περιοχές. Οι θαλάσσιοι κρηµνοί (sea cliffs) πλαισιώνουν αρκετές, αλλά όχι όλες τις βραχώδεις ακτές (πχ στα ακρωτήρια Ταίναρο και Ακρίτας στην Πελοπόννησο, στο Σούνιο της Αττικής, στα ακρωτήρια Πίννες και Ακράθως της Χαλκιδικής). Πολλές βραχώδεις ακτές διατηρούν την αρχική τους µορφολογία, αλλά οι περισσότερες έχουν προέλθει από διάφορες φυσικές διεργασίες µε κυριότερη τη δράση της βαρύτητας. Οι επιφάνειες των ανθεκτικών πετρωµάτων, παρ' όλο που εκτίθενται στην ορµή των κυµάτων δεν µεταβάλλονται εύκολα, αλλά σε πολλές περιπτώσεις τµήµατα κλιτύων που βρίσκονται κοντά στη στάθµη της θάλασσας είναι τρωτά στην ενέργεια των κυµάτων. Η εναλλαγή περιόδων ξηρασίας και υγρασίας επιταχύνει τη διάβρωση. Εάν τα πετρώµατα έχουν πολύ ανοιχτές διακλάσεις ή διαρρήξεις, τότε κάθε άφιξη κύµατος προκαλεί µεγάλη πίεση στο εσωτερικό των ρωγµών πιέζοντας τον παγιδευµένο αέρα, πράγµα που επαναλαµβανόµενο ρυθµικά διευρύνει τις ρωγµές και µειώνει την αντοχή του πετρώµατος. Εάν άµµος ή αδροµερή υλικά προστρίβονται στην επιφάνεια πετρωµάτων των απότοµων ακτών προκαλείται απόξεση και δηµιουργία κοφτερών προεξοχών.

7 ιάφορα γαστερόποδα, αχινοί και άλλοι οργανισµοί έχουν την ικανότητα να αποξέουν το σκληρότερο πέτρωµα, ενώ ταυτόχρονα µύδια,σπόγγοι, σκώληκες, φύκια κ.α. µειώνουν την αντοχή του πετρώµατος τρυπώντας το ή εκκρίνοντας ουσίες που το διαλύουν. Η περιοχή δράσης των παραπάνω οργανισµών περιορίζεται στο όριο της παλίρροιας. Σε άλλες περιπτώσεις, όπου τα υλικά που µεταφέρονται από τα κύµατα είναι άφθονα, η ενέργεια των κυµάτων σπορροφάται από αυτά και οι αυλακώσεις διευρύνονται µόνο σε εξαιρετικές τρικυµίες ή δεν µεγαλώνουν καθόλου. Οι αµµώδεις διαβρωσιγενείς ακτές, προστατεύουν τα µητρικά πετρώµατα που βρίσκονται πιο πίσω απορροφώντας την ενέργεια των κυµάτων, που καταναλώνεται ολόκληρη για την µετακίνηση της άµµου και των χαλικιών. Πετρώµατα που βρίσκονται σε µικρό βάθος και έχουν µεγάλη έκταση παίζουν επίσης προστατευτικό ρόλο, µειώνοντας την ενέργεια των κυµάτων λόγω τριβών, µε αποτέλεσµα την ενίσχυση της τυρβώδους ροής του νερού. Η διάβρωση στη βάση των απότοµων ακτών µειώνει τη συνοχή του πετρώµατος και δηµιουργεί συνθήκες που ευνοούν καταρρεύσεις ή εσωτερικές µετατοπίσεις. Οι µεγάλες βροχοπτώσεις αυξάνουν το βάρος των χαλαρών υλικών και δηµιουργούν επιφάνειες εσωτερικών µετατοπίσεων. Οι θαλάσσιοι κρηµνοί καταρρέουν γενικά ευκολότερα κατά τη διάρκεια των υγρών εποχών (πχ αργιλώδεις κρηµνοί των ακρωτηρίων Μικρό και Μεγάλο Εµβολο στο Θερµαϊκό και Μύτικα στην Πρέβεζα). Στη βάση των κλιτύων δεν σχηµατίζονται απόκρηµνα µέρη, σε περιπτώσεις χαλαρών υλικών, όπως άµµου και κροκάλων, γιατί η ενέργεια των κυµάτων απορροφάται από την παρουσία ζωνών από κορήµατα ή από µια οµαλή κλίση. Σε µερικές ακτές, η άργιλος θραύεται εύκολα όταν είναι στεγνή και τεµαχίζεται σε µικρά τεµάχια που µεταφέρονται εύκολα προς τη θάλασσα από τα ρέοντα νερά µιας βροχής ή όταν διαβρέχονται από τα κύµατα. Το ανάγλυφο που προκύπτει λόγω διάβρωσης των µαλακών πετρωµάτων παρουσιάζει αποστρογγυλωµένες ράχες, αν η άργιλος είναι οµοιογενής, ενώ παρουσιάζονται οβελίσκοι ή άλλες προεξοχές όταν υπάρχουν στρώµατα ψαµµίτη. Τα απότοµα πρανή των θαλάσσιων κρηµνών είναι συνδυασµός θαλάσσιας δράσης και προϋπάρχουσας µορφολογίας, που οφείλεται στις ανοδικές κινήσεις των ακτών κατά µήκος ενεργών ρηγµάτων. Επίπεδες βραχώδεις ακτές αποτελούµενες από πετρώµατα του υποβάθρου (αγγλ. bedrock platrforms), όπως οι εκτεταµένοι Υφαλοι του Χάρου στην ανατολική Λήµνο, εµφανίζονται µέσα στα όρια δράσης των κυµάτων και οφείλουν τον σχηµατισµό τους σε διάφορες αιτίες. Η άποψη, ότι κάθε τέτοια επιφάνεια προέρχεται από την διάβρωση απότοµων κλιτύων δεν είναι πάντοτε σωστή. Η διάβρωση λόγω των κυµάτων ισοπεδώνει τις κλιτύς µόνο όταν η πετρολογική τους σύσταση το ευνοεί. Σε πολλές περιπτώσεις η διάβρωση οφείλεται σε διάφορες φυσικοχηµικές διεργασίες, όπως οξείδωση, απόπλυση κ.α. 7

8 2.3. Χαρακτηριστικά των ακτών που οφείλονται στην πετρολογική τους σύσταση ή στην προϋπάρχουσα µορφολογία Η πετρολογική σύσταση των απότοµων ακτών και άλλων παράκτιων σχηµατισµών καθορίζει τη µορφή τους (Shepard, 1977). Ετσι τα ηφαιστειακά πετρώµατα σχηµατίζουν απότοµες τοξοειδείς ακτές (πχ Σαντορίνη και Σίγρι Λέσβου), ενώ τα συµπαγή ολοκρυσταλλικά πετρώµατα όπως ο γρανίτης, συνήθως αποσαθρώνονται δίνοντας σφαιρικές µορφές. Η καταστροφική διαδικασία ονοµάζεται αποφλοίωση ή "σφαιρική" αποσάθρωση και παρατηρείται σε διάφορες κλίµακες, ξεκινώντας από µεγάλους αποστρογγυλωµένους όγκους έως µικρούς σφαιροειδείς κόκκους. Η αποσάθρωση επενεργεί στις κυρτές επιφάνειες του πετρώµατος και ιδιαίτερα στις ακµές του. Οι συµπαγείς ασβεστόλιθοι µπορούν να δώσουν σχεδόν κατακόρυφες κλιτύς ακτών (Λίνδος), σε άλλες όµως περιπτώσεις το πέτρωµα παρουσιάζει στρώση και τα επί µέρους στρώµατα διαφέρουν σε αντοχή και διαλυτότητα (Μαλέας). Στην τελευταία περίπτωση δηµιουργούνται κλιµακοειδείς επιφάνειες από τις οποίες οι πιο ανθεκτικές σχηµατίζουν τις βαθµίδες, ενώ οι λιγότερο ανθεκτικές τα µέτωπα των βαθµίδων, συνήθως κατακόρυφα ή κοίλα. Παρόµοιοι κλιµακοειδείς σχηµατισµοί παρουσιάζονται και σε άλλα στρωσιγενή πετρώµατα, σχηµατίζοντας σε µερικές περιπτώσεις πλατιές επίπεδες επιφάνειες που χωρίζονται µεταξύ τους από απότοµες κλιτύς. Τράπεζες (αγγλ. benches) µπορούν να εµφανιστούν σε στρώµατα ανθεκτικού ψαµµίτη που εναλλάσσεται µε στρώµατα αργιλικού σχιστόλιθου που είναι πέτρωµα που διαβρώνεται εύκολα. Τα συµπαγή ιζηµατογενή πετρώµατα σχηµατίζουν συνήθως απόκρηµνες ακτές, και αυτό ισχύει και για πετρώµατα από πηλό και άργιλο, λόγω της µεγάλης εσωτερικής συνοχής τους. Η χαρακτηριστική ανθεκτικότητα του ψαµµίτη οφείλεται στη συγκόλληση των υλικών του. Οι τράπεζες γενικά δηµιουργούνται στα ιζηµατογενή πετρώµατα (πετρώµατα που παρουσιάζουν στρώση). Οι τράπεζες που δηµιουργούνται από τη διάβρωση είναι περίπου οριζόντιες εάν η κλίση των πετρωµάτων είναι πάρα πολύ µικρή. Με κλίση παρουσιάζονται εάν τα πετρώµατα είναι κεκλιµένα. Μερικές φορές σχηµατίζονται αναβαθµίδες που συνεχίζονται και κάτω από το νερό. Εάν η στρώση των ιζηµατογενών πετρωµάτων ή η εσωτερική υφή των µεταµορφωµένων πετρωµάτων (δηλ. η σχιστότητα ή η κατά ταινίες γνευσιακή στρώση) πλησιάζει την κατακόρυφο, τα πετρώµατα υπόκεινται στον µέγιστο βαθµό αποσάθρωσης δίνοντας πολύπλοκες µορφές. Τα καρστικά φαινόµενα, που χαρακτηρίζουν τους ασβεστόλιθους, έχουν αντίκτυπο στη µορφολογία των ακτών. Τα κυριότερα στοιχεία µιάς καρστικής ακτής είναι οι πολυάριθµες καταβόθρες, τα υπόγεια δίκτυα αγωγών, τα σπήλαια, οι ανώµαλες επιφάνειες µε προεξοχές και µικρές αυλακώσεις (δακτυλογλυφές) και οι δολίνες µε τα απότοµα τοιχώµατα. Οταν τα πετρώµατα αυτά εκτίθενται στη δράση των κυµάτων, οι ανωµαλίες της επιφάνειας διευρύνονται και γίνονται εντονότερες εκεί όπου χτυπάει το κύµα. Συχνά οι οροφές παράκτιων καρστικών σπηλαίων κατακρηµνίζονται και σχηµατίζονται οι χαρακτηριστικές "βουλιαγµένες" (λίµνη Βουλιαµένης στον Σαρωνικό και λίµνη Ηραίου στον Κορινθιακό) Τα ρήγµατα και οι διακλάσεις των πετρωµάτων του υπόβαθρου δηµιουργούν ζώνες ευπρόσβλητες από τη θαλάσσια διάβρωση. Φλεβικοί σχηµατισµοί εκρηξιγενών πετρωµάτων που διεισδύουν στα µητρικά πετρώµατα, κυρίως κάθετα, είναι τις περισσότερες φορές ευπρόσβλητοι από τη διάβρωση. ιαβρωµένα πετρώµατα γενικά, δηµιουργούν εντυπωσιακές µορφές θαλάσσιας διάβρωσης όπως θαλάσσια σπήλαια, 8

9 9 ρουφήχτρες, τοξοειδείς σχηµατισµούς και βαθιές παράκτιες οδοντώσεις (Σίγρι Λέσβου). Τα ανθεκτικά τµήµατα των πετρωµάτων σχηµατίζουν ακρωτήρια, χερσονήσους και νησιά. Πολύ εντυπωσιακά και γραφικά τοπία σχηµατίζονται εκεί όπου υπάρχουν έντονα πτυχωµένα ιζηµατογενή πετρώµατα. Παρατηρώντας κανείς µίαν ακτή δεν πρέπει να ξεχνά ότι το µεγαλύτερο µέρος της σηµερινής µορφολογίας της αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών. Οι διέξοδοι προς τη θάλασσα των ποτάµιων κοιλάδων που δηµιουργήθηκαν εκείνη την εποχή έχουν σήµερα κατακλυστεί, µετατράπηκαν σε κόλπους ή σε ποταµόκολπους και έχουν πληρωθεί σε διάφορους βαθµούς από αλλουβιακές αποθέσεις ηλικίας όχι µεγαλύτερης από µερικές χιλιάδες χρόνια. Οι κοιλάδες που διανοίχτηκαν στα µητρικά πετρώµατα του υπόβαθρου βρίσκονται περίπου 100 µέτρα κάτω από το σηµερινό επίπεδο της θάλασσας. Τα περισσότερα νησιά που υπάρχουν κοντά στις ακτές δεν είναι τίπτε άλλο παρά αποµονωµένα τµήµατα χέρσου που αποκόπηκαν από αυτή µε την ανύψωση της στάθµης της θάλασσας, ενώ άλλα βρέθηκαν στη σηµερινή τους θέση λόγω πτυχώσεων ή ηφαιστειακής δράσης. Οταν η έκταση των νησιών αυτών είναι πολύ µικρή και έχουν απότοµες πλευρές ονοµάζονται βραχονησίδες (αγγλ. stacks). Οι µορφές αυτές εµφανίζονται µε µεγάλη συχνότητα κοντά στις απότοµες ακτές απ'όπου αποκόπηκαν και πολλές φορές παρουσιάζουν µια αξιόλογη γραφικότητα (π.χ. Μικρές Κυκλάδες στο Αιγαίο, σύµπλεγµα των Εχινάδων στο Ιόνιο). Η τοπογραφία, η πετρολογική σύσταση και η τεκτονική δοµή είναι παράγοντες που επιδρούν στη δηµιουργία χερσονήσων ή νησιών παράλληλων προς την ακτή. Η αλµατικού ή Ειρηνικού τύπου ακτή είναι ονοµαστή για τα πολυάριθµα νησιά από µητρικό πέτρωµα τα οποία για πετρολογικούς λόγους είναι διατεταγµένα παράλληλα προς την ακτή. Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγµατα παράλληλης διάταξης νησιών οφείλονται σε σεισµική δράση. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι ακτές της Κεφαλονιάς και της Ιθάκης. 3. ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ - ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΚΤΩΝ 3.1. Οικολογία των ακτών Η ακτή αποτελεί την ενδιάµεση ζώνη µεταξύ ξηράς και θάλασσας, µε ακραία γραµµική γεωµετρία, δεδοµένου ότι έχει πολύ µεγάλο µήκος και µικρό πλάτος, πράγµα που την κάνει πολύ ευπρόσβλητη σε εξωτερικές διαταραχές (Papathanassiou & Panayotidis, 1992). Τα οικολογικά χαρακτηριστικά της προέρχονται από την επικάλυψη των οικοσυστηµάτων που χωρίζει: έχει π.χ. ενδιάµεση θερµοκρασία, υγρασία ή αλατότητα, ενώ περιλαµβάνει βιολογικά είδη τόσο του θαλάσσιου όσο και του χερσαίου περιβάλλοντος, καθώς επίσης και είδη χαρακτηριστικά των παράκτιων ενδιαιτηµάτων. Οπως συµβαίνει και σε άλλους οικοτόνους, η ποικιλία των ειδών, αλλά και η πυκνότητα των πληθυσµών είναι συχνά µεγαλύτερες στο περιβάλλον της ακτής απ' ό,τι στους γειτονικούς χώρους. Η παραγωγικότητα είναι επίσης σηµαντική κατά κανόνα, διότι οι κύριοι περιοριστικοί παράγοντες, που είναι η συγκέντρωση των θρεπτικών αλάτων στη θάλασσα και η υγρασία στην ξηρά, παρουσιάζουν συνήθως ικανοποιητική διαθεσιµότητα στα παράκτια οικοσυστήµατα.

10 10 Ετσι το περιβάλλον της ακτής συχνά σφύζει από ζωή, δεδοµένου ότι οι τροφικές συνθήκες είναι πολύ ικανοποιητικές για τους οργανισµούς. Ειδικότερα ορισµένα παράκτια οικοσυστήµατα, όπως οι υφάλµυρες ελώδεις περιοχές, οι λιµνοθάλασσες, τα έλτα των ποταµών, οι ζώνες της παλίρροιας οι περιοχές των κοραλλιογενών υφάλων κλπ έχουν πολύ υψηλή παραγωγικότητα, η οποία είναι συγκρίσιµη µ'αυτήν των τροπικών δασών. Τα οικοσυστήµατα αυτά ανήκουν στην κατηγορία των υγροτόπων και έχουν µεγάλη σηµασία τόσο για την οικολογική ισορροπία των γειτονικών τους χερσαίων και θαλάσσιων οικοσυστηµάτων όσο και για την διατήρηση βιολογικών ειδών που κινδυνεύουν, όπως π.χ. πολλά υδρόβια, παρυδάτια και αρπακτικά πουλιά. Σηµαντικός είναι επίσης ο ρόλος των χώρων αυτών στην αποικοδόµηση της νεκρής οργανικής ύλης, στην ολοκλήρωση διεργασιών των κύκλων του άνθρακα, του αζώτου και του φωσφόρου, στην καθίζηση των φερτών υλών, στον καθαρισµό των απορροών από θρεπτικά άλατα, οργανικές ουσίες, βαρέα µέταλλα κλπ. Η ολοκληρωµένη γνώση του περιβάλλοντος της ακτής δεν βρίσκεται ωστόσο σε ικανοποιητικό επίπεδο και υπάρχει ακόµα σηµαντική έλλειψη επιστηµονικών πληροφοριών. Αυτό οφείλεται εν µέρει στον κατακερµατισµό της έρευνας σε επιµέρους αντικείµενα, π.χ. χερσαίο περιβάλλον, θαλάσσιο περιβάλλον, βοτανική, ζωολογία, γεωλογία κ.λ.π. Υπάρχει µεγάλη ανάγκη διεπιστηµονικών προγραµµάτων για να διερευνηθούν τόσο η λειτουργία των παράκτιων οικοσυστηµάτων, όσο και οι ανάγκες προστασίας και οι δυνατότητες αξιοποίησής τους Ο οικολογικός χαρακτήρας της Μεσογείου. Παρά τις αντίθετες απόψεις που ακούγονται κατά καιρούς, η Μεσόγειος θάλασσα δεν βρίσκεται στα πρόθυρα ανεπανόρθωτης καταστροφής. Είναι όµως µία θάλασσα που δέχεται σηµαντικές ποσότητες ρυπαντικών φορτίων από πολλές πηγές και τα επίπεδα συγκέντρωσης ορισµένων ρύπων είναι υψηλά, όπως π.χ. του υδραργύρου, του µολύβδου, του χαλκού, των πετρελαιοειδών κ.λ.π. (UNEP, 1989) Σε ό,τι αφορά την ρύπανση από υδράργυρο, τα ρυπαντικά φορτία που εισέρχονται στη Μεσόγειο από χερσαίες πηγές θεωρούνται δευτερεύουσας σηµασίας σε σύγκριση µε τις ποσότητες που αποδίδονται σε φυσικά φαινόµενα, όπως σεισµικές δονήσεις που απελευθερώνουν υδράργυρο από τον βυθό (UNEP, 1987 & 1991). Οι βαριές περιπτώσεις ανθρωπογενούς ρύπανσης απαντώνται κατά κανόνα στην γειτονία σηµειακών πηγών, όπως είναι οι εκβολές ρυπασµένων ποταµών ή αγωγών αποβλήτων, στις θαλάσσιες οδούς κίνησης πετρελαιοφόρων και σε ορισµένους κλειστούς κόλπους (Ευθυµιόπουλος, 1989). Η λειτουργία του µεσογειακού θαλάσσιου οικοσυστήµατος βρίσκεται σε στενή εξάρτηση από τις γεωφυσικές συνθήκες που επικρατούν στην θαλάσσια αυτή λεκάνη (Lacombe et al., 1981). Το υδρολογικό ισοζύγιο της Μεσογείου είναι αρνητικό, αφού η εξάτµιση (γύρω στα 1000 mm/έτος) υπερέχει κατά πολύ των ατµοσφαιρικών κατακρηµνισµάτων και των εισροών από τους ποταµούς (γύρω στα 500 mm/έτος). Αν δεν υπήρχε η προσφορά νερού από τον Ατλαντικό, η Μεσόγειος θα εξατµιζόταν σε 2000 χρόνια περίπου, όπως εξάλλου συνέβη πριν 5-6 εκατοµµύρια χρόνια. Είναι λοιπόν καθοριστική η ύπαρξη ενός µηχανισµού αναπλήρωσης από τον ωκεανό, ο οποίος εξασφαλίζει την πλήρη ανανέωση του νερού της Μεσογείου µέσα σε 180 χρόνια περίπου. Το νερό του Ατλαντικού είναι λιγότερο αλµυρό, εισέρχεται επιφανειακά και

11 11 αντιπροσωπεύει όγκο 20 έως 40 φορές µεγαλύτερο από εκείνο που εξατµίζεται. Το πλεόνασµα που δηµιουργείται µ' αυτόν τον τρόπο εξέρχεται από τα βαθύτερα στρώµατα της Μεσογείου προς τον Ατλαντικό. Προηγουµένως έχει διασχίσει όλη τη Μεσογειακή λεκάνη, απο τα δυτικά προς τα ανατολικά σε µιά διαδροµή κατά την οποία γίνεται συνεχώς αλµυρότερο (λόγω εξάτµισης). Τον χειµώνα, λόγω έντονης ψύξης, το νερό αυτό γίνεται πυκνότερο, βυθίζεται και αφού διασχίσει και πάλι όλη τη Μεσογειακή λεκάνη, από την ανατολή προς τη δύση, εξέρχεται στον Ατλαντικό ως βαθύ Μεσογειακό νερό (Margalef, 1984). Συνεπώς, η εξάτµιση ενός δεδοµένου όγκου νερού της Μεσογείου θέτει σε κίνηση ένα πολύ µεγαλύτερο όγκο νερού προσφέροντας στη Μεσόγειο µιά τεράστια ποσότητα κινητικής ενέργειας. Χάρη στην ενέργεια αυτή επιτυγχάνεται η άνοδος των θρεπτικών στοιχείων, η ανάµιξη και κατά συνέπεια η διατήρηση της πρωτογενούς βιολογικής παραγωγής (Bethoux, 1981). Παρ' όλους τους µηχανισµούς ανακύκλωσης των θρεπτικών στοιχείων, η γονιµότητα της Μεσογείου παραµένει χαµηλή σε σχέση µε πολλές ρηχές θάλασσες του πλανήτη, ή µε περιοχές του ωκεανού όπου συναντώνται µεγάλα θαλάσσια ρεύµατα ή ανοδικές κινήσεις θαλάσσιων µαζών πλούσιων σε θρεπτικά άλατα αζώτου και φωσφόρου. Η Μεσόγειος είναι γενικώς µια θάλασσα ολιγοτροφική, µε µεγάλη διαύγεια νερών, κατάλληλη όπως λένε "περισσότερο για τουρίστες παρά για ψαράδες" (Margalef, 1984). Το χαρακτηριστικό αυτό της προσδίδει µία σηµαντική αφοµοιωτική ικανότητα ως προς την οργανική ρύπανση και µιά σταθερότητα λόγω των περιορισµένων διακυµάνσεων του οικοσυστήµατος µέσα στον χρόνο. Η ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, στην οποία ανήκουν και οι Ελληνικές θάλασσες, είναι το πλέον ολιγοτροφικό τµήµα της Μεσογείου µε αποτέλεσµα η πρωτογενής παραγωγή του οικοσυστήµατος να εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από τον ανθρωπογενή "εµπλουτισµό" σε άλατα αζώτου και φωσφόρου (Panayotidis & Pagou, 1990). Συνεπώς, η ρύπανση που προκαλείται στο θαλάσσιο περιβάλλον είτε από τις γεωργικές απορροές είτε από τις απορροές αστικών λυµάτων µε τελικό αποτέλεσµα το φαινόµενο του ευτροφισµού, θα µπορούσε να θεωρηθεί ότι περιλαµβάνει µιά αρχική θετική φάση, αφού διευρύνει τη βάση της θαλάσσιας τροφικής πυραµίδας Οι Μεσογειακές ακτές Οι Μεσογειακές ακτές συγκρινόµενες µε τις ακτές του Ατλαντικού ή του Ειρηνικού Ωκεανού, (που επίσης δέχονται σηµαντικές ανθρωπογενείς περιβαλλοντικές πιέσεις), παρουσιάζουν δύο κύριες διαφορές που τις κάνουν να ξεχωρίζουν, υποχρεώνοντάς µας να τις αντιµετωπίσουµε ως κάτι ιδιαίτερο όσον αφορά τα έργα προστασίας και βελτίωσής τους. Γι αυτό συχνά δυσκολευόµαστε στην µεταφορά τεχνογνωσίας από άλλες περιοχές µε παρόµοια προβλήµατα (βόρειες ακτές της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ανατολικές και δυτικές ακτές των ΗΠΑ και του Καναδά, Ιαπωνικό αρχιπέλαγος). Οι δύο αυτές κύριες διαφορές είναι ο ολιγοτροφικός χαρακτήρας της θάλασσας που τις βρέχει και η έλλειψη σηµαντικής παλίρροιας. Πρέπει µάλιστα να σηµειώσουµε ότι ο ολιγοτροφικός χαρακτήρας της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου είναι τόσο έντονος που ούτε καν τα τεχνολογικά πρότυπα της

12 12 δυτικής λεκάνης (Ισπανικές, Γαλλικές, Ιταλικές ακτές) µπορούν πάντα να εφαρµοστούν στην αντιµετώπιση των οικολογικών προβληµάτων της Ελληνικής παράκτιας ζώνης. Ο ολιγοτροφικός χαρακτήρας είναι αυτός που µας επιτρέπει να χαρακτηρίσουµε την Μεσόγειο ως "ηµιέρηµο" (Μargalef, 1984) και συνοψίζεται σε τρία σηµεία : - µικρές συγκεντρώσεις θρεπτικών αλάτων (N, P, Si) - εποχική και περιορισµένη ανάπτυξη φυτοπλαγκτικών και φυτοβενθικών πληθυσµών. - σπάνια δηµιουργία ανοξικών ή υποξικών συνθηκών στο βυθό και πολύ περισσότερο σπάνια στη µάζα του νερού. - Ο ολιγοτροφικός χαρακτήρας της Μεσογείου καθορίζει σε µεγάλο βαθµό τις δυνατότητες παρέµβασης του ανθρώπου σε παράκτια προβλήµατα, όπως η διαχείριση των αστικών λυµάτων, η χρήση λιπασµάτων στη γεωργία ή ακόµα και η κατασκευή φραγµάτων ή η εκτροπή ποταµών. Η έλλειψη σηµαντικής παλίρροιας εντείνει ακόµη περισσότερο τον ολιγοτροφικό χαρακτήρα της Μεσογείου, λόγω του ότι στερεί το θαλάσσιο περιβάλλον από την καθηµερινή ανάδευση του βυθού από το παλιρροιακό ρεύµα. Επιπλέον απλοποιεί τις τεχνικές παραµέτρους όλων των παράκτιων έργων (λιµενικών, οδικών κ.λ.π.) δεδοµένου ότι η διακύµανση γύρω από τη µέση στάθµη είναι συνήθως ασήµαντη. Η διαρκής αλληλεπίδραση της µάζας του νερού µε το βυθό οδηγεί τους θαλάσσιους οργανισµούς σε στενές σχέσεις εξάρτησης µε το σύνολο του θαλάσσιου χώρου (εξάρτηση τροφική, αναπαραγωγική, φωλιάσµατος κ.λ.π.), ώστε δεν θα ήταν υπερβολή να θεωρήσουµε το σύνολο του θαλάσσιου περιβάλλοντος ως ένα ενιαίο οικοσύστηµα. Ωστόσο, γιά λόγους πρακτικούς είναι σκόπιµη η διάκριση δυο τουλάχιστον µεγάλων διαµερισµάτων (υποοικοσυστηµάτων) στο θαλάσσιο περιβάλλον; 1) το οικοσύστηµα του βυθού (βένθος) και 2) το οικοσύστηµα της µάζας του νερού (πέλαγος). Τόσο στο βένθος όσο και στο πέλαγος η παρουσία ή απουσία φωτός αποτελεί σηµαντικό κριτήριο γιά την διάκριση επιµέρους διαµερισµάτων. Η παρουσία του φωτός επιτρέπει την φωτοσύνθεση. Η πρωτογενής παραγωγή είτε από τα φυτά του βυθού (φυτοβένθος) είτε από το φυτοπλαγκτό, αποτελεί την ενεργειακή βάση κάθε θαλάσσιου τροφικού πλέγµατος, ακόµη και στα µεγαλύτερα βάθη όπου επικρατεί απόλυτο σκοτάδι. Ενα άλλο σηµαντικό κριτήριο για την διαµερισµατοποίηση του θαλάσσιου οικοσυστήµατος είναι η απόσταση από την ακτή. Η επίδραση της χέρσου στο θαλάσσιο περιβάλλον είναι µερικές φορές τόσο σηµαντική ώστε οι όροι παράκτιο θαλάσσιο οικοσύστηµα και οικοσύστηµα ανοικτής θάλασσας να θεωρούνται δόκιµοι. Το οικοσύστηµα του βυθού µπορεί να χωριστεί: α) στο οικοσύστηµα της ηπειρωτικής κρηπίδας (υφαλοκρηπίδας) που ξεκινά απο την ακτογραµµή και φθάνει µέχρι την αρχή της ηπειρωτικής κατωφέρειας, σε βάθος περίπου µέτρων και β) στο οικοσύστηµα των µεγάλων βαθών που αρχίζει απο την ηπειρωτική κατωφέρεια και συνεχίζει στις αβυσσαίες πεδιάδες και αδαίες τάφρους (µέγιστο βάθος για τη Μεσόγειο περίπου µέτρα). Αντίστοιχα, το οικοσύστηµα της µάζας του νερού µπορεί να διακριθεί: α) στο οικοσύστηµα των νηρητικών (παράκτιων) νερών, που υπέρκειται της

13 13 υφαλοκρηπίδας και β) στο πελαγικό οικοσύστηµα που βρίσκεται µακριά απο τις ακτές, πέρα απο την υφαλοκρηπίδα To Eλληνικό θαλάσσιο περιβάλλον Στον ελλαδικό χώρο η παρουσία εκτεταµένων υφαλοκρηπίδων και εκατοντάδων νησιών (κυρίως στο Αιγαίο), δυσχεραίνει την εφαρµογή ενός τέτοιου κριτηρίου. Υπάρχουν ωστόσο παραδείγµατα τυπικών όψεων των οικοσυστηµάτων που προαναφέρθηκαν. Ετσι, τυπική περίπτωση οικοσυστήµατος του βυθού της υφαλοκρηπίδας αποτελεί το Β. Αιγαίο, απο τις εκβολές του Στρυµώνα µέχρι τις εκβολές του Εβρου, ενώ τυπική περίπτωση οικοσυστήµατος του βυθού πέρα απο την υφαλοκρηπίδα αποτελεί το οικοσύστηµα των βυθών στα δυτικά των νησιών του Ιονίου και το οικοσύστηµα των βυθών στα νότια της Κρήτης. Για τη µάζα του νερού µπορούµε να πούµε ότι οι κόλποι (Θερµαϊκός, Σαρωνικός, Αµβρακικός κ.λ.π.) προσφέρουν τυπικές όψεις νηρητικών οικοσυστηµάτων, ενώ το Λιβυκό πέλαγος (στα δυτικά της Κρήτης) και η Λεβαντίνη (στα ανατολικά της Ρόδου) αποτελούν παραδείγµατα πελαγικών οικοσυστηµάτων. Πάνω στην υφαλοκρηπίδα, απο την ακτή µέχρι την αρχή της ηπειρωτικής κατωφέρειας, υπάρχει ένα ψηφιδωτό απο βενθικές βιοκοινωνίες, που αντανακλά τις ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες. Καθώς το βάθος γίνεται µεγαλύτερο, το φώς που φθάνει στο βυθό περιορίζεται, η δράση των κυµάτων µειώνεται και το εύρος των θερµοκρασιακών αλλαγών γίνεται µικρότερο. Η ακτή είναι ενας χώρος έντονων µεταβολών, ενώ αντίθετα, το βαθύτερο όριο της υφαλοκρηπίδας είναι ενας χώρος λιγότερο µεταβλητός απο περιβαλλοντική άποψη. Οπως είναι επόµενο οι βιοκοινωνίες προσαρµόζονται στις συνθήκες του περιβάλλοντος. Ετσι οι βιοκοινωνίες του παράκτιου χώρου είναι έντονα διαφοροποιηµένες ενώ οι βιοκοινωνίες των µεγάλων βαθών είναι µάλλον µονότονες. Το οικοσύστηµα του βυθού µπορεί να υποδιαιρεθεί σε επιµέρους ζώνες (Peres & Picard, 1964; Augier, 1982), οι οποίες έχουν τον χαρακτήρα διαδοχικών βαθµίδων µε ιδιαίτερα οικολογικά χαρακτηριστικά, ιδιαίτερη χλωρίδα και πανίδα συναρτήσει του βάθους, της κλίσης και του τύπου του υποστρώµατος και των συνθηκών υδροδυναµισµού. H πρώτη από αυτές τις ζώνες ονοµάζεται υπερπαράλια ή υπεραιγιαλίτιδα (supralittoral) και περιλαµβάνει την περιοχή που βρέχεται τακτικά από τις ψεκάδες των κυµάτων και καλύπτεται από το νερό µόνο στις µεγάλες παλίρροιες. Την υπερπαράλια ζώνη διαδέχεται η µεσοπαράλια ή µεσοαιγιαλίτιδα ζώνη (mediolittoral). Είναι η ζώνη που ορίζεται από τη µέση πληµµυρίδα έως τη µέση άµπωτη ενός τόπου. Πιο βαθειά βρίσκεται η υποπαράλια ή υποαιγιαλίτιδα ζώνη (infralittoral), η οποία καλύπτεται πάντοτε από νερό και εκτείνεται από το κατώτερο όριο της παλίρροιας έως το µέγιστο βάθος που φτάνουν τα φωτόφιλα θαλάσσια φυτά. Το βάθος αυτό κυµαίνεται από 15 έως 20 µέτρα στο Β. Αιγαίο και φθάνει τα 30 έως 40 µέτρα στα νότια ελληνικά πελάγη, όπου τα νερά είναι περισσότερο διάφανα. H υποπαράλια ζώνη χαρακτηρίζεται από πλούσια χλωρίδα και πανίδα, που αντανακλά την ποικιλία οικολογικών συνθηκών: όλοι οι πιθανοί συνδυασµοί φωτισµού, αλατότητας, θερµοκρασίας, υδροδυναµισµού και

14 14 όλοι οι τύποι υποστρώµατος απαντούν έδώ και φιλοξενούν είδη από όλες τις ταξινοµικές οµάδες του φυτικού και ζωικού βασιλείου. Την υποπαράλια ζώνη διαδέχονται η περιπαράλια ή περιαιγιαλίτιδα (circalittoral), που εκτείνεται µέχρι το όριο της ηπειρωτικής κρηπίδας (υφαλοκρηπίδας) δηλαδή µέχρι τα 200 µέτρα βάθος, η βαθύαλη (bathyal), που αντιστοιχεί στην ηπειρωτική κατωφέρεια (µέχρι βάθη µέτρων περίπου), η αβυσσαία (abyssal), που αντιστοιχεί στις ωκεάνιες υποθαλάσσιες πεδιάδες (µέχρι τα µέτρα) και η αδαία (hadal), που αντιστοιχεί στις µεγάλες υποθαλάσσιες τάφρους µε βάθος µεγαλύτερο από µέτρα. Στις περιοχές αυτές ζουν οργανισµοί µε ειδικές προσαρµογές που τους επιτρέπουν να επιβιώνουν στις συνθήκες των µεγάλων βαθών (απόλυτο σκοτάδι, χαµηλή θερµοκρασία, µεγάλη υδροστατική πίεση). Στις ελληνικές θάλασσες απαντούν εκτεταµένες ηπειρωτικές κρηπίδες, που ακολουθούνται απο ηπειρωτικές κατωφέρειες. Οι ωκεάνιες πεδιάδες είναι µικρές και διακόπτονται από επιµήκεις τάφρους, που φθάνουν τα µέτρα βάθος. Εδώ, θα περιγράψουµε την θαλάσσια ζωή µόνο στις ανώτερες ζώνες, µέσα στα όρια της υφαλοκρηπίδας, δεδοµένου ότι οι ζώνες αυτές σχετίζονται άµεσα µε την ακτογραµµή. Υπεραιγιαλίτιδα η υπερπαράλια ζώνη. Η παρουσία της ζώνης αυτής είναι εντονότερη σε βραχώδεις ακτές υψηλού υδρο-δυναµισµού (Ακρωτήριο Ταίναρο και Μαλέας στην Πελοπόννησο, Σούνιο, χερσόνησος του Αθω), όπου τη βλέπουµε σαν µια µαύρη λωρίδα του βράχου, πάνω από τη θάλασσα. Το µαύρο χρώµα του βράχου οφείλεται σε λειχήνες του γένους Verrucaria. Η λωρίδα των λειχήνων βρέχεται µόνο απο τις ψεκάδες των κυµάτων και είναι η ανώτερη της υπερπαράλιας ζώνης. Στην υπερπαράλια ζώνη σηµαντική είναι η παρουσία των κυανοφυκών, τα οποία στην περίπτωση των ασβεστολιθικών ακτών είναι ενδολιθικά. Περι τα 25 είδη εχουν προσδιοριστεί στον Ελληνικό χώρο. Κάτω απο την περιοχή των λειχήνων απαντά η τεφρόχρους περιοχή όπου επικρατούν τα ενδολιθικά κυανοφύκη. Ακολουθεί η κυανοµέλανη περιοχή που βρέχεται καλά απο τα κύµατα και αποτελεί όριο της υπερπαράλιας µε την µεσοαιγιαλίτιδα η µεσοπαράλια ζώνη που ακολουθεί προς τα βαθύτερα. Τα ενδολιθικά είδη εισδύουν στον ασβεστολιθικό βράχο και προκαλούν την βιοδιάβρωσή του. Η πανίδα στην υπερπαράλια ζώνη αποτελείται απο το Γαστερόποδο Littorina neritoides (σαλιγκάρι της θάλασσας) και το Ισόποδο Ligia italica ("ψύλλος" της θάλασσας). Αυτά τα είδη µετακινούνται προς την µεσοπαράλια ζώνη όπου υπάρχει πλουσιότερη βλάστηση για να τραφούν. Αντίθετα το Γαστερόποδο Patella lusitanica (πεταλίδα) που ζει στη µεσοπαράλια ζώνη ανέρχεται στην υπερπαράλια ζώνη οταν υπάρχει κυµατισµός, (ιδιαίτερα την νύχτα) για να βοσκήσει πάνω στο στρώµα των κυανοφυκών. Στα όρια υποπαράλιας και µεσοπαράλιας ζώνης εντοπίζεται το Θυσσανόποδο Chthamalus depressus (βάλανος). Οταν η ακτή ειναι αµµώδης η υπερπαράλια ζώνη αντιστοιχεί στα φυτικά υπολείµµατα που "ξεβράζονται" απο το κύµα και περικλείουν µια ιδιαίτερη πανίδα. Στην περίπτωση που τα φυτικά υπολείµµατα προέρχονται κυρίως απο Χλωροφύκη, Ροδοφύκη και Φαιοφύκη τότε σαπίζουν η ξεραίνονται γρήγορα και η δοµή της βιοκοινωνίας που ζει εκεί είναι σχετικά απλή. Χαρακτηρίζεται κυρίως απο θρυµµατοφάγα καρκινοειδή και χερσαία έντοµα, κυρίως ίπτερα και Κολεόπτερα.

15 15 Αντίθετα στην περίπτωση που τα φυτικά υπολείµµατα είναι νεκρά φύλλα του θαλάσσιου Αγγειόσπερµου Posidonia oceanica (οι γνωστές ταινιόµορφες "φυκιάδες"),τότε η αποσάθρωση τους είναι αργή και η δοµή της βιοκοινωνίας που ζει εκεί είναι πολυπλοκότερη απο αυτή της προηγούµενης περίπτωσης. Επικρατούν Αµφίποδα, Ισόποδα και Γαστερόποδα. Μεσοαιγιαλίτιδα η µεσοπαράλια ζώνη. Η µεσοπαράλια ζώνη βρίσκεται κάτω απο την υπερπαράλια και αντιστοιχεί στο τµήµα εκείνο της ακτής που αποκαλύπτεται κατά την ρηχία, ενώ κατά την πλήµµη καλύπτεται απο το θαλάσσιο νερό. Στη διαµόρφωση και το εύρος της µεσοπαράλιας ζώνης εκτός απο την περιοδικότητα ηλιακής - σεληνιακής παλίρροιας συµβάλλουν και αλλοι παράγοντες όπως ο υδροδυναµισµός, οι µεταβολές της ατµοσφαιρικής πίεσης (µετεωρολογική παλίρροια) και η σχετική υγρασία του αέρα. Στην Ελλάδα η ηλιακή σεληνιακή παλίρροια έχει µικρό εύρος. Ετσι µε ελάχιστες εξαιρέσεις (π.χ. Ευβοϊκός κόλπος) η µεσοπαράλια ζώνη ειναι περιορισµένη. Γενικά το ανώτερο όριο της µεσοπαράλιας ζώνης βρίσκεται εως 50 εκατοστά πάνω απο τη µέση στάθµη της θάλασσας ενω το κατώτερο όριο εκατοστά κάτω απο τη µέση στάθµη. Σε σκληρά (βραχώδη) υποστρώµατα στην µεσοπαράλια ζώνη απαντά το εκάποδο καρκινοειδές Pachygrapsus marmoratus ενω δυο είδη που αναφέρθηκαν στην υπερπαράλια ζώνη, το Γαστερόποδο Littorina neritoides και το Ισόποδο Ligia italica, κατεβαίνουν στην µεσοπαράλια ζώνη οταν η θάλασσα είναι ήρεµη. Στον ανώτερο ορίζοντα της µεσοπαράλιας ζώνης χαρακτηριστικά ειναι τα θυσσανόποδα Chthamalus stellatus, το Γαστερόποδο Patella lusitanica και το Φαιοφύκος Mesospora mediterranea, που σχηµατίζει πάνω στα βράχια ενα συµπαγές στρώµα σαν σκουριά. Τα είδη που προαναφέρθηκαν συνοδεύονται απο Ροδοφύκη που σχηµατίζουν χαρακτηριστικές ζώνες. Την άνοιξη στην µεσοπαράλια ζώνη γίνεται αισθητή η παρουσία του χλωροφύκους Enteromorpha intestinalis. Το είδος αυτό οταν παραµένει σε µεγάλη αφθονία ολο το χρόνο αποτελεί δείκτη ευτροφισµού. Στον κατώτερο ορίζοντα της µεσοπαράλιας ζώνης αφθονούν τα Γαστερόποδα Monodonta turbinata (σε περιοχές υψηλού υδροδυναµισµού) και Monodonta turbiformis (σε περιοχές χαµηλού υδροδυναµισµού). Αφθονα είναι επίσης τα ασβεστολιθικά Ροδοφύκη, ενω στις ζώνες υψηλού υδροδυναµισµού κυριαρχεί το Ροδοφύκος Nemalion helminthoides. Πάνω στα ασβεστολιθικά φύκη "βόσκουν" Γαστερόποδα όπως το είδος Patella aspera και Πολυπλακοφόρα όπως το είδος Middendorfia caprearum (χιτών). Σε µαλακά (αµµώδη) υποστρώµατα της µεσοπαράλιας ζώνης εκτός απο τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που αναφέρθηκαν για τα σκληρά υποστρώµατα πρέπει να ληφθεί υπόψη και ο παράγων της διαβροχής του υποστρώµατος απο το νερό που συγκρατείται µεταξύ των κόκκων της άµµου. Η ποσότητα αυτού του νερού ειναι πιο σηµαντική στα λεπτόκοκκα υλικά ενω είναι ασήµαντη στην χονδρόκοκκη άµµο και τις κροκάλες. Στις ακτές µε χαλίκια χαρακτηριστικά ζώα της µεσοπαράλιας ζώνης ειναι το Αµφίποδο Gammarus olivii και το Ισόποδο Sphaeroma serratum. Στις αµµώδεις ακτές χαρακτηριστικά είδη είναι οι Πολύχαιτοι Ophelia bicornis και Nerine cirratulus. Υποαιγιαλίτιδα η υποπαράλια ζώνη. Η υποπαράλια ζώνη βρίσκεται κάτω από την µεσοπαράλια και εκτείνεται µέχρι το όριο ανάπτυξης των φωτόφιλων φυκών και των

16 θαλάσσιων αγγειόσπερµων. Το όριο αυτό βρίσκεται γύρω στα 40 µέτρα στο Ιόνιο και το Ν. Αιγαίο, ενώ στο Β. Αιγαίο σπάνια ξεπερνά τα 20 µέτρα. Επίσης µέσα στους κλειστούς κόλπους (π.χ. Θερµαϊκός, Σαρωνικός) το όριο αυτό δεν ξεπερνά τα µέτρα λόγω της σχετικά περιορισµένης διαύγειας των νερών, ενώ σε είδικές περιπτώσεις (πχ Αµβρακικός Κόλπος και Κόλπος Καλλονής) περιορίζεται στα 5-10 µέτρα (Panayotidis, 1988). Στην υποπαράλια ζώνη, το οικοσύστηµα του βυθού βρίσκεται στις βέλτιστες συνθήκες ανάπτυξης: ο πυθµένας είναι πάντοτε καλυµµένος µε νερό, το φως είναι άφθονο και η ποικιλία υποστρωµάτων µεγάλη (βραχώδη, αµµώδη και λασπώδη). Ετσι το οικοσύστηµα παρουσιάζει πολλά διαµερίσµατα. Το πρώτο διαµέρισµα περιλαµβάνει τα ζώα και τα φυτά (κυρίως Χλωροφύκη, Ροδοφύκη, Φαιοφύκη και θαλάσσια Αγγειόσπερµα), που ζουν προσκολληµένα στο βυθό. Το δεύτερο διαµέρισµα περιλαµβάνει ζώα (κυρίως Αρθρόποδα, Εχινόδερµα και Γαστερόποδα Μαλάκια) που ζουν πάνω στο βυθό χωρίς να είναι προσκολληµένα και συχνά κινούνται ανάµεσα στα προσκοληµένα στο βυθό φυτά και ζώα. Τέλος, το τρίτο διαµέρισµα περιλαµβάνει ζώα που κολυµπούν πάνω απο το βυθό και ανάµεσα στα προσκολληµένα στο βυθό φυτά και ζώα. Εδω απαντούν κυρίως ψάρια και Γυµνοβράγχια Μαλάκια. Για λόγους πρακτικούς θα περιγραφούν χωριστά οι βιοκοινωνίες σε βραχώδες, αµµώδες και λασπώδες υπόστρωµα. Σε βραχώδεις βυθούς της υποπαράλιας ζώνης κυριαρχούν οι διάφορες φυτοκοινωνίες των φωτόφιλων φυκών (γνωστές διεθνώς µε τον Γαλλικό όρο Algues Photophiles ή AP). Τα φαιοφύκη του γένους Cystoseira δηµιουργούν τον ανώτερο όροφο της βιοκοινωνίας (ύψος εως 50 εκατοστά), ενώ στον υποόροφο αναπτύσσονται διάφορα σκιόφιλα είδη ασβεστολιθικών Ροδοφυκών. Ως επίφυτα απαντούν δεκάδες µικροσκοπικά Ροδοφύκη και φαιοφύκη (κυρίως είδη της οικογένειας Ectocarpaceae). Η πανίδα ειναι πλούσια, παρόλο που δεν φαίνεται µε την πρώτη µατιά : Υδρόζωα, Βρυόζωα, Ασκίδια, Καρκινοειδή, Μαλάκια, Πολύχαιτοι, το Εχινόδερµο Paracentrotus lividus (αχινός) και διάφορα ψάρια των γενών Blanius Coris και Gobius (σαλιάρες, γύλοι και γοβγοί). Αλλα φωτόφιλα φύκη (Φαιοφύκη, Ροδοφύκη και Χλωροφύκη) δίνουν χαρακτηριστικές "όψεις" (facies) της βιοκοινωνίας. Σε βραχώδεις περιοχές κοντά στα ποτάµια (π.χ. εκβολές Αξιού, Σπερχειού, Στρυµώνα) τα φωτόφιλα φύκη εκτοπίζονται απο το ίθυρο Μαλάκιο Mytilus galoprovincialis (το κοινό µύδι). Σε ρυπασµένες βραχώδεις περιοχές, λιµάνια κ.λ.π. αναπτύσσονται φωτόφιλα φύκη ανθεκτικά στην ρύπανση. 16

17 Σε αµµώδεις περιοχές της υποπαράλιας ζώνης επικρατεί η βιοκοινωνία του υποθαλάσσιου λιβαδιού του Αγγειόσπερµου Posidonia oceanica (γνωστά διαθνώς µε την τον Γαλλικό όρο Herbiers de Posidonie ή HP και στα Ελληνικά µε την κοινή ονοµασία «φυκιάδες» ή Ποσειδωνίες). Η βιοκοινωνία αυτή, όταν οι συνθήκες υδροδυναµισµού και φωτισµού είναι ευνοϊκές, καλύπτει όλο τον βυθό απο 1 εως 40 µέτρα βάθος. Απο οικολογική άποψη στη θάλασσα το υποθαλάσσιο λιβάδι παίζει τον ρόλο του δάσους. Τα ριζώµατα της P. oceanica είναι πολυετή, συγκρατούν το ίζηµα και προστατεύουν τον βυθό από τη διάβρωση. Τα φύλλα της P. oceanica ανανεώνονται συνεχώς προσφέροντας τεράστιες ποσότητες οργανικής ύλης στο οικοσύστηµα. Τέλος, το σύνολο φύλλων και ριζωµάτων φιλοξενεί έναν απίστευτα µεγάλο αριθµό φυτικών και ζωϊκών ειδών (περίπου 1000 είδη κατά τους πιο συντηρητικούς υπολογισµούς). Τα είδη αυτά βρίσκουν προστασία µέσα στο υποθαλάσσιο λιβάδι, τρέφονται και αναπαράγονται. Το είδος P. oceanica είναι ενδηµικό της Μεσογείου. Το υποθαλάσσιο λιβάδι της P. oceanica είναι η πιο διαδεδοµένη και χαρακτηριστική βλάστηση της υποπαράλιας ζώνης των ακτών της Ελλάδας. Υπάρχει παντού, εκτός απο τις περιοχές εκβολών µεγάλων ποταµών (Εβρος, Νέστος, Στρυµώνας, Αξιός, Σπερχειός), τους ηµίκλειστους κόλπους µε κακή ανανέωση των νερών (κόλπος Ελευσίνας, Αµβρακικός, υτικός Σαρωνικός και Ορµος Χαλκίδας) και τις ρυπασµένες περιοχές (Φαληρικός Ορµος, Ορµος Θεσσαλονίκης). Η παρουσία του λιβαδιού της P. oceanica θεωρείται δείκτης καθαρών νερών, µε καλή ανανέωση και µικρές µεταβολές αλατότητος (38-39 ο/οο). Απο τα 300 είδη φυτών και τα 700 είδη ζώων που απαντούν στα υποθαλάσσια λιβάδια της P. oceanica ενδεικτικά αναφέρουµε τα φυτά και τα ζώα που ζούν προσκοληµένα πάνω στα φύλλα και τα ριζώµατα αποτελούν την πολυπληθέστερη, απο άποψη αριθµού ειδών, οµάδα. Επικρατούν ασβεστολιθικά Ροδοφύκη που σχηµατίζουν λεπτές κρούστες καθώς και το στρωµατόµορφο Φαιοφύκος Myrionema orbicularis. Την άνοιξη απαντούν σε αφθονία νηµατόµορφα Φαιοφύκη, ενω το καλοκαίρι και το φθινόπωρο υπάρχουν άφθονα Ροδοφύκη. Τα επίφυτα ειναι λιγότερα στα χειµερινά φύλλα της P. oceanica. Ο ζωϊκός κόσµος πάνω στα φύλλα αποτελείται κυρίως απο χαρακτηριστικά Βρυόζωα, Υδρόζωα, Σπόγγους, Πολύχαιτους και Ασκίδια. Τα ζώα που κινούνται ανάµεσα στα φύλλα είναι το χαρακτηριστικό ίθυρο Μαλάκιο Propeamussium byalinum, το χαρακτηριστικό Οπισθοβράγχιο Μαλάκιο Aplysiella virescens και τα Προσοβράγχια Cantharidus exasperatus και διάφορα άλλα είδη. Τα ζώα που ζούν αναµεσα στα φύλλα είναι διάφορα ψάρια όπως "καλογρίτσες" (Chromis chromis), τo φυτογάγο ψάρι σάλπα (Sarpa salpa), διάφορα είδη της οικογένειας Syngnathidae (οπως οι ιππόκαµποι) και κυρίως Καρκινοειδή όπως Κολυµβητικά εκάποδα (γαρίδες). Τα µικροσκοπικά ζώα που κινούνται ανάµεσα στα επίφυτα είναι κυρίως Πρωτόζωα, Νηµατώδεις και Κωπήποδα. Σε αµµώδεις ακτές εκτεθειµένες στους ισχυρούς ανέµους ( υτική Πελοπόννησος, Ρόδος, Ζάκυνθος) η βιοκοινωνία του υποθαλάσσιου λιβαδιού της P. oceanica αντικαθίσταται απο τη βιοκοινωνία της Αµµου µε καλά Ταξινοµηµένους Κόκκους (γνωστή διεθνώς µε τον Γαλλικό όρο Sables fins Bien Calibres ή SFBC). Στη βιοκοινωνία αυτή δεν υπάρχουν φυτά. Επικρατούν τα ίθυρα Μαλάκια και ψάρια της άµµου όπως οι µουρµούρες (Lithognathus mormyrus). Οι περιοχές ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta σχετίζονται συχνά µε τέτοιους βυθούς. Σε λασπώδεις βυθούς, που απαντούν στο µυχό όλων σχεδόν των ηµίκλειστων κόλπων της Ελλάδας (Κόλπος Ελευσίνας, Θεσσαλονίκης, Καλλονής, Μαλιακός, 17

18 18 Αµβρακικός), επικρατεί η βιοκοινωνία της λασπώδους Αµµου Χαµηλού Υδροδυναµισµού (γνωστή διεθνώς µε τον Γαλλικό όρο Sable Vaseux en Male Calme η SVMC). Η πιο συνηθισµένη όψη της βιοκοινωνίας αυτής ειναι το υποθαλάσσιο λιβάδι του Αγγειόσπερµου Cymodocea nodosa. Πρόκειται για σχηµατισµό ανάλογο µε εκείνο της P. oceanica, αλλα πολύ πιο φτωχό σε είδη, λόγω του εφήµερου χαρακτήρα του. Πράγµατι τα υποθαλάσσια λιβάδια της C. nodosa δεν παρουσιάζουν την σταθερότητα των λιβαδιών της P. oceanica επειδή το ρίζωµά τους είναι επιφανειακό και συχνά αντέχει µόνο µια χρονιά, δηλαδή φυτρώνει την άνοιξη και ξεριζώνεται το χειµώνα. Ωστόσο, στα πιο προστατευµένα µέρη µε ήπιους χειµώνες, το λιβάδι της C. nodosa ειναι πυκνό και σταθερό, τα φύλλα φτάνουν το µισό µέτρο ύψος και η βιοκοινωνία αποκτά αξιοσηµείωτη ποικιλία. Το λιβάδι της C. nodosa αρχίζει συνήθως στο µισό µέτρο βάθος και φτάνει µόνο στα 5-10 µέτρα βάθος, λόγω της µικρής διαύγειας των νερών στους κλειστούς κόλπους µε λασπώδη βυθό. Τα υποθαλάσσια λιβάδια της C. nodosa συνήθως δεν ειναι αµιγή. Μέσα στο λιβάδι αναπτύσεται κατα τόπους τα Χλωροφύκη Caulerpa prolifera και Caulerpa racemosa καθώς και το θαλάσσιο Αγγειόσπερµο Halophila stipulacea. Τα είδη αυτά θεωρούνται δείκτες αστάθειας και αναπτύσσονται ευκαιριακά όταν η C. nodosa υποχωρεί. Ανάλογα φαινόµενα έχουν παρατηρηθεί και σε λιβάδια P. oceanica. Αξίζει να σηµειωθεί ότι το θαλάσσιο Αγγειόσπερµο H. stipulacea και το Χλωροφύκος Caulerpa racemosa είναι Τροπικά είδη και έφθασαν στη Μεσόγειο απο την Ερυθρά θάλασσα µέσω της διώρυγας του Σουέζ. Το είδος H. stipulacea εχει αναφέρθηκε για πρώτη φορά στις ελληνικές ακτές στις αρχές του 20ου αιώνα και µέχρι το 2000 είχε εξαπλωθεί προς τα βόρεια µέχρι τις Κυκλάδες και τον Σαρωνικό στο Αιγαίο και µέχρι τους Παξούς στο Ιόνιο, ενώ το είδος Caulerpa racemosa αναφέρθηκε για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του 90 και σε 5-10 χρόνια έγινε ένα από τα πιό κοινά είδη των ακτών όλης της χώρας. Η πανίδα των λιβαδιών της C. nodosa περιλαµβάνει ζώα που κινούνται πάνω στο βυθό και ζώα που ζουν µέσα στο βυθό. Ο φυσικός ευτροφισµός των περιοχών αυτών τις καθιστά ιδανικές γιά την ανάπτυξη ίθυρων Μαλακίων µε εµπορική αξία όπως τα στρείδια (Ostrea edulis) τα µύδια (Mytilus galloprovencialis), τα χάβαρα (Modiolus barbatus), τα κυδώνια (Venus verucosa) και τα χτένια (διάφορα είδη των γενών Pecten και Chlamys) Στο εσωτερικό των κόλπων, οταν υπάρχει προσφορά γλυκού νερού η βιοκοινωνία που περιγράφηκε παραπάνω αντικαθίσταται απο την Ευρύθερµη και Ευρύαλη βιοκοινωνία των Λιµνοθαλασσών (γνωστή διεθνώς µε τον Γαλλικό όρο biocenose Lagunaire, Euritherme & Eurialine ή LEE). Τα θαλάσσια αγγειόσπερµα Zostera noltii και Ruppia maritima αντικαθιστούν την C. nodosa. Η πανίδα αποτελείται απο ίθυρα Μαλάκια και Γαστερόποδα Μαλάκια. Στους βυθούς αυτούς απαντούν ευρύθερµα και ευρύαλα ψάρια, όπως ο κέφαλος (διάφορα είδη του γένους Mugil), η τσιπούρα (Sparus auratus) και το λαυράκι (Dicentrarchus labrax) και αναπαράγονται Καρκινοειδή µε µεγάλη εµπορική αξία όπως οι γαρίδες (Penaeus kerathurus). Οταν οι λιµνοθάλασσες τείνουν να αποξηρανθούν αναπτύσσονται ανθεκτικά Χλωροφύκη. Τέλος, στα ιζήµατα της υποπαράλιας ζώνης σε περιοχές µε έντονη ρύπανση αναπτύσσεται µια βιοκοινωνία ανθεκτικών ειδών, όπως οι Πολύχαιτοι Capitela capitata. Περιαιγιαλίτιδα η Περιπαράλια ζώνη. Η περιπαράλια ζώνη βρίσκεται κάτω από την υποπαράλια ζώνη και εκτείνεται µέχρι τα όρια ανάπτυξης των σκιοφίλων φυκών, που

19 συµπίπτει πρακτικά µε το τέλος της υφαλοκρηπίδας και την αρχή της ηπειρωτικής κατωφέρειας, γύρω στα 150 µέτρα βάθος. Στα βάθη αυτά τα βραχώδη υποστρώµατα σπανίζουν επειδή ο βυθός τείνει να σκεπαστεί από τα ιζήµατα που µεταφέρονται από µικρότερα βάθη µε την δράση των κυµάτων και των ρευµάτων. Για τα Ελληνικά νερά το βάθος των 40 µέτρων µπορεί να θεωρηθεί οριακό για την ανατάραξη του βυθού απο τα κύµατα. Ωστόσο, τοπικά, σε απότοµους βυθούς εκτεθειµένους στον υδροδυναµισµό (οπως τα ακρωτήρια Ταίναρο και Μαλέας στην νότια Πελοπόννησο, Καφηρέας στην νότια Εύβοια, Πίννες στον Αθω και ρέπανο στην Σιθωνία), αναπτύσσεται η βιοκοινωνία των βράχων της Ανοιχτής θάλασσας (γνωστή διεθνώς µε τον Γαλλικό όρο Roche du Large ή RL). Η πανίδα χαρακτηρίζεται απο την παρουσία Σπόγγων. Χαρακτηριστική είναι επίσης η παρουσία κνιδόζωων όπως το κόκκινο κοράλλι Corallium rubrum και άλλων ειδών. Στους βυθούς αυτούς απαντούν µεγάλα Καρκινοειδή όπως ο αστακός (Homarus gamarus) και πετρόψαρα όπως ο ροφός (Epinephelus ruber), που βρίσκουν καταφύγιο στα βάθη της περιπαράλιας ζώνης, αφού στην υποπαράλια έχουν αποδεκατιστεί από την υπεραλίευση. Ενας αλλος τύπος σκληρού υποστρώµατος ειναι αυτός που σχηµατίζεται απο τα σκιόφιλα ασβεστολιθικά Ροδοφύκη της οικογένειας Corallinaceae. Πρόκειται για ενα βιογενές σκληρό υπόστρωµα (οι ψαράδες το ονοµάζουν "τραγάνα") που φιλοξενεί την κοραλλιογενή βιοκοινωνία (γνωστή διεθνώς µε τον Γαλλικό όρο Coralligene ή C). Πάνω στο σκληρό αυτό υπόστρωµα αναπτύσσονται σκιόφιλα Χλωροφύκη και Ροδοφύκη. Η πολύ πλούσια σε είδη πανίδα περιλαµβάνει Κνιδόζωα Πολύχαιτους, Bραχιόποδα, Βρυόζωα, Σπόγγους, Ασκίδια και ίθυρα Μαλάκια. Στους βυθούς αυτούς απαντούν διάφορα βενθικά ψάρια µεγάλης οικονοµικής σηµασίας, όπως το µπαρµπούνι (Mullys surmuletus), το λιθρίνι (Pagellus erythrinus), το φαγκρί (διάφορα είδη του γένους Pagrus) και η συναγρίδα (διάφορα είδη του γένους Dentex). Ενας άλλος τύπος βυθού της περιπαράλιας ζώνης, επίσης πλούσιος σε βενθικά ψάρια, που µοιάζει µε "τραγάνα" είναι ο βυθός που φιλοξενεί την βιοκοινωνία των Παράκτιων Βιογενών Θρυµµάτων (γνωστή διεθνώς µε τον γαλλικό όρο Detritique Cotier ή DC). Πρόκειται για βυθό µε µαλακό υπόστρωµα, ο οποίος είναι διάσπαρτος µε νεκρά κελύφη οργανισµών, που προέρχονται συνήθως απο γειτονικές βιοικοινωνίες της υποπαράλιας ζώνης. Τα µαλακά λασπώδη υποστρώµατα ειναι πλέον διαδεδοµένος τύπος βυθού στην περιαιγιαλίτιδα ζώνη. Στους βυθούς αυτούς αναπτύσσεται η βιοκοινωνία της Χερσογενούς Παράκτιας Λάσπης (γνωστή διεθνώς µε τον Γαλλικό όρο Vase Terrigene Cotiere ή VTC). Οπως είναι φυσικό οι Πολύχαιτοι ακτυλιοσκώληκες αντιπροσωπεύουν πάνω απο 50% των ειδών της βιοκοινωνίας (συχνά το 90%), ενω σηµαντικό ρόλο παίζουν και τα Μαλάκια. Σπανιότερα ειναι τα Κνιδόζωα, Ασκίδια, Εχινόδερµα και Καρκινοειδή. 19

20 Tο Ελληνικό παράκτιο χερσαίο περιβάλλον. Το καλύτερο κριτήριο που έχει προταθεί για την οικολογική οριοθέτηση του χερσαίου Μεσογειακού χώρου είναι η γεωγραφική εξάπλωση της ελιάς (Οlea europea). Το Μεσογειακό κλίµα αποτελεί ενδιάµεσο τύπο µεταξύ της υποτροπικής και της εύκρατης ζώνης και χαρακτηρίζεται από ήπιες θερµοκρασίες, χαµηλή βροχόπτωση, καλοκαιρινή ξηρασία και µεγάλη ατµοσφαιρική διαύγεια. Η επίδραση του κλίµατος χαράζει τα όρια των ώριµων (καταληκτικών ή climax) βιοκοινοτήτων, που είναι όµως ελάχιστες στον Μεσογειακό χώρο λόγω της µακρόχρονης επίδρασης του ανθρώπου. Τα Μεσογειακά οικοσυστήµατα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις αλλαγές που προκαλεί η ανθρώπινη δραστηριότητα, µε αποτέλεσµα το σηµερινό Μεσογειακό φυσικό περιβάλλον να έχει γίνει σχεδόν στο σύνολό του ανθρωπογενές. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι η µεγάλη υποχώρηση των δασών φυλλοβόλου ή σκληρόφυλλου δρυός (Quercus sp.) κατά τα τελευταία χρόνια και η επέκταση των δασών κωνοφόρων (Pinus sp.) καθώς και των θαµνώνων που ευνοήθηκαν από την δράση του ανθρώπου. Κυριότεροι παράγοντες υπήρξαν οι πυρκαγιές, η βόσκηση και η επέκταση των καλλιεργειών. Οι σηµερινές φυτικές και ζωϊκές κοινότητες του χερσαίου Μεσογειακού χώρου είναι το αποτέλεσµα µακρόχρονης δράσης γεωλογικών, παλαιοκλιµατικών και ανθρωπογενών παραγόντων. Η παρουσία µεγάλου αριθµού ενδηµικών ειδών σε ορισµένες περιοχές συνδέεται κυρίως µε την ύπαρξη πολλών αποµονωµένων ορέων και νησιών και οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στις σηµαντικές οικολογικές διαταραχές που προκλήθηκαν από τους παγετώνες και άλλες κλιµατικές αλλαγές. Υπολογίζεται π.χ. ότι στο Μεσογειακό χώρο εµφανίζονται περίπου ενδηµικά φανερόγαµα φυτά (Ramade, 1990). Στα όρια του χερσαίου και του θαλάσσιου περιβάλλοντος εµφανίζεται ένα µωσαϊκό οικοσυστηµάτων που παρουσιάζουν ιδιαίτερο οικολογικό και συχνά οικονοµικό ενδιαφέρον. Τα Μεσογειακά παράκτια οικοσυστήµατα αντιπροσωπεύονται κυρίως από τους υγροτόπους, τις αµµοθίνες, τις αµµώδεις ή βραχώδεις ακτές, τους θαλάσσιους κρηµνούς, τα παραλιακά δάση και θαµνώνες και τις βιοκοινωνίες νησιωτικού χαρακτήρα. Φιλοξενούν ποικίλες και σηµαντικές βιοκοινωνίες λόγω των ειδικών µικροκλιµατικών, τοπογραφικών και εδαφικών συνθηκών. Οι αµµοθίνες είναι σπάνιες στη Μεσόγειο και συχνά αποτελούν κατάλοιπα παλιότερων κλιµατικών αλλαγών. Συνδέονται συνήθως µε εκβολές χειµάρρων ή ποταµών ή παρεµβάλλονται ανάµεσα σε παράκτιους υγροτόπους και στην θάλασσα. Οταν βρίσκονται σε ικανοποιητική φυσική κατάσταση καλύπτονται από ποώδη αλοφυτική βλάστηση που µπορεί να περιλαµβάνει ενδηµικά ή απειλούµενα είδη χλωρίδας. Η βλάστηση αυτή είναι εξαιρετικά ευπαθής και υποβαθµίζεται πολύ εύκολα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Σε ορισµένες περιπτώσεις, όπως π.χ. στην Στροφυλιά της Ηλείας, στο Σχινιά Μαραθώνα ή στην Σκιάθο, οι αµµοθίνες φιλοξενούν παράκτια δάση που σχηµατίζονται αµιγώς από κουκουναριές (Pinus pinea) ή από µείγµα κουκουναριάς και πεύκου (Pinus halepensis). Τέτοια δάση ήταν περισσότερο διαδεδοµένα στο παρελθόν αλλά σήµερα είναι πλέον πολύ σπάνια. Οι βραχώδεις ακτές παρουσιάζουν επίσης οικολογικό ενδιαφέρον σε ορισµένες περιπτώσεις και δηµιουργούν αξιόλογους τύπους ενδιαιτηµάτων. Οι αποµονωµένες απόκρηµνες παραλίες προσφέρονται ως τόποι φωλιάσµατος θαλάσσιων πτηνών ή µπορεί