Εισαγωγή στην Εκπαιδευτική Πολιτική

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στην Εκπαιδευτική Πολιτική Η παιδεία στα ελληνικά Συντάγματα Διδάσκων: Επίκ. Καθηγητής Θωμάς Μπάκας

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

3 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Από τις πανεπιστηµιακές παραδόσεις του Επίκ. Καθηγητή Θωµά Σ. Μπάκα ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Η ΠΑΙ ΕΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑ (Η διαχρονική εξέλιξη των Συνταγµατικών διατάξεων για την εκπαίδευση από τα πρώτα Συντάγµατα του 1821 µέχρι το ισχύον Σύνταγµα του 1975) 7.1. Η Παιδεία στα Συντάγµατα της περιόδου των απελευθερωτικών αγώνων ή της πρώτης Ελληνικής ηµοκρατίας ( ) Από την αρχή της Μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης το θέµα της µόρφωσης των ελληνοπαίδων αλλά και των µέσων τα οποία θα χρησιµοποιούνταν γι αυτό το σκοπό, άρχισε να απασχολεί όλους εκείνους που αγωνίζονταν να αποτιναχθεί ο ζυγός της Οθωµανικής κυριαρχίας από πάνω τους. Στο πρώτο Συνταγµατικό κείµενο του ελεύθερου Ελληνικού κράτους το ο- ποίο είχε τον τίτλο «Προσωρινό πολίτευµα τής Ελλάδας» και ψηφίσθηκε από την Α Εθνική Συνέλευση στην Επίδαυρο την 1η Ιανουαρίου 1822, δεν περιλήφθηκε διάταξη η οποία να ανέφερε κάτι σχετικό µε την εκπαίδευση. Αλλά ούτε και στο «Νόµο της Επιδαύρου» του 1823, που ψήφισε η Β Ε- θνική Συνέλευση στο Άστρος µε το οποίο αναθεωρήθηκε το προσωρινό πολίτευµα της Επιδαύρου, δεν υπήρχε διάταξη σχετική µε την εκπαίδευση. Η πρώτη αναφορά σε γραπτό κείµενο για την εκπαίδευση τόσο για τη στοιχειώδη όσο και για τη µέση, την ανώτερη ή την επιστηµονική, είναι στο σχέδιο που υπέβαλε το 1824 στην προσωρινή κυβέρνηση η Εθνική Συνέλευση της Ε- πιδαύρου. Η εκπαίδευση σύµφωνα µε το σχέδιο της επιτροπής, που ορίσθηκε για το σκοπό αυτό, διακρινόταν σε δύο κύκλους: τον κατώτερο, που αποτελούσε η δηµοτική ή στοιχειώδης. και τον ανώτερο, που ήταν η µέση εκπαίδευση. Ο ανώτερος κύκλος ήταν στην ουσία ένας προπαρασκευαστικός κύκλος της ανώτατης-εξειδικευµένης εκπαίδευσης. Οι δύο αυτοί κύκλοι σύµφωνα µε την παραπάνω διαίρεση παρέµειναν οι ίδιοι και µετά την απελευθέρωση. Για πρώτη φορά η εκπαίδευση κατοχυρώνεται συνταγµατικά µε το «Πολιτικό Σύνταγµα της Ελλάδας», το οποίο ψήφισε η Γ Εθνική Συνέλευση η οποία συγκλήθηκε στην Τροιζήνα το Μάϊο του Το Σύνταγµα αυτό περιλαµβάνει διάταξη, στο άρθρο 20 του τρίτου κεφαλαίου, το οποίο αναφέρεται στο «ηµόσιον ίκαιον των Ελλήνων». Σύµφωνα µε τη διάταξη αυτή στους Έλληνες «αναγνωρίζεται το δικαίωµα να συσταίνωσι καταστήµατα παντός είδους παιδείας, φιλανθρωπίας, βιοµηχανίας και τεχνών και να εκλέγωσι τους διδασκάλους δια την εκπαίδευσίν των». Η διάταξη για την εκπαίδευση η οποία περιλήφθηκε στο Σύνταγµα της Τροιζήνας πήγασε από το σχέδιο που συνέταξε για την εκπαίδευση η επιτροπή του Το Σύνταγµα αυτό παρά το ότι ήταν το τελειότερο και πληρέστερο από τα προηγούµενα δε διατηρήθηκε σε ισχύ. Μετά την άφιξη του Καποδίστρια στη χώρα µας αναστάλθηκε ύστερα από ψήφισµα της Βουλής της 18ης Ιανουαρίου Στη συνέχεια µετά τη δολοφονία του Καποδίστρια συγκλήθηκε η Ε Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων. Αρχικά συγκλήθηκε στο Άργος και στη συνέχεια στο Ναύπλιο όπου στις 18 Μαρτίου 1832 ψήφισε το ονοµαζόµενο «Ηγεµονικόν Σύνταγµα της Ελλάδος». Το σύνταγµα αυτό δεν περιέλαβε παρόµοια διάταξη για την εκπαίδευση σαν αυτή που υπήρχε στα προηγούµενα παρά το ότι το κε-

5 55 φάλαιο Β, έχει τον τίτλο: «ηµόσιον ή Κοινόν ίκαιον των Ελλήνων» και αναφέρεται στα θέµατα: «Περί Θρησκείας», «Περί Έλληνος και Πολίτου», «Περί πατριδογραφήσεως και πολιτογραφήσεως» και «Κοινών δικαίων και χρεών των Ελλήνων». Τη δύσκολη εκείνη περίοδο για ένα νεοσύστατο κράτος διαπιστώνεται ότι αυτό έστρεψε την προσοχή και το ενδιαφέρον του στη διάδοση της ειδικής και γενικής εκπαίδευσης αλλά και στην ανάπτυξη των µέσων τα οποία θα βοηθούσαν στην προαγωγή όλων των πνευµατικών αγαθών του πολιτισµού, ιδιαίτερα δε στην προαγωγή των επιστηµών και των καλών τεχνών Η Εκπαίδευση στο Σύνταγµα του 1844 Το ξεσήκωµα το λαού για την παραχώρηση γραπτού Συντάγµατος µε την επανάσταση της 3 του Σεπτέµβρη του 1843 αποτελεί την αρχή για τον περιορισµό της απόλυτης µοναρχίας του βασιλιά Όθωνα. Τον ίδιο χρόνο συνήλθε, στις 8 Νοεµβρίου, στην Αθήνα η Α Εθνική Συνέλευση, η οποία ονόµασε τον εαυτό της: «Η της Γ Σεπτεµβρίου εν Αθήναις Εθνική των Ελλήνων Συνέλευσις». Η συνέλευση αυτή εργάσθηκε για την κατάρτιση του Συντάγµατος, το οποίο υπέβαλε στο βασιλιά Όθωνα και κυρώθηκε από αυτόν στις 18 Μαρτίου Το άρθρο 11 του κεφαλαίου που έχει τον τίτλο «Περί του ηµοσίου ικαίου των Ελλήνων» στο Σύνταγµα αυτό περιλαµβάνει διάταξη η οποία αναφέρεται στην εκπαίδευση. Στη διάταξη ορίζεται ότι η ανώτερη εκπαίδευση γίνεται µε δαπάνη του κράτους, στη δε δηµοτική εκπαίδευση συντρέχει και το κράτος ανάλογα µε τις ανάγκες των δήµων. Επίσης ορίζεται ότι καθένας µπορεί, αν τηρεί τους νόµους του Κράτους, να ιδρύει σχολεία, τα οποία ονοµάζει εκπαιδευτικά καταστήµατα. Στη συνταγµατική αυτή διάταξη παρατηρούµε ότι ενώ το κράτος αναλαµβάνει εξ ολοκλήρου τις δαπάνες για την ανώτερη εκπαίδευση, για τη δηµοτική εκπαίδευση αφήνει τη φροντίδα αυτή να αναλάβουν οι δήµοι. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η κατώτερη εκπαίδευση ονοµάστηκε «δηµοτική» και όχι στοιχειώδης, όπως είναι η ονοµασία της στα άλλα συντάγµατα. Η διάταξη του Συντάγµατος του 1844 µε την οποία ορίζεται ότι στη δηµοτική εκπαίδευση «συντρέχει» το κράτος ανάλογα µε το µέτρο και τις ανάγκες των δήµων, σηµαίνει ότι η βοήθεια τού κράτους παρεχόταν µονάχα στους δήµους που δεν είχαν την οικονοµική ευχέρεια να ιδρύουν και να διατηρούν σχολεία Η Εκπαίδευση στο Σύνταγµα του 1864 Στο Σύνταγµα του 1864 το ειδικό άρθρο το οποίο το περιγράφει τα σχετικά µε την παιδεία έχει τον αριθµό, άρθρο 16 και περιλαµβάνει αυτούσιο το άρθρο 11 του Συντάγµατος του Η Εκπαίδευση στο Σύνταγµα του 1911 Το 1911 έγινε η αναθεώρηση του Συντάγµατος του 1864 και περιλήφθηκε στο Β κεφάλαιο, που φέρει τον τίτλο «Περί του ηµοσίου ικαίου των Ελλήνων», η ίδια συνταγµατική διάταξη του 1864, η οποία αναφέρεται στην εκπαίδευση. Εδώ όµως οι ρυθµίσεις που αφορούν την εκπαίδευση έγιναν µε πληρότητα και κατέστησαν τη στοιχειώδη εκπαίδευση υποχρεωτική και δωρεάν. Στο Σύνταγµα του 1911 αναφέρεται, ότι η εκπαίδευση τελεί «υπό την ανωτάτην εποπτείαν του κράτους» και αυτό έχει την έννοια, ότι στο κράτος ανήκει η

6 56 φροντίδα για την ίδρυση των εκπαιδευτηρίων, µε τα οποία θ αντιµετωπίζονται οι ανάγκες που παρουσιάζονται στον εκπαιδευτικό τοµέα και ότι στο κράτος α- νήκει ο διορισµός του εκπαιδευτικού διδακτικού προσωπικού και η µισθοδοσία του. Η δωρεάν παροχή, όµως της εκπαίδευσης από το κράτος δε σηµαίνει ότι αποκλείει το δικαίωµα να επιβάλει, αν χρειασθεί, εκπαιδευτικά τέλη για να καλύψει ορισµένα έξοδα που αφορούν την εκπαίδευση. Για τη στοιχειώδη εκπαίδευση δεν είναι δυνατό να επιβάλλονται εκπαιδευτικά τέλη, γιατί αυτό το απαγορεύει ρητά το Σύνταγµα. Τέλος, όπως και το Σύνταγµα του 1864, επιτρέπει την ίδρυση εκπαιδευτικών Ιδρυµάτων, όχι µόνον από Ιδιώτες, αλλά και από νο- µικά πρόσωπα Η Εκπαίδευση στο Σύνταγµα του 1925 Τα σχετικά µε την παιδεία στο Σύνταγµα αυτό, που ψηφίσθηκε από τη Εθνική Συνέλευση, παρουσιάζονται στο Β Κεφάλαιό, το οποίο έχει τον τίτλο «ηµόσιον ίκαιον των Ελλήνων». Στο κεφάλαιο αυτό υπάρχουν διατάξεις οι οποίες ορίζουν, ότι: η τέχνη, η επιστήµη και η διδασκαλία τους είναι ελεύθερες. Η εκπαίδευση βρίσκεται υπό την εποπτεία του κράτους, γίνεται δε είτε µε δαπάνη του, είτε µε δαπάνη των δήµων ή των οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης. Καθίσταται υποχρεωτική η στοιχειώδης εκπαίδευση, ορίζονται δε τα χρόνια της σε έξη. Επιπλέον το κράτος έχει δικαίωµα να κάνει υποχρεωτική τη φοίτηση στα σχολεία µέχρι το 18ο έτος. Για την οργάνωση της εκπαίδευσης ορίζεται, ότι, παίρνοντας υπ όψη τις βιοτικές συνθήκες, όλα τα πνευµατικά αγαθά πρέπει να γίνονται κτήµα όλων. Για το σκοπό αυτό και συνιστώνται υποτροφίες από το κράτος ή τους οργανισµούς της τοπικής αυτοδιοίκησης στους άπορους. Επίσης ορίζεται ότι η εκπαίδευση πρέπει να γίνεται µε τέτοιο τρόπο ώστε ν αποβλέπει στη σωµατική αγωγή και στη διάπλαση του ήθους των νέων. Αν συγκρίνουµε το Σύνταγµα αυτό µε τα προηγούµενα και ιδιαίτερα µε εκείνο του 1911, παρατηρούµε ότι αυτό είναι πληρέστερο. Περιέχει επιταγές που πρώτη φορά µπαίνουν σε Σύνταγµα όπως ο καθορισµός των ετών υποχρεωτικής φοίτησης σε έξι και, αν το κράτος το κρίνει αναγκαίο, η συµπλήρωση της φοίτησης µέχρι τα 18 χρόνια της ηλικίας. Η χορήγηση υποτροφιών από το κράτος στους ικανούς και άπορους µαθητές και η λήψη υπ όψη των ιδιαίτερων βιοτικών συνθηκών για να µπορούν όλοι να απολαµβάνουν τα πνευµατικά αγαθά. Επιτάσσει επίσης ότι η εκπαίδευση πρέπει ν αποβλέπει στη σωµατική αγωγή και διάπλαση του ήθους των νέων. Τέλος, όπως και στο προηγούµενο Σύνταγ- µα, επιτρέπεται η ίδρυση ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων τόσο από ιδιώτες, όσο και από νοµικά πρόσωπα, εφόσον αυτά τα σχολεία λειτουργούν σύµφωνα µε το Σύνταγµα και τους νόµους του κράτους Η Εκπαίδευση στο Σύνταγµα του 1927 Από ότι φαίνεται και στο Σύνταγµα αυτό τα σχετικά µε την παιδεία παρουσιάζονται στο Γ κεφάλαιό, το οποίο έχει και αυτό τον τίτλο «ηµόσιον ίκαιον των Ελλήνων». Οι σχετικές µε την εκπαίδευση διατάξεις στο άρθρο αυτό προβλέπουν ότι, η τέχνη, η επιστήµη και η διδασκαλία τους είναι ελεύθερες και προστατεύονται από το κράτος. Η εκπαίδευση βρίσκεται υπό την ανώτατη εποπτεία του κράτους, γίνεται δε είτε από αυτό είτε από τους οργανισµούς τοπικής αυτοδιοίκησης. Η στοιχειώδης εκπαίδευση καθίσταται για όλους υποχρεωτική, µε όχι λιγό-

7 57 τερα και εδώ από έξι χρόνια φοίτησης και παρέχεται δωρεάν. Επιτρέπεται η ί- δρυση εκπαιδευτηρίων από ιδιώτες και νοµικά πρόσωπα, εφόσον πληρούν τους όρους που ορίζει ο νόµος Η Εκπαίδευση στο Σύνταγµα του 1952 Το Σύνταγµα του 1911 αναθεωρήθηκε από την Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων, η οποία προήλθε από τις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 και έτσι τη 1η Ιανουαρίου 1952 προέκυψε το νέο Σύνταγµα του 1952 Αυτό όπως και τα προηγούµενα Συντάγµατα, στο κεφάλαιο που φέρει τον τίτλο «Περί του ηµοσίου ικαίου των Ελλήνων», προβλέπει στο σχετικό άρθρο, ότι το κράτος και οι οργανισµοί της τοπικής αυτοδιοίκησης έχουν δικαίωµα να προστατεύουν την Παιδεία και ότι η εκπαίδευση χωρίζεται σε στοιχειώδη, µέση και ανώτατη, κάτι που φαίνεται για πρώτη φορά αφού δεν υπήρχε στα προηγούµενα Συντάγµατα. Για τη διδασκαλία ορίζει ότι σε όλα τα σχολεία µέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης αποβλέπει στην ηθική και πνευµατική αγωγή των νέων. Καθιερώνει την υποχρεωτική εξάχρονη φοίτηση στα σχολεία για τη στοιχειώδη εκπαίδευση. Καθορίζει τη αυτοδιοίκηση των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, και επιτρέπει σε ιδιώτες, που δεν έχουν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώµατα και σε νοµικά πρόσωπα να ιδρύουν εκπαιδευτήρια, τα οποία θα λειτουργούν σύµφωνα µε το Σύνταγµα και τους νόµους του κράτους. Παρατηρώντας το κείµενο αυτού του Συντάγµατος διαπιστώνουµε ότι, υ- πάρχουν διατάξεις οι οποίες είτε έχουν ληφθεί από το Σύνταγµα του 1927 είτε είναι εντελώς καινούριες. Μεταξύ των νέων διατάξεων συµπεριλαµβάνονται: εκείνη που χωρίζει την εκπαίδευση σε στοιχειώδη, µέση και ανώτατη, εκείνη η οποία αναφέρεται στη διδασκαλία στα σχολεία µέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης, βάσει των αρχών του Ελληνοχριστιανικού πολιτισµού, αποβλέποντας στην ηθική και πνευµατική αγωγή των νέων και την ανάπτυξή τους. και εκείνη η οποία αναφέρεται στην αυτοδιοίκηση των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, και στον καθορισµό των καθηγητών τους σαν δηµοσίων υπαλλήλων µε όλες τις ευθύνες και υποχρεώσεις του δηµοσίου υπαλλήλου. Επίσης καινούρια σε ότι αφορά το µισό τµήµα της είναι και η διάταξη που αναφέρεται στην ίδρυση των εκπαιδευτηρίων από τους ιδιώτες, που δεν έχουν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώµατα, ή από τα νοµικά πρόσωπα. Το άλλο µισό υπήρχε και στο Σύνταγµα του 1927, µε τη διαφορά ότι εκεί αναφερόταν η λέξη «ιδιωτικά εκπαιδευτήρια», ενώ εδώ απλά αναφέρεται µόνο ως «εκπαιδευτήρια». Με το όρο στοιχειώδη εκπαίδευση το συνταγµατικό κείµενο εννοεί τη δηµοτική εκπαίδευση, όπως προκύπτει από την ερµηνευτική δήλωση της Β Αναθεωρητικής Βουλής, ανεξάρτητα αν σ αυτή η φοίτηση υπερβαίνει τα έξι χρόνια. Με αυτό τον τρόπο αφ ενός µεν δεσµεύεται ο νοµοθέτης να µην ορίσει λιγότερα χρόνια φοίτησης, αφ ετέρου δε του δίνεται η ελευθερία, αν θέλει, να ορίσει περισσότερα. Στη δηµοτική ή στοιχειώδη εκπαίδευση περιλαµβάνονται σχολεία γενικής µόρφωσης, όπως νηπιαγωγεία, δηµοτικά σχολεία, νυκτερινές σχολές και σχολές ειδικής µόρφωσης, όπως εµπορικά, ναυτικά, οικοκυρικά κ.α. Τα προγράµ- µατα αυτών των σχολων υπάγονται στον έλεγχο τού Υπουργείου Παιδείας, ό- πως και κατά το Σύνταγµα του 1927.

8 58 Προβλέπεται ότι η στοιχειώδης εκπαίδευση παρέχεται δωρεάν, αντίκειται δε προς την επιταγή του άρθρου 16 η επιβολή εκπαιδευτικών τελών. Η επιταγή αυτή, εκτός του ότι προβλέπει τη δωρεάν παροχή από το κράτος αυτής της βαθµίδας εκπαίδευσης, δηµιουργεί και κάποια υποχρέωση των γονιών να στέλνουν τα παιδιά τους στο σχολείο. Σε ότι αφορά τη δωρεάν παιδεία ενώ για τη στοιχειώδη εκπαίδευση τονίζεται η δωρεάν παροχή, για τις άλλες δύο βαθµίδες, δηλ. τη µέση και ανώτατη, δεσµεύεται ο νοµοθέτης να µην επιβάλει εκπαιδευτικά τέλη για να καλύψει τις δαπάνες τους. Με τη συνταγµατική επιταγή για φοίτηση όλων των Ελληνόπουλων σε σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης, δεν αποκλείεται η φοίτηση και σε ιδιωτικά, ε- φόσον αυτά τηρούν τους όρους που ορίζει ο νόµος. Ακόµα όταν ορίζει το σύνταγµα, ότι η διδασκαλία σε όλα τα σχολεία µέσης και στοιχειώδους εκπαίδευσης αποσκοπεί στην ηθική και πνευµατική αγωγή και στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης των νέων βάσει των ιδεολογικών κατευθύνσεων του Ελληνοχριστιανικού πολιτισµού, σηµαίνει ότι αυτή η διάταξη κατευθύνει το νοµοθέτη. Από αυτό το άρθρο, συµπεραίνεται ότι η όλη εποπτεία βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο του κράτους, συγκεκριµένα δε από το Υπουργείο Παιδείας-το οποίο ε- γκρίνει τα σχολικά βιβλία, το πρόγραµµα διδασκαλίας κ.λπ. Επίσης υπό την προστασία του κράτους τελεί και η δευτεροβάθµια (µέση) εκπαίδευση, η οποία έχει σκοπό να δώσει µια µόρφωση ανθρωπιστική και πραγµατική και να προετοιµάσει τους νέους για τις ανώτερες και ανώτατες σχολές Το κράτος επεµβαίνει όπως και στη στοιχειώδη µε την επί πλέον διαφορά, ότι σ αυτή παρέχεται στο νοµοθέτη η ευχέρεια, αν το κρίνει επιβαλλόµενο, να καθορίσει εκπαιδευτικά τέλη. Στην ανώτατη εκπαίδευση ο συνταγµατικός νοµοθέτης δε βάζει περιορισµούς, ξεκινώντας από το ότι αυτή πρέπει να είναι ελεύθερη για να γίνεται καλύτερα η διδασκαλία των επιστηµονικών θεωριών και για να µπορεί έτσι η επιστήµη να πετυχαίνει το σκοπό της. Ο περιορισµός υπάρχει µόνο όταν αυτός που διδάσκει ξεφεύγει από το αντικείµενο της διδασκαλίας του, δηλαδή τη µετάδοση της γνώσης και ασχολείται µε άλλα (π.χ. πολιτικές πράξεις). Οι καθηγητές όµως των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων υπάγονται στους περιορισµούς του άρθρου 100 του ίδιου του Συντάγµατος διότι είναι δηµόσιοι υπάλληλοι και ως εκ τούτου είναι αντίθετη µε την ιδιότητά τους η οποιαδήποτε πολιτική ή άλλη δραστηριότητα Η Εκπαίδευση στο Σύνταγµα της δικτατορίας 1968/1973 Στο συνταγµατικό κείµενο το οποίο παρουσίασε η δικτατορία για Σύνταγµα υπάρχει στο δεύτερο µέρος το οποίο φέρνει τον τίτλο: «Το κράτος και τα άτοµα: Κεφάλαιον Α. Τα ατοµικά δικαιώµατα», το άρθρο 17 στο οποίο περιλαµβάνονται οι σχετικές διατάξεις για την παιδεία. Στις διατάξεις του συντάγµατος της δικτατορίας, στο Σύνταγµα 1968/1973, προβλέπονται τα εξής: η παιδεία βρίσκεται υπό την ανωτάτην εποπτεία του κράτους, παρέχεται µε δαπάνες του, έχει δε σκοπό της, εκτός από την παροχή της ηθικής και πνευµατικής αγωγής, να αναπτύξει και την ηθική συνείδηση των νέων βάσει των αρχών του Ελληνοχριστιανικού πολιτισµού. Καθορίζεται επίσης η σύσταση εθνικού συµβουλίου για την παιδεία, το οποίο θα προσδιορίζει τις γραµµές της εθνικής πολιτικής, σχετικά µ αυτή. Η στοιχειώδης εκπαίδευση γίνε-

9 59 ται υποχρεωτική και ορίζεται η διάρκειά της σε έξι χρόνια. Ορίζεται η αυτοδιοίκηση των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, η εποπτεία του κράτους σ αυτά, καθώς και η οικονοµική τους ενίσχυση από εκείνο. Επιτρέπεται, τέλος, η ί- δρυση εκπαιδευτηρίων από νοµικά πρόσωπα και ιδιώτες, που δε στερήθηκαν τα πολιτικά τους δικαιώµατα, και εφόσον έχουν τα προσόντα που απαιτεί ο νό- µος για τους δηµόσιους υπαλλήλους. Κάνοντας µια συγκριτική παρουσίαση του συντάγµατος αυτού µε το προηγούµενο του 1952 διαπιστώνουµε ότι υπάρχουν πολλά σηµεία τα όποια λήφθηκαν από αυτό. Τέτοια είναι: ότι η παιδεία βρίσκεται κάτω από την ανώτατη εποπτεία του κράτους και τελείται µε δαπάνες του, ότι η διδασκαλία αποσκοπεί στην ηθική και πνευµατική αγωγή των νέων και την ανάπτυξη της εθνικής τους συνείδησης πάνω στις αρχές του Ελληνοχριστιανικού πολιτισµού ότι η στοιχειώδης εκπαίδευση είναι υποχρεωτική, τα χρόνια δε της υποχρεωτικής φοίτησης δεν µπορεί να είναι λιγότερα από έξι, ότι τα ανώτατα εκπαιδευτικά Ιδρύµατα αυτοδιοικούνται, βρίσκονται υπό την εποπτεία του κράτους, και οι καθηγητές τους είναι δηµόσιοι υπάλληλοι, ότι ύστερα από άδεια της αρχής επιτρέπεται σε ιδιώτες, που δεν έχουν στερηθεί τα πολιτικά τους δικαιώµατα ή σε νοµικά πρόσωπα η ίδρυση εκπαιδευτηρίων, τα οποία λειτουργούν σύµφωνα µε το Σύνταγ- µα και τους νόµους του κράτους. Το Σύνταγµα αυτό, που είχε σκοπό την εγκαθίδρυση ανελεύθερης µορφής διακυβέρνησης δεν ήταν δυνατό παρά να περιλάβει διατάξεις που θα έτειναν προς αυτό το σκοπό. Για να έχει η εκτελεστική εξουσία τον απόλυτο έλεγχο και στην παιδεία, περιέλαβε στο σχετικό γι αυτήν άρθρο, διάταξη κατά την οποία ο προσδιορισµός των γενικών γραµµών της παιδείας γίνεται όπως ορίζει νόµος αλλά ύστερα από γνώµη ενός συµβουλίου, που ονοµάζεται συµβούλιο παιδείας και που, όπως εύκολα γίνεται αντιληπτό, θα οριζόταν από τους κατέχοντες την εκτελεστική εξουσία. Ακόµα, η ύπαρξη κυβερνητικού επιτρόπου στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα σαν εκπροσώπου του Υπουργού Παιδείας, καθιερώνοντας την εποπτεία αυτού και ο όρος ότι αυτοί που διδάσκουν πρέπει να έχουν τα ηθικά και υλικά προσόντα που απαιτούνται για τους δηµόσιους υπαλλήλους, δηλαδή την απόλυτη νοµιµοφροσύνη προς το καθεστώς, είναι επί πλέον στοιχείο της αυταρχικότητας της εξουσίας και της θέλησής της να υποτάξει την παιδεία στις επιδιώξεις της Η Εκπαίδευση στο Σύνταγµα του 1975/1986/2001 Σε όλα Ελληνικά Συνταγµατικά κείµενα τα οποία παρουσιάστηκαν από το 1821 µέχρι το σηµερινό η παιδεία παρουσιάζεται σαν ατοµικό δικαίωµα. Η µόνη εξαίρεση είναι τα Συντάγµατα της Ελληνικής ηµοκρατίας της 1ης Ιουλίου/29 Σεπτέµβρη 1925, της 30µελούς Επιτροπής της 22 Σεπτέµβρη 1926 (που όµως οι παράγραφοι 3 και 4 του άρθρου 21 δεν περιληφθήκαν στο άρθρο 23 του Συντάγµατος του 1927), όπου υπάρχει εκτός από τη σύλληψη της παιδείας σαν ατοµικού δικαιώµατος και κάποια νύξη σαν κοινωνικού. Το Σύνταγµα του 1975 θεωρεί καθαρά την παιδεία όχι µόνο ατοµικό, αλλά και κοινωνικό δικαίωµα. Αυτό είναι απόρροια της σύγχρονης αντίληψης για οργάνωση του κράτους, που αλλού πραγµατώθηκε µε κοινωνικοπολιτικές µεταβολές, οι οποίες επηρέασαν εκτός από τα άλλα και την παιδεία. Σύµφωνα µε τις διατάξεις του ισχύοντος Συντάγµατος η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους. Με το Σύνταγµα αυτό τίθενται θεµελιώδεις κανόνες που σκοπό έχουν, την ηθική, πνευµατική, επαγγελµατική και φυσική

10 60 αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής τους συνείδησης και τη διάπλασή τους σαν ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών. Σ αυτό η παιδεία προστατεύεται, χωρίζεται σε βαθµίδες, καθορίζεται η έκταση των ορίων επέµβασης του κράτους. Ωστόσο η ελευθερία αυτή τέχνης, επιστήµης, έρευνας, διδασκαλίας, σε καµιά περίπτωση δεν σηµαίνει και απαλλαγή οποιουδήποτε από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγµα. Καθορίζεται στο Σύνταγµα ότι τα χρόνια για υποχρεωτική φοίτηση δεν µπορεί να είναι λιγότερα από εννέα. Ότι η παιδεία παρέχεται δωρεάν σε όλες τις βαθµίδες στα κρατικά εκπαιδευτήρια και το κράτος ενισχύει τους σπουδαστές που διακρίνονται ως και εκείνους που χρειάζονται βοήθεια ή ειδική προστασία. Ότι η ανώτατη παιδεία παρέχεται αποκλειστικά από ιδρύµατα, τα όποια όντας νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου, αυτοδιοικούνται πλήρως. Ότι οι καθηγητές των ανωτάτων αυτών εκπαιδευτικών ιδρυµάτων δεν είναι δυνατό να παυθούν πριν από την κατά νόµο λήξη του χρόνου τής υπηρεσίας τους παρά µόνο υστέρα από ποινική καταδίκη ή βαρύ πειθαρχικό παράπτωµα- Καθορίζει επίσης, ότι η επαγγελµατική και κάθε άλλη ειδική εκπαίδευση παρέχεται από το κράτος και µε ανώτερες σχολές στις οποίες η φοίτηση δεν µπορεί να είναι µεγαλύτερη από τρία χρόνια. Με νόµο καθορίζονται οι προϋποθέσεις και οι όροι χορήγησης άδειας για ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων τα οποία δεν ανήκουν στο κράτος. Η σύσταση ανωτάτων σχολών από ιδιώτες απαγορεύεται. Με νόµο το κράτος προστατεύει και εποπτεύει τον αθλητισµό, επιχορηγώντας, ελέγχοντας τις διάφορες ενώσεις των αθλητικών σωµατείων και παρέχοντας σ αυτές τις απαιτούµενες ενισχύσεις. Οι διατάξεις αυτές του Συντάγµατός µας αν εξαιρέσουµε µικρό µέρος των παραγράφων 1, 5, 8 του άρθρου, που τµήµα τους βλέπουµε να υπάρχει στο άρθρο 20 του Συντάγµατος του 1925, 21 και 23 του Συντάγµατος του 1927, 16 του Συντάγµατος του 1952 και 17 του Συντάγµατος του 1968/73, τίθενται για πρώτη φορά. α. Η υποχρεωτική φοίτηση στην Ελλάδα για πρώτη φορά συνταγµατικά καθιερώθηκε µε το Σύνταγµα της 1/7/ Όπως είδαµε, το Σύνταγµα αυτό στην παράγραφο 2 του άρθρου 21, καθόρισε ότι «νόµος ορίζει τα έτη της υποχρεωτικής φοιτήσεως, τα οποία δεν δύνανται να είναι ολιγότερα των εξ». Αφηνόταν δηλαδή στον κοινό νοµοθέτη να προσδιορίσει το χρόνο φοίτησης υποχρεωτικής που να ξεπερνούσε το όριο που έθετε το Σύνταγµα. Τη διάταξη αυτή συµπεριέλαβε αυτούσια το Σύνταγµα της 30µελούς Επιτροπής της 22-9.\-1926, που έγινε το Σύνταγµα της Β' Ελληνικής ηµοκρατίας της 3ης Ιουνίου 1927 (άρθρο 23). Τα αυτά επίσης θεσµοθέτησε και το Σύνταγµα της 1ης Ιανουαρίου 1952 (άρθρο 16 παρ. 3). Τα προηγούµενα Ελληνικά Συντάγµατα του 1844 και 1864/ 1911 καµιά νύξη δεν έκαναν για υποχρεωτική φοίτηση. Το Σύνταγµα της 9ης Ιουνίου 1975 πέρα από το ότι διατηρεί την υποχρεωτικότητα της φοίτησης, αυξάνει και τα χρόνια αυτής. Κατ αυτό ο κοινός νοµοθέτης έχοντας όριο θεσµοποιηµένο την εννιάχρονη υποχρεωτική φοίτηση, µπορεί, αν το κρίνει σκόπιµο, να προβεί σε αύξηση του χρόνου της. Στην εννιάχρονη υποχρεωτική φοίτηση περιλαµβάνονται τώρα και τρία χρόνια µέσης εκπαίδευσης. Ως γνωστό, οι βαθµίδες της παιδείας είναι: στοιχειώδης, µέση, ανώτερη και ανώτατη. Οι Έλληνες για όλες αυτές τις βαθµίδες στα κρατικά εκπαιδευτήρια έχουν το δικαίωµα να έχουν δωρεάν την παιδεία. Μέχρι το Σύνταγµα του 1975 η δωρεάν παροχή παιδείας από το κράτος στα κρατικά εκπαιδευτήρια επεκτεινόταν µόνο στη στοιχειώδη εκπαίδευση. Η επέκταση σήµερα σε όλες τις βαθµίδες δείχνει κάποια µορφή κοινωνικού κρά-

11 61 τους, που ζητά να πάρει το καινούριο πολίτευµα. Αυτή ή άποψη στερεώνεται και µε το ότι «το κράτος ενισχύει τους διακρινόµενους, ως και τους δεοµένους αρωγής ή ειδικής προστασίας σπουδαστάς» (άρθρο 16 παρ. 4). Ακόµα και µε το ότι το κράτος παρέχει επαγγελµατική και όποια άλλη ειδική εκπαίδευση, µε σχολές ανώτερης βαθµίδας και για χρόνο όχι πάνω από τριετία, αφήνοντας στον κοινό νοµοθέτη να τον ορίσει, ως και τα δικαιώµατα τα επαγγελµατικά που αποκτούν όσοι αποφοιτούν από τις σχολές αυτές (παρ. 7 άρθρου 16). Οι επιταγές αυτές προερχόµενες από κοινωνικοπολιτικές µεταβολές, που αργά, αλλά σταθερά, πραγµατώνονται και στη χώρα µας, πέρα από το ότι φανερώνουν στοιχεία κοινωνικού κράτους στο πολίτευµα µας, µας οδηγούν κατευθείαν στην αναγνώριση της παιδείας όχι πια µόνο σαν ατοµικού δικαιώµατος, αλλά και κοινωνικού. Γι αυτό άλλωστε, και περιλαµβάνονται σε µέρος που ορίζεται: «ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα». Το Σύνταγµα του 1975 πέρα από τη δηµόσια εκπαίδευση, προβλέπει και τη δυνατότητα µε νόµο να ορισθούν οι προϋποθέσεις και οι όροι για να χορηγηθεί άδεια ίδρυσης και λειτουργίας εκπαιδευτηρίων, που δεν ανήκουν στο κράτος, η εποπτεία που θα ασκείται σ αυτά, όπως και η υπηρεσιακή κατάσταση του διδακτικού τους προσωπικού. Απαγορεύει όµως απόλυτα τη σύσταση ανωτάτων σχολών από ιδιώτες (άρθρο 16 παρ. 8). Ο συνταγµατικός νοµοθέτης καθορίζοντας τη δωρεάν εκπαίδευση σε όλες της τις βαθµίδες, καθιστά σαφές, ότι αυτή παρέχεται µόνο από το κράτος. Επο- µένως η οποιαδήποτε µορφή εκπαίδευσης, που παρέχεται από ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, τα οποία ιδρύονται µε τους όρους του νόµου δεν είναι δυνατό να είναι δωρεάν. Από αυτή τη διάταξη συνάγεται εξ αντιδιαστολής ότι αφήνεται ελευθερία στους γονείς να στείλουν τα παιδιά τους σε δηµόσια ή ιδιωτικά σχολεία, α- κόµα και ότι τα παιδιά Ελλήνων πολιτών µπορούν να φοιτούν σε σχολεία αλλοδαπής µόρφωσης στην Ελλάδα, εφόσον, εννοείται, αυτή αναγνωρίζεται από το κράτος. Αλλά ενώ το Σύνταγµα επιτρέπει την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων από τους ιδιώτες, απαγορεύοντας σ αυτούς τη σύσταση ανωτάτων σχολών, µπορεί να µας φέρει να δεχθούµε ότι έτσι µειώνεται κάπως η φύση του ατοµικού δικαιώµατος. Όµως κατά βάση σκοπός του συνταγµατικού νοµοθέτη είναι ότι η άδεια χρειάζεται περισσότερο για διαπίστωση πληρότητας των όρων λειτουργίας ή των κτιριακών εγκαταστάσεων των ιδρυµάτων αυτών ή για τον απαιτούµενο τίτλο σπουδών, εκείνων που διδάσκουν σ αυτά, παρά για τον περιορισµό της ατοµικής ελευθερίας. εν τίθενται περιορισµοί ως προς την άδεια για ίδρυση εκπαιδευτικών ιδρυµάτων µόνο από εκπαιδευτικούς, δεν αποκλείεται όµως ό- πως ορισθεί µε νόµο η θέσπιση προσόντων για το διδακτικό προσωπικό ή ο καθορισµός προγράµµατος διδασκαλίας, ιδιαίτερα όταν πρόκειται τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια να αξιώσουν την αντιστοιχία των τίτλων τους µε εκείνων που προέρχονται από τα δηµόσια. Η άδεια, η εποπτεία και ο έλεγχος ανήκει στο Υπουργείο Παιδείας. Ο νόµος προστατεύει από απόλυση όχι µόνο τους εκπαιδευτικούς που υπηρετούν σε δηµόσια σχολεία, αλλά και αυτούς που υπηρετούν σε ιδιωτικά τόσο στη στοιχειώδη όσο και στη µέση εκπαίδευση. Οι ιδιωτικοί εκπαιδευτικοί δεν µπορεί να απολυθούν κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους. Στη στοιχειώδη όσο και στη µέση εκπαίδευση οι διδάσκοντες οφείλουν να διδάσκουν ό,τι τους καθορίζει το επίσηµο πρόγραµµα του Υπουργείου Παιδείας. Τα σχολεία αυτά είναι τόπος µάθησης και όχι επιστηµονικής έρευνας. Εκεί που

12 62 γίνεται έρευνα είναι στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα. Όµως, στοιχειώδης, µέση, ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση αποτελούν την παιδεία. Η παιδεία σ όλα τα κράτη αποτελεί τη βασική αποστολή τους, είναι δε ένα από τα κύρια αντικείµενα µε τα οποία ασχολούνται. Χωρίς αυτή δεν µπορούν τα κράτη να προοδεύσουν πνευµατικά, ηθικά, επαγγελµατικά. Οι πολίτες χωρίς παιδεία, είναι αδύνατο να διαπλασθούν σαν ελεύθερα και υπεύθυνα µέλη µιας κοινωνίας. Κράτη, τα οποία είχαν σαν υποχρέωσή τους να προάγουν και ν α- ναπτύσσουν την τέχνη, την επιστήµη, τη διδασκαλία έφθασαν σε ανώτερα και ανώτατα επίπεδα και έκαµαν επιτεύγµατα ιστορικά. Για να προαχθούν οι τέχνες, οι επιστήµες, η έρευνα και η διδασκαλία τους, πρέπει αυτές να είναι ελεύθερες. Όπως όλα τα συντάγµατα των κρατών, έτσι και το δικό µας πραγµατεύεται τα σχετικά µε την παιδεία. Θεωρείται υποχρέωση του κράτους η ανάπτυξη και η προαγωγή της τέχνης, τής επιστήµης, της έρευνας και της διδασκαλίας. Τέχνη, επιστήµη, έρευνα και διδασκαλία είναι ελεύθερες. Γιατί χωρίς την ελευθερία τίποτε δεν µπορεί να αναπτυχθεί. Αλλά η ακαδηµαϊκή ελευθερία και η ελευθερία τής διδασκαλίας δεν υπονοεί και την απαλλαγή του διδάσκοντα από το καθήκον να υπακούει στο Σύνταγµα. Τούτο ρητά επιτάσσεται και είναι θεµελιώδης κανόνας. Όταν λέµε ακαδηµαϊκή ελευθερία εννοούµε, ειδικά, την εκδήλωση ελευθερίας της επιστηµονικής έρευνας και διδασκαλίας στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα, είτε πανεπιστήµια είναι αυτά είτε άλλες σχολές. Τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα αυτοδιοικούνται πλήρως, είναι νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου τελούν δε υπό την εποπτεία του κράτους. Το διδακτικό και λοιπό προσωπικό αυτών επιτελεί δηµόσιο λειτούργηµα. Οι καθηγητές είναι δηµόσιοι λειτουργοί. Η έκταση της ακαδηµαϊκής ελευθερίας όπως επίσης και το περιεχόµενο της βγαίνουν από το δεύτερο τµήµα τής πρώτης παραγράφου του άρθρου 16 και από το πρώτο τµήµα της πέµπτης και έκτης παραγράφου αυτού. Όταν γίνεται λόγος για την ελευθερία της επιστηµονικής έρευνας και διδασκαλίας, πράγµατα αλληλένδετα, γιατί το µεν ένα επιδιώκει να πλησιάσει, να ερευνήσει κάτι, το δε άλλο να µεταδώσει την επιστηµονική αλήθεια, αναφερό- µαστε πάντοτε για τη λειτουργία των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, γιατί εκεί πραγµατοποιείται η επιστηµονική έρευνα, είτε µεµονωµένα από άτοµα είτε συλλογικά, µε τη µορφή εργαστηρίων. Επίσης εκεί γίνεται η διδασκαλία µε διάφορους τρόπους, όπως παραδόσεις µαθηµάτων, ασκήσεις, διαλέξεις, µελέτες, συγγράµµατα κ.α. Εκεί προετοιµάζονται και καταρτίζονται οι νέοι επιστήµονες που θα πλαισιώσουν τους διάφορους επιστηµονικούς κλάδους. Γι αυτό, άλλωστε, και η ακαδηµαϊκή ελευθερία ταυτίζεται µε την επιστηµονική έρευνα και διδασκαλία. Στην έρευνα αυτή και διδασκαλία δεν είναι δυνατό να τεθούν διάφοροι φραγµοί από το κράτος οποιασδήποτε µορφής, είτε νοµικής, είτε τεχνικής. Αν συνέβαινε έτσι, αφενός θα προσκρούαµε στη ρητή επιταγή του Συντάγµατος, αφετέρου θα εµποδιζόταν η ελευθερία άσκησης αυτού του ατοµικού δικαιώµατος. Το δικαίωµα για εκπαίδευση, η προστασία του από το Σύνταγµα και όσα άλλα είναι σχετικά µε αυτό αποτελούν ατοµικό δικαίωµα. Στην προκειµένη δε περίπτωση φορέας του είναι ο διδάσκων και ο διδασκόµενος σε ένα ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυµα. Όταν ο νοµοθέτης αναφέρει ότι αυτή η ελευθερία δεν απαλλάσσει κανέναν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγµα, θέλει να ορίσει ότι η ανώτατη εκ-

13 63 παίδευση είναι δηµόσια υπηρεσία, ότι το κράτος οφείλει να ενισχύει οικονοµικά τα ιδρύµατα που την παρέχουν και ότι αυτά τελούν υπό την προστασία τους, όντας όµως πλήρως αυτοδιοικούµενα. Οι προληπτικοί ή άλλοι κατασταλτικοί περιορισµοί, οι σχετικοί µε το περιεχόµενο της επιστηµονικής έρευνας και της διδασκαλίας θα ήταν αντισυνταγµατικοί. Π.χ, αν αποκλειόταν η έρευνα και διδασκαλία από τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα, επιβάλλονται ποινές ή άλλες κυρώσεις. Εφόσον αυτοί οι περιορισµοί δεν επιβάλλονται από το νοµοθέτη, θα ήταν πολύ άτοπο να επιβληθούν από τη διοίκηση (π.χ. µε µια διοικητική πράξη ή µε µια υπουργική απόφαση). Αλλά ενώ ο ακαδηµαϊκός δάσκαλος δε δεσµεύεται ως προς τον τρόπο που ασκεί την έ- ρευνα και διδασκαλία του, παρά ταύτα υπόκειται σε διάφορους περιορισµούς, λειτουργικής ή τεχνικής υφής, ή που προέρχονται από την ιδιότητα του σαν δη- µόσιου λειτουργού ή απορρέουν από ορισµένες διατάξεις νόµων. Και εδώ πάλι ο νοµοθέτης παρόλο ότι επιβάλλει περιορισµούς στον τρόπο και τη µορφή άσκησης της έρευνας και διδασκαλίας, δεν µπορεί να επιβάλει τέτοιους ο ίδιος είτε εξουσιοδοτώντας τη διοίκηση που θ αφορούσαν τη µορφή και τον τρόπο εκδήλωσης της διδασκαλίας και της έρευνας, καταλήγοντας έτσι ουσιαστικά στην περικοπή της ελευθερίας τους. Η προστασία της τέχνης, της επιστήµης, της έρευνας και της διδασκαλίας, που ρητά επιτάσσεται από το Σύνταγµα, γενικότερα είναι ευρύτερη από εκείνη τής προστασίας της κοινής ελευθερίας, έκφρασης και διάδοσης των στοχασµών, που το ίδιο επιτάσσει. Και λέµε έτσι γιατί όταν σε περίπτωση πολέµου ή επιστράτευσης ένεκα εξωτερικών κινδύνων ή σοβαρής διαταραχής ή έκδηλης απειλής κατά της δηµόσιας τάξης ή ασφάλειας τού κράτους από εσωτερικούς κινδύνους ο Πρόεδρος τής ηµοκρατίας ad hoc µπορεί ν αναστείλει την ισχύ κοντά στα άλλα άρθρα και του άρθρου 14 του Συντάγµατος, αυτή δεν αναστέλλεται. Όταν υπάρχει αµφιβολία επί του αν ο συνταγµατικός νοµοθέτης καθιερώνοντας την προστασία της ακαδηµαϊκής ελευθερίας και εκείνη της έκφρασης και διάδοσης προφορικά, έγγραφα ή µε τον τύπο των στοχασµών θέλησε την εξίσου τέτοια, πρέπει να δεχθούµε ότι υπερέχει η προστασία της ακαδηµαϊκής ε- λευθερίας. Συνεπώς η ακαδηµαϊκή ελευθερία, αν και είναι ατοµικό δικαίωµα, δεν εµπίπτει στον περιορισµό που ο συνταγµατικός νοµοθέτης, κάτω από ορισµένους όρους και συνθήκες, υποβάλλει τα λοιπά ατοµικά δικαιώµατα των πολιτών. Η ακαδηµαϊκή ελευθερία περιορίζεται από τη λέξη «καθήκον υπακοής» στο Σύνταγµα. Η υπακοή συνίσταται στο να µην παραβαίνει κάποιος το Σύνταγµα δηλαδή να το τηρεί συµµορφούµενος µε τις επιταγές του. Αυτή είναι αφενός µεν ένας τρόπος για να συµπληρωθεί η ακαδηµαϊκή ελευθερία έρευνας και διδασκαλίας, αφετέρου δε δήλωση της υποχρέωσης του κράτους να προάγει την ανάπτυξη της επιστήµης. Κατά συνέπεια ο ακαδηµαϊκός δάσκαλος οφείλει, ε- ρευνώντας και διδάσκοντας, να περιορίζεται στην προβολή και την προαγωγή του αντικειµένου της ερευνάς του. Το Σύνταγµα, καθιερώνοντας το «καθήκον υπακοής» δεν αποκλείει την επιστηµονική κριτική των ιδιαίτερων διατάξεων και θεσµών του, ακόµα και των θε- µελιωδών, αλλά και της ουσίας της όλης δοµής, καθώς και των κοινωνικοοικονοµικών βάσεων και των πολιτικών λειτουργιών και εκδηλώσεων της κρατικής εξουσίας, υπό τον όρο ότι η κριτική θα έχει επιστηµονικό χαρακτήρα. Επί πλέον η τέτοια υπακοή δε σηµαίνει ότι πρέπει ο ερευνητής και ο δάσκαλος να υπακούουν σε οδηγίες ή διαταγές, θέσεις ή γνώµες των εκάστοτε κυβερνώντων ή των οποιωνδήποτε οργάνων του κράτους, που θα τείνουν να περιορίσουν την

14 64 επιστηµονική έρευνα και διδασκαλία. Με κανένα τρόπο δεν είναι δυνατό ο κοινός νοµοθέτης ν απαγορεύσει ή υπαγορεύσει στον ακαδηµαϊκό δάσκαλο να υποστηρίξει ορισµένες επιστηµονικές απόψεις ή θεωρίες. Το Σύνταγµά µας ορίζει ότι οι ακαδηµαϊκοί δάσκαλοι είναι δηµόσιοι λειτουργοί, καθώς και το όλο προσωπικό των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, είτε διδακτικό είτε βοηθητικό είναι αυτό, σε αντίθεση προς του 1952 κατά το οποίο οι καθηγητές των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων ήσαν δηµόσιοι υπάλληλοι και το οποίο δε µιλούσε καθόλου για βοηθητικό διδακτικό προσωπικό. Η διαφορά δηµοσίου λειτουργού και υπαλλήλου φαίνεται καλύτερα από ά- ποψη εννόµου συνέπειας. Ο δηµόσιος λειτουργός είτε έµµισθος είτε άµισθος είναι, έχει κάποια ανεξαρτησία ασκώντας το «λειτούργηµά» του, ενώ ο δηµόσιος υπάλληλος εκτός του ότι είναι υποχρεωµένος να υπακούει στο Σύνταγµα και τους νόµους, πρέπει να υπακούει και στις διαταγές των ανωτέρων του, δηλαδή των προϊσταµένων του. Ο ακαδηµαϊκός δάσκαλος κατά το Σύνταγµα του 1975 είναι δηµόσιος λειτουργός και όχι δηµόσιος υπάλληλος όπως ήταν κατά το προηγούµενο Σύνταγ- µα. ηµόσιοι λειτουργοί επίσης είναι και το λοιπό διδακτικό προσωπικό των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων, και αυτό σηµαίνει ότι το προσωπικό αυτό δε δεσµεύεται από διαταγές ή οδηγίες ως προς το περιεχόµενο και τη µέθοδο της επιστηµονικής έρευνας και διδασκαλίας. Καθηγητές και διδακτικό προσωπικό των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων δεν υπάγονται στον υπαλληλικό κώδικα. Οι καθηγητές των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων παύονται µόνο ύ- στερα από δικαστική απόφαση µε την οποία καταδικάζονται για ποινικό αδίκηµα εφόσον διέπραξαν βαρύ πειθαρχικό παράπτωµα ή παύονται ύστερα από ασθένεια ή αναπηρία που βεβαιώνονται µονάχα µε τον τρόπο που ορίζει ο νόµος και αφού η συνεδρίαση του δικαστηρίου, που θα µιλήσει γι αυτές, είναι δηµόσια (εκτός αν η δηµοσιότητα θεωρηθεί επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή αν για την προστασία ιδιωτικού και οικογενειακού βίου υπάρχουν ειδικοί λόγοι) και η δικαστική απόφαση είναι ειδικά και εµπεριστατωµένα αιτιολογηµένη µε καταχώρηση της γνώµης της µειοψηφίας, αν υπήρξε τέτοια. Οι ακαδηµαϊκοί δάσκαλοι οργανικά δεν ανήκουν στο κράτος, αλλά σε ιδιόρρυθµα νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου, τα όποια έχουν πλήρη αυτοδιοίκηση, συνταγµατικά κατοχυρωµένη. Η αυτοδιοίκηση αυτή δε σηµαίνει και αυτονο- µία. Η αυτοδιοίκηση συνίσταται στο να έχουν αυτοτέλεια στη διαχείριση των υ- ποθέσεων τους. Φορείς τού ατοµικού δικαιώµατος της ακαδηµαϊκής ελευθερίας είναι τόσο οι διδάσκοντες όσο και οι διδασκόµενοι. Και για µεν τους διδάσκοντες, δηλ. καθηγητές, τακτικούς ή έκτακτους, επικουρικούς και λοιπό βοηθητικό προσωπικό, αυτό εύκολα γίνεται αντιληπτό, για τους διδασκόµενους όµως τούτο απορρέει από το ότι αυτοί δεν είναι αντικείµενα για µετάδοση γνώσεων, αλλά µετέχουν εξ «αντικειµένου στο ερευνητικό και διδακτικό έργο των δασκάλων-δηλαδή µεταξύ των δύο αυτών υπάρχει σχέση συνεργασίας και όχι εξουσιαστική. Στα ανώτατα εκπαιδευτικά Ιδρύµατα το αντικείµενο της διδασκαλίας βασικά καθορίζεται από τον οργανισµό της οικείας σχολής. Αυτός εγκρίνεται µε υπουργική απόφαση. Τούτο άλλωστε, είναι εύλογο εφόσον το υπουργείο είναι εκείνο που καθορίζει το χρόνο διδασκαλίας (στην οικεία σχολή µόνο ανήκει ο προσδιορισµός τής υποδιαίρεσης τού ακαδηµαϊκού χρόνου, το πρόγραµµα διδασκαλίας, η ύλη κ.λπ.).

15 65 Από αυτή την άποψη το δικαίωµα της ακαδηµαϊκής ελευθερίας πρακτικά εµφανίζεται περιορισµένο. Περιορισµένο επίσης εµφανίζεται και από το ότι το κράτος υποχρεώνει τους καθηγητές να δηµοσιεύσουν σε τακτή προθεσµία τα συγγράµµατα από τα οποία θα διδάσκουν. Αλλά και από την πλευρά της έρευνας πρέπει να παραδεχθούµε ότι υπάρχει κάποιος περιορισµός της ακαδηµαϊκής ελευθερίας, όταν αυτός που ερευνά πρέπει να συνεργασθεί µε άλλους ή ό- ταν δεν υπάρχουν τα κατάλληλα µέσα από τεχνική άποψη, όπως π.χ. µηχανή- µατα, εργαστήρια κ.λ.π. Επίσης, όταν ο ίδιος δεν µπορεί να εφαρµόζει οποιαδήποτε µέθοδο θέλει. Αλλά και ως προς την επιλογή τού τρόπου διδασκαλίας δηλαδή το ωράριο, το χρόνο που θα διαρκέσουν οι παραδόσεις δεσµεύεται. Εδώ όµως µόνο από τον κανονισµό της οικείας σχολής. Οι περιορισµοί αυτοί τής ακαδηµαϊκής ελευθερίας που παραπάνω αναφέραµε είναι καθαρά οργανωτικοί. Τέτοιοι όµως δεν µπορούµε να πούµε ότι είναι και όταν υποστηρίζεται η άποψη ότι ο ακαδηµαϊκός δάσκαλος δεν πρέπει να κάνει προπαγάνδα κοµµατική. Στις φυσικές και στις ηθικές επιστήµες καµιά επιστηµονική θέση δε µπορεί να υπάρχει χωρίς να έχει την προέκταση της σε κοινωνικοπολιτικές επιπτώσεις. Όταν κάποιος εκφράζει την επιστηµονική του γνώµη ένα µονάχα έλεγχο πρέπει να δέχεται. Τον καθαρά επιστηµονικό. Και ως προς το κατά πόσο κάτι είναι επιστηµονικό ή όχι, τα κριτήρια, ως γνωστό, είναι ρευστά, γι αυτό δεν είναι δύσκολο το «επιστηµονικό» ν αποτελέσει αντικείµενο ρύθµισης της κρατικής εξουσίας. Η κρίση για «επιστηµονικότητα» µιας γνώµης, µιας έρευνας, µιας διδασκαλίας, ανήκει µόνο σε επιστηµονικά βάθρα. Ο ακαδηµαϊκός δάσκαλος έχει όλη την ελευθερία να ανακοινώνει µε συγγράµµατα επιστηµονικά µε διαλέξεις, µε τον τύπο, το ραδιόφωνο, τα αποτελέσµατα της ερευνάς του. Όταν υπάρχει ε- λευθερία έρευνας, διδασκαλίας και ανακοίνωσης, τότε µονάχα γίνεται λόγος για πλήρη ακαδηµαϊκή ελευθερία. Το πανεπιστηµιακό άσυλο καλύπτει τόσο τους διδάσκοντες όσο και τους διδασκόµενους. Τούτο έχει την έννοια ότι δεν είναι δυνατό να εισέλθουν αστυνο- µικά όργανα στο χώρο του Πανεπιστηµίου χωρίς την άδεια της Συγκλήτου και µόνο στην περίπτωση που γίνεται κάποια αξιόποινη πράξη, που στρέφεται εναντίον της ζωής ή της σωµατικής ακεραιότητας κάποιου. Η προστασία αυτή είναι συνδεµένη τόσο µε την ελευθερία της επιστηµονικής έρευνας και διδασκαλίας όσο και µε την πλήρη αυτοδιοίκηση των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυµάτων. Αλλά και ο αθλητισµός κατά το άρθρο 16 του Συντάγµατος βρίσκεται υπό την προστασία και την ανώτατη εποπτεία του κράτους. Αυτό επιχορηγεί και ε- λέγχει τας «πάσης φύσεως ενώσεις των αθλητικών σωµατείων» ως νόµος ορίζει (άρθρο 16 παράγραφος 9). Νόµος επίσης ορίζει τη διάθεση των ενισχύσεων, που παρέχονται στις επιχορηγούµενες ενώσεις σύµφωνα µε τον προορισµό τους.

16 Τέλος Ενότητας

17 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

18 Σημειώματα

19 Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. id=1320.

20 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων: Διδάσκων: Επίκ. Καθηγητής Θωμάς Μπάκας. «Εισαγωγή στην Εκπαιδευτική Πολιτική. Η παιδεία στα ελληνικά Συντάγματα». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: d=1320.

21 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] by-sa/4.0/.