ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΙΜΑΙΑ ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

Transcript

1 ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΙΜΑΙΑ ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Οι πολεµικές περιπέτειες του 1897 δεν ξεχάστηκαν αµέσως στον ελληνικό χώρο. Η ταπείνωση εξάλλου ήταν µόνο η µία από τις πολλές πτυχές του ζητήµατος. Οι στρατιωτικές πρωτοβουλίες της Ελλάδας µπορεί να µην απέδωσαν στα πεδία των µαχών, θεωρήθηκε όµως ότι υποχρέωσαν τη διεθνή διπλωµατία να παρέµβει µε τρόπο όχι απόλυτα εχθρικό για την ελληνική υπόθεση. Η Κρήτη, αν και αυτόνοµη και ανεξάρτητη πολιτεία, δεν ήταν πλέον οθωµανική, ενώ τα σύνορα στις παρυφές της Μακεδονίας αποκαταστάθηκαν στις πριν από τον πόλεµο θέσεις τους. Για τους περισσότερους η Ελλάδα είχε δικαιωθεί στις φιλοπόλεµες επιλογές της και δεν υπήρχε σοβαρός λόγος να µην τις επαναλάβει στο µέλλον. Στο κάτω-κάτω, όλοι, ειδικά στα κοντινά Βαλκάνια, προετοιµάζονταν για πόλεµο. Ο Μακεδονικός Αγώνας έδειξε τις διαστάσεις και τη σκληρότητα των επερχόµενων αναµετρήσεων. Τα οθωµανικά Βαλκάνια, το Αιγαίο, ίσως η Σµύρνη, ίσως η Κωνσταντινούπολη, θα ήταν το έπαθλο των αναµετρήσεων του αύριο. Ασφαλώς άξιζε τον κόπο. Η επόµενη στρατιωτική εµπλοκή φαινόταν να είναι απλά ζήτηµα κατάλληλων συγκυριών και χρόνου. Η προς τον πόλεµο πορεία της χώρας διακρινόταν πλέον στο κοινωνικό επίπεδο. Το κύρος των στρατιωτικών, που τόσο πολύ είχε αµφισβητηθεί στον πόλεµο του 1897, γνώριζε περιόδους δόξας. Η µεταστροφή οφειλόταν στον Μακεδονικό Αγώνα και στη συµµετοχή στρατιωτικών στελεχών σε αυτόν αλλά και στη νέα ποιότητα του Σώµατος των αξιωµατικών και του στρατεύµατος. Η εκπαίδευση στα του πολέµου έγινε ίσως η πλέον σοβαρή επένδυση του όλου εκπαιδευτικού συστήµατος της χώρας και η αποστολή αξιωµατικών στο εξωτερικό έφθασε να ανταγωνίζεται τον φοιτητικό ξενιτεµό λόγου χάρη των υποψήφιων γιατρών. Οι ξένες στρατιωτικές αποστολές βελτίωναν τη γενική εικόνα των κατώτερων στελεχών και των στρατευσίµων στη στεριά και στη θάλασσα. Το στρατιωτικό επάγγελµα γοήτευε ακόµα και τους γόνους των επιφανών Οµαδική φωτογραφία των επιζώντων αξιωµατικών του Μακε-

2 οικογενειών και σε αρκετές περιπτώσεις προσέλκυε ακόµα και τους γιους των πλούσιων οµογενών, έξω από τα σύνορα της χώρας. Η απαλλαγή των στρατιωτικών µονάδων από παράπλευρα καθήκοντα, όπως η συλλογή φόρων ή η καταδίωξη ληστών, άµβλυνε την καχυποψία των αγροτών από τους οποίους προέρχονταν στην πλειοψηφία τους οι στρατεύσιµοι και πιστοποίησε τον αποκλειστικά εθνικό προσανατολισµό του στρατεύµατος. Η γενική λάµψη των στρατιωτικών πραγµάτων οφειλόταν οπωσδήποτε στην αύξηση των οικονοµικών πόρων που οι κυβερνήσεις της περιόδου επένδυσαν στη στρατιωτική προπαρασκευή της χώρας. Οι σχετικές προσπάθειες ξεκίνησαν σχεδόν την επαύριον της ήττας του 1897, παρά την οικονοµική δυσπραγία του τότε ελληνικού κράτους και την επιβολή διεθνούς οικονοµικού ελέγχου στα δηµόσια οικονοµικά. Σε αντίθεση µε τις προγενέστερες πρακτικές, οι εξοπλιστικές προσπάθειες της χώρας είχαν πλέον διάρκεια και σχεδόν ορθολογικό σχεδιασµό. Ο στρατός ξηράς απέκτησε σύγχρονο πυροβολικό (τύπου Σνάιντερ), υλικά στρατοπεδίας, νέες εξαρτύσεις για τους στρατιώτες, µέσα επικοινωνιών και µηχανικού και σύγχρονα επαναληπτικά τουφέκια Mάνλιχερ. Με µικρή υστέρηση έφθασαν σ αυτόν ακόµα πιο σύγχρονα όπλα, τα πολυβόλα λόγου χάρη που εµφανίστηκαν εδώ το Η οργάνωση των υπηρεσιών βελτιώθηκε θεα- µατικά, όπως και η διάρθρωση του στρατεύµατος σε µεγάλες µονάδες. Με βάση τις στρατολογικές περιφέρειες, οργανώθηκαν µεραρχίες σε µόνιµη πλέον βάση, ώστε να µην επαναληφθεί η σύγχυση του 1897, όταν οι µεγάλες µονάδες συγκροτήθηκαν µετά την έναρξη της επιστράτευσης ή και του ίδιου του πολέµου. Μεγάλα ετήσια γυµνάσια ολοκλήρωσαν τη νέα αντίληψη. Στη θάλασσα, όπου το κόστος των εξοπλισµών παρουσιαζόταν δυσβάστακτο για µια χώρα του µεγέθους της τότε Ελλάδας, οι εξελίξεις υπήρξαν εντυπωσιακές. Στα τρία θωρηκτά που κληροδότησαν οι προσπάθειες των κυβερνήσεων Τρικούπη προστέθηκαν από το 1904 και µετά 4 µεγάλα και 10 µικρά αντιτορπιλικά, ένα υποβρύχιο και προπαντός το θωρηκτό εύδροµο Γ. Αβέρωφ. Το τελευταίο, αν και δεν µπορούσε να συγκριθεί σε µέγεθος και αποτελεσµατικότητα µε τα πολεµικά πλοία τύπου δρεδνώτ που κατασκεύαζαν πλέον οι µεγάλες ναυτικές δυνάµεις, ήταν ό,τι καλύτερο µπορούσε να αποκτήσει µία χώρα µε περιορισµένα οικονοµικά µέσα και σχεδόν ανύπαρκτη βιοµηχανική και τεχνική υποδοµή. Η βελτίωση της εκπαίδευσης των αξιωµατικών και ειδικά η Πολεµικά πλοία των Ευρωπαϊκών Δυνάµεων στο λιµάνι των

3 επιβολή πειθαρχίας, η εξοικείωση µε τα νέα όπλα και ο περιορισµός της απερισκεψίας τους µετέτρεψαν τον στόλο σε πολύτιµο εργαλείο καταρχάς της διπλωµατίας και στη συνέχεια του πολέµου. Η κορύφωση των κυβερνητικών προσπαθειών, επί πρωθυπουργίας Θεοτόκη, στον τοµέα των εξοπλισµών και του εκσυγχρονισµού του στρατεύµατος τα χρόνια , σε συνδυασµό µε τη γενική ακτινοβολία του κινήµατος των Νεότουρκων στη γειτονική αυτοκρατορία, έφεραν τον στρατό στο κατώφλι της πολιτικής. Οι ένοπλες δυνάµεις ήταν πλέον, στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, ο πλέον αξιόπιστος και αποτελεσµατικός µηχανισµός που η χώρα διέθετε και ως εκ τούτου ήταν σχεδόν φυσικό για τα στελέχη του να θέλουν να µετάσχουν στη διαµόρφωση πολιτικής. Επρόκειτο για µια παρενέργεια των στρατιωτικών προετοιµασιών στην Ελλάδα αλλά και στις υπόλοιπες χώρες των Βαλκανίων. Το Κίνηµα στο Γουδί απλώς έφερε στο προσκήνιο µια κατάσταση που οι συνθήκες είχαν από καιρό διαµορφώσει. Η κοινωνία φαινόταν εξάλλου να αποδέχεται τόσο την ενίσχυση του ρόλου των στρατιωτικών όσο και την επιλογή του πολέµου ως µέσο επίλυσης των διαφορών µε τα γειτονικά κράτη. Οι κοινωνικές διεργασίες στην Ελλάδα και στην Ευρώπη συνηγορούσαν και προκαλούσαν αυτές τις αλλαγές. Η έντονη κινητικότητα του αγροτικού χώρου, αποτέλεσµα επιµέρους κρίσεων όσο και γενικότερων αδιεξόδων, οι προσδοκίες των ανερχόµενων αστικών στρωµάτων αλλά και η στροφή του εκτός των συνόρων ελληνισµού προς το ασφαλές εθνικό κέντρο επικροτούσαν την πολεµική προσπάθεια. Δεν ήταν µόνο οι εντός των συνόρων Έλληνες που έβλεπαν µε πολλές ελπίδες τη στρατιωτική ενίσχυση της χώρας. Οι υπόλοιποι, καταγεγραµµένοι ως αλύτρωτοι, επέβαλαν µε την παρουσία τους και µόνο τη δυναµική λύτρωσή τους. Από την άλλη πλευρά το γεγονός ότι για πρώτη φορά µετά το 1830 η Ελλάδα απέκτησε πραγµατικές πολεµικές δυνατότητες υπαγόρευε από µόνο του µια διαφορετική πολιτική. Όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, υπήρχε ήδη το εργαλείο που θα του επέτρεπε να κινηθεί διπλωµατικά και να τοποθετηθεί σε ευνοϊκή θέση στις επερχόµενες εξελίξεις. Οι τελευταίες σχετίζονταν µε τη βαθιά κρίση της Οθωµανικής αυτοκρατορίας αλλά και την προοδευτική χαλάρωση των διπλωµατικών συστηµάτων που περιόριζαν τις επικίνδυνες πρωτοβουλίες των ευρωπαϊκών δυνάµεων. Στην προκειµένη περίπτωση η γειτονική Ιταλία δροµολόγησε, σχεδόν άθελά της, εξελίξεις που Το θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» σε καρτ ποστάλ της Το κίνηµα των Νεοτούρκων του 1908 θεωρήθηκε από πολλούς

4 θα άλλαζαν τη µορφή των Βαλκανίων και θα οδηγούσαν ολόκληρη την Ευρώπη σε σοβαρές περιπέτειες. Ο Α Βαλκανικός πόλεµος Ο πόλεµος ήρθε στα Βαλκάνια ως παρενέργεια µάλλον µιας γενικότερης ευρωπαϊκής αστάθειας που προκαλούσε ολοένα ισχυρότερες σεισµικές δονήσεις στο πολιτικό σκηνικό. Η διαµάχη µεταξύ Γαλλίας και Γερµανίας στο Μαρόκο οδήγησε σε συµβιβασµό, ο οποίος όµως άφησε δυσαρεστηµένη την Ιταλία. Η τελευταία θέλοντας να ισορροπήσει την επέκταση των γαλλικών αποικιακών εδαφών στη βόρεια Αφρική ανέλαβε µε τη σιωπηλή άδεια των υπόλοιπων ευρωπαϊκών δυνάµεων να αποσπάσει ένα µέρος από την κυριαρχία του σουλτάνου: την αποµονωµένη, µετά τις εξελίξεις στην Κρήτη και στην Αίγυπτο, Λιβύη. Αυτό όµως που ξεκίνησε ως επιχείρηση ήσσονος σηµασίας εξελίχθηκε σε µακρόχρονο πόλεµο. Η Οθωµανική αυτοκρατορία έχαιρε ακόµα κάποιας συµπάθειας στους αραβικούς πληθυσµούς της ερήµου ειδικά όταν αυτοί αντιµετώπιζαν Ευρωπαίους και µπορούσε όπως αποδείχθηκε να βρει τρόπους να στηρίξει την αντίσταση των Λιβύων ενάντια στους Ιταλούς. Η απρόσµενη αντίσταση µετέτρεψε τον ιταλικό περίπατο σε αδιέξοδη αναµέτρηση που απλώθηκε σε όλη την ανατολική Μεσόγειο. Η Ιταλία χρειάστηκε να εκστρατεύσει στο Αιγαίο, καταλαµβάνοντας τα Δωδεκάνησα και µεταφέροντας τον πόλεµο έως τα Στενά του Βοσπόρου για να αναγκάσει την Κωνσταντινούπολη να σταµατήσει τον πόλεµο. Σχεδόν έναν χρόνο µετά την έναρξη των εχθροπραξιών η οθωµανική κυβέρνηση αναγκάστηκε να αναγνωρίσει την αδυναµία της και να εγκαταλείψει τη Λιβύη. Στο µεταξύ όµως οι Ιταλοί είχαν προσθέσει στις κτήσεις τους τα Δωδεκάνησα, ο οθωµανικός στόλος είχε καταπονηθεί και υποστεί απώλειες, το κόστος του πολέµου είχε εξαρθρώσει τις περιορισµένες δυνατότητες της Κωνσταντινούπολης, ενώ η απαγόρευση εξαγωγής πολεµικών ειδών στην αυτοκρατορία από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάµεις στο όνοµα της ουδετερότητας είχε πλήξει καίρια τα εξοπλιστικά προγράµµατα της χώρας και µαζί τις στρατιωτικές της δυνατότητες. Για τα βαλκανικά κράτη η κρίση που περνούσε η Οθωµανική αυτοκρατορία εκτιµήθηκε ως ανεπανάληπτη ιστορική ευκαιρία. Με άξονα τις συνεννοήσεις ανάµεσα στη Σερβία, στο Μαυροβούνιο και στη Βουλγαρία θεµελιώθηκε µία ισχυρή συµµαχία ικανή να «Η Ελλάς εκήρυξε τον πόλεµον την νύκτα» τιτλοφορεί η εφ.

5 αντιµετωπίσει τον οθωµανικό στρατό στα Βαλκάνια. Η Ελλάδα δεν ήταν επιθυµητός σύµµαχος, ήταν όµως αναγκαίος. Ήταν η µόνη βαλκανική χώρα που διέθετε ναυτική δύναµη ικανή να εµποδίσει τη µεταφορά στρατιωτικών ενισχύσεων από τη Μικρά Ασία στα βαλκανικά µέτωπα. Ο Βενιζέλος προσέφερε στους συµµάχους αυτό το σηµαντικό πλεονέκτηµα και, µε αυτόν τον τρόπο έγινε µέλος του βαλκανικού µετώπου. Στις 5 Οκτωβρίου 1912 ο Α Βαλκανικός πόλεµος ξεκίνησε στην καλύτερη δυνατή συγκυρία για τα µικρά βασίλεια των Βαλκανίων. Προς τη Μακεδονία Στην Ελλάδα όπως και στα άλλα βαλκανικά κράτη η επιστράτευση ξεκίνησε µέσα σε γενικό ενθουσιασµό. Όλοι καταλάβαιναν ότι οι περιστάσεις δεν θα µπορούσαν ποτέ να είναι περισσότερο ευνοϊκές. Επρόκειτο σχεδόν για ένα είδος εξέγερσης των όσων µπορούσαν να πολεµήσουν, καθώς τα πράγµατα έπρεπε να γίνουν γρήγορα πριν οι Σλάβοι σύµµαχοι της Ελλάδας µοιράσουν µεταξύ τους την οθωµανική βαλκανική κληρονοµιά. Εκτός από τους Επίστρατους που κλήθηκαν να παρουσιαστούν στις µονάδες τους, πλήθη εθελοντών από το εσωτερικό, το εξωτερικό ή τις απελευθερωµένες περιοχές έσπευσαν να παρουσιαστούν στα κέντρα κατάταξης. Πολλοί έρχονταν από πολύ µακριά για να πάρουν µέρος σε αυτό τον πόλεµο. Υπολογίζεται ότι µόνο από τις Η.Π.Α. επέστρεψαν για να καταταγούν µερικές δεκάδες χιλιάδες πρόσφατοι µετανάστες. Πριν τελειώσουν οι επιχειρήσεις, οι ελληνικές δυνάµεις είχαν διπλασιαστεί, από µια αρχική δύναµη περίπου ανδρών έφθασαν σχεδόν τις µεγαλώνοντας ανάλογα τις φιλοδοξίες και τις διεκδικήσεις της χώρας. Πίνακας Στρατιωτικές δυνάµεις των αντίπαλων κρατών το Α Σύµµαχοι Ελλάδα πεζοί ιππείς 8 µεραρχίες πεζικού, 1 ταξιαρχία ιππικού πυροβόλα Σερβία πεζοί ιππείς Η ελληνική επιστράτευση που άρχισε τα µεσάνυχτα της 17ης

6 11 µεραρχίες πεζικού, 1 µεραρχία ιππικού πυροβόλα Βουλγαρία πεζοί ιππείς 11 µεραρχίες πεζικού, 1,5 µεραρχίες ιππικού πυροβόλα Μαυροβούνιο πεζοί 4 µεραρχίες πεζικού πυροβόλα Σύνολο συµµαχικών δυνάµεων πεζοί ιππείς 34 µεραρχίες πεζικού, 3 µεραρχίες ιππικού πυροβόλα Β Οθωµανική αυτοκρατορία πεζοί ιππείς 48 µεραρχίες ιππικού, 2 µεραρχίες ιππικού 850 πυροβόλα εκστρατείας, 750 πυροβόλα φρουρίων Πηγή: ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Επίτοµη ιστορία των Βαλκανικών πολέµων », Αθήνα, 1987). Η ολοκλήρωση της ελληνικής επιστράτευσης απέδωσε για Τον Οκτώβριο όµως του 1912 η Ελλάδα διέθετε τον µικρότερο στρατό ανάµεσα στους συµµάχους, αν φυσικά εξαιρέσουµε το µικροσκοπικό Μαυροβούνιο. Η χώρα παρέταξε αρχικά άνδρες έναντι της Σερβίας, της Βουλγαρίας και του Μαυροβουνίου. Το βάρος του πολέµου όµως µοιράστηκε άνισα µε τρόπο που ευνοούσε την ελληνική πλευρά. Το ελληνικό χερσαίο µέτωπο ήταν το πλέον απόµακρο και το λιγότερο απειλητικό για τους Οθωµανούς, οι οποίοι επένδυσαν εκεί ισχνές αριθµητικά και ποιοτικά µονάδες. Ο κύριος όγκος των αυτοκρατορικών στρατευµάτων συγκεντρώθηκε στη Θράκη, όπου η προέλαση του ισχυρού βουλγαρικού στρατού απειλούσε την Αδριανούπολη αλλά και την ίδια την Κωνσταντινούπολη. Το δεύτερο σε σηµασία µέτωπο αφορούσε στη βόρεια Μακεδονία, σε µία προσπάθεια να αναχαιτιστεί η προέλαση των Σέρβων και να καλυφθούν οι µουσουλµανικοί πληθυσµοί της Μακεδονίας, του Κοσόβου και της Αλβανίας. Πολύ λίγα πράγµατα περίσσεψαν από τη πλευρά των Οθωµανών για τα σύνορα της Θεσσαλίας και της Ηπείρου. Στο Θεσσαλικό µέτωπο Έλληνες στρατιώτες διαρθρωµένοι σε 7 µεραρχίες πεζικού, µία ταξιαρχία ιππικού µε 70 πολυβόλα και ισχυρό πυροβολικό, 120 πυροβόλα Οι Τούρκοι είχαν παρατάξει στα στενά του Σαρανταπόρου τέσ-

7 εκστρατείας και 50 τοποµαχικά (βαριά πυροβόλα θέσης, µη µετακινούµενα δηλαδή) βρέθηκαν αρχικά αντιµέτωποι µε Οθωµανούς, από τους οποίους οι περίπου προάσπιζαν τα ορεινά περάσµατα στη συνοριακή γραµµή. Οι προχωρηµένες αυτές θέσεις ανατράπηκαν στον Σαραντάπορο, στις 9 Οκτωβρίου, µε απώλειες χιλίων ανδρών από την ελληνική πλευρά, ανοίγοντας τον δρόµο προς τα βόρεια. Ο συσχετισµός των δυνάµεων δεν επέτρεπε την οργάνωση νέας οθωµανικής γραµµής άµυνας και η ελληνική προέλαση καθυστερούσε µόνο από τις αποστάσεις, τους δύσβατους δρόµους, τα στενά περάσµατα που προκαλούσαν δυσκολίες στον ανεφοδιασµό και στη συγκροτηµένη κίνηση των µονάδων. Οι Οθωµανοί εγκατέλειψαν χωρίς µάχη τη προσφερόµενη για άµυνα γραµµή του Αλιάκ- µονα, καθώς δεν µπόρεσαν να συγκεντρώσουν επαρκείς δυνάµεις για να την αξιοποιήσουν. Υποχώρησαν προς τον Αξιό και τα έλη της κεντρικής Μακεδονίας. Στις 19 Οκτωβρίου, καθώς η ελληνική προέλαση άρχισε να απειλεί τη Θεσσαλονίκη αλλά και την υποχώρηση των µονάδων του που πολεµούσαν τους Σέρβους βορειότερα, το οθω- µανικό στρατηγείο προσπάθησε να οργανώσει αµυντική γραµµή στα Γιαννιτσά, στα βόρεια της ελώδους έκτασης που δέσποζε ανάµεσα στον Αλιάκµονα και στον Αξιό. Στο σηµείο αυτό συγκεντρώθηκαν περίπου στρατιώτες για να προασπίσουν την ιερή για τους Οθωµανούς πόλη. Επακολούθησε διήµερη µάχη, κατά την οποία η ελληνική αριθµητική υπεροχή και η συνεχής άφιξη ενισχύσεων υποχρέωσαν τελικά τους Οθωµανούς σε υποχώρηση, κατά την οποία µάλιστα εγκαταλείφθηκαν όγκοι στρατιωτικού υλικού που δεν µπορούσαν να µεταφερθούν στους λασπωµένους από τη συνεχή βροχή δρόµους. Η προέλαση των ελληνικών δυνάµεων προς τη Θεσσαλονίκη ήταν πλέον επιτακτική ανάγκη όχι µόνο για προφανείς πολιτικούς λόγους αλλά και για πρακτικά στρατιωτικούς. Ο ανεφοδιασµός του στρατού είχε πλέον φθάσει στα όρια του, καθώς οι αποστάσεις είχαν µεγαλώσει και οι χερσαίοι δρόµοι βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση. Μόνο η κατάκτηση του µεγάλου λιµανιού µπορούσε να λύσει το ασφυκτικό πρόβληµα. Δύο εµπόδια καθυστέρησαν για λίγο αυτή την προέλαση. Το πρώτο ήταν η ζεύξη του Αξιού, εγχείρηµα δύσκολο καθώς καθυστέρησαν τα αναγκαία υλικά αλλά και η κίνηση µερικών από τις µονάδες. Το δεύτερο αφορούσε στην απειλή που εκδηλώθηκε στα αριστερά της ελληνικής παράταξης, στην περιοχή του σηµερινού Αµύνταιου, στα Καϊλάρια. Το Η µάχη του Σαρανταπόρου (9 Οκτωβρίου 1912) είναι η Η µάχη των Γιαννιτσών (19-20 Οκτωβρίου 1912) είναι η δεύ-

8 επεισόδιο, που καταγράφηκε ως ο αιφνιδιασµός του Σόροβιτς (Αµύνταιο), ξεκίνησε µε µια τολµηρή διείσδυση οθωµανικού αποσπάσµατος στη διάταξη της 5ης µεραρχίας στις 24 Οκτωβρίου. Προκλήθηκε πανικός που ενισχύθηκε από την επιθετική στάση των µουσουλµάνων χωρικών της περιοχής. Η υποχώρηση έγινε µάλλον άτακτα έως τα περίχωρα της Κοζάνης, όπου όµως διαπιστώθηκε ότι ο τουρκικός στρατός αναγκασµένος να συνεχίσει την υποχώρησή του προς τα Ιωάννινα δεν ακολουθούσε και ότι απέναντι βρίσκονταν µόνο ένοπλοι χωρικοί. Παρά τις ανησυχίες που προκλήθηκαν, το σοβαρό αυτό επεισόδιο δεν είχε επιπτώσεις στην έκβαση του πολέµου. Μόνο οι χωρικοί πλήρωσαν µε τα αυστηρά αντίποινα του ελληνικού στρατού την ανάµειξή τους στα πολεµικά γεγονότα. Η παράδοση της Θεσσαλονίκης στον Κωνσταντίνο στις 29 Οκτω- Η Θεσσαλονίκη Στο µεταξύ ο δρόµος για τη Θεσσαλονίκη ήταν πλέον ανοικτός. Το πέρασµα του Αξιού δεν προκάλεσε ιδιαίτερα προβλήµατα και στις 26 Οκτωβρίου ο κύριος όγκος του ελληνικού στρατού βρισκόταν έξω από την πόλη. Οι δυνάµεις που υπήρχαν εκεί ανήκαν σε σηµαντικό ποσοστό σε βοηθητικούς σχηµατισµούς, ενώ η πόλη δεν είχε προετοι- µαστεί να αντιµετωπίσει επίθεση από την ξηρά. Ο στρατιωτικός διοικητής της πόλης, Χασάν Ταξίν πασάς, συνθηκολόγησε την ίδια µέρα και παρέδωσε την πόλη µαζί µε αιχµαλώτους. Η κατάληψη από τον ελληνικό στρατό της µεγαλύτερης πόλης και πρωτεύουσας της Μακεδονίας και µήλο της έριδας ανάµεσα στα φιλόδοξα βαλκανικά κράτη καθιστούσε την Ελλάδα τον µεγάλο κερδισµένο αυτής της φάσης του πολέµου. Η γρήγορη και εύκολη προέλαση του στρατού της, µε ελάχιστες αναλογικά απώλειες, και η κατάκτηση µεγάλου τµήµατος των διαφιλονικούµενων εδαφών προκάλεσε τη δυσαρέσκεια και την ανησυχία των άλλων συµµάχων, ιδιαίτερα της Βουλγαρίας, η οποία είχε παγιδευτεί στο σκληρό και αιµατηρό µέτωπο της Θράκης. Πολλοί στη Σόφια ένιωθαν ότι πολεµούσαν για λογαριασµό των Ελλήνων, στα χέρια των οποίων περνούσε το µεγαλύτερο τµήµα της σκληρά διεκδικούµενης µακεδονικής περιοχής. Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, τον Νοέµβριο ο ελληνικός στρατός στράφηκε προς τη δυτική Μακεδονία. Οι συνέπειες από τον κλονισµό στο Σόροβιτς αποκαταστάθηκαν και οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάµεις προχώρησαν χωρίς ιδιαίτερα προβλή- µατα έως τη Φλώρινα και την Κορυτσά. Καθώς δεν υπήρχε πλέον οργανωµένος αντίπα-

9 λος απέναντι τους, ισχυρά αποσπάσµατα ή και µονάδες ολόκληρες αποσπάστηκαν για να ενισχύσουν το µέτωπο της Ηπείρου ή να επισπεύσουν την κατάληψη των νησιών του Αιγαίου, δεύτερη, µετά τη Μακεδονία, προτεραιότητα στα ελληνικά σχέδια. Η επιβράδυνση των επιχειρήσεων οφειλόταν ίσως και σε γενικότερες πολιτικές εκτιµήσεις. Τυχόν υπερβολική επέκταση των ελληνικών κατακτήσεων προς το Μοναστήρι και τα βόρεια κινδύνευε να προκαλέσει τη δυσαρέσκεια και της Σερβίας, έπειτα από εκείνη της Βουλγαρίας. Στις 20 Νοεµβρίου η Σερβία, η Βουλγαρία και το Μαυροβούνιο συµφώνησαν ανακωχή µε την οθωµανική πλευρά, ώστε να ξεκινήσουν οι διαπραγµατεύσεις ειρήνης. Η Ελλάδα δεν πήρε µέρος σε αυτή συµφωνία, καθώς ήθελε χρόνο για να ολοκληρώσει τις κατακτήσεις της στην Ήπειρο και στα νησιά. Η ανακωχή κράτησε λίγο, έως τις πρώτες µέρες του 1913, καθώς δεν οδήγησε σε γενική συµφωνία και στην παράδοση των οθωµανικών οχυρών πόλεων της Σκόδρας και της Αδριανούπολης. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης κεντρικό τµήµα Στην Ήπειρο Στο ξεκίνηµα του πολέµου, το µέτωπο της Ηπείρου ήταν ξεχασµένο, καθώς αντιµετωπιζόταν σχεδόν µε αδιαφορία από τους αντιπάλους. Στην περιοχή παρατάχθηκαν από τη µία και την άλλη πλευρά του µετώπου στρατεύµατα δεύτερης σειράς, αποτελούµενα σε µεγάλο ποσοστό από σχηµατισµούς εθελοντών, µέτρια στελεχωµένους και εκπαιδευµένους, και άτακτα Σώµατα, γεγονός που δεν επέτρεπε επιχειρήσεις µεγάλης έκτασης, βύθιζε όµως την περιοχή σ ένα κλίµα διαρκούς αβεβαιότητας, σχεδόν αναρ- Χρονολόγιο στρατιωτικών επιχειρήσεων των Βαλκανικών πολέµων 16 Σεπτεµβρίου Επιστράτευση σε Σερβία και Βουλγαρία 17 Σεπτεµβρίου Επιστράτευση στην Ελλάδα 5 Οκτωβρίου Κήρυξη πολέµου 6 Οκτωβρίου Κατάληψη Ελασσόνας Κατάληψη Τζουµαγιάς από Βούλγαρους 8 Οκτωβρίου Κατάληψη Λήµνου

10 9 Οκτωβρίου Μάχη Σαρανταπόρου Κατάληψη Πρίστινας από Σέρβους 11 Οκτωβρίου Κατάληψη Κοζάνης Μάχη Κουµάνοβο (Σέρβοι) Μάχη Σαράντα Εκκλησιών (Βούλγαροι) 13 Οκτωβρίου Κατάληψη Σκοπίων (Σέρβοι) 17 Οκτωβρίου Κατάληψη Λουλέ Μπουργκάς (Βούλγαροι) 18 Οκτωβρίου Κατάληψη Ίµβρου, Θάσου, Έδεσσας 19 Οκτωβρίου Κατάληψη Σαµοθράκης Κατάληψη Σιδηροκάστρου 20 Οκτωβρίου Μάχη Γιαννιτσών 22 Οκτωβρίου Κατάληψη Νιγρίτας Κατάληψη Δοϊράνης (Σέρβοι) Κατάληψη Σερρών (Βούλγαροι) 24 Οκτωβρίου Κατάληψη Τενέδου 26 Οκτωβρίου Κατάληψη Θεσσαλονίκης 27 Οκτωβρίου Κατάληψη Καβάλας (Βούλγαροι) 31 Οκτωβρίου Κατάληψη Μετσόβου 7 Νοεµβρίου Κατάληψη Φλώρινας 8 Νοεµβρίου Κατάληψη Μυτιλήνης Κατάληψη Ξάνθης (Βούλγαροι) 11 Νοεµβρίου Κατάληψη Καστοριάς, πόλης της Χίου 13 Νοεµβρίου Κατάληψη Αλεξανδρούπολης (Βούλγαροι) 15 Νοεµβρίου Κατάληψη Δυρραχίου (Σέρβοι) 17 Νοεµβρίου Τίρανα (Σέρβοι) 18 Νοεµβρίου Ελβασάν (Σέρβοι) 20 Νοεµβρίου Ανακωχή µεταξύ Σέρβων, Βουλγάρων και Οθωµανών 21 Νοεµβρίου Έλληνες σε Άγιους Σαράντα 7 Δεκεµβρίου Έλληνες σε Κορυτσά 21 Ιανουαρίου 1913 Επανάληψη των εχθροπραξιών µεταξύ Σερβίας, Βουλγα ρίας και Οθωµανι- Η κατάληψη της Κοζάνης από τον ελληνικό στρατό στις 11

11 κής αυτοκρατορίας 21 Φεβρουαρίου Ιωάννινα 2 Μαρτίου Σάµος 3 Μαρτίου Αργυρόκαστρο 5 Μαρτίου Τεπελένι 13 Μαρτίου Πτώση Αδριανούπολης (Βούλγαροι µε βοήθεια Σέρβων) 9 Απριλίου Πτώση Σκόδρας 17 Μαΐου Συνθήκη ειρήνης (Λονδίνο) Τέλος Α Βαλκανικού πολέµου Χρονολόγιο στρατιωτικών επιχειρήσεων των Βαλκανικών πολέµων 16 Σεπτεµβρίου Επιστράτευση σε Σερβία και Βουλγαρία 17 Σεπτεµβρίου Επιστράτευση στην Ελλάδα 5 Οκτωβρίου Κήρυξη πολέµου 6 Οκτωβρίου Κατάληψη Ελασσόνας Κατάληψη Τζουµαγιάς από Βούλγαρους 8 Οκτωβρίου Κατάληψη Λήµνου 9 Οκτωβρίου Μάχη Σαρανταπόρου Κατάληψη Πρίστινας από Σέρβους 11 Οκτωβρίου Κατάληψη Κοζάνης Μάχη Κουµάνοβο (Σέρβοι) Μάχη Σαράντα Εκκλησιών (Βούλγαροι) 13 Οκτωβρίου Κατάληψη Σκοπίων (Σέρβοι) 17 Οκτωβρίου Κατάληψη Λουλέ Μπουργκάς (Βούλγαροι) 18 Οκτωβρίου Κατάληψη Ίµβρου, Θάσου, Έδεσσας 19 Οκτωβρίου Κατάληψη Σαµοθράκης Κατάληψη Σιδηροκάστρου Η κατάληψη της Μυτιλήνης από τον ελληνικό στόλο στις 8 Νοεµ-

12 20 Οκτωβρίου Μάχη Γιαννιτσών 22 Οκτωβρίου Κατάληψη Νιγρίτας Κατάληψη Δοϊράνης (Σέρβοι) Κατάληψη Σερρών (Βούλγαροι) 24 Οκτωβρίου Κατάληψη Τενέδου 26 Οκτωβρίου Κατάληψη Θεσσαλονίκης 27 Οκτωβρίου Κατάληψη Καβάλας (Βούλγαροι) 31 Οκτωβρίου Κατάληψη Μετσόβου 7 Νοεµβρίου Κατάληψη Φλώρινας 8 Νοεµβρίου Κατάληψη Μυτιλήνης Κατάληψη Ξάνθης (Βούλγαροι) 11 Νοεµβρίου Κατάληψη Καστοριάς, πόλης της Χίου 13 Νοεµβρίου Κατάληψη Αλεξανδρούπολης (Βούλγαροι) 15 Νοεµβρίου Κατάληψη Δυρραχίου (Σέρβοι) 17 Νοεµβρίου Τίρανα (Σέρβοι) 18 Νοεµβρίου Ελβασάν (Σέρβοι) 20 Νοεµβρίου Ανακωχή µεταξύ Σέρβων, Βουλγάρων και Οθωµανών 21 Νοεµβρίου Έλληνες σε Άγιους Σαράντα 7 Δεκεµβρίου Έλληνες σε Κορυτσά 21 Ιανουαρίου 1913 Επανάληψη των εχθροπραξιών µεταξύ Σερβίας, Βουλγα ρίας και Οθωµανικής αυτοκρατορίας 21 Φεβρουαρίου Ιωάννινα 2 Μαρτίου Σάµος 3 Μαρτίου Αργυρόκαστρο 5 Μαρτίου Τεπελένι 13 Μαρτίου Πτώση Αδριανούπολης (Βούλγαροι µε βοήθεια Σέρβων) 9 Απριλίου Πτώση Σκόδρας 17 Μαΐου Συνθήκη ειρήνης (Λονδίνο) Τέλος Α Βαλκανικού πολέµου

13 χίας. Οι επιχειρήσεις πήραν τη µορφή επιδροµών που ταλαιπώρησαν τους χριστιανικούς ή µουσουλµανικούς πληθυσµούς της περιοχής. Η κατάληψη της Πρέβεζας έγινε χωρίς προβλήµατα, καθώς όλες οι πλευρές, ειδικά οι αστοί της πόλης, φοβούνταν περισσότερο τους ανεξέλεγκτους ατάκτους παρά τον αντίπαλο. Κατόπιν όµως οι ελληνικές δυνάµεις σταµάτησαν στην οχυρωµένη περίµετρο των Ιωαννίνων και ο πόλεµος µεταβλήθηκε σε σειρά αψιµαχιών. Το ζήτηµα της αλβανικής ανεξαρτησίας που ανέκυψε κυρίως µετά την αποκοπή της περιοχής από το οθωµανικό κέντρο έγινε βασικός παρονοµαστής των εξελίξεων. Οι κίνδυνοι που εκπορεύονταν απ αυτές τις πολιτικές εξελίξεις, σε συνδυασµό µε την ολοκλήρωση της εκστρατείας στα ανατολικά, έβγαλαν το µέτωπο της Ηπείρου από την ανυπαρξία. Με βάση το λιµάνι της Πρέβεζας που µετατράπηκε για τον λόγο αυτό σε µεγάλη βάση συγκέντρωσης και εφοδιασµού στρατευµάτων άρχισε διά θαλάσσης η επείγουσα µεταφορά ισχυρών ελληνικών δυνάµεων µε τρόπο ώστε να υπάρξουν αποτελέσµατα πριν δηµιουργηθούν περίπλοκα τετελεσµένα. Το ελληνικό ναυτικό, πολεµικό και εµπορικό, διακρίθηκε στις αρχές του 1913, καθώς µέσα σε λίγες µόνο εβδοµάδες µετέφερε στην Ήπειρο από τη Μακεδονία τέσσερις πρόσθετες µεραρχίες και ισχυρό πυροβολικό. Ο ίδιος ο αρχιστράτηγος και διάδοχος του θρόνου, Κωνσταντίνος, ανέλαβε τη διοίκηση των επιχειρήσεων µπροστά στα Ιωάννινα. Οι συσχετισµοί δυνάµεων ήταν πλέον καταλυτικοί υπέρ της ελληνικής πλευράς και στις 20 Φεβρουαρίου η γενική επίθεση έκρινε γρήγορα το αποτέλεσµα. Την επόµενη κιόλας ηµέρα, µετά τις ελληνικές προόδους ενάντια στο οχυρό ύψωµα Μπιζάνι, ο στρατιωτικός διοικητής των Ιωαννίνων, Εσάτ πασάς, συνθηκολόγησε παραδίδοντας την πόλη µαζί µε αιχµαλώτους. Η ελληνική προέλαση συνεχίστηκε για λίγο καιρό προς τα βόρεια, χωρίς όµως θεαµατικές προόδους και χωρίς ιδιαίτερο ζήλο. Το ζήτηµα της Αλβανίας και των συνόρων µε αυτή ήταν ήδη αντικείµενο διεθνών διαβουλεύσεων, τις αποφάσεις των οποίων δύσκολα µπορούσε να αγνοήσει η Ελλάδα. Αντίθετα στη Μακεδονία τα πράγµατα περιπλέκονταν. Ο ισχυρός βουλγαρικός στρατός, που βρισκόταν καθηλωµένος στην πολιορκία της Αδριανούπολης ή στο µέτωπο της Τσατάλτζας, µπροστά στην Κωνσταντινούπολη, µπορούσε να αποδεσµευτεί από µέρα σε µέρα και να αµφισβητήσει έµπρακτα τη διανοµή της οθωµανικής κληρονοµιάς που οπωσδήποτε είχε γίνει µε άνισους όρους. Η γενική κατάσταση επέβαλε τη γρήγορη επιστροφή Ο αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος σε µονάδα πυροβολικού στην Βολή ελληνικού τοποµαχικού πυροβόλου εναντίον των στα-

14 του ελληνικού στρατού στη Μακεδονία, ώστε να διασφαλιστούν οι εκεί επιτυχίες του προηγούµενου φθινοπώρου. Η Ήπειρος επέστρεψε πάλι στον αστερισµό των χαµηλών προτεραιοτήτων. Ο πόλεµος στη θάλασσα Οι ελληνικές επιτυχίες στην ξηρά υπήρξαν απρόσµενα εντυπωσιακές, η ουσιαστική όµως συµβολή της χώρας στη γενική έκβαση του πολέµου βρισκόταν στη θάλασσα. Εκτός από το µέτωπο της Θράκης, η ελληνική κυριαρχία στο Αιγαίο εµπόδισε τη µεταφορά ενισχύσεων σε όλα τα υπόλοιπα θέατρα του πολέµου. Διακόσιες έως και τριακόσιες χιλιάδες Επίστρατοι του οθωµανικού στρατού υποχρεώθηκαν να παρακολουθούν το τέλος της αυτοκρατορικής παρουσίας στα Βαλκάνια χωρίς να µπορούν να επέµβουν. Ειδικά στη θάλασσα η συγκυρία ευνόησε τα ελληνικά σχέδια. Το οθωµανικό ναυτικό είχε εξαιρετικά καταπονηθεί από τον πολύµηνο πόλεµο εναντίον της Ιταλίας αλλά και από το συνεπακόλουθο πάγωµα των παραγγελιών του στο εξωτερικό, στο όνοµα της ουδετερότητας των προµηθευτών. Η απειλητική προέλαση των Βουλγάρων στην ανατολική Θράκη έστρεψε προς τα εκεί όλη την προσοχή της οθωµανικής στρατιωτικής ηγεσίας και όλες οι διαθέσιµες ναυτικές της δυνάµεις ανέλαβαν να υποστηρίξουν τις τουρκικές αµυντικές θέσεις στον δρόµο προς την Κωνσταντινούπολη. Το ελληνικό ναυτικό είχε µε τον τρόπο αυτό όλο τον καιρό για να εδραιώσει τη θέση του στο βόρειο Αιγαίο. Οι συγκυρίες δεν θα βοηθούσαν πολύ, αν απουσίαζε στην ελληνική πλευρά ο άνθρωπος που θα τις αναγνώριζε και θα τις αξιοποιούσε. Ο ναύαρχος Κουντουριώτης έδειξε να διαθέτει και τη γνώση και την τόλµη που οι καιροί απαιτούσαν. Με µια τολµηρή και επιδέξια απόφαση αξιοποίησε στο έπακρο τις ευκαιρίες. Σύµφωνα µε το σχέδιό του, ο ελληνικός στόλος κινήθηκε αστραπιαία, από τις πρώτες κιόλας ώρες του πολέµου, και κατέλαβε το στρατηγικό νησί της Λήµνου. Το νησί διέθετε, στον κόλπο του Μούδρου, ένα άριστο φυσικό αγκυροβόλιο, δεν διέθετε όµως καµία τεχνική υποδοµή, ούτε την ελάχιστη προκυµαία ούτε ακόµα πόσιµο νερό. Η µετατροπή της θέσης σε ναυτική βάση απαίτησε σκληρότατες προσπάθειες από την πλευρά των πληρωµάτων του στόλου. Η σκληρή τους εργασία ακόµα και ο εφοδιασµός των πλοίων µε άνθρακα γινόταν µε τα χέρια επέτρεψε την αξιοποίηση της στρατηγικής θέσης του νησιού. Απ αυτό το Τη νύχτα της 20ης προς την 21η Οκτωβρίου 1912 οι αντιπρόσω-

15 Οι ναυτικοί στόλοι Ελληνικός στόλος «Γ. Αβέρωφ», θωρηκτό εύδροµο (ναυπήγηση , Ιταλία, αρχικά για το ιταλικό ναυτικό) εκτόπισµα : τόνοι, πλήρωµα 550, ταχύτητα 22,5 κόµβοι θωράκιση: πλευρική ζώνη 90 έως 200 χλστ., κατάστρωµα 50 χλστ., πυργίσκοι κυρίων πυροβόλων 200 χλστ., γέφυρα 175 χλστ. οπλισµός: 4 πυροβόλα των 254/45 χλστ. (βρετανικά «Armstrong»), 8 πυροβόλα των 190/45 χλστ., 16 πυροβόλα των 76 χλστ, πολυβόλα 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες (458 χλστ.) στα πλευρά και ένας στην πρύµνη κόστος αγοράς: (το κληροδότηµα του «Αβέρωφ» ανερχόταν σε ) Το εξώφυλλο από το ηµερολόγιο του θωρηκτού «Γεώργιος «Ύδρα», «Σπέτσαι», «Ψαρά», παλαιά θωρηκτά (καθέλκυση , Γαλλία, µερική ανακατασκευή ) εκτόπισµα: τόνοι, πλήρωµα 440, ταχύτητα 17 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 12 κόµβους) θωράκιση: πλευρική ζώνη 75 έως 300 χλστ., κατάστρωµα 60 χλστ., κεντρική θέση πυροβόλων 310 χλστ., οπλισµός: 2 πυροβόλα των 270/36 χλστ. (γαλλικά «Canet»), 1 πυροβόλο των 270/30 χλστ., 3 πυροβόλα των 150/45 χλστ., 8 πυροβόλα των 65 χλστ, πολυβόλα 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες των 305 χλστ. και ένας των 380 χλστ. Στα όρια της παραγωγικής ζωής τους. Το 1912 είχε ήδη αποφασιστεί ο παροπλισµός του «Ύδρα» και το πλοίο ουσιαστικά διαλυόταν στον ναύσταθµο της Σαλαµίνας. Χρειάστηκαν δύο µήνες έντονης προσπάθειας για να συναρµολογηθεί και να γίνει και πάλι αξιόπλοο. «Λέων», «Πάνθηρ», «Αετός», «Ιέραξ», αντιτορπιλικά, ανιχνευτικά (καθέλκυση 1912, Αγγλία, ναυπηγήθηκαν για λογαριασµό της Αργεντινής, αγοράστηκαν τον Σεπτέµβριο του 1912 από την Ελλάδα και µεταφέρθηκαν στην Αλγερία για να προλάβουν το «εµπάργκο» της ουδετερότητας. Εντάχθηκαν στον ελληνικό στόλο στα µέσα Οκτωβρίου, παρέµειναν όµως χωρίς τορπίλες σε όλη τη διάρκεια του πολέµου)

16 εκτόπισµα: 980 τόνοι, πλήρωµα 120, ταχύτητα 30 κόµβοι οπλισµός: 4 πυροβόλα των 102 χλστ. («Bethlehem»), 1 πυροβόλο των 37 χλστ. 4 τορπιλοβλητικοί σωλήνες των 450 χλστ. «Κεραυνός», «Νέα Γενεά», αντιτορπιλικά (καθέλκυση 1912, Γερµανία. Παραλήφθηκαν λίγο πριν από την έναρξη του πολέµου στην Ολλανδία και εντάχθηκαν στον στόλο στη διάρκεια του Οκτωβρίου) εκτόπισµα: 560 τόνοι, πλήρωµα 90, ταχύτητα 31 κόµβοι οπλισµός: 4 πυροβόλα των 88 χλστ. 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες των 450 χλστ. «Θύελλα», «Σφενδόνη», «Ναυκρατούσσα», «Λόγχη», αντιτορπιλικά (καθέλκυση 1907, Αγγλία) εκτόπισµα: 350 τόνοι, πλήρωµα 70, ταχύτητα 30 κόµβοι οπλισµός: 2 πυροβόλα των 76 χλστ., 4 πυροβόλα των 57 χλστ. 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες των 450 χλστ. «Ασπίς», «Νίκη», «Δόξα», «Βέλος», αντιτορπιλικά (καθέλκυση 1906, Γερµανία) εκτόπισµα: 350 τόνοι, πλήρωµα 70, ταχύτητα 30 κόµβοι οπλισµός: 2 πυροβόλα των 76 χλστ., 4 πυροβόλα των 57 χλστ. 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες των 450 χλστ. «11», «12», «14», «15», «16», τορπιλοβόλα (καθέλκυση 1885, Γερµανία, ανακαίνιση 1905) εκτόπισµα: 85 τόνοι, πλήρωµα 70, ταχύτητα 30 κόµβοι οπλισµός: 1 µικρό πυροβόλο 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες των 350 χλστ. «Δελφίν», υποβρύχιο (καθέλκυση 1912, Γαλλία) εκτόπισµα: 295/450 τόνοι, πλήρωµα 70, ταχύτητα 12/8 κόµβοι

17 1 τορπιλοβλητικός σωλήνας των 450 χλστ. και 4 τορπίλες µε µηχανισµό άφεσης «Άκτιον», «Αµβρακία», κανονιοφόροι του 1881 Παλαιά σκάφη µε περιορισµένες δυνατότητες. Αντικαταστάθηκαν από εξοπλισµένα εµπορικά της «Μοίρας Ευδρόµων» «Αχελώος», «Αλφειός», «Ευρώτας», «Πηνειός», κανονιοφόροι του 1884 Παλαιά σκάφη µε περιορισµένες δυνατότητες. Αντικαταστάθηκαν από εξοπλισµένα εµπορικά της «Μοίρας Ευδρόµων» Οθωµανικός στόλος «Turgut Reis», «Hairedin Barbarossa», θωρηκτά (ναυπήγηση 1891, Γερµανία, ανακαίνιση Παραδόθηκαν στον οθωµανικό στόλο το 1910) εκτόπισµα: τόνοι, πλήρωµα 580, ταχύτητα 17 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου κόµβους) θωράκιση: (χάλυβας) πλευρική ζώνη 300 έως 390 χλστ., κατάστρωµα 55 χλστ., πυργίσκοι κυρίων πυροβόλων 320 χλστ. οπλισµός: 4 πυροβόλα των 281/40 χλστ., 2 πυροβόλα των 281/35 χλστ., 8 πυροβόλα των 105/35 χλστ., 8 πυροβόλα των 88 χλστ., πολυβόλα 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες (450 χλστ.) «Messudieh», θωρηκτό (ναυπήγηση 1874, Αγγλία, ανακαίνιση 1902) εκτόπισµα: τόνοι, πλήρωµα 600, ταχύτητα 16 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου κόµβους) θωράκιση: πλευρική ζώνη χλστ., κατάστρωµα 35 χλστ., πυργίσκοι κυρίων πυροβόλων 300 χλστ. (θωράκιση σιδερένια, όχι χάλυβας) οπλισµός: 2 πυροβόλα των 234/40 χλστ., 12 πυροβόλα των 152/45 χλστ., 14 πυροβόλα

18 των 76 χλστ., 10 πυροβόλα των 57 χλστ, πολυβόλα «Assar-i-Tevfik», θωρηκτό (ναυπήγηση 1868, Γαλλία, ανακαίνιση 1906) εκτόπισµα: τόνοι, πλήρωµα 350, ταχύτητα 15 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 9 κόµβους) οπλισµός: 3 πυροβόλα των 150/40 χλστ., 7 πυροβόλα των 120/40 χλστ., 6 πυροβόλα των 57 χλστ., πολυβόλα Ναυάγησε τον Φεβρουάριο του Το βράδυ της 18ης Οκτωβρίου 1912, το ελληνικό τορπιλοβόλο «Muin-i-Zaffer», παροπλισµένο θωρηκτό (ναυπήγηση 1869, ανακαίνιση 1904) εκτόπισµα: τόνοι, πλήρωµα 220, ταχύτητα 15 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 12 κόµβους) θωράκιση: (σίδερο) θέσεις πυροβόλων χλστ. οπλισµός: 4 πυροβόλα των 150/40 χλστ., 6 πυροβόλα των 76 χλστ., πολυβόλα 1 τορπιλοβλητικός σωλήνας (350 χλστ.) Παρέµεινε σε όλη τη διάρκεια του πολέµου στη Σµύρνη παροπλισµένο. Το µικρό θωρηκτό «Feth-i-Bülend», πλοίο του 1879, παρέµεινε παροπλισµένο χωρίς τα πυροβόλα του στη Θεσσαλονίκη, όπου τορπιλίστηκε στις 18 Οκτωβρίου 1912 από το ελληνικό τορπιλοβόλο «11». «Mecidiye», καταδροµικό (ναυπήγηση 1903, ΗΠΑ) εκτόπισµα: τόνοι, πλήρωµα 300, ταχύτητα 22 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 20 κόµβους) οπλισµός: 2 πυροβόλα των 152/45 χλστ., 8 πυροβόλα των 120/45 χλστ., 6 πυροβόλα των 47 χλστ., 6 πυροβόλα των 37 χλστ., πολυβόλα 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες (457 χλστ.)

19 «Hamidiye», καταδροµικό (ναυπήγηση 1903, Αγγλία) εκτόπισµα: τόνοι, πλήρωµα 400, ταχύτητα 22 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 20 κόµβους) οπλισµός: 2 πυροβόλα των 152/45 χλστ., 8 πυροβόλα των 120/50 χλστ., 6 πυροβόλα των 47 χλστ., 6 πυροβόλα των 37 χλστ., πολυβόλα 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες (457 χλστ.) «Peyk-i Sevket», «Berk-i Satvet», ανιχνευτικά (ναυπήγηση , Γερµανία) εκτόπισµα: 775 τόνοι, πλήρωµα 125, ταχύτητα 22 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 20 κόµβους) οπλισµός: 2 πυροβόλα των 105/40 χλστ., 6 πυροβόλα των 47 χλστ., 6 πυροβόλα των 57/40 χλστ., 2 πυροβόλα των 37 χλστ., πολυβόλα 3 τορπιλοβλητικοί σωλήνες (450 χλστ.) «Muavenet-i Milliye», «Yadigar-i Millet», «Nümune-Hamiyet», «Gayret-i Vataniye», αντιτορπιλικά (ναυπήγηση 1908, Γερµανία) εκτόπισµα: 765 τόνοι, πλήρωµα 90, ταχύτητα 30 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 26 κόµβους) οπλισµός: 2 πυροβόλα των 75/50 χλστ., 2 πυροβόλα των 57 χλστ. 3 τορπιλοβλητικοί σωλήνες (450 χλστ.) «Samsun», «Yarhisar», «Tasoz», «Basra», αντιτορπιλικά (ναυπήγηση 1907, Γαλλία) εκτόπισµα: 285 τόνοι, πλήρωµα 70, ταχύτητα 28 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 20 κόµβους) οπλισµός: 1 πυροβόλα των 65/50 χλστ., 1 πυροβόλο των 47/50 χλστ. 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες (450 χλστ.)

20 «Antalya», «Akhisar», «Kütahya», «Musul», «Drac», «Yunnuz», τορπιλοβόλα (ναυπήγηση , Ιταλία) εκτόπισµα: 165 τόνοι, πλήρωµα 30, ταχύτητα 24 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 20 κόµβους) οπλισµός: 2 πυροβόλα των 37 χλστ., (ή ποικιλία άλλων όπλων) 2 τορπιλοβλητικοί σωλήνες (450 χλστ.) Το «Antalya» κυριεύθηκε από τους Έλληνες στην Πρέβεζα και µετονοµάστηκε σε «Νικόπολις» «Demirhisar», «Sultanhisar», «Hamidabad», τορπιλοβόλα (ναυπήγηση 1906, Γαλλία) εκτόπισµα: 95 τόνοι, πλήρωµα 20, ταχύτητα 26 κόµβοι (µειωµένη το 1912 σε περίπου 22 κόµβους) οπλισµός: 2 πυροβόλα των 37 χλστ., 3 τορπιλοβλητικοί σωλήνες (450 χλστ.) Το οθωµανικό ναυτικό χρησιµοποίησε ως βοηθητικά πολλά από τα ελληνικά εµπορικά πλοία που κατασχέθηκαν µε την έναρξη του πολέµου στα οθωµανικά λιµάνια και κυρίως στα στενά του Βοσπόρου. ελληνικό ναυτικό µπορούσε να ελέγχει ολόκληρο το βόρειο Αιγαίο και να επιτηρεί τις εξόδους των Δαρδανελίων. Ήταν ένας άθλος πρώτου µεγέθους για το µικρό και άπειρο σε τέτοια ζητήµατα ελληνικό ναυτικό. Ξεκινώντας πλέον από σταθερή αφετηρία, οι ελληνικές ναυτικές δυνάµεις άρχισαν τις πρώτες τους εξορµήσεις ενάντια στα µικρά νησιά της περιοχής, εκεί όπου δεν υπήρχαν παρά ασθενείς φρουρές. Η Θάσος, η Σαµοθράκη, τα Ψαρά, η Ικαρία, ο Άγιος Ευστράτιος καθώς και η Ίµβρος και η Τένεδος καταλήφθηκαν, βελτιώνοντας την επιτήρηση των Δαρδανελίων. Λίγο αργότερα οι ελληνικές δυνάµεις εγκαταστάθηκαν στη Σάµο το νησί ήταν ουσιαστικά ελεύθερο µετά την απόβαση ένοπλων Κρητών και τις πολιτικές πρωτοβουλίες του Σοφούλη τον Σεπτέµβριο του 1912 και αποβιβάστηκαν στη Λέσβο Ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης σε ελαιογραφία του

21 και στη Χίο, όπου κατέλαβαν τις πρωτεύουσες, υποχρεώνοντας τις οθωµανικές φρουρές να αναδιπλωθούν στο εσωτερικό. Σηµαντικό ρόλο στις επιχειρήσεις διαδραµάτισε ο στόλος των βοηθητικών ευδρόµων, εξοπλισµένων δηλαδή εµπορικών πλοίων που αντικαθιστούσαν σε αποβατικές επιχειρήσεις τα πολύτιµα σκάφη του στόλου. Από την πλευρά του το οθωµανικό ναυτικό µπόρεσε να οργανώσει την αντίδρασή του µετά τις 20 Νοεµβρίου 1912, όταν η ανακωχή µε τη Βουλγαρία εξασφάλισε την Κωνσταντινούπολη. Αποδείχθηκε πως ήταν ήδη αργά. Οι ναυµαχίες της Έλλης και της Λήµνου Στις 3 Δεκεµβρίου ο οθωµανικός στόλος µάχης, τα θωρηκτά «Χαϊρεντίν Μπαρµπαρόσα», «Τουργκούτ Ρεΐς», «Μεσουδιέ» και «Ασάρ-Τεφήκ» έπλευσαν, µάλλον διερευνητικά, βόρεια του ακρωτηρίου της Έλλης, κατά µήκος των ακτών της Καλλίπολης, υπολογίζοντας στην κάλυψη των επάκτιων φρουρίων. Επρόκειτο µάλλον για ένα είδος δοκιµαστικής ενέργειας, µε στόχο τη διαπίστωση τόσο των πραγµατικών δυνατοτήτων των οθωµανικών πλοίων που υπέφεραν από έλλειψη µηχανικών ανταλλακτικών όσο και της ελληνικής αποφασιστικότητας. Ο ελληνικός αντίστοιχος, µε επικεφαλής το «Γ. Αβέρωφ», και τα «Ύδρα», «Σπέτσαι» και «Ψαρά» να ακολουθούν, δέχθηκε την πρόκληση και οι δύο στόλοι άρχισαν να ανταλλάσσουν πυρά από απόσταση χωρίς κανένα αποτέλεσµα. Τη διαφορά έκανε και πάλι η πρωτοβουλία του ναυάρχου Κουντουριώτη που ανεξαρτητοποίησε την κίνηση του «Αβέρωφ», βγήκε από τη γραµµή και, εκµεταλλευόµενος την ταχύτητά του πλοίου του, έκλεισε τον δρόµο στα οθωµανικά πλοία. Τα τελευταία βρέθηκαν σε δύσκολη θέση και αναγκάστηκαν να αναστρέψουν την πορεία τους κατευθυνόµενα προς τα Στενά κάτω από την κάλυψη των φρουρίων. Επακολούθησε αταξία και τολµηρή καταδίωξη. Οι ζηµιές που προκλήθηκαν εκατέρωθεν ήταν µικρές, η επίδειξη όµως της ανωτερότητας της ελληνικής ναυαρχίδας κέρδισε τις εντυπώσεις και ανάγκασε την οθωµανική ναυτική ηγεσία να σκεφθεί πιο πολύπλοκα σχέδια. Ο χρόνος πίεζε τους πολιτικούς ιθύνοντες της Κωνσταντινούπολης και τα ναυτικά τους επιτελεία. Η ανακωχή ελάχιστη σηµασία θα είχε, αν δεν κατάφερναν να ανατρέψουν τον θαλάσσιο αποκλεισµό που τους επέβαλε το ελληνικό ναυτικό. Μόνο έτσι θα µπο- Λαϊκή εικόνα στην οποία απεικονίζεται η απόβαση των ελλη- Η ναυµαχία της Έλλης, στις 3 Δεκεµβρίου 1912 είναι η πρώτη

22 Παύλος Κουντουριώτης Ο Παύλος Κουντουριώτης γεννήθηκε στην Ύδρα τον Απρίλιο του Ανήκε στη γενιά των άµεσων απογόνων των µεγάλων ναυµάχων του 1821 και ήταν σχεδόν καταδικασµένος να υπερασπίσει τα έργα και την ιστορία τους. Από το 1874 ξεκίνησε τη σταδιοδρο- µία του στο πολεµικό ναυτικό ως δόκιµος στην αρχή, ως αξιωµατικός, ανθυποπλοίαρχος αργότερα. Κυβέρνησε κάθε είδους πλοία, από κανονιοφόρους και τορπιλοβόλα έως εύδροµα και παρουσίασε δράση σε όλες τις κρίσεις και τις πολεµικές εµπλοκές από το 1886 και µετά. Στον πόλεµο του 1897 βρέθηκε στην Κρήτη ως κυβερνήτης του «Αλφειού», ενώ κυβερνήτης στο «αδελφό» πλοίο «Πηνειός» ήταν ο Ιωάννης Μιαούλης, άλλος Υδραίος µε βαριά κληρονοµιά. Το 1899, ως αντιπλοίαρχος, ανέλαβε κυβερνήτης του ευδρόµου «Ανδρέας Μιαούλης» και µε αυτό διέπλευσε τον Ατλαντικό στο µεγαλύτερο ταξίδι που είχε κάνει έως τότε ελληνικό πολεµικό πλοίο. Από το 1905 υπηρέτησε ως υπασπιστής του τότε βασιλιά Γεωργίου Α. Το 1909 είχε ήδη τον βαθµό του πλοιάρχου και διετέλεσε αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού. Παρά τις εσωτερικές διαµάχες στο ναυτικό αλλά και τις πολιτικές ισορροπίες, περίπου αυτονόητα ανέλαβε την ηγεσία του στόλου την παραµονή των Βαλκανικών πολέµων. Ύψωσε το σήµα του στο νεότευκτο τότε εύδροµο «Γ. Αβέρωφ» και την ηµέρα ακριβώς της έναρξης του πολέµου πήρε τον βαθµό του υποναυάρχου. Με την κίνηση της Λήµνου και την επιτήδεια διεύθυνση των ναυµαχιών, δικαίωσε και τις επιλογές της πολιτικής ηγεσίας και τις τιµές που έως τότε είχε απολαύσει. Το 1913 σε ένδειξη τιµής πήρε τον βαθµό του αντιναυάρχου. Η συνέχιση της δραστηριότητάς του ήταν περισσότερο πολιτική. Θερµός οπαδός των σχεδίων του Βενιζέλου, τον ακολούθησε στο κίνηµα της Θεσσαλονίκης και ανέλαβε το 1917 το Υπουργείο Ναυτικών στην πρώτη «εθνική» κυβέρνηση του τελευταίου. Για τη νέα του θέση χρειάστηκε να αποστρατευθεί µε τον βαθµό του ναυάρχου. Ο επόµενος σταθµός της σταδιοδροµίας του τον έφερε στη θέση του αντιβασιλέα µετά τον θάνατο του βασιλέα Αλέξανδρου και την καθεστωτική κρίση. Παρέδωσε αυτή του τη θέση στη βασίλισσα Όλγα µετά τις εκλογές του 1920 και απεσύρθη, όπως πολλοί βενιζελικοί της πολιτικής σκηνής. Ήταν όµως πάλι εκεί το 1923 από τη θέση του αντιβασιλέα και πάλι και, αργότερα, όταν ανακηρύχθηκε η δηµοκρατία, από τη θέση του

23 προέδρου της δηµοκρατίας. Έπειτα από πολλές εναλλαγές και αφού επιβίωσε τριών αποπειρών ενάντια στη ζωή του αποσύρθηκε οριστικά από την πολιτική ζωή τον Δεκέµβριο του 1929 παραιτούµενος από τη θέση του προέδρου της δηµοκρατίας που κατείχε για ακόµη µία φορά για λόγους υγείας. Πέθανε τον Ιούνιο του 1935 και ετάφη στον βράχο της Ύδρας, κάτω από το ιστορικό σπίτι της οικογενείας του. ρούσαν να ανοίξουν τους δρόµους προς τη Δύση, να ενεργοποιήσουν τις στρατιωτικές και ναυτικές παραγγελίες τους, να ενισχύσουν τον στόλο, τον στρατό και την οικονο- µία τους και να ανατρέψουν τους δυσµενείς συσχετισµούς. Επιπλέον, η απώλεια των νησιών του βόρειου Αιγαίου ήταν κάτι που η Οθωµανική αυτοκρατορία δεν είχε ακόµα αποδεχθεί. Για τους λόγους αυτούς υιοθετήθηκε µια πιο ριψοκίνδυνη στρατηγική, παρά τις ανησυχίες για την όλη κατάσταση των οθωµανικών πλοίων και για τις σοβαρές επιπτώσεις που θα είχε µια ολοκληρωτική ναυτική καταστροφή. Από την ελληνική πλευρά, οι εύλογες ανησυχίες για τις επιπτώσεις που θα είχε ένα εχθρικό πλήγµα, σαν το «Αβέρωφ» λόγου χάρη, δεν περιόριζαν τις επιθετικές διαθέσεις. Καθώς ήταν γνωστή η προθυµία της Κωνσταντινούπολης να ξεκινήσει ένα επικίνδυνο πρόγραµµα ναυτικών παραγγελιών, κρινόταν ότι ένα αποφασιστικό πλήγµα εκείνη τη στιγµή κατά του οθωµανικού στόλου θα περιόριζε τον εφιάλτη της ανατροπής των δεδοµένων µε την άφιξη των νέων οθωµανικών πολεµικών. Η σύγκρουση υπό αυτές τις συνθήκες γινόταν αναγκαστική. Ο υποναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης υπήρξε άξιος Η ναυµαχία της Λήµνου Ακολούθησε ένας µήνας χαµηλής δραστηριότητας µε αψιµαχίες στην είσοδο των Στενών, όπου ανταλλάχθηκαν πλήθος βληµάτων και σηµειώθηκε ίσως η πρώτη τορπιλική επίθεση από υποβρύχιο σε κατάδυση, από το ελληνικό σκάφος «Δελφίν». Δεν υπήρξαν αποτελέσµατα. Οι πιο αποφασιστικές κινήσεις των αντιπάλων εφαρµόστηκαν αργότερα. Την πρωτοχρονιά του 1913 το οθωµανικό καταδροµικό «Χαµηδιέ» το οποίο µόλις είχε επισκευαστεί από το πλήγµα που δέχθηκε από βουλγαρικά τορπιλοβόλα στη

24 Βάρνα διέσπασε µέσα σε κακοκαιρία τον ελληνικό αποκλεισµό στα Στενά και βρέθηκε στο Αιγαίο, όπου βύθισε στη Σύρο το ελληνικό βοηθητικό εύδροµο «Μακεδονία». Η οθωµανική διοίκηση υπολόγισε ότι η απειλή που θα προκαλούσε η τολµηρή αυτή κίνηση θα αποσπούσε, για την αντιµετώπισή της, µέρος των ελληνικών δυνάµεων που βρίσκονταν στον Μούδρο. Ο Κουντουριώτης δεν υπέκυψε στον γενικό πανικό και ο στόλος δεν διαιρέθηκε, τουλάχιστον ως προς τις κύριες δυνάµεις του. Έτσι, όταν στις 5 Ιανουαρίου ο οθωµανικός στόλος µε τρία θωρηκτά, το καταδροµικό «Μετζηντιέ» και 8 αντιτορπιλικά κατευθύνθηκε µε πρωτοφανή τόλµη για τα δεδοµένα αυτού του πολέµου προς τη Λήµνο και τη βάση του ελληνικού στόλου, το σύνολο των ελληνικών πλοίων µάχης βρισκόταν εκεί για να τον αντιµετωπίσει. Το «Αβέρωφ», τρία παλαιά θωρηκτά, τρία ανιχνευτικά και τέσσερα αντιτορπιλικά απέπλευσαν αµέσως προς συνάντηση του εχθρού. Ο τελευταίος στράφηκε προς νότο και η ανταλλαγή πυρών άρχισε από απόσταση περίπου οκτώ χιλιοµέτρων. Αυτή τη φορά η κατεύθυνση και η πειθαρχία των βολών ήταν σαφώς βελτιωµένη σε σχέση µε την προηγούµενη ναυµαχία, γεγονός που έφερε γρήγορα αποτελέσµατα. Έπειτα από είκοσι λεπτά εµπλοκής, το αρχαίο θωρηκτό «Μεσουδιέ» δέχτηκε σοβαρά πλήγµατα, εγκατέλειψε τη γραµµή µάχης και στράφηκε προς τα στενά των Δαρδανελίων. Τα δύο νεότερα οθωµανικά θωρηκτά επιχείρησαν να κρατήσουν µόνα τους το βάρος της µάχης, πέντε όµως λεπτά αργότερα τα πυρά του «Αβέρωφ» προκάλεσαν σοβαρές ζηµιές στη ναυαρχίδα «Μπαρµπαρόσα». Το σύνολο πλέον του οθωµανικού στόλου στράφηκε προς τα Δαρδανέλια καταδιωκόµενο από τον ελληνικό στόλο. Η καταδίωξη κράτησε περίπου δυόµισι ώρες. Τα παλαιά ελληνικά θωρηκτά, παρότι ξεπέρασαν τις δυνατότητές τους αναπτύσσοντας ταχύτητα 15 κόµβων έναντι 13,5 που κατάφερε να αναπτύξει ο οθωµανικός στόλος δεν κατάφεραν εξαιτίας κακών ελιγµών να µειώσουν αποφασιστικά την απόσταση από τα φεύγοντα εχθρικά πλοία. Έτσι η καταδίωξη έγινε αποκλειστική υπόθεση του «Αβέρωφ», που πλησίασε τον εχθρό έως τα µέτρα. Ο πειθαρχηµένος πλους των «Μπαρµπαρόσα» και «Τουργκούτ Ρεΐς», που εναλλάσσονταν στην ουρά του οθωµανικού σχηµατισµού, ώστε να µοιράζονται τα πλήγµατα, συγκράτησε ίσως µαζί µε τον φόβο τορπιλικής επίθεσης το «Αβέρωφ» από µια πιο παράτολµη καταδίωξη. Η ναυµαχία έληξε αργά το µεσηµέρι Στη ναυµαχία της Λήµνου στις 5 Ιανουαρίου 1913, η ευστοχία Η εφηµερίδα «Πατρίς» αναγγέλλει τη ναυµαχία της Λήµνου Το πλήρωµα του «Αβέρωφ» φωτογραφηµένο από τον

25 και ο οθωµανικός στόλος σε πραγµατικά κακή κατάσταση γύρισε στις βάσεις του στα Δαρδανέλια. Το «Αβέρωφ», αν και δέχτηκε αρκετά πλήγµατα από οβίδες µεγάλου διαµετρήµατος, δεν υπέστη σοβαρές ζηµιές, καθώς η θωράκισή του αποδείχθηκε αποτελεσµατική. Στην αντίπερα όχθη, το «Μπαρµπαρόσα» µετρούσε 32 νεκρούς και 55 τραυµατίες, ενώ σηµαντικό µέρος του πυροβολικού του αχρηστεύθηκε. Το «Τουργκούτ Ρεΐς» είχε 9 νεκρούς και 49 τραυµατίες και ελαφρότερες ζηµιές. Παραδόξως οι τουρκικές πηγές δεν αναφέρουν θύµατα στο «Μεσουδιέ», παρά το γεγονός ότι αχρηστεύθηκε σηµαντικό ποσοστό του πυροβολικού του από τα πλήγµατα που δέχτηκε. Οπωσδήποτε το οθωµανικό ναυτικό δεν ήταν πλέον, για αρκετό καιρό, σε θέση να επαναλάβει τις αναµετρήσεις του µε τον ελληνικό στόλο. Η κυριαρχία στα νησιά του βόρειου Αιγαίου δεν βρισκόταν για λίγο υπό αµφισβήτηση. Στις 17 Μαΐου 1913 υπογράφηκε η συνθήκη του Λονδίνου, Το τέλος του πολέµου Η πτώση των Ιωαννίνων, της Σκόδρας και της Αδριανούπολης κατέλυσαν πλήρως την οθωµανική παρουσία στα Βαλκάνια και η συµφωνία στο Λονδίνο, στις 18 Μαΐου 1913, επικύρωσε αυτήν την νέα πραγµατικότητα. Οι εµπόλεµοι κατοχύρωσαν πρόσκαιρα τα κέρδη τους στη διάρκεια του πολέµου και οι Οθωµανοί, για πρώτη φορά έπειτα από περίπου έξι αιώνες, βρέθηκαν έξω από τα Βαλκάνια µε την κυριαρχία τους να περιορίζεται πλέον µόνο σε µία στενή ζώνη βόρεια των Δαρδανελίων, του Βοσπόρου και του Μαρµαρά, στην ανατολική Θράκη. Φυσικά κανένας από τους εµπλεκοµένους δεν θεώρησε το αποτέλεσµα τελικό. Ένας ακόµα πόλεµος ακολούθησε, σχεδόν αµέσως, για να επιλυθούν οι διαφορές, ενώ έναν χρόνο µετά τα µικρά κράτη των Βαλκανίων και η Οθωµανική αυτοκρατορία επέλεξαν τα στρατόπεδα της συµµετοχής τους στον µεγάλο πόλεµο µε γνώµονα τις βαλκανικές εκκρεµότητες. Ο Β Βαλκανικός πόλεµος (Ιούνιος - Ιούλιος 1913) Η Βουλγαρία είχε κάθε λόγο να είναι δυσαρεστηµένη µε την έκβαση της βαλκανικής πολεµικής αναµέτρησης. Ο σηµαντικός σε µέγεθος και αποτελεσµατικότητα στρατός της, στρατιώτες, είχε κρατήσει το κύριο βάρος του πολέµου, έδωσε µεγάλες µάχες µε σοβαρές απώλειες και κράτησε την πολύχρονη, αιµατηρή και πολυέξοδη Ζωγραφικός πίνακας του G. Scott που αναπαριστά τον

26 πολιορκία της Αδριανούπολης. Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης θα ήταν ίσως η µόνη επιτυχία που θα µπορούσε να ανταµείψει αυτές τις προσπάθειες, πλην όµως κάτι τέτοιο αποδείχθηκε ανέφικτο τόσο για στρατιωτικούς λόγους καθώς οι εκεί οθωµανικές δυνάµεις διατηρούσαν ανοικτούς τους δρόµους της θάλασσας και δέχονταν συνεχώς ενισχύσεις και εφοδιασµό όσο και για πολιτικούς. Ουδεµία δύναµη θα δεχόταν µια τόσο δραµατική ανατροπή του καθεστώτος των στρατηγικών Στενών. Το τέλος του πολέµου λοιπόν βρήκε τον βουλγαρικό στρατό καθηλωµένο στη γραµµή της Τσατάλτζας, ενώ η ειρήνη που υπογράφτηκε στο Λονδίνο επικύρωσε την οθωµανική κυριαρχία σε όλες τις ευρωπαϊκές ακτές των Στενών. Η βουλγαρική δυσαρέσκεια για τις εξελίξεις στα ανατολικά µεγάλωσε την οργή για τις εξελίξεις στα δυτικά στον από καιρό διεκδικούµενο χώρο της Μακεδονίας. Το «Μακεδονικό» ήταν για τη Βουλγαρία κεντρικό εθνικό και πολιτικό ζήτηµα. Οι σλαβικοί πληθυσµοί του µακεδονικού χώρου είχαν σε µεγάλο ποσοστό στραφεί προς τη Βουλγαρία τις προηγούµενες δεκαετίες, ελπίζοντας σε αυτή για ν απαλλαγούν από τους Οθωµανούς και για ν αντιµετωπίσουν τους επιθετικούς Έλληνες. Από το 1870 και µετά η χώρα αυτή είχε ενισχύσει τους Σλαβοµακεδόνες επαναστάτες και είχε καταφέρει να ελέγξει σε µεγάλο βαθµό τις οργανώσεις τους. Στη διάρκεια των σκληρών συγκρούσεων της δεκαετίας πολλοί Σλαβοµακεδόνες είχαν µάλιστα καταφύγει ως πρόσφυγες στη Σόφια και σε άλλες πόλεις της Βουλγαρίας και είχαν δηµιουργήσει εκεί οµάδες πίεσης που συγκινούσαν και συµπαρέσυραν συχνά τους βουλγαρικούς πληθυσµούς. Για όλους αυτούς η εξέλιξη του Α Βαλκανικού πολέµου έφερε µεγάλη απογοήτευση. Οι Έλληνες έγιναν κύριοι του µεγαλύτερου µέρους της Μακεδονίας και της Θεσσαλονίκης, ενώ οι Σέρβοι κατέλαβαν το βορειότερο τµήµα της ίδιας περιοχής. Στη Σόφια αυτές οι εξελίξεις πιστώθηκαν περίπου ως εθνική ταπείνωση και ήττα. Υπό την πίεση του «µακεδονικού αλυτρωτισµού» και του διάχυτου αισθή- µατος αδικίας, η κυβέρνηση της Βουλγαρίας, φοβούµενη τα χειρότερα στο εσωτερικό µέτωπο, αποφάσισε να επιτεθεί στους χθεσινούς της συµµάχους παρά τις ολοφάνερα δυσµενείς συγκυρίες. Το στρατιωτικό πρόβληµα ήταν σχεδόν αδιέξοδο. Οι Οθωµανοί δεν είχαν κρύψει τις προθέσεις τους ως προς την «επανόρθωση» των σε βάρος τους αποτελεσµάτων του πολέµου. Η κατεχόµενη από τη Βουλγαρία, Θράκη όπως και τα νησιά του βόρειου

27 Αιγαίου ήταν οι πρώτοι στόχοι της επανόρθωσης. Αυτό πρακτικά σήµαινε ότι η ειρήνη ήταν εύθραυστη στο µέτωπο της Θράκης και ότι το πλέον σηµαντικό τµήµα των βουλγαρικών δυνάµεων έπρεπε να παραµένει καθηλωµένο στα εκεί νέα και βραχύβια σύνορα, απέναντι στον ολοένα ισχυρότερο οθωµανικό στρατό. Για την επίθεση ενάντια στη Σερβία και στην Ελλάδα δεν περίσσευαν πολλά πράγµατα και η επιχείρηση δεν µπορούσε να βασιστεί παρά στον αιφνιδιασµό και στην ταχύτητα. Ο πρώτος ήταν περίπου ανέφικτος, καθώς οι καθηµερινές εντάσεις κατά µήκος της γραµµής διαχωρισµού των αντίπαλων στρατευµάτων προειδοποιούσαν για την επικείµενη έκρηξη. Τον Μάιο, παρά την αριθµητική κατωτερότητα των βουλγαρικών δυνάµεων διέθεταν τότε πενήντα χιλιάδες στρατιώτες απέναντι σε υπερδιπλάσιες ελληνικές δυνάµεις αυτές δεν δίστασαν να εµπλακούν σε βίαιες συγκρούσεις, ιδιαίτερα στην περιοχή του Παγγαίου. Το αποτέλεσµα ήταν να σπεύσουν στο µέτωπο της Μακεδονίας πρόσθετες ελληνικές δυνάµεις. Η ταχύτητα, από την άλλη µεριά, προϋπέθετε έναν καλά εκπαιδευµένο στρατό που θα βάδιζε πειθαρχηµένα ενάντια στους εχθρούς του. Μεγάλο µέρος όµως των στρατευσί- µων του βουλγαρικού στρατού αποτελείτο από πρόσφατα επιστρατευµένους Σλαβοµακεδόνες, οι οποίοι πολεµούσαν µεν µε φανατισµό, υστερούσαν όµως σε εκπαίδευση, πειθαρχία και εφοδιασµό. Σηµαντικό ποσοστό των στρατεύσιµων της 2ης βουλγαρικής στρατιάς που βρισκόταν απέναντι στις ελληνικές δυνάµεις ήταν µουσουλµάνοι, σχεδόν αδιάφοροι για τα συµβαίνοντα γύρω τους. Ο προηγούµενος πόλεµος είχε εξαντλήσει τους περιορισµένους οικονοµικούς και ανθρώπινους πόρους της χώρας και η νέα προσπάθεια, σε πολλά µέτωπα ταυτόχρονα, ξεπερνούσε τις δυνατότητες και τις αντοχές της. Για τον λόγο αυτό υιοθετήθηκε ένα ριψοκίνδυνο, σχεδόν τυχοδιωκτικό σχέδιο. Η κύρια επίθεση θα στρεφόταν εναντίον του πιο ισχυρού από τους αντιπάλους, του σερβικού στρατού, µε την ελπίδα ο τελευταίος να υποστεί αποφασιστικό πλήγµα πριν προλάβει να συγκεντρώσει τις δυνάµεις του. Στη συνέχεια τα βουλγαρικά στρατεύµατα θα στρέφονταν ενάντια στους Έλληνες για να τους υποχρεώσουν να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη. Ο πόλεµος ξεκίνησε στις 16 Ιουνίου. Ο σερβικός στρατός δεν αιφνιδιάστηκε και πολύ γρήγορα συγκράτησε τη βουλγαρική επίθεση. Η δράση ανταρτών κοµιτατζήδων αποδείχθηκε κατώτερη των περιστάσεων και το µόνο που κατάφερε ήταν να δώσει προ-

28 σχήµατα στους αντιπάλους της Βουλγαρίας για σκληρά αντίποινα σε βάρος των φιλικών προς αυτή πληθυσµών. Οι Έλληνες από την πλευρά τους αντέδρασαν άµεσα εκκαθαρίζοντας τις βουλγαρικές δυνάµεις στη Θεσσαλονίκη, όπου συνελήφθησαν αιχ- µάλωτοι. Τρεις µόλις ηµέρες µετά την έναρξη του πολέµου, στις 19 Ιουνίου, ο ελληνικός στρατός πέρασε σε ολοµέτωπη επίθεση σε δύο µάλιστα κατευθύνσεις: προς τον Λαχανά, µε δύο µεραρχίες, και προς το Κιλκίς, µε πέντε µεραρχίες και την ταξιαρχία ιππικού. Η πόλη του Κιλκίς ήταν τότε προπύργιο του σλαβοµακεδονικού φιλοβουλγαρικού αλυτρωτισµού. Για τον λόγο αυτόν από την πρώτη στιγµή οι συγκρούσεις έλαβαν άγριο, γεµάτο φανατισµό, και ανελέητο χαρακτήρα. Παρά την αριθµητική και υλική υπεροχή του, η έφοδος του ελληνικού στρατού ενάντια στην πόλη υπήρξε ιδιαίτερα αιµατηρή. Μέσα σε τρεις ηµέρες µαχών ο ελληνικός στρατός έχασε πλήθος στελεχών ανάµεσά τους έξι διοικητές συνταγµάτων και περίπου άνδρες, περίπου το 12% της τότε παρατακτικής του δύναµης. Οι απώλειες της µάχης ήταν ανώτερες των αντίστοιχων του ελληνικού στρατού σε ολόκληρο τον Α Βαλκανικό πόλεµο. Παρά τον κλονισµό που προκάλεσε η σκληρότητα του νέου πολέµου ο στρατός δεν έχασε τη συνοχή του, ούτε οι επικεφαλής του την επιθετική τους διάθεση. Η αιτία γι αυτό θα πρέπει µάλλον να αναζητηθεί στον φοβερό φανατισµό εκείνων των ηµερών. Οι Βαλκάνιοι, χθεσινοί σύµµαχοι κατά των Οθωµανών, διεκδικούσαν τώρα µε απίστευτο πείσµα την κληρονοµιά των τελευταίων. Η δεύτερη αυτή σύγκρουση ήταν τελείως διαφορετική από την προηγούµενη, ο αγώνας ήταν ολοκληρωτικός και πολύ γρήγορα ο διαχωρισµός µεταξύ στρατιωτών και αµάχων έπαψε να υπάρχει. Οι σλαβόφωνοι πληθυσµοί της περιοχής το 1912 µόνο το 2% του πληθυσµού της περιφέρειας του Κιλκίς ήταν Έλληνες καταδιώχθηκαν, τα χωριά τους πυρπολήθηκαν όπως και η ίδια η πόλη του Κιλκίς, οι άνδρες σκοτώνονταν και οι κακοποιήσεις γυναικών πήραν σηµαντικές διαστάσεις. Καραβάνια προσφύγων έφευγαν προς τον Βορρά ακολουθώντας, σε τραγικές συνθήκες, την υποχώρηση του βουλγαρικού στρατού. Διεθνείς οργανισµοί (π.χ. το ίδρυµα Κάρνεγκι) προσπάθησαν να παρέµβουν και οι εκθέσεις τους διέσωσαν έως τις µέρες µας την απέραντη φρίκη του µακεδονικού µετώπου το Τα Βαλκάνια επρόκειτο να γνωρίσουν πολλές ανάλογες τραγωδίες στην πορεία τους κατά τον 20ό αιώνα. Οι βουλγαρικές αποτυχίες στα δυτικά οδήγησαν σχεδόν αµέσως στην αναζωπύρωση Η µάχη του Λαχανά συµπλήρωσε το έργο της µάχης του Στη µάχη του Κιλκίς στις 19 και 21 Ιουνίου 1913, τέσσερις

29 του πολέµου σε όλα τα µέτωπα. Το θύµα ήταν πλέον η Βουλγαρία, από την οποία η κάθε γειτονική δύναµη προσπαθούσε να αφαιρέσει ό,τι ήταν δυνατό. Ο οθωµανικός στρατός επιτέθηκε στη γραµµή της Τσατάλτζας, ενώ από τις 27 του µήνα οι στρατιωτικές δυνάµεις της Ρουµανίας προστέθηκαν στο αντι-βουλγαρικό µέτωπο. Μετά την αιµατοχυσία του Κιλκίς οι συνθήκες έγιναν, για µία ακόµα φορά, εξαιρετικά ευνοϊκές για τα ελληνικά σχέδια. Η προέλαση του ελληνικού στρατού συνεχίστηκε προς τα βόρεια απειλώντας τα µετόπισθεν των βουλγαρικών στρατιών που πολεµούσαν ενάντια στους Σέρβους. Πέρα από τον αφόρητο καύσωνα και τα προβλήµατα εφοδιασµού, ο ελληνικός στρατός δεν φαινόταν να αντιµετωπίζει αξιόµαχο εχθρό. Παρά τον φανατισµό των αντιπάλων του, οι αµυντικές θέσεις στη Δοϊράνη ή στο Δεµίρ Ισάρ (Σιδηρόκαστρο) ανατράπηκαν µε ευκολία. Παρ όλα αυτά η κατάσταση του στρατεύµατος δεν ήταν η καλύτερη δυνατή. Η γρήγορη ανάδειξη κατώτερων στελεχών στις διοικήσεις µεγάλων µονάδων και η πολιτική της απονοµής βαθµών επ ανδραγαθία βοήθησε στο να διατηρηθεί η συνοχή και το επιθετικό πνεύµα του στρατεύµατος αλλά και να καλυφθούν τα κενά που είχαν δηµιουργήσει αφενός η διόγκωση του στρατού και αφετέρου οι απώλειες του Κιλκίς. Από την άλλη πλευρά η ίδια πρακτική υποβάθµισε τις τεχνικές δεξιότητες των διοικήσεων, τον συντονισµό των µονάδων και των όπλων, δηλαδή τη συνεργασία του πεζικού µε το πυροβολικό. Η γενική διεύθυνση των επιχειρήσεων δεν γινόταν µε τον καλύτερο τρόπο. Το Γενικό Στρατηγείο, υπό τη άµεση διοίκηση του πρώην διαδόχου και νυν βασιλέα Κωνσταντίνου, επιθυµούσε να συντονίζει από µεγάλη απόσταση την κίνηση οκτώ ή δέκα µεραρχιών χωρίς ενδιάµεσα κλιµάκια διοίκησης. Ο βασιλιάς ήθελε να κυβερνά τον στρατό του και αυτό το εννοούσε µε τον πιο απόλυτο τρόπο. Δεν οργανώθηκαν Σώµατα Στρατού στον ήδη ογκώδη ελληνικό στρατό. Στην πράξη όλα ξέφευγαν από την κεντρική διοίκηση και οι µονάδες φαίνονταν να κινούνται σχεδόν χωρίς σχέδιο. Να καταδιώκουν απλώς τον εχθρό και να τον εκτοπίζουν, όπου τον συναντούσαν διά της λόγχης. Στους πρόποδες των βουνών, στους ορεινούς όγκους του Μπέλες ο βουλγαρικός στρατός πέτυχε την πρώτη συγκέντρωση των δυνάµεών του µετά τις αρχικές συγκρούσεις στο Κιλκίς. Η έκβαση του πολέµου ήταν ήδη δεδοµένη και σχεδόν µόνο το µεταφυσικό πείσµα και η αναζήτηση όσο το δυνατόν λιγότερο επώδυνων διπλωµατικών Η µάχη στο Δεµίρ Ισάρ.

30 λύσεων κρατούσε ενεργή τη βουλγαρική άµυνα. Η κατάσταση δεν ήταν ευχάριστη για τους Βούλγαρους στρατιώτες και στασιαστικά κινήµατα άρχισαν να αναπτύσσονται στις τάξεις τους. Η πλειοψηφία των ανδρών των τριάντα πέντε ταγµάτων που παρατάχθηκαν απέναντι στον ελληνικό στρατό κατάγονταν από τις περιοχές των Σερρών και της Δράµας, δεν είχαν εκπαίδευση και πειθαρχία και επιθυµούσαν να γυρίσουν το ταχύτερο στα σπίτια τους για να προστατεύσουν τις οικογένειές τους. Οι φήµες για όσα συνέβαιναν εναντίον των αµάχων είχαν φτάσει, διογκωµένες, στις τάξεις των στρατιωτών. Οι ελληνικές δυνάµεις επιτέθηκαν µε πέντε µεραρχίες στη Στρώµνιτσα και µε δύο στη στενωπό του Ρούπελ. Επακολούθησαν διήµερες µάχες οι οποίες, αν και κατέληξαν στην επικράτηση των ελληνικών όπλων, καθυστέρησαν τη διείσδυση στο εσωτερικό και στην αποκοπή των οδεύσεων υποχώρησης του βουλγαρικού στρατού που πολεµούσε ενάντια στους Σέρβους. Οι βουλγαρικές στρατιές διασώθηκαν έτσι και, καθυστερώντας την προέλαση των εξίσου κουρασµένων αντιπάλων τους, άρχισαν να αναδιοργανώνονται συγκεντρώνοντας τις δυνάµεις τους. Η ελληνική πάντως προέλαση συνεχίστηκε ακολουθώντας τον άξονα της κοιλάδας του Στρυµόνα όπου προχωρούσαν πέντε µεραρχίες και της αντίστοιχης του Νέστου. Το Νευροκόπι, η Τζουµαγιά, η Κρέσνα, η Μαχωµία προστέθηκαν στον κατάλογο των κατορθωµάτων του ελληνικού στρατού. Παρά τις επιτυχίες όµως η κατάσταση δεν προσφερόταν για ενθουσιασµούς. Στη διαρκή αιµορραγία που προκαλούσαν οι αγώνες οπισθοφυλακών ήρθε να προστεθεί η επιδηµία χολέρας που εµφανίστηκε προοδευτικά στους εµπόλεµους στρατούς. Η κόπωση πολλαπλασίαζε τη γενική δυσπραγία και κλόνιζε ολοένα περισσότερο τη µαχητική αξία των µονάδων. Προοδευτικά εµφανίστηκαν κρούσµατα απειθαρχίας και χαλάρωση των οργανωτικών δεσµών. Η πεποίθηση ότι η Βουλγαρία είχε ολοκληρωτικά ηττηθεί ενίσχυσε αυτό το πνεύµα του εφησυχασµού. Οι διαπραγµατεύσεις για τον τερµατισµό του πολέµου προετοιµάζονταν εξάλλου υπό την εποπτεία των ευρωπαϊκών δυνάµεων που παρατηρούσαν µε αυξανόµενη ανησυχία τη ριζοσπαστική µεταβολή των βαλκανικών ισορροπιών. Οι εξελίξεις όµως αυτές δεν οδήγησαν σε ύφεση τις επιχειρήσεις στο µέτωπο. Το αντίθετο µάλιστα συνέβη. Το βουλγαρικό επιτελείο αναζητούσε επίµονα µία στρατιωτική επιτυχία που θα βελτίωνε τη θέση της χώρας του στις διαπραγµατεύσεις. Με σχεδόν παράδοξο τρόπο η βαθιά Η διάβαση της Κρέσνας.

31 υποχώρηση µέσα στα βουλγαρικά εδάφη είχε βελτιώσει τις στρατιωτικές δυνατότητες του βουλγαρικού στρατού. Οι µονάδες του στο σερβικό και στο ελληνικό µέτωπο υποχωρούσαν ακολουθώντας συγκλίνουσες πορείες χωρίς να τεθεί σε κίνδυνο η συνοχή τους. Την ώρα που οι αντίπαλοί τους εξασθενούσαν εξαιτίας της αποκλίνουσας διάταξής τους και το µεγάλωµα της απόστασης από τις βάσεις του εφοδιασµού τους οι ελληνικές βρίσκονταν στη Θεσσαλονίκη και οι φάλαγγες των µεταγωγικών έπρεπε πλέον να διασχίσουν δεκάδες χιλιόµετρα σε εξαιρετικά δύσβατα δροµολόγια οι Βούλγαροι συγκεντρώνονταν κοντά στα κέντρα της δύναµής τους. Ειδικά, στο προς τους Έλληνες µέτωπο, οι στρατηγοί της Σόφιας διέκριναν µια µεγάλη ευκαιρία. Στις 14 Ιουλίου ξεκίνησε ολοµέτωπη επίθεση του βουλγαρικού στρατού ενάντια στις ελληνικές θέσεις. Πολύ γρήγορα υπήρξαν εξελίξεις, ειδικά στη δυτική πλευρά, εκεί όπου η ελληνική διάταξη συναντούσε την αντίστοιχη σερβική και όπου υπήρχαν προβλήµατα συντονισµού και συνεννόησης µεταξύ των δύο στρατών. Στις 15 Ιουλίου µία ελληνική µεραρχία, η 3η, κλονίστηκε και άρχισε να υποχωρεί σχεδόν υπό διάλυση. Δίπλα σ αυτή άλλες δύο µεγάλες µονάδες, η 4η και η 10η µεραρχία, βρέθηκαν σε εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση. Η έλλειψη πυροµαχικών προστέθηκε στα υπόλοιπα προβλήµατα και πολύ γρήγορα µεγάλα τµήµατα του στρατού βρέθηκαν σε κίνδυνο. Η ανατροπή αυτή φαίνεται ότι επιτάχυνε τις διαπραγµατεύσεις που είχαν ήδη ξεκινήσει στο Βουκουρέστι. Στις 18 Ιουλίου τέθηκε σε ισχύ η ανακωχή µεταξύ των αντιπάλων και ο ελληνικός στρατός απέφυγε περαιτέρω δυσµενείς εξελίξεις. Στο σηµείο που τελείωσε ο πόλεµος, η Ελλάδα είχε πετύχει µια δεύτερη µεγάλη νίκη που διασφάλιζε µε τον καλύτερο τρόπο τα κέρδη του Α Βαλκανικού πολέµου, τη Μακεδονία και ιδιαίτερα τη Θεσσαλονίκη. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο πρωθυπουργός της Σερβίας Μετά τον πόλεµο Ο Β Βαλκανικός πόλεµος διήρκεσε µόλις έναν µήνα, το καλοκαίρι όµως του 1913 καταγράφηκε στην ιστορία ως ένα από τα πιο αιµατηρά. Με σχεδόν 700 άνδρες εκτός µάχης για κάθε ηµέρα των επιχειρήσεων, η στρατιωτική προσπάθεια της Ελλάδας άρχισε να κοστίζει υπέρµετρα. Όταν ο πόλεµος τελείωσε, οι Έλληνες, παλαιοί και νέοι, αισθάνονταν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο κούραση και ανακούφιση. Όλοι προσδοκούσαν µακρόχρονη ειρήνη που θα επούλωνε τις πληγές. Αντίθετα, στην πολιτική και στρατι-

32 ωτική ηγεσία επικρατούσε εµφανέστατα ενθουσιασµός. Πραγµατικά η επιτυχία έδειχνε εντυπωσιακή. Η Ελλάδα σχεδόν διπλασίασε το µέγεθος και τον πληθυσµό της µε σχετικά µικρό ανθρώπινο και οικονοµικό κόστος. Τόσο το Παλάτι και ο νέος βασιλιάς, ο Κωνσταντίνος, όσο και ο Βενιζέλος µε τους οπα- Πίνακας Απώλειες του ελληνικού στρατού στους Βαλκανικούς πολέµους Νεκροί Τραυµατίες Σύνολο Α Βαλκανικός πόλεµος Μέτωπο Μακεδονίας Μέτωπο Ηπείρου Σύνολο Β Βαλκανικός πόλεµος Σύνολο πολέµων Από το σύνολο των τραυµατιών, περίπου οι απεβίωσαν συνεπεία των τραυµάτων τους ανεβάζοντας τον συνολικό αριθµό των νεκρών στους Βαλκανικούς πολέµους περίπου σε Οι προσβληθέντες από ασθένειες ανήλθαν στο ίδιο διάστηµα περίπου σε , από τους οποίους σχεδόν το 10% απεβίωσε. Υπήρξαν επίσης περίπου 600 παγόπληκτοι στα βουνά της Ηπείρου στη διάρκεια του χειµώνα καθώς και σχεδόν 200 αγνοούµενοι. Συνυπολογιζοµένων των «παράπλευρων» απωλειών το κόστος των Βαλκανικών πολέ- µων σε αίµα ανήλθε σε µε άνδρες. Πηγή: ΓΕΣ/ΔΙΣ, «Επίτοµη ιστορία των Βαλκανικών πολέµων », Αθήνα, 1987.

33 δούς του έσπευσαν να εξαργυρώσουν πολιτικά την επιτυχία. Τα επινίκια ήταν λαµπρά. Το σύνολο των στρατιωτών τιµήθηκαν µε τιµητικά παράσηµα, ενώ στους ανάπηρους και τραυµατίες εκδηλώθηκε η µέριµνα του κράτους, µε άδειες έστω περιπτέρων και µικροπωλητών. Πλήθος µνηµείων άρχισαν να αποτυπώνουν σε κάθε γωνιά την ευγνω- µοσύνη του έθνους. Υπήρχε οπωσδήποτε µια υστεροβουλία σε όλα αυτά. Η επιτυχία της χώρας είχε υπερβεί τα όσα οι αντίπαλοί της δέχονταν να της παραχωρήσουν. Τόσο στον Βορρά µε τη Βουλγαρία όσο και στην Ανατολή µε την αποκοµµένη πλέον από τη θάλασσα Οθωµανική αυτοκρατορία, όλα έδειχναν πως οι εδαφικές εκκρεµότητες δεν είχαν κλείσει. Η συνθήκη του Βουκουρεστίου έδειχνε να είναι µια προσωρινή κατάσταση. Η προετοιµασία νέων πολέµων έγινε αναγκαστική επιλογή την επαύριον κιόλας της νίκης. Η Ελλάδα θα συνέχιζε να επενδύει στον στρατό και στον στόλο, είτε για να προστατεύσει τα όσα απέκτησε είτε για να φθάσει έως τα όρια των αλυτρωτικών φιλοδοξιών της. Το κόστος της νίκης αποδείχθηκε εξαιρετικά βαρύ µόλις κόπασαν οι ενθουσιασµοί. Η ουσιαστική ενσωµάτωση και η αξιοποίηση των νέων χωρών υποσχόταν να είναι εξαιρετικά δαπανηρή υπόθεση, τη στιγµή που οι στρατιωτικές δαπάνες αποµυζούσαν ήδη τις περιορισµένες δυνατότητες του κράτους. Οι επιλογές δεν ήταν απλές και πάνω τους εκδηλωνόταν ο ανταγωνισµός ανάµεσα στους δύο πόλους που είχαν σχηµατιστεί στην ηγεσία της χώρας. Ανάµεσα στον Κωνσταντίνο και στον Βενιζέλο οι τριβές πολλαπλασιάζονταν. Το ζητούµενο ήταν ποιος θα κέρδιζε περισσότερο µέσα από τη διαδικασία ενσωµάτωσης των νέων χωρών και ποιος θα προσεταιριζόταν τον νέο στρατιωτικό µηχανισµό που έχτιζε η χώρα. Η περίοδος των ανταγωνισµών Η στρατιωτική αναδιοργάνωση σύµφωνη µε τα νέα µεγέθη, τις πρόσθετες δυνατότητες αλλά και τις µεγαλύτερες απειλές που αντιµετώπιζε η χώρα αποτέλεσε την πρώτη µέριµνα των ιθυνόντων της Αθήνας. Συγκροτήθηκαν πέντε Σώµατα Στρατού και δεκαπέντε µεραρχίες η µία ιππικού, έτσι ώστε σε πολεµική σύνθεση ο στρατός να υπερβαίνει τις άνδρες, σχεδόν τριπλάσιος από τους σχεδιασµούς του Πολλά κατώτερα στελέχη ανέβηκαν γρήγορα στην ιεραρχία, ώστε να χτιστεί ο οργανισµός του στρατεύµατος. Η κοινωνική σύνθεση του Σώµατος των αξιωµατικών άλλαξε, µε συνέπεια την έκφραση σε αυτό νέων κοινωνικών και πολιτικών τάσεων. Ο στρατι- Στρατιωτικά και αναµνηστικά µετάλλια των Βαλκανικών πολέ- Μετά τη σύναψη της ανακωχής µε τη Βουλγαρία και πριν από

34 ωτικός µηχανισµός ήταν πλέον σηµαντικό µέρος της κοινωνίας µε άµεσες συνέπειες στην πολιτική και στην οικονοµία. Όσον αφορούσε στην τελευταία, αποδείχθηκε γρήγορα ότι οι εξοπλισµοί θα αποτελούσαν το κεντρικό της πρόβληµα. Οι πιέσεις προέρχονταν κυρίως από τους ξέφρενους ναυτικούς εξοπλισµούς στους οποίους επιδόθηκε η Κωνσταντινούπολη, µε προφανή στόχο την άµεση αµφισβήτηση των ελληνικών κερδών στο Αιγαίο. Ο ναυτικός ανταγωνισµός Η νέα φάση των δραµατικών προσπαθειών της Πύλης να αποκτήσει µε κάθε τρόπο και µέσο τη ναυτική υπεροπλία απέναντι τουλάχιστον στους µικρούς εχθρούς της ξεκίνησε στον Βαλκανικό πόλεµο και πλησίασε πολύ στην επιτυχία. Ο ναυτικός ανταγωνισµός των κρατών της Λατινικής Αµερικής, της Βραζιλίας, της Αργεντινής και της Χιλής, που κορυφώθηκε την περίοδο , είχε προκαλέσει την παραγγελία µεγαλοπρεπών πολεµικών πλοίων, για τα οποία, στην πορεία, τα κράτη αυτά διαπίστωσαν ότι δεν µπορούν να πληρώσουν. Πέντε απ αυτά τα «δρεδνώτ» βρίσκονταν σε διάφορες φάσεις της κατασκευής τους στα ναυπηγεία της Αγγλίας ή των Η.Π.Α. Τον Νοέµβριο του 1912 έγινε γνωστό ότι η Πύλη διαπραγµατευόταν την αγορά των ορφανών αυτών πλοίων ή έστω κάποιων από αυτά, υποσχόµενη µάλιστα να πληρώσει σε µετρητά. Ταυτόχρονα, µόλις τελείωσαν οι εχθροπραξίες ενεργοποίησε µε τον πλέον πιεστικό τρόπο την παλαιότερη παραγγελία του θωρηκτού «δρεδνώτ», του «Reschadieh». Η ελληνική πλευρά, όπως ήταν φυσικό, ένιωσε άµεσα την απειλή. Το «Reschadieh» θα ήταν έτοιµο τον Σεπτέµβριο του 1914, ενώ το από πολλές απόψεις κατώτερο «Σαλαµίς» θα ήταν έτοιµο µόλις την άνοιξη του Τον Δεκέµβριο του 1913 έπειτα από µαραθώνιους διπλωµατικών και οικονοµικών διαβουλεύσεων ανάµεσα σε Έλληνες, Τούρκους, Βραζιλιάνους και Βρετανούς παράγοντες οι Οθωµανοί πέτυχαν να αγοράσουν το υπό αποπεράτωση ναυπηγούµενο στην Αγγλία για λογαριασµό της Βραζιλίας θωρηκτό «δρεδνώτ» «Rio de Janeiro». Το πλοίο µετονοµάστηκε σε «Sultan Osman I» και προβλεπόταν να παραδοθεί το φθινόπωρο του Συνεχίζοντας την επιθετική πολιτική της η οθωµανική κυβέρνηση, ενθαρρυµένη και από το γεγονός ότι τα οµόλογα που εξέδωσε για τη χρηµατοδότηση της ενίσχυσης του στόλου αγοράστηκαν αµέσως από το

35 κοινό της χώρας σε πατριωτικό αναβρασµό εκείνη την εποχή παρήγγειλε αµέσως και τρίτο πλοίο µάχης µε προβλεπόµενο χρόνο παράδοσης το Η Ελλάδα ούτε πρόφταινε ούτε µπορούσε να παρακολουθήσει αυτή τη φρενίτιδα ναυτικών εξοπλισµών. Στους µήνες αγωνίας που ακολούθησαν διαδοχικές ελληνικές αποστολές επισκέφθηκαν σχεδόν όλες τις ισχυρές πρωτεύουσες και όλα τα ναυπηγεία του βιοµηχανικού κόσµου, προσπαθώντας να αγοράσουν ό,τι πουλιόταν µε κάθε δυνατό συνδυασµό. Προτάθηκε µάλιστα στη Γαλλία να νοικιάσει ένα από τα δικά της «δρεδνώτ» στο ελληνικό ναυτικό µε την ελληνική υποχρέωση να το επιστρέψει αµέσως σε περίπτωση πολέµου! Τελικά το µόνο που πέτυχε η ελληνική πλευρά ήταν η παραγγελία ενός πλοίου µάχης τύπου «Lorraine», το οποίο όµως δεν θα ήταν έτοιµο πριν από το Ακολούθησαν µήνες αγωνίας, καθώς οι Οθωµανοί ελάχιστα έκρυβαν τις προθέσεις τους: µόλις αποκτούσαν ναυτική υπεροχή θα έπαιρναν πίσω τα νησιά του Αιγαίου. Η ελληνική πλευρά ετοίµασε σχέδια απελπισίας, όπως τον τορπιλισµό των νέων πλοίων, όταν αυτά θα έπλεαν προς την Κωνσταντινούπολη. Στο µεταξύ στα ελληνικά νερά έφθαναν όσα παράξενα σκαριά µπόρεσαν να αγοραστούν στους κρίσιµους εκείνους καιρούς: ένα κινεζικό καταδροµικό που ονοµάστηκε «Έλλη» και έγινε διάσηµο στις 15 Αυγούστου 1940, όταν τορπιλίστηκε από «άγνωστο» υποβρύχιο στα νερά της Τήνου, ή δύο αρχαιοπρεπή αµερικανικά «προδρεδνώτ», τα οποία ονοµάστηκαν «Λήµνος» και «Κιλκίς» και, αν και χαρακτηρίστηκαν αµέσως άχρηστα από τη βρετανική ναυτική αποστολή, κόστισαν όσο ένα καινούργιο πλοίο των τόνων. Τελικά, τον Αύγουστο του 1914, λίγες µόνο εβδοµάδες πριν από την αποφασιστική ανατροπή των ισορροπιών στο Αιγαίο, η έναρξη του Παγκόσµιου πολέµου πρόλαβε τις ανακατατάξεις στο Αιγαίο. Τα τροµερά πλοία που θα έδιναν τη ναυτική κυριαρχία στην Οθωµανική αυτοκρατορία εντάχθηκαν στο βρετανικό ναυτικό και διακρίθηκαν µάλιστα στον πόλεµο (Το «Reshadieh» µετονοµάστηκε σε «Erin» και το «Sultan Osman I» σε «Azincourt». Τα 14 πυροβόλα των 305 χλστ. του δεύτερου και τα 10 των 340 χλστ. του πρώτου εντυπωσίασαν σε βρετανικά φυσικά χέρια στη διάρκεια του πολέµου και έδειξαν τι είδους δυσκολίες θα αντιµετώπιζε η Ελλάδα, αν τα πλοία αυτά έφθαναν στον Βόσπορο). Με τον τρόπο αυτό το Αιγαίο και τα νησιά του παρέµειναν στην ελληνική επικράτεια µέχρι τη συνθήκη της Λωζάννης το 1923, η οποία κατοχύρωσε τις αλλαγές που οι Βαλκανικοί πόλεµοι είχαν επιφέρει.

36 Ο Α Παγκόσµιος πόλεµος Η έκταση του πολέµου του 1914 ήταν φυσικό να προκαλέσει δέος στα µικρότερα κράτη, όπως ήταν η Ελλάδα. Οι δυνάµεις που αντιπαρατίθεντο σε Δύση και Ανατολή ήταν πολλαπλάσιες των δικών τους και οι παράγοντες της νίκης ή της ήττας εξαρτιόνταν περισσότερο από τις διπλωµατικές επιλογές παρά από τις στρατιωτικές επιδόσεις. Από την άλλη πλευρά όµως η χώρα ήταν µέρος του βαλκανικού προβλήµατος. Η σύνεση επέβαλε να κρατηθεί µακριά από µια σύγκρουση την οποία η ίδια δεν µπορούσε να επηρεάσει, ο πειρασµός όµως της διεύρυνσης των κεκτηµένων του υπέσκαπτε τη συνετή επιλογή. Η ισχυρή παρουσία ελληνικού στοιχείου έξω από τα διευρυµένα σύνορα της χώρας έκανε άλλους πολιτικούς να αισθάνονται ότι δίπλα τους περνούν ιστορικές ευκαιρίες. Σε τελευταία ανάλυση οι στόχοι της Μεγάλης Ιδέας δεν περιορίζονταν στη σχετικά ταπεινή Θεσσαλονίκη. Η Σµύρνη, ίσως και η Κωνσταντινούπολη, ήταν τα µεγάλα κέντρα που θα καθιστούσαν τον ελληνισµό ισχυρή δύναµη. Με αυτές τις σκέψεις ο Βενιζέλος και η παράταξή του αντιµετώπισαν τον Α Παγκόσµιο πόλεµο. Ο πόλεµος έφθασε γρήγορα στα Βαλκάνια, στην άµεση γειτονιά της Ελλάδας. Η Οθω- µανική αυτοκρατορία δέχτηκε πρώτη την πρόκληση των καιρών, ελπίζοντας σε κάποια αποκατάσταση των προηγούµενων απωλειών της. Το ενδιαφέρον για την περιοχή µεγάλωνε, καθώς ο πόλεµος διαρκούσε. Η τελµάτωση των επιχειρήσεων στο δυτικό µέτωπο ανάγκασε τα επιτελεία των εµπολέµων να αναζητούν νέα µέτωπα στην περιφέρεια για να εκβιάσουν τις εξελίξεις. Για την Ελλάδα, η τουρκική είσοδος στον πόλεµο, οι βουλγαρικές διαθέσεις και γενικά η συµπαράταξη των άµεσων αντιπάλων της µε τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες προκαλούσαν εύλογες ανησυχίες. Η χώρα αισθανόταν εύθραυστη και πολλοί θεωρούσαν ότι η ουδετερότητα ήταν η καλύτερη λύση, τουλάχιστον µέχρι να ξεκαθαρίσουν λίγο τα γενικά τοπία. Η άλλη θέση, αντίθετα, πίστευε ότι η συµµετοχή στον πόλεµο στο πλευρό εκείνου που θα µπορούσε καλύτερα να εγγυηθεί τα εθνικά συµφέροντα ήταν η πρέπουσα λύση. Καθώς στα τελευταία περιλαµβανόταν η διεκδίκηση των εδαφών όπου κατοικούσαν αλύτρωτοι, εδάφη που βρίσκονταν ακριβώς στους νέους συµµάχους των Κεντρικών Αυτοκρατοριών, η επιλογή αυτή οδηγούσε στο στρατόπεδο της Αντάντ (Entente). Την πρώτη θέση υιοθέτησε το Παλάτι, τη δεύτερη ο Βενιζέλος. «Το όνειρο του στρατού µας» είναι ο τίτλος της αφίσας που Ο Α Παγκόσµιος πόλεµος, φέρνει τον διχασµό ανάµεσα στους

37 Η πρώτη ανοικτή διαφωνία ανάµεσα στην κυβέρνηση του Βενιζέλου και στο Παλάτι το τελευταίο εκφραζόταν ειδικά µε την Επιτελική Υπηρεσία Στρατού, πρόγονο του Γενικού Επιτελείου, στην οποία δέσποζε η µορφή του υπαρχηγού της, αντισυνταγµατάρχη Ιωάννη Μεταξά εκδηλώθηκε µε την επιχείρηση εκπόρθησης των Δαρδανελίων από τις δυνάµεις της Αντάντ. Παρά την επιµονή του Βενιζέλου οι ελληνικές δυνάµεις έµειναν µακριά από την εφιαλτική αυτή επιχείρηση, µάλλον για το καλό της χώρας. Η διαµάχη όµως δεν σταµάτησε εδώ. Λίγο αργότερα η στρατιωτική κινητοποίηση της Βουλγαρίας προκάλεσε σε απάντηση τη γενική επιστράτευση του ελληνικού στρατού. Ο αναβαθµισµένος στις εκλογές του 1915 Βενιζέλος είδε στην επίθεση της Βουλγαρίας κατά της Σερβίας µία δεύτερη ευκαιρία για είσοδο της Ελλάδας στον πόλεµο όπως µάλιστα το πρόβλεπαν οι έως τότε συµφωνίες µε τη Σερβία. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, εµµένοντας στην αντίθετη άποψή του, τον απέπεµψε από την πρωθυπουργία µε αποτέλεσµα η Ελλάδα να παραµείνει και πάλι ουδέτερη. Μέσα στο 1915 όµως οι εξελίξεις έγιναν πιο σύνθετες. Τον Οκτώβριο στρατεύµατα της Αντάντ, βρετανικά και γαλλικά, αποβιβάστηκαν στη Θεσσαλονίκη για να στηρίξουν τους δοκιµαζόµενους Σέρβους. Ο πόλεµος µεταφέρθηκε πλέον σε ελληνικά εδάφη, αν και η χώρα εξακολουθούσε να υποστηρίζει την ουδετερότητά της. Τα πάθη στο εσωτερικό υποδαυλίστηκαν από αυτήν την περίεργη κατάσταση και η ρήξη έφθασε στα όρια του εµφύλιου σπαραγµού. Ο Διχασµός απέκτησε το πλήρες νόηµά του. Επιστέγασµα αυτής της κατάστασης ήταν ένας παράξενος πόλεµος. Πόλεµος διεθνής, που σε κάποιον βαθµό διεξαγόταν σε ελληνικά εδάφη και στον οποίο παραδόξως η ελληνική κυβέρνηση παρακολουθούσε από απόσταση, ως ουδέτερη, τα συµβαίνοντα. Πόλεµος εσωτερικός, ψυχρός αρχικά, µεταξύ βασιλικών και βενιζελικών, σχεδόν θερµός στη συνέχεια, όταν οι σύµµαχοι της Αντάντ απαξίωσαν προοδευτικά την κυβέρνηση της Αθήνας. Η υπόθεση της παράδοσης, την άνοιξη του 1916, σε βουλγαρικές και γερµανικές δυνά- µεις των οχυρών Ρούπελ που µόλις είχε κατασκευάσει ο ελληνικός στρατός εξόργισε Γάλλους και Βρετανούς, οι οποίοι είδαν εχθρικές προς αυτούς συνωµοσίες πίσω από αυτή την κίνηση. Η Αθήνα, για να κατευνάσει την οργή των ισχυρών, αποστράτευσε τον στρατό της δηµιουργώντας όµως στη θέση του τους περίφηµους συνδέσµους Επιστράτων. Πολλοί θεώρησαν ότι πρόκειται για έναν υπόγειο στρατό µε πολιτικές και Βρετανικά στρατεύµατα αποβιβάζονται στη Θεσσαλονίκη στο Ο στρατηγός Μωρίς Σαράιγ, αρχηγός της γαλλικής στρατιάς

38 στρατιωτικές λειτουργίες. Η οργάνωση αυτή εξαπλώθηκε σε όλη την επικράτεια και οργανώθηκε ιεραρχικά µε επικεφαλής (πρόεδρο) τον έφεδρο αξιωµατικό Σαγιά. Οι οργανώσεις αυτές ήταν ένοπλες, αν και κάτι τέτοιο ήταν συνήθης κατάσταση στην ελληνική κοινωνία, και οπωσδήποτε καθεστωτικές. Τον Αύγουστο οι Αγγλογάλλοι, αντιδρώντας σε αυτές τις κινήσεις, ζήτησαν την αποµάκρυνση του αρχηγού και υπαρχηγού της ΕΥΣ, υποστρατήγου Δούσµανη και συνταγµατάρχη Μεταξά. Η Εθνική Άµυνα Οι εξελίξεις αυτές έπεισαν τους οπαδούς της παρέµβασης στο πλευρό της Αντάντ ότι είχε έρθει ο καιρός της δράσης και των πρωτοβουλιών. Στις 17 Αυγούστου 1916, η Επιτροπή Εθνικής Αµύνης, στηριζόµενη ανοικτά από τον Γάλλο στρατηγό Σαράιγ, εκδηλώθηκε ανοικτά στη Θεσσαλονίκη όπου και επεκράτησε, παρά τις αντιδράσεις της πλειοψηφίας των αξιωµατικών και την απροθυµία των ανδρών να συµµετάσχουν. Οι πρωτεργάτες του κινήµατος ήταν ο αντισυνταγµατάρχης Κωνσταντίνος Μαζαράκης και δύο διοικητές µεραρχιών, ο υποστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος και ο συνταγ- µατάρχης Εµµανουήλ Ζυµβρακάκης. Οι εξελίξεις προκάλεσαν ευµενείς αντιδράσεις στα νησιά του Αιγαίου και ειδικά στην Κρήτη και στη Σάµο, άφησαν όµως αδιάφορους έως και εχθρικούς τους πληθυσµούς της Παλαιάς Ελλάδας. Ο Διχασµός άρχισε να χωρίζει ενδοελληνικά σύνορα. Τον ίδιο µήνα, µία µεγάλη στρατιωτική µονάδα της βόρειας Ελλάδας, Δ Σώµα Στρατού που είχε την έδρα του στην Καβάλα, δέχθηκε πιέσεις από την προώθηση των γερµανικών και βουλγαρικών θέσεων στη ζώνη ευθύνης του και αναγκάστηκε να παραδοθεί. Από τους άνδρες που αιχµαλωτίστηκαν πολλοί ανάµεσά τους 400 αξιωµατικοί µεταφέρθηκαν στο Γκαίρλιτζ της Γερµανίας, όπου παρέµειναν µέχρι το τέλος του πολέµου κάτι περισσότερο από αιχµάλωτοι, κάτι λιγότερο από φιλοξενούµενοι. Από την άλλη πλευρά, περίπου άνδρες της δύναµής του διέφυγαν στη Θεσσαλονίκη, όπου οι περισσότεροι κατατάχθηκαν στον στρατό της Αµύνης. Για την Ελλάδα της Αθήνας το επόµενο πλήγµα ήταν η διεύρυνση της ιταλικής ζώνης κατοχής στην Ήπειρο. Τον Σεπτέµβριο ο Βενιζέλος, µαζί µε ανώτατους αξιωµατικούς, τους Κουντουριώτη και Δαγκλή ανάµεσά τους, έφυγε για την Κρήτη και µετά για τη Θεσσαλονίκη, όπου σχη- µάτισε νέα κυβέρνηση. Η Ελλάδα είχε πλέον και επίσηµα χωριστεί στα δύο. Φυσικά η Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Παύλος Κουντουριώτης κατευ- Ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος ( ), αρχιστράτηγος Το Α τάγµα Εθνικής Αµύνης σχηµατίστηκε στις αρχές

39 κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης προχώρησε άµεσα στην είσοδο της χώρας στον πόλεµο στο πλευρό της Αντάντ. Ο στρατός της Αµύνης Το πρόβληµα ήταν ότι ο ελληνικός στρατός είχε µείνει υπό την εξουσία της Αθήνας. Η επαναστατική κυβέρνηση δεν είχε υπό τον έλεγχό της παρά τις Νέες Χώρες όπου δεν υπήρχε ακόµα στρατολογική οργάνωση. Ο στρατός της Αµύνης έπρεπε λοιπόν να χτιστεί από το µηδέν στη βάση εθελοντικής κυρίως στράτευσης των ανθρώπων. Δεν ήταν εύκολο έργο, καθώς µάλιστα τα παθήµατα του πολέµου είχαν γίνει ευρύτατα γνωστά ενισχύοντας την απροθυµία των υποψηφίων. Για πολύ καιρό η συµµετοχή της χώρας στον πόλεµο παρέµεινε υποτυπώδης, υπόθεση λίγων χιλιάδων ανδρών. Η αγωνία των ιθυνόντων της νέας κυβέρνησης για να επιδείξουν συνέπεια προς τους συµµάχους οδήγησε αρχικά σε έντονες πιέσεις προς τους πληθυσµούς που βρίσκονταν στη δικαιοδοσία τους και, τελικά, στην απόφαση για γρήγορη επανενοποίηση της Ελλάδας. Στη διάρκεια πρωθυπουργίας του Σπύρου Λάµπρου (Σεπτέµ- Τα «Νοεµβριανά» Οι πιέσεις των συµµάχων προς την Αθήνα έγιναν ασφυκτικές. Στα τέλη Αυγούστου του 1916 εντυπωσιακός αγγλογαλικός στόλος, αποτελούµενος από 6 θωρηκτά και 31 άλλα πολεµικά, κατέπλευσε στο Φάληρο και άρχισε να υπαγορεύει τελεσίγραφα. Το Παλάτι αντέδρασε αλλάζοντας διαδοχικά κυβερνήσεις για να εξευµενίσει τους συµµάχους. Τον Οκτώβριο, έπειτα από συγκρούσεις στην Κατερίνη κέντρο υποδοχής των λιποτακτών του στρατού της Αµύνης µεταξύ της εκεί φρουράς και µονάδων του στρατού της Άµυνας, τα µέτρα που επέβαλαν οι σύµµαχοι έγιναν εξοντωτικά. Ο ναύσταθµος στη Σαλαµίνα πέρασε στα χέρια τους, ενώ παραδόθηκαν και όλα τα αξιόπλοα ελαφρά σκάφη του ελληνικού ναυτικού. Οι τηλεπικοινωνίες και η κίνηση των σιδηρόδροµων τέθηκαν επίσης υπό συµµαχικό έλεγχο όπως και η αστυνοµία, η οποία κατηγορήθηκε ότι υποθάλπει τις πολλές εκδηλώσεις διαµαρτυρίας ενάντια στις δυνάµεις της Αντάντ. Ο στρατός υποχρεώθηκε σε νέα µείωση της δύναµής του, ενώ όλες οι µεγάλες µονάδες του διατάχθηκαν να αυτοπεριοριστούν στην Πελοπόννησο. Ανάµεσα στα εδάφη που έλεγχε η κυβέρνηση της Αθήνας και στα αντίστοιχα που έλεγχε η της Θεσσαλονίκης δηµιουργήθηκε µία ουδέτερη ζώνη πέντε χιλιοµέτρων, της οποίας τη διοίκηση ανέ-

40 λαβαν γαλλικές πολιτικές και αστυνοµικές αρχές. Στις 3 Νοεµβρίου, όταν ζητήθηκε η παράδοση 34 πυροβολαρχιών του ελληνικού στρατού καθώς και των περισσότερων πολυβόλων του και άλλων υλικών, η ελληνική πλευρά αντέδρασε επιταχύνοντας τις εξελίξεις. Στις αρχές του 1917 ο πόλεµος πήρε δυσµενή έως και κρίσιµη τροπή για τους συµµάχους. Η Ρουµανία κατέρρευσε, ενώ η Ρωσία όπου ο τσάρος είχε ήδη ανατραπεί έδειχνε να βρίσκεται στα πρόθυρα του τέλους. Οι ανησυχίες και οι φόβοι επέβαλαν σε Παρίσι και Λονδίνο την απόφαση για άµεση επίλυση του ελληνικού προβλήµατος. Τον Μάιο σύµµαχοι στρατιώτες εισέβαλαν στη Θεσσαλία, όπου είχαν εµφανιστεί ελληνικές ανταρτικές οµάδες, και την κατέλαβαν, επιτιθέµενοι ανελέητα στις ελληνικές στρατιωτικές δυνάµεις που συνάντησαν. Οι Ιταλοί προχώρησαν ακόµα περισσότερο στην Ήπειρο, ενώ ναυτικές δυνάµεις κατέλαβαν τον ισθµό της Κορίνθου. Ο Γάλλος επιτετραµµένος Ζονάρ ζήτησε την παραίτηση του Κωνσταντίνου, απειλώντας µε στρα- Ο Ελευθέριος Βενιζέλος σχηµάτισε την τρίτη υπό την προεδρία Στις 18 Νοεµβρίου 1916, γαλλικά, βρετανικά και ιταλικά στρατεύµατα, άνδρες στο σύνολο, αποβιβάστηκαν στις ακτές του Φαλήρου και στον Πειραιά, µε σκοπό να καταλάβουν δηµόσια κτίρια και θέσεις στην Αθήνα. Η κυβέρνηση αποφάσισε να προβάλει αντίσταση και ανέθεσε στον στρατηγό Καλλάρη, διοικητή του Α Σώµατος Στρατού, να καταλάβει µε δικά του στρατεύµατα τα κτίρια και τις θέσεις που επεδίωκαν να καταλάβουν οι σύµµαχοι. Στην εκρηκτική κατάσταση που δηµιουργήθηκε αναµείχθηκαν και φανατικοί πολίτες, είτε Επίστρατοι είτε οπαδοί του Βενιζέλου, και η αρχική αντιπαράθεση εξελίχθηκε σε κανονικό πόλεµο, όπου πήρε µέρος το πυροβολικό καθώς και τα κανόνια των πλοίων στο Φάληρο. Έπειτα από αιµατηρές απώλειες περίπου 200 ανδρών 60 νεκροί από τους οποίους 6 αξιωµατικοί τα συµµαχικά αγήµατα αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν στα πλοία τους. Η σύγκρουση δηµιούργησε άβυσσο εχθρότητας στις σχέσεις της Αθήνας µε τις δυνάµεις της Αντάντ. Τις επόµενες ηµέρες ακολούθησαν διώξεις ενάντια στα βενιζελικά στοιχεία ενώ, από τη πλευρά των συµµάχων, επιβλήθηκε αυστηρός ναυτικός αποκλεισµός στη χώρα. Ο αποκλεισµός προκάλεσε πείνα η ανεργία, η διακοπή των εµβασµάτων των ξενιτεµένων, οι αρρώστιες που προκάλεσαν οι ελλείψεις έκαναν εφιαλτικό τον χειµώνα του για τους κατοίκους της Παλαιάς Ελλάδας και ειδικά για εκείνους της Αθήνας.

41 τιωτική ενέργεια κατά της Αθήνας. Ο Κωνσταντίνος αντικαταστάθηκε στον θρόνο από τον Αλέξανδρο και την 1η Ιουνίου του 1917 αναχώρησε µαζί µε τα περισσότερα µέλη της βασιλικής οικογένειας για την Ελβετία. Στις 8 του ίδιου µήνα ο Βενιζέλος έφθασε µε γαλλικό πολεµικό στον Πειραιά και ανέλαβε τη δηµιουργία ενιαίας πλέον ελληνικής κυβέρνησης. Στις 12 Ιουνίου, για την πρόληψη ταραχών, γαλλικά στρατεύµατα κατέλαβαν την Αθήνα. Ο Βενιζέλος ανέλαβε µια διαλυµένη χώρα. Ο κρατικός µηχανισµός και οι στρατιωτικές δυνάµεις έπρεπε να χτιστούν από την αρχή. Για την τήρηση της τάξης µεταφέρθηκαν από την Κρήτη στρατιωτικές µονάδες, το 9ο Σύνταγµα Κρητών και 400 Κρήτες χωροφύλακες. Παρά το ξεκαθάρισµα του πολιτικού τοπίου, η ουσιαστική συµµετοχή της Ελλάδας στον πόλεµο θα καθυστερούσε ακόµα πολύ. Στο µακεδονικό µέτωπο Στον πόλεµο στο µεταξύ µετείχε ενεργά ο µικρός στρατός της Εθνικής Άµυνας. Τον Δεκέµβριο του 1916 η µεραρχία Σερρών, που συµπλήρωσε τα κενά της µε εθελοντές από τα νησιά ή µε προερχόµενους από τα οθωµανικά εδάφη πρόσφυγες, εντάχθηκε στα επιχειρησιακά σχέδια των συµµάχων. Η συνάντηση των εθελοντών της όµως µε τον νέο τρόπο πολέµου δεν άρεσε σε κανέναν. Ακόµα και στη πιο ασήµαντη επιχείρηση οι απώλειες ήταν σε τούτη την εκδοχή σύγχρονου πολέµου εξαιρετικά βαριές σ ένα εγχείρηµα µόνο στο χωριό Βερχανλή στον Στρυµόνα σκοτώθηκαν 13 και τραυµατίστηκαν 104 από τη δύναµη µόλις ενός τάγµατος. Το επακόλουθο ήταν οι συνεχείς λιποταξίες, που για τους καταγόµενους από τη βόρεια Ελλάδα πήραν καθολική διάσταση. Η ζωή στα χαρακώµατα αλλά και η διατροφή µε συντηρηµένες τροφές κονσέρβες προκάλεσαν εκατόµβες ασθενών µε δυσεντερία κυρίως, πολύ περισσότερο µάλιστα καθώς κανείς δεν δίσταζε να δηλώσει ασθενής, ώστε να ξεφύγει λίγο από την κόλαση του µετώπου. Ακολούθησαν επαχθέστερες εµπειρίες. Στις επιθέσεις της άνοιξης του 1917 ενάντια στις απέναντι βουλγαρικές δυνάµεις, η µεραρχία Σερρών πραγµατοποίησε επιθέσεις στους τοµείς του Ραβινέ και στο Σκρα ντι Λέγγεν. Το πυροβολικό αποδεκάτισε τις δυνάµεις της. Ένα τάγµα του 1ου Συντάγµατος έχασε το 75% της δύναµής του σε λίγες µόνο ώρες, ενώ το 3ο Σύνταγµα της ίδιας µεραρχίας µε απώλειες 700 ανδρών Το 2ο Σύνταγµα της µεραρχίας Σερρών συγκροτήθηκε τον

42 στην πρώτη επίθεση έπαψε ουσιαστικά να υφίσταται. Έπειτα απ αυτές τις εµπειρίες το κύµα λιποταξιών γενικεύθηκε. Τον Μάιο υπήρξαν λιποταξίες στον µικρό στρατό της Άµυνας. Τα κενά καλύπτονταν µε νέες στρατολογήσεις ολοένα λιγότερο εθελοντικές. Στις Νέες Χώρες καταρτίστηκαν προσωρινοί στρατολογικοί πίνακες και η επιστράτευση γενικεύθηκε περιλαµβάνοντας δικαίους και αδίκους. Ο κύριος όγκος του στρατού της Άµυνας προήλθε από την Κρήτη, όπου στρατολογήθηκαν άνδρες, παρουσιάστηκαν 900 εθελοντές, ενώ άλλοι κατατάχθηκαν στη κρητική χωροφυλακή µε κύρια αποστολή τη στρατολόγηση δυστροπούντων στην Παλαιά Ελλάδα. Τα νησιά του Αιγαίου απέδωσαν Επίστρατους. Η έλλειψη στρατιωτικού υλικού όσο και οι αντιδράσεις περιόρισαν την περαιτέρω ανάπτυξη του στρατού και οι δυνάµεις της Άµυνας περιορίστηκαν σε τρεις µεραρχίες Κρήτης, Σερρών και Αρχιπελάγους µε στρατιώτες τον Ιούνιο του Για τα δεδοµένα του Μεγάλου Πολέµου ήταν µία µάλλον συµβολική συµµετοχή. Τους επόµενους µήνες η κατάσταση δεν µεταβλήθηκε, καθώς η κυβέρνηση του Βενιζέλου προσπαθούσε να επιβάλει την εξουσία της στην Παλαιά Ελλάδα χρησιµοποιώντας ενίοτε για τον σκοπό αυτό µονάδες της Εθνικής Άµυνας από το µακεδονικό µέτωπο. Οι εξελίξεις στη Ρωσία και η ορατή πλέον κατάρρευσή της ως στρατιωτικής δύναµης οδηγούσε τους συµµάχους στο να απαιτήσουν σχεδόν την καθολική συµ- µετοχή της Ελλάδας στον πόλεµο. Οι πιέσεις κατέληξαν σε ένα είδος συµφωνίας: η κυβέρνηση του Βενιζέλου ανέλαβε να συγκροτήσει, έως την 1η Ιανουαρίου του 1918, στο βαλκανικό µέτωπο, έξι νέες µεραρχίες, ενώ οι Βρετανοί και οι Γάλλοι, από τη πλευρά τους, ανέλαβαν να εξασφαλίσουν τους οικονοµικούς πόρους αυτού του εγχειρήµατος περίπου χρυσά φράγκα σε δάνεια και να αναλάβουν τον εξοπλισµό και την εκπαίδευση των νέων στρατιωτών. Καµία από τις δύο πλευρές δεν κράτησε επακριβώς τους όρους της συµφωνίας. Για την ελληνική πλευρά, η συγκρότηση του νέου στρατού αποδείχθηκε δυσεπίλυτο πρόβληµα µέσα στις συνθήκες γενικής άρνησης του πολέµου. Η Ιη µεραρχία της Λάρισας, για παράδειγµα, υπό τη διοίκηση του δραστήριου υποστράτηγου Κωνσταντίνου Νίδερ, έγινε δυνατό να συγκροτηθεί µόλις τον Δεκέµβριο του 1917 µε µεταφορά στελεχών και ανδρών από άλλες µονάδες. Παρά τη λειτουργία στρατοδικείων η λιποταξία Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΣΚΡΑ-ΝΤΙ-ΛΕΓΚΕΝ ΜΑΪΟΥ ο ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Χούµα 49ο ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Μπαλκόν Μπαστιόν Πιτόν Γκρι 50ο ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Τουµουλούς Κρουπ ντε Σερφ-Βολάν Μπόα ντε Τουµουλούς Μποσέτ Μπρές Μπυλγάρ Σκρα-Ντι-Λέγκεν Μπαστιόν Μπος Ταµπλέτ Πετίτ Τρανσέ Σαντράλ Μπρύνε Κρουπ ντε Πιτόν Μπερζερί Μπλάν 122η ΓΑΛΛΙΚΗ Λουµνίτσα ΜΕΡΑΡΧΙΑ ΜΕΡΑΡΧΙΑ ΣΕΡΡΩΝ ΜΕΡΑΡΧΙΑ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ Βουλγαρικές θέσεις γραµµή που καταλήφθηκε απο τους Έλληνες µέχρι το βράδυ της Ελληνικές θέσεις διαχωριστικές γραµµές µεταξύ των µεγάλων µονάδων Η µάχη του Σκρα ντι Λέγκεν στις 17/30 Μαΐου 1918 υπήρξε η

43 και η ανυποταξία στις τάξεις της πήραν µαζικές διαστάσεις και η δύναµη της µονάδας περιορίστηκε σε άνδρες από τους προβλεπόµενους Η προσπάθεια κλιµακωτής επιστράτευσης της κάθε περιοχής ξεχωριστά µε τρόπο ώστε ο κρατικός έλεγχος να είναι αποτελεσµατικός οδήγησε σε κάποια αποτελέσµατα, εξαιρετικά εύθραυστα όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια. Οι µονάδες που συγκροτούνταν στέλνονταν συχνά µε συνοδεία από πιστά στρατεύµατα στη βόρεια Ελλάδα για εκπαίδευση και εξοπλισµό. Παρά την προσοχή που δόθηκε, οι αντιδράσεις πολλαπλασιάστηκαν µέχρι που στις αρχές του 1918 εξελίχθηκαν σε κανονικές εξεγέρσεις. Τον Ιανουάριο στρατεύµατα από την Κρήτη κατέστειλαν κινήσεις στρατιωτικών µονάδων στη Λαµία, ενώ τέσσερις µόλις ηµέρες αργότερα άλλες µονάδες στασίασαν στη Θήβα. Για την καταστολή των ταραχών εκτός από τους σχηµατισµούς Κρητών µεταφέρθηκε από το µέτωπο στη Ρούµελη το 4ο Σύνταγµα Αρχιπελάγους. Οι εκτελέσεις ακόµα και αξιωµατικών αλλά και γυναικών που βρέθηκαν ένοχες συνεργασίας µε τους συλλόγους Επιστράτων και οι καταδίκες από τα στρατοδικεία ελάχιστα πτόησαν τους στρατιώτες και τους νέους κληρωτούς. Στην Αθήνα σχεδόν οι µισοί από τους Επιστράτους δεν παρουσιάστηκαν, ενώ στην Ήπειρο περισσότεροι από τους µισούς. Οι οµαδικές λιποταξίες συνεχίστηκαν έως και το καλοκαίρι παρά την αδιάκοπη λειτουργία των στρατοδικείων. Τον Ιούνιο του 1918 η στάση του 12ου Συντάγµατος από την Πελοπόννησο εξελίχθηκε σε τραγωδία. Επίσηµα εκτελέστηκαν 85 άτοµα οι πέντε αξιωµατικοί, ανάµεσά τους και ο διοικητής του Συντάγµατος. Στην καταδίωξη όµως των στασιαστών από το 9ο Σύνταγµα Κρητών σκοτώθηκαν πολλοί περισσότεροι και οι συµπλοκές πήραν πολλές φορές διαστάσεις κανονικού πολέµου. Παρά τις δεσµεύσεις του Βενιζέλου, ελάχιστες από τις δυνάµεις του ελληνικού στρατού έγινε δυνατό να σταλούν στο µέτωπο έως το τέλος του πολέµου. Οι τελευταίες µάχες Απέµειναν τα στρατεύµατα που είχε συγκροτήσει στις Νέες Χώρες η Εθνική Άµυνα, ένα Σώµα Στρατού δηλαδή των τριών µεραρχιών. Αυτές οι δυνάµεις πολέµησαν τον Μάιο του 1918 στη δεύτερη µάχη του Σκρα, όπου χάθηκαν άνδρες µέσα σε λίγες ώρες (600 νεκροί και εξαφανισθέντες), έναντι µιας προώθησης ενός έως δύο χιλιοµέτρων.

44 Οι επιχειρήσεις διακόπηκαν για να προετοιµαστεί η µεγάλη τελική επίθεση ενάντια στις εξασθενηµένες πλέον Κεντρικές Αυτοκρατορίες. Τον Αύγουστο, ενώ η έκβαση του πολέµου ήταν πλέον προφανής στο µακεδονικό µέτωπο, αναπτύχθηκαν συνολικά άνδρες των δυνάµεων της Αντάντ, από τους οποίους ήταν Έλληνες όχι όλοι ετοιµοπόλεµοι. Απέναντί τους βρίσκονταν Βούλγαροι και µικρά τµήµατα Γερµανών ή Αυστροούγγρων στρατιωτών. Την 1η Σεπτεµβρίου ξεκίνησε η συµµαχική επίθεση µε άξονα την κοιλάδα του Αξιού. Στη µάχη της Δοϊράνης που ακολούθησε οι µονάδες της Αµύνης είχαν σοβαρές απώλειες άνδρες εκτός µάχης η µεραρχία Σερρών και 700 άνδρες η µεραρχία Κρήτης. Από τις ατίθασες µονάδες της Παλαιάς Ελλάδας, όσες µε τον έναν ή µε τον άλλο τρόπο οδηγήθηκαν στο µέτωπο, λίγες πρόλαβαν να έχουν κάποια υποτυπώδη συµµετοχή και σχετικές απώλειες. Στις 17 Σεπτεµβρίου η Βουλγαρία υποχρεώθηκε να ζητήσει ανακωχή, κίνηση που µιµήθηκε και η Οθωµανική αυτοκρατορία στις 13 Οκτωβρίου, υπογράφοντας ανακωχή στον Μούδρο της Λήµνου. Ο Βενιζέλος, περνώντας έστω διά πυρός και σιδήρου, πέτυχε σε κάποιον βαθµό να υλοποιήσει τα σχέδιά του και η Ελλάδα βρέθηκε εµπόλεµη µε την πλευρά των νικητών, όταν ήρθε η ώρα της διπλωµατίας. Αυτό όµως το επίτευγµα πραγµατοποιήθηκε µε τις θυσίες κυρίως των δικών του πιστών. Στις επιχειρήσεις του Σεπτεµβρίου του 1918, το σύνολο των απωλειών του ελληνικού στρατού ανήλθε σε άνδρες. Από αυτούς οι 3.500, τα δύο τρίτα δηλαδή, ανήκαν στις τρεις µεραρχίες του Σώµατος Στρατού της Εθνικής Αµύνης. Μόνο το ένα τρίτο ανήκε στις δύστροπες µεραρχίες της Παλαιάς Ελλάδας, οι οποίες δεν είχαν µάλιστα υποστεί απώλειες στο πρόσφατο παρελθόν. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος µαζί µε τον ναύαρχο Π. Κουντουριώτη, Στην Ουκρανία και στην Κριµαία Για τις τελευταίες ο πόλεµος θα είχε συνέχεια. Αποτελούσε ύψιστη ίσως ειρωνεία ότι οι µονάδες αυτές που συγκροτήθηκαν µε τόσο κόπο και τόσα θύµατα, καθώς η κοινωνία από την οποία προέρχονταν αρνιόταν πεισµατικά τη συµµετοχή σε έναν πόλεµο που δεν τις αφορούσε, προορίζονταν να µετάσχουν σε ατελείωτα σκληρούς πολέµους για τα επόµενα τέσσερα χρόνια. Ο πρώτος σταθµός των νέων περιπετειών τους βρισκόταν στα παράλια της Ρωσίας και η εκεί εκστρατεία τους αφορούσε µία υπόθεση, την οποία

45 ουδείς από τους στρατιώτες τους δεν κατανοούσε. Στην Κριµαία και στην Ουκρανία, ελληνικές και συµµαχικές δυνάµεις πήραν µέρος σε µία πολυεθνική απόπειρα ανατροπής της επανάστασης των Μπολσεβίκων µέσα σε µια χαώδη ατµόσφαιρα. Η κατάσταση ήταν απόλυτα συγκεχυµένη. Ουκρανοί εθνικιστές, οπαδοί του τσάρου, τοπικοί οπλαρχηγοί, στρατηγοί και πρίγκιπες µε προσωπικές πολιτικές φιλοδοξίες, ένοπλες οργανώσεις, πολιτικοί και στρατιωτικοί σχηµατισµοί των Μπολσεβίκων δηµιουργούσαν ένα κλίµα γενικής σύγχυσης, όπου δεν υπήρχε µέτωπο και κανείς δεν γνώριζε µε ακρίβεια πού είναι και ποιος είναι ο εχθρός. Οι αξιωµατικοί του Α Σώµατος Στρατού, των οποίων οι µονάδες είχαν επιστρατευθεί στη Ρούµελη, προκειµένου να εξηγήσουν στους άνδρες τους τί ακριβώς πολεµούν κατέφευγαν σε γενικά αποδεκτές κατηγοριοποιήσεις. Η εκστρατεία «κατά των Εβραίων» ήταν η πιο πειστική εξήγηση για τούτη τη µακρινή περιπέτεια. Για τον Βενιζέλο, η προσδοκία δεν βρισκόταν τόσο στη συντριβή των Μπολσεβίκων όσο στα ανταλλάγµατα που θα αποσπούσε εξαιτίας της προθυµίας του να µετάσχει στη νέα αυτή συµµαχική σταυροφορία. Οι ΙΙη και ΧΙΙΙη ελληνικές µεραρχίες, σχεδόν άνδρες στο σύνολο, υπό τη διοίκηση του υποστράτηγου Κωνσταντίνου Νίδερ, βρέθηκαν στην Οδησσό και στη Σεβαστούπολη από τον Ιανουάριο έως τον Μάιο του Συγκρούστηκαν τόσο µε τον Κόκκινο Στρατό όσο και µε τα πληρώµατα των γαλλικών πολεµικών πλοίων που στασίασαν πίσω τους. Ήταν προφανώς χαµένη υπόθεση και οι συγκρούσεις µόνο µε µάχες οπισθοφυλακών θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν. Στη Χερσώνα, στο Νικολάϊεφ, στην Μπερεζόφσκα, στη Σέρµπκα, στην Οδησσό ή στα περίχωρα της Σεβαστούπολης στην Κριµαία οι Ρουµελιώτες φαντάροι αντιµετώπισαν τις πιο περίεργες καταστάσεις. Στις 19 Μαρτίου ο κύριος όγκος των ελληνικών δυνάµεων ακολούθησε τις υπόλοιπες συµµαχικές δυνάµεις στην υποχώρηση από την Οδησσό προς τη Βεσσαραβία. Στην τελευταία αυτή περιοχή, στις διαβάσεις του Δνείστερου, έλαβε χώρα η τελευταία πράξη της ανάµειξης ελληνικών δυνάµεων στον ρωσικό εµφύλιο πόλεµο. Έως τις 4 Ιουλίου 1919 η µεταφορά των µονάδων του Α Σώµατος Στρατού προς τη νέα αποστολή τους, τη Σµύρνη, είχε ολοκληρωθεί. Σ αυτήν την επιχείρηση οι απώλειες των ελληνικών δυνάµεων ανήλθαν περίπου σε 400 νεκρούς και εξαφανισθέντες και σε 660 τραυµατίες. Επί της ουσίας δεν κατάφεραν τίποτε στον πόλεµο που αναµείχθηκαν. Πολύ µακριά όµως από εκεί, στο Παρίσι, Η απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σµύρνη στις 2 Μαΐου