ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ. Δήμητρα Γιωτοπούλου. Διδακτορική Διατριβή

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Δήμητρα Γιωτοπούλου Διδακτορική Διατριβή Η μορφή της Κασσάνδρας στην Αρχαία Ελληνική και Νεοελληνική Λογοτεχνία Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Μενέλαος Χριστόπουλος, Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, Παν/μιο Πατρών Αριάδνη Γκάρτζιου-Τάττη, Καθηγήτρια Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, Παν/μιο Ιωαννίνων Κατερίνα Κωστίου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας, Παν/μιο Πατρών ΠΑΤΡΑ, Ιούλιος 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 5 Εισαγωγή: Α) Γενική Θεώρηση του θέματος 9 Β)Η Κασσάνδρα ως μυθικό πρόσωπο 11 Συντομογραφίες 16 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Η Κασσάνδρα στα ποιητικά κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από το έπος έως την ελληνιστική εποχή Κεφάλαιο 1 ο Ομηρικό Έπος 1.1. Η Ομηρική Κασσάνδρα: Ιλιάδα Η Ομηρική Κασσάνδρα: Οδύσσεια 34 Σύνοψη 42 Κεφάλαιο 2 ο Κύκλια Έπη 2.1. Η Κασσάνδρα στα Κύπρια Η Κασσάνδρα στην Μικρά Ιλιάδα Η Κασσάνδρα στην Ιλίου Πέρσιν 49 Σύνοψη 55 2

3 Κεφάλαιο 3 ο Λυρική Ποίηση Πυθιόνικος 11ος Παιάνας VIII Η Κασσάνδρα στο Στησίχορο 76 Σύνοψη 81 Κεφάλαιο 4ο Τραγική Ποίηση 4.1. Η Κασσάνδρα στα αισχύλεια 82 δράματα 4.1. Αισχύλου, Αγαμέμνων 82 Σύνοψη Η Κασσάνδρα στα σοφόκλεια δράματα Σοφοκλέους, Αιας Λοκρός Σοφοκλέους, Κασσάνδρα Σοφοκλέους, Λαοκόων Σοφοκλέους, Σίνων Σοφοκλέους, Αιχμαλωτίδες Σοφοκλέους, Αλέξανδρος 136 Σύνοψη Η Κασσάνδρα στα ευριπίδεια δράματα Ευριπίδου, Τρωάδες Ευριπίδου, Αλέξανδρος Ευριπίδου, Εκάβη Ευριπίδου, Ιφιγένεια εν Αυλίδι Ευριπίδου, Ανδρομάχη Ευριπίδου, Ηλέκτρα 185 Σύνοψη 186 3

4 5. Λυκόφρονος, Αλεξάνδρα 188 Σύνοψη 210 Δεύτερο Μέρος Η Κασσάνδρα στη νεοελληνική ποίηση 212 από το 1880 έως το Παλαμάς «Η Απόκριση» «Η Πέμπτη Νύχτα»: «Πρώτος Λόγος: Ο Ερχομός» «Το Χαίρε της Τραγωδίας» «Νεκρική Ωδή» «Στιγμές και ρίμες», Πολέμης 235 «Η τιμή της Κασσάνδρας» 2.3. Κ. Π. Καβάφης 238 «Οι Νέοι της Σιδώνος (400 μ.χ)» 2.4. Α. Σικελιανός 242 «Το φθινόπωρο» 2.5. Γ. Σεφέρης 246 «Με τον τρόπο του Γ. Σεφέρη» 2.6. Ζ. Καρέλλη 252 «Κασσάνδρα» 2.7. Γ. Ρίτσος 257 «Αγαμέμνων»-«Ελένη» Συμπεράσματα 262 Συγκεντρωτικοί πίνακες χωρίων 268 Επίμετρο 300 Βιβλιογραφία 415 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Ο μύθος είναι ένα δυναμικό σύνολο συμβόλων, αρχετύπων και σχημάτων, το οποίο κάτω από την ώθηση ενός σχήματος τείνει να συγκροτηθεί σε αφήγημα». 1 Οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι αξιοποιήθηκαν από νεοέλληνες συγγραφείς όλων των λογοτεχνικών γενών. Η αλληγορική σημασιοδότηση ενός μυθικού προσώπου συχνά καθορίζει τη λειτουργία της μυθικής ιστορίας και διαφοροποιεί το πρόσωπο από συγγραφέα σε συγγραφέα, από εποχή σε εποχή και από λογοτεχνικό γένος σε λογοτεχνικό γένος. 2 Έτσι η διαχρονική μετασημασιοδότηση του λογοτεχνικού μύθου αναπροσδιορίζεται κάθε φορά από την εκάστοτε εκδοχή του. 3 Τα μυθικά πρόσωπα άλλοτε διατηρούν τα χαρακτηριστικά της παράδοσης, άλλοτε αναβιώνουν με συμβολικές διαστάσεις και οι οποιεσδήποτε αναφορές του συγγραφέα στο παρελθόν φανερώνουν την παλίνδρομη κίνηση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν του λογοτεχνικού έργου. Μελετώντας κανείς τη διαχρονική εμφάνιση ενός προσώπου ή ενός μύθου μπορεί να κατανοήσει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των συγγραφέων και τη λογοτεχνική εξέλιξη των μυθικών προτύπων θα μπορούσαμε να πούμε ότι μόνο γνωρίζοντας τον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή, μπορεί κάποιος να αποσυμβολοποιήσει το ποίημα Φιλοκτήτης του Ρίτσου, ή ότι όποιος δεν 1 Βλ. G. Durand, Les Structures anthropologiques de l imaginaire, Μπορντό 1969, Για το μύθο ενδεικτικά αναφέρουμε: W. Righter, Myth and Literature, Routledge and Paul, London, 1975 C. Lévi-Strauss, Μύθος και Νόημα, μφρ. Β. Αθανασόπουλος, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1986 Α. Κυριακίδου-Νέστορος, «Η ερμηνεία των μύθων από την αρχαιότητα ως σήμερα», στο Ι.Θ. Κακριδής (επιμ.), Εισαγωγή στο μύθο, τ. 1. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα,1986, Ε.Δ. Καρακάντζα, Αρχαίοι Ελληνικοί Μύθοι. Ο θεωρητικός λόγος του 20 ού αιώνα για τη φύση και ερμηνεία τους, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2004 R. Buxton, Οι ελληνικοί μύθοι. Ένας ολοκληρωμένος οδηγός, Πατάκης, Αθήνα, Βλ. Σιαφλέκης, Ζ.Ι., Η εύθραυστη Αλήθεια. Εισαγωγή στη Θεωρία του Λογοτεχνικού Μύθου, Αθήνα, 1994, 8. 5

6 έχει μελετήσει την Οδύσσεια του Ομήρου, δεν είναι δυνατόν να κατανοήσει επαρκώς το Μυθιστόρημα του Σεφέρη (1935). Η Κασσάνδρα, πρόσωπο που παραπέμπει σε δυο ιδιαίτερα προσφιλή στη λογοτεχνία αρχαιογνωστικά πεδία, τη μυθολογία και τη θρησκεία, έγινε διαχρονικά φορέας πολλών σημασιών οι οποίες τροφοδοτούν κάθε φορά μια αντίληψη, μια συγκεκριμένη νοοτροπία ή μια ιδεολογική στάση και ίσως γι αυτό προσέλκυσε το ενδιαφέρον πολλών συγγραφέων. Οι αφηγήσεις που συνδέονται με το πρόσωπό της απαντούν σε κείμενα όχι μόνο της αρχαίας ελληνικής και νεοελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής, αλλά και σε κείμενα της λατινικής, βυζαντινής και ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Στόχος της παρούσας διδακτορικής διατριβής είναι η διερεύνηση του μύθου της Κασσάνδρας σε ποιητικά κείμενα της αρχαίας ελληνικής και νεοελληνικής γραμματείας. Πιο συγκεκριμένα, πρώτος στόχος της παρούσας μελέτης είναι η αποσαφήνιση των «σκοτεινών» σημείων σχετικά με την αμφιλεγόμενη αυτή μορφή στα ποιητικά κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας. Ο δεύτερος στόχος είναι ο εντοπισμός των κειμένων της νεοελληνικής λογοτεχνίας στα οποία φιλοξενείται η Κασσάνδρα στη νεοελληνική διαδρομή της. Ας διευκρινίσουμε στο σημείο αυτό, σε ό, τι αφορά τις νεοελληνικές λογοτεχνικές πηγές, θα περιορίσουμε την έρευνά μας σε ποιητικά κείμενα από τη Γενιά του 1880 έως τη γενιά του Το πέρασμα από την παραδοσιακή στη νεωτερική ποίηση σηματοδοτεί μια άλλη λειτουργία του μύθου. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι πώς διαφοροποιείται η χρήση του μύθου της Κασσάνδρας με το πέρασμα από την παράδοση στη μοντέρνα εποχή. Απώτερος στόχος μας είναι η συνδυαστική ερμηνεία του μύθου της Κασσάνδρας, που θα καταδείξει την παλίνδρομη κίνηση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν και θα οδηγήσει στη διαχρονική ανάγνωση του μύθου. Επιμέρους στόχος της μελέτης είναι η κατάδειξη των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ποιητών, η διαδικασία της δημιουργίας 6

7 κοινών λογοτεχνικών μύθων και η διαμόρφωση ενός κοινού ορίζοντα συσχετίσεων όσον αφορά στη πρόσληψη των λογοτεχνικών μύθων στη νεοελληνική γραμματεία. Η παρούσα διατριβή δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς τη συμβολή όλων όσων ενεπλάκησαν και συνέβαλαν στην οριστική διαμόρφωση της. Την κύρια εποπτεία της διατριβής ανέλαβε ο Καθηγητής κ. Μ. Χριστόπουλος χάρη στην εμπιστοσύνη του και τις χρήσιμες συμβουλές του ολοκλήρωσα τη μελέτη αυτή. Τον ευχαριστώ πολύ για τις χρήσιμες παρεμβάσεις και τη σωστή καθοδήγηση του, αλλά και για την ενθάρρυνση και την αμέριστη συμπαράσταση του. Επίσης, οφείλω θερμές ευχαριστίες στην Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κ. Κ. Κωστίου, για την έμπνευση και οξυδέρκεια των παρατηρήσεών της και για τις χρήσιμες υποδείξεις της σε ό, τι αφορά κυρίως το δεύτερο μέρος της διατριβής. Θα ήθελα ακόμα να την ευχαριστήσω για την επιστημονική και ηθική της συμπαράσταση. Ευχαριστώ ιδιαίτερα και το τρίτο μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής, την Καθηγήτρια κ. Α. Γκάρτζιου-Τάττη, η οποία δέχτηκε με προθυμία να παρακολουθήσει αυτή την εργασία, καθώς οι παρατηρήσεις αλλά και οι πολύτιμες διορθώσεις της βελτίωσαν ιδιαίτερα τη μελέτη αυτή. Θερμές ευχαριστίες οφείλω και στον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Σ. Ράγκο για τις πολύτιμες υποδείξεις του κατά τα πρώτα στάδια της διατριβής. Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Καθηγητή κ. Θ. Στεφανόπουλο, που με δέχτηκε πρόθυμα στα μεταπτυχιακά μαθήματά του για το Αρχαίο Ελληνικό Δράμα και, πιο συγκεκριμένα, τις Τρωάδες του Ευριπίδη. Η παρακολούθηση αυτών των παραδόσεων με βοήθησε ιδιαίτερα σε θέματα μεθοδολογίας αλλά και βιβλιογραφίας. Χάρη στις χρήσιμες επισημάνσεις του κατανόησα βαθύτερα το συγκεκριμένο κείμενο, κομβικό για την τραγική ανάπλαση του μύθου της Κασσάνδρας. Στη συνέχεια θα ήθελα να ευχαριστήσω την Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Α. Κατσιγιάννη, που με στήριξε ηθικά και ψυχολογικά ιδιαίτερα στο τελευταίο στάδιο της διατριβής. Η ενασχόλησή της με συγκριτολογικά 7

8 θέματα και οι χρήσιμες υποδείξεις και παρατηρήσεις της συνέβαλαν ιδιαίτερα στην ολοκλήρωση της παρούσας μελέτης. Θερμές ευχαριστίες και στην Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Ε. Καρακάντζα για τις πολύτιμες παρατηρήσεις της, αλλά και την στήριξη και συμπαράστασή της κατά τη διάρκεια εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά και τα υπόλοιπα μέλη της Επταμελούς Επιτροπής, για το χρόνο που αφιέρωσαν για την ανάγνωση της παρούσας εργασίας, αλλά και για τις χρήσιμες διορθώσεις που μου πρότειναν. Θερμές ευχαριστίες στην Επιτροπή Ερευνών που χρηματοδότησε, μέσω του ερευνητικού προγράμματος Καραθεοδωρή, το έργο αυτό. θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές του Τμήματος Φιλολογίας για την άψογη συνεργασία και το γνήσιο ενδιαφέρον τους. Τέλος, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην οικογένειά μου για την πολύπλευρη στήριξή της και το συνεχές ενδιαφέρον της. Με την ουσιαστική βοήθεια των γονιών μου και της αδελφής μου κατόρθωσα να αφοσιωθώ και να περατώσω αυτή τη εργασία. 8

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α) ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Το θεωρητικό υπόβαθρο του θέματος πηγάζει από τις γνώσεις που παρέχουν τα αρχαιοελληνικά κείμενα καθώς και από τις νεότερες μελέτες στις οποίες οι συγγραφείς επιχειρούν να αναλύσουν τις ποικίλες εκφάνσεις του μύθου της Κασσάνδρας και της θεόπνευστης μαντικής έκστασης που αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της. Οι ιδιαιτερότητες του μύθου και του λόγου της Κασσάνδρας οδηγούν σε συγκεκριμένες προσεγγίσεις τη νεότερη βιβλιογραφία. Η πιο πρόσφατη μελέτη είναι η διδακτορική διατριβή της Sabina Mazzoldi (1990) με τίτλο Cassandra, la vergine e l indovina. 4 Η συγγραφέας επικεντρώθηκε σε δυο βασικές πτυχές της μορφής της Κασσάνδρας: α) στην παρθενία και β) στον προφητικό της ρόλο. Σημαντική είναι επίσης η διδακτορική διατριβή του Dagmar Neblung, με τίτλο Die Gestalt der Kassandra in der antiken Literatur (1997), 5 η οποία εστιάζει την έρευνά της στην αποθησαύριση των αρχαίων ελληνικών και λατινικών κειμένων όπου απαντά η Κασσάνδρα. Μια ακόμη μελέτη προσφέρει το έργο του Αναστασίου Στέφου Ο μύθος της Κασσάνδρας στην αρχαία ελληνική γραμματεία(1994), 6 που αποτελεί την πρώτη, ίσως, ελληνική προσπάθεια προσέγγισης του θέματος. Τέλος, ιδιαίτερα χρήσιμη παραμένει η παλαιότερη προσέγγιση της Juliette Davreux, La légende de la prophetesse Cassandra d après les texts et les monuments (1942), 7 στην οποία εξετάζεται η μορφή της Κασσάνδρας αποκλειστικά μέσα από το πρίσμα της μυθολογίας. 4 Βλ. S. Mazzoldi, Cassandra, la vergine e l'indovina: identità di un personaggio da Omero all'ellenismo. Filologia e critica, Πίζα, Βλ. D. Neblung, Die Gestalt der Kassandra in der antiken Literatur, Stuttgart, Leipzig Βλ. Α. Στέφος, Ο μύθος της Κασσάνδρας στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Πορεία, Αθήνα, Βλ. J. Davreux, La légende de la prophétesse Cassandra d après les texts et les monuments, Liège,

10 Με βάση τα παραπάνω και πολλά άλλα μικρότερης εμβέλειας δημοσιεύματα, διαπιστώνει κανείς ότι, σε ό,τι αφορά τα αρχαιοελληνικά κείμενα, η μορφή της Κασσάνδρας απασχόλησε αρκετά τους μελετητές. Σε ό,τι, αφορά τα κείμενα της νεοελληνικής γραμματείας, δεν έχει καταγραφεί κάποια συστηματική προσπάθεια προσέγγισης του θέματος. Η συγκριτολογική διάσταση, λοιπόν, του θέματος δεν έχει προς το παρόν διερευνηθεί επαρκώς. Η παρούσα εργασία επιχειρεί να αποτελέσει μια νέα συμβολή προσφέροντας χρήσιμα, ελπίζουμε, στοιχεία τόσο στις κλασικές όσο και στις νεοελληνικές σπουδές, μέσα από τη διαχρονική ανάγνωση του μύθου και του λόγου της Κασσάνδρας. 10

11 Β) Η Κασσάνδρα ως μυθικό πρόσωπο Η Κασσάνδρα, κόρη του Πρίαμου και τις Εκάβης 8 και δίδυμη αδελφή του Έλενου, αποτελεί μια ιδιαίτερη μορφή του αρχαιοελληνικού κόσμου. 9 Συνδέεται με πολλά μυθικά πρόσωπα και κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο σε τρεις μυθικές ιστορίες, που αναφέρονται εδώ επιγραμματικά: α) Κασσάνδρα-Απόλλων, β) Κασσάνδρα-Αίας, γ) Κασσάνδρα-Αγαμέμνων. Τα τρία αυτά μυθικά επεισόδια θα διερευνηθούν περισσότερο, ώστε να γίνουν εναργέστερα αντιληπτές οι αποτυπώσεις, οι μεταμορφώσεις και οι παραλλαγές τους στα κείμενα της αρχαίας και νέας ελληνικής λογοτεχνίας. α) Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Κασσάνδρας είναι οι προφητικές της ικανότητες. Δυο είναι, κυρίως, οι μύθοι που αναφέρουν με ποιόν τρόπο η Κασσάνδρα απέκτησε τη μαντική της ικανότητα και συνδέονται και οι δυο με τον Απόλλωνα. Σύμφωνα με τη μυθική παράδοση, όταν κάποτε οι γονείς της, Πρίαμος και η Εκάβη, γιόρταζαν τα γενέθλια της Κασσάνδρας και του Έλενου στο ναό του Θυμβραίου Απόλλωνα, 10 έξω από τις πύλες της Τροίας, τα παιδιά αποκοιμήθηκαν μέσα στο ιερό. Το βράδυ, οι γονείς τους μεθυσμένοι από την ολοήμερη διασκέδαση, αναχώρησαν για την πόλη ξεχνώντας τα δυο αδέλφια στο ναό. Όταν την επόμενη μέρα τα αναζήτησαν, τα βρήκαν να κοιμούνται αμέριμνα έντρομοι, όμως, είδαν δυο φίδια που έβαζαν τη γλώσσα τους στα αυτιά τους. Από τις κραυγές των τρομαγμένων γονιών τα ζώα τραβήχτηκαν προς τις ιερές δάφνες που βρίσκονταν εκεί. Τα παιδιά κατόπιν φανέρωσαν το χάρισμα της μαντικής, που τους είχαν μεταδώσει τα φίδια. Αυτή η μυθική εκδοχή 8 Βλ. F. Spiro, Pausaniae Graeciae descriptio, Λειψία, Teubner, 1903 (επανέκδ. Στουτγάρδη:1967), Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. 9 Για τα μυθικά επεισόδια στα οποία εμπλέκεται η Κασσάνδρα, βλ. P. Brunnel, Dictionnaire des Mythes Féminins, Paris, Éditions du Rocher-Jean-Paul Bertrand, 2002, Βλ. H. Erbse, Scholia Graeca in Homeri Iliadem (scholia vetera), De Gruyter, Βερολίνο, 1988⁷: Η 44 κ.εξ. Βλ. Επίμετρο. Επίσης βλ. P. Grimal, Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής μυθολογίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1991,

12 παραπέμπει σε μια αντίληψη σύμφωνα με την οποία η φιλική επαφή με τα φίδια προσδίδει στο άτομο μαντική ιδιότητα, 11 γεγονός που συνδέεται με τη μυθική αφήγηση για το μάντη Μελάμποδα 12 από την Ήλιδα. Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο, 13 η Κασσάνδρα έλαβε τη μαντική προφητεία ως δώρο από τον Απόλλωνα. 14 Ο θεός την ερωτεύτηκε και για να την πείσει να ανταποκριθεί στα ερωτικά του καλέσματα, της υποσχέθηκε ότι θα της μάθαινε να προλέγει το μέλλον. Η Κασσάνδρα αρχικά δέχτηκε τη συμφωνία. Όταν, όμως, έλαβε τη μαντική τέχνη, αθέτησε το λόγο της και αρνήθηκε να ενδώσει στις ερωτικές επιθυμίες του θεού. Ο Απόλλωνας την εκδικήθηκε με την κατάρα οι προφητείες της, αν και αληθινές, να μη γίνονται πιστευτές. 15 Υπάρχει ακόμα μια ακόμα παραλλαγή της παραπάνω μυθικής ιστορίας, που στηρίζεται στη μαγική δύναμη του «πτύσματος». Σύμφωνα με αυτή ο θεός «πτύοντας» 11 Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι υπήρχε μια εμφανής διάκριση ανάμεσα στη μαντική ικανότητα της Κασσάνδρας και του Έλενου. Η Κασσάνδρα θεωρούνταν εμπνευσμένη προφήτισσα (όπως η Πυθία και η Σίβυλλα), η οποία κατεχόταν από τον θεό και παραληρώντας χρησμοδοτούσε. Αντίθετα ο Έλενος ερμήνευε το μέλλον με οιωνοσκοπία. Πρβλ. Ομήρου, Ἰλιάδα, Ζ 76 «Ἕλενος οἰωνοπόλων ὄχ' ἄριστος». Βλ. επίσης, Πρόκλος, Χρηστομάθεια περί Ὁμήρου, 10. Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. Για διάκριση Κασσάνδρας- Έλενου ως προς τη μαντική ικανότητα, βλ. D. Matthew, Kassandra: Mantic, Maenadic or Manic? Gender and the Nature of Prophetic Epxerience in Ancient Greece, Essays from the AASR Conference, University of New England, 2008, Ο Μελάμποδας απέκτησε το χάρισμα της μαντικής ικανότητας με τον ακόλουθο τρόπο: Βρήκε ένα πεθαμένο φίδι και το έθαψε σε κορμό δέντρου. Το φίδι ήταν θηλυκό και τα μικρά του ζώου, επειδή ο Μελάμποδας τα είχε μεγαλώσει, καθάρισαν τα αυτιά του με τη γλώσσα τους σε βαθμό που ο ίδιος μπρούσε να καταλαβαίνει τη γλώσσα των πουλιών και όλων των ζώων. Βλ. Ἀπολλ., Βιβλιοθήκη, Η επικρατέστερη εκδοχή αυτού του μύθου, δείχνει πως για τους Έλληνες το χάρισμα της προφητείας σε μια γυναίκα ήταν συνδεδεμένο με την παρθενία της και όχι με τη θέση του συζύγου ενός θεού. Βλ. H.M. Parke, Τα Ελληνικά Μαντεία, 2000 [τίτλος πρωτ Greek Oracles], μεταφρ. Ανδρέας Βοσκός, Αθήνα, εκδ. Καρδαμίτσα, Βλ. Αἰσχύλου, Ἀγαμέμνων, 1202 κ.εξ. 15 Βλ. Τζέτζη, Σχόλια εἰς Λυκόφρονα, σχολ. 2, 952, 3. Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. 12

13 στο στόμα της τής άφησε το χάρισμα της μαντικής, αλλά της αφαίρεσε τη δύναμη της πειθούς. 16 β) Το δεύτερο μυθικό επεισόδιο αναφέρεται στη βίαιη απόσπαση της Κασσάνδρας από το άγαλμα της θεάς Αθηνάς, 17 από τον Αίαντα το Λοκρό, το γιο του Οϊλέως. 18 Κατά την άλωση της Τροίας η Κασσάνδρα ζήτησε άσυλο στο ναό της θεάς Αθήνα, όπου ήταν ιέρεια. Ο Αίαντας προσπάθησε να την αποσπάσει βίαια από το άγαλμα και αυτή η πράξη προκάλεσε την οργή της θεάς. Γι αυτή την έλλειψη σεβασμού προς τους θεϊκούς νόμους, οι Αχαιοί θέλησαν να τον λιθοβολήσουν. 19 Σύμφωνα με μια άλλη μαρτυρία ο Αίας βίασε την κοπέλα μέσα στο ναό και το ξόανο από αποτροπιασμό έστρεψε αλλού το βλέμμα του. 20 Για την ασέβεια αυτή λέγεται ότι επιβλήθηκε στους Λοκρούς να στέλνουν κάθε χρόνο κοπέλες από τις πιο αριστοκρατικές οικογένειες της πόλης τους στο Ἰλιον για να υπηρετήσουν ως δούλες στο ναό της Αθηνάς Υπάρχει μια ακόμα παραλλαγή της μυθικής αυτής ιστορίας, που απαντά στον Βιργίλιο Αἰνειάδα, 2, 247. Επειδή η ελληνική πηγή δεν έχει σωθεί, παραθέτουμε στο Επίμετρο το λατινικό χωρίο. Για την ανάλυση της μυθικής αυτής παραλλαγής, σε σχέση με την παρερμηνεία του Σέρβιου στα Σχόλια του Βιργιλίου, Αἰνειάδα, 2,247, βλ. Ι.Θ.Κακριδής, Κασσάνδρα, Μελέτες και Άρθρα, (πρώτη δημοσίευση: J. Th. Kakridis, Kassandra, Philos. Hist. Klasse, Wien 1928) Θεσσαλονίκη, 1991, σελ.48 Επίσης, βλ. Α. Στέφος, Ο μύθος της Κασσάνδρας στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, Πορεία, Αθήνα 1994, Για τη σύνδεση Κασσάνδρας με τη θεά Αθηνά, βλ. Εὐστάθιος, Σχόλια Αἰνειάδα,, 2,600,21 Ησίοδος, Θεογονία, Βλ. Ἀρκτίνος, Ἰλίου Πέρσις (Πρόκλου, Χρηστομάθεια, 23, 261), Παυσανίας, όπ.π, , , , , Για την μυθική ιστορία που σχετίζεται με τους Λοκρούς, βλ. Πολύβιος, Ἱστορίαι, 12, 5, 6. Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. 19 Βλ. Αρκτίνος, Ἰλίου Πέρσις, (Πρόκλου Χρηστομάθεια, 23). Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. 20 Βλ. Παυσανίας, όπ.π Βλ. Πολύβιος, Ἱστορίαι, Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. Επίσης, βλ. Ι.Θ. Κακριδής, Ελληνική Μυθολογία, Εκδοτική, Αθήνα, 1986,

14 γ)το τρίτο μυθικό επεισόδιο στο οποίο πρωταγωνιστεί η Κασσάνδρα τη συνδέει με τον Αγαμέμνονα. 22 Όπως είναι γνωστό, μετά την άλωση της Τροίας οι νικητές μοιράστηκαν τα λάφυρα και η Κασσάνδρα δόθηκε στον Αγαμέμνονα. 23 Η Κασσάνδρα είχε διατηρήσει ως τότε την παρθενική της ιδιότητα, παρόλο που δεν είχαν λείψει μνηστήρες που ήθελαν να την παντρευτούν. Πιο συγκεκριμένα, ο Οθρυονέας είχε υποσχεθεί στον Πρίαμο να βοηθήσει τους Τρώες να απαλλαγούν από τους Αχαιούς, αν του έδινε για αμοιβή, μετά την νίκη, την κόρη του. Όμως αυτό δεν πραγματοποιήθηκε, γιατί ο Οθρυονέας βρήκε τραγικό θάνατο από τον Ιδομενέα. 24 Μια ακόμα μαρτυρία αναφέρει τον Κόροιβο ως μελλοντικό σύζυγο της Κασσάνδρας. Αν και η Κασσάνδρα τον είχε προειδοποιήσει για την άλωση της Τροίας, ο Κόροιβος πήγε στο Ίλιο για να συμμετάσχει στον αγώνα. Σκοτώθηκε, όμως, από τον Πηνέλεω, στην προσπάθειά του να σώσει την Κασσάνδρα από τον Αίαντα. 25 Η Κασσάνδρα, όταν έφθασε στις Μυκήνες, καταλήφθηκε από προφητική μανία και άρχισε να προλέγει τα δεινά του οίκου των Ατρειδών: τον επικείμενο θάνατο του Αγαμέμνονα από την Κλυταιμνήστρα, το δικό της θάνατο εξαιτίας της ζήλιας της Κλυταιμνήστρας και την εκδίκηση του Ορέστη με το φόνο του Αίγισθου και της Κλυταιμνήστρας. Κανένας, όμως, δεν μπορούσε να κατανοήσει τον αμφίσημο και σκοτεινό προφητικό λόγο της. 26 Επίσης αναφέρεται ότι η Κασσάνδρα απέκτησε από τον Αγαμέμνονα, προφανώς πριν από την άφιξή τους στις Μυκήνες, δυο 22 Βλ. Αἰσχύλου, Ἀγαμέμνων, Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. 23 Βλ. Εὐριπίδου, Τρῳάδες, Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο.. 24 Βλ. Ὁμήρου, Ἰλιάδα, Ν Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. Για το σχετικό μυθικό επεισόδιο, βλ. Κεφ Βλ. Βιργίλιος, Αἰνειάς, Πρβλ. Αἰσχύλου, Ἀγαμεμνων, στ , , , , και Εὐριπίδου, Τρῳάδες, στ , Για τα παράθεματα, βλ. Επίμετρο. 26 Βλ. Παυσανίας, όπ.π

15 δίδυμους γιους, τον Τηλέδαμο και τον Πέλοπα, τους οποίους σκότωσε ο Αίγισθος μαζί με την Ηλέκτρα. 27 Η Κασσάνδρα λατρεύτηκε στην αρχαιότητα ως μάντις και η λατρεία της στα Λεύκτρα της Λακωνίας 28 συνδέθηκε με εκείνη του Απόλλωνος Καρνείου. Στη Λακωνία λατρεύτηκε ως Αλεξάνδρα ιδιαίτερα στις Αμύκλες, μια περιοχή κοντά στη Σπάρτη, όπου μαρτυρείται εκεί άγαλμα και βωμός αφιερωμένος σε αυτήν. Είναι εξίσου πιθανό η Κασσάνδρα στη Λακωνία να ταυτίστηκε με την τοπική ηρωίδα ή θεότητα Αλεξάνδρα. Εξάλλου, υπήρχε παράδοση σύμφωνα με την οποία οι Αμύκλες, αλλά και οι Μυκήνες διεκδικούσαν τον τάφο της. 29 Ακόμα μαρτυρείται ότι είχε σκοτωθεί και ταφεί στις Θαλάμες και στο Οίτυλο, όπου μάλιστα τη λάτρευαν ως Πασιφάη σε ένα ναό από κοινού με τον Ήλιο Βλ. Παυσανίας, όπ.π Βλ. Παυσανίας, όπ.π Η Κασσάνδρα λατρεύτηκε τόσο στις Αμύκλες, όπου μαρτυρείται βωμός και άγαλμα που την απεικονίζει, όσο και στα Λεύκτρα και συνδέθηκε με τη λατρεία του Καρνείου Απόλλωνα. Το θέμα αυτό δεν αποτελεί αντικείμενο της συγκρεμένης διατριβής, γι αυτό αναφέρουμε μόνο σχετική βιβλιογραφία. βλ. C. Belger, Agamemnon und Kassandra zu Amyklä und zu Mykenä, Philologische Wochenschrift 11 (1891), , L. Farnell, Greek Hero-Cults and ideas of immortality, Oxford, 1921, 329 κ.εξ. B. Cohen, The Anatomy of Cassandra s Rape: Female Nudity Comes of Age in Greek Art, Source 12.2 (1993), J. Larson, Greek Heroine Cults, Wisconsin, 1995, 11-12, 81-83, D. Lyons, Gender and Immortality:Heroines in Ancient Greek Myth and Cult, Princeton, 1997, 5-13, 98, 231 G. Salapata, Myth into Cult: Alexandra/Kassandra in Lakonia, in V.B. Gorman and E. Robinson (eds), Oikistes: Studies in Constitution, Colonies, and Military Power in the Ancient World. Offered in Honor of A. J. Graham, Leiden, (2002c), G. Salapata, The Heroic Cult of Agamemnon, Electra 1 (2011), , στο: 29 Πρβλ. Πλούταρχος, Ἂγις, 10. Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. 29 Οι συντομογραφίες είναι σύμφωνα με την APh. 30 Πρβλ. Πλούταρχος, Ἂγις, 10. Για το παράθεμα, βλ. Επίμετρο. 15

16 ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ 31 A&R: Atene e Rome AFC: Anales de Filologia Clásica AJ: The Archaelogical Journal AJA: American Journal of Archeology AJAH: The American Journal of Ancient History AJPh: American Journal of Philology AncW: The Ancient World APh: L Anné Philologique APhQ: American Plilosoplical Quarterly BMM: Bulletin of the Metropolitan Museum of Art New York CJ: The Classical Journal ClAnt: Classical Antiquity CLS: Comparative Studies in Society and History CPh: Classical Philology CQ: Classical Quarterly CR: Classical Review CRS: Cultura e Scuola CSSH: Comparative Studies in Society and History CW: The Classical World EClás: Études Classiques G&R: Greece and Rome GRBS: Greek, Roman and Byzantine Studies HLB: Harvard Library Bulletin HSPh: Harvard Studies in Classical Philology HTR: Harvard Theological Review ICS: Illinois Classical Studies JCS: Journal of Classical Studies JHS: Journal of Hellenic Studies JPh:Journal of Philosophy 31 Οι συντομογραφίες είναι σύμφωνα με την APh. 16

17 ΜÈTIS: Anthropologie des mondes grecs anciens MIET: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης PCA: Proceedings of Classical Association Phoenix: The Phoenix. The Journal of Classical Association of Canada PhQ: Philologocal Quarterly QFC: Quaderni di Filologia Classica QUCC: Quaderni Urbinati di Cultura Classica RCCM: Rivista di cultura classica e medioevale REA: Révue des Études Anciennes REG: Révue des Études Grecques RevHist: Revista di Historia RFIC: Rivista di Filologia e di Instuzione Classica RIDA: Révue Internationale des Droits de l Antiquité RPh: Révue de Philologie SPh: Studies in Philology StudClas: Studii Clasice TAPhA: Transactions of the American Philological Association TAPhS: Transactions and Proceedings of the American Philological Association TrGF: Tragicorum Graecorum Fragmenta 17

18 18

19 Αίας-Κασσάνδρα: Η βίαιη απόσπαση της Κασσάνδρας από το άγαλμα της Αθηνάς. Αττική υδρία του π.χ, που αποδίδεται στο ζωγράφο Κλεοφράδη. Βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης:

20 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ ΣΤΑ ΠΟΙΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΕΠΟΣ ΕΩΣ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ 20

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο ΟΜΗΡΙΚΟ ΕΠΟΣ 1.1. Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ: ἸΛΙΑΔΑ Ὁμήρου, Ἰλιάδα Ν, Το όνομα της Κασσάνδρας απαντά για πρώτη φορά στα ομηρικά έπη στη ραψωδία Ν 366 της Ιλιάδας. 32 Στο χωρίο αυτό ο ποιητής αναφέρει μόνο το όνομά της Κασσάνδρας και εστιάζοντας στην ομορφιά της τήν παρουσιάζει ως άτυχη μνηστή του Οθρυονέα από την Κάβησο, ο οποίος τη ζητάει σε γάμο από τον πατέρα της Πρίαμο, χωρίς να δώσει όμως τα παραδοσιακά δώρα (ἀνάεδνον). Ως αντάλλαγμα υπόσχεται στον Πρίαμο να συμμαχήσει με τους Τρώες και να τους βοηθήσει να απομακρύνουν τους Αχαιούς από την Τροία. Ο βασιλιάς συμφωνεί να του δώσει την πιο όμορφη από τις κόρες του, την Κασσάνδρα (Πριάμοιο θυγατρῶν εἶδος ἀρίστην), όμως ο γάμος αυτός δεν πραγματοποιείται γιατί ο Οθρυονέας σκοτώνεται από το δόρυ του Ιδομενέα. Ο ποιητής περιγράφει το θάνατο του Οθρυονέα και αναφέρει τα λόγια του Ιδομενέα τα οποία διαπνέονται από ειρωνεία και σαρκασμό. Πιο συγκεκριμένα ο Ιδομενέας, απευθυνόμενος ειρωνικά στον Οθρυονέα, του προτείνει να συμμαχήσει με τους Αχαιούς και να λάβει ως αντάλλαγμα την πιο όμορφη κόρη του Ατρείδη. Εύλογο είναι ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει, καθώς ο Οθρυονέας είναι ήδη νεκρός. 33 Ερμηνευτικός σχολιασμός Στο ομηρικό αυτό χωρίο είναι ίσως σκόπιμο να εστιάσουμε σε δυο σημεία. Το πρώτο είναι ο λογότυπος 34 «θυγατρῶν εἶδος ἀρίστην» που χρησιμοποιεί 32 Για το αρχαίο κείμενο, βλ. Επίμετρο. 33 Βλ. Ὁμήρου, Ἰλιάδα Ν Για το αρχαίο κείμενο, βλ. Επίμετρο. 34 Ο λογότυπος αυτός αποδίδεται και στη Λαοδίκη δυο φορές (βλ. Ὁμήρου, Ἰλιάδα Γ 124, «Λαοδίκην Πριάμοιο θυγατρῶν εἶδος ἀρίστην» και Ζ 252 «Λαοδίκην ἐσάγουσα θυγατρῶν εἶδος ἀρίστην»), που ήταν αδελφή της Κασσάνδρας. Θεωρούμε ότι η επιλογή της 21

22 ο Όμηρος για να χαρακτηρίσει την Κασσάνδρα. Ο Οθρυονέας, όπως και άλλοι άνδρες (π.χ. Αίας, Αγαμέμνονας, Απόλλωνας), γοητεύτηκαν από την ομορφιά της Κασσάνδρας, την ομορφιά της οποίας τονίζει ο επικός ποιητής και στη ραψ. Ω Δεν είναι απλά όμορφη, αλλά ξεχωρίζει από τις άλλες κόρες του Πριάμου. Η Mazzoldi, 36 σχολιάζοντας τους στίχους , επισημαίνει ότι στο χωρίο αυτό υπάρχει διασκελισμός και ότι ο λογότυπος «θυγατρῶν εἶδος ἀρίστην» χωρίζεται από το όνομα το οποίο προσδιορίζει. Ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό, σύμφωνα με τη Mazzoldi, είναι για να δοθεί έμφαση στο τι θα πάρει ο Οθρυονέας και τι θα δώσει: θα αναλάβει το σημαντικό, αλλά δύσκολο έργο να απαλλάξει τους Τρώες από τους Αχαιούς και θα λάβει ως αντάλλαγμα κάτι εξίσου αξιόλογο, την πιο όμορφη κόρη του Πρίαμου, την Κασσάνδρα. Είναι, επίσης, πιθανό, μέσω του λογότυπου ««θυγατρῶν εἶδος ἀρίστην», να υπαινίσσεται ο Ομηρος την ετυμολογία του ονόματος «Κασσάνδρα». Μια από τις επικρατέστερες ερμηνείες 37 που έχει δοθεί για το όνομα αυτό είναι Κασσάνδρας στο χωρίο αυτό δεν είναι τυχαία, καθώς ο ποιητής την παρουσιάζει εδώ για να την αξιοποιήσει ποιητικά στη τελευταία ραψωδία του έπους του (Ω ). 35 Βλ. Ὁμήρου, Ἰλιάδα, Ω 699 «ἀλλ' ἄρα Κασσάνδρη ἰκέλη χρυσῇ Ἀφροδίτῃ». 36 Βλ. Mazzoldi, όπ.π. (2001), Την άποψη αυτή την υποστήριξαν οι: Ed. Fraenkel Aischylus Agamemnon I, Oxford, 1950, 468 με την βιβλιογραφία, A. Carnoy, Les noms des dieux et des héros d Homère, ÉC 22, 1954, 344 και A. Carnoy, Les noms grecs des devins et magiciens, ÉC 24, 1956, 103 J. L. García-Ramón, Homerico κέκασμαι:véd. sa-sad-, proto-ario *(s)cand-, IE *(s)k end- hacerse visible, aparecer, Die Sprache 34, , J. L. García-Ramón, Mycénien ke-sa-do-ro/kessandros/,ke-ti-ro/kestilos/,ke-to/kestōr/: Grec alphabétique Aἰνησιμβρότα, Αἰνησίλαος, Αἰνήτωρ et le nom de Cassandra, in Mykenaika, ed. J.-P. Olivier, BCH Suppl. 25, Paris, 1992, Η Mazzoldi υποστηρίζει, σχετικά με την ετυμολογία του ονόματος Κασσάνδρα τα εξής: «Η άποψη αυτή σχετίζεται με το διπλό όνομα του αδελφού της Κασσάνδρας Πάρη/Αλέξανδρου. Οι υποστηριχτές αυτής της ερμηνείας επισημαίνουν ότι το όνομα «Κασσάνδρα» δεν είναι ελληνικό και ότι το πραγματικό όνομα της κόρης του Πρίαμου είναι το «Αλεξάνδρα». Ετυμολογικά το όνομα «Αλεξάνδρα» προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα «ἀλέξω», που σημαίνει «αποκρούω, απομακρύνω» άρα η «Αλεξάνδρα» είναι «αυτή που 22

23 ότι προέρχεται από τη ρίζα Καδ-, που βρίσκεται μέσα στο ρήμα κέκασμαι και σημαίνει «αυτή που ξεχωρίζει/διακρίνεται ανάμεσα στους ανθρώπους». Συνεπώς το όνομα «Κασσάνδρα» ερμηνεύεται ως «αυτή που ξεχωρίζει ως προς την ομορφιά». Φαίνεται, επίσης, πιθανό ότι η ομορφιά της Κασσάνδρας παρακίνησε τον Οθρυονέα να πολεμήσει στο πλευρό των Τρώων, γεγονός που τον οδήγησε στον τραγικό θάνατο του. Άλλωστε η άποψη ότι ο Όμηρος ενδιαφέρεται να εξυμνήσει την ομορφιά της Κασσάνδρας, ενισχύεται και στη ραψωδία Ω 699, όπου την παρομοιάζει με την Αφροδίτη. 38 Η υπόσχεση του Πρίαμου να δώσει την κόρη του σε έναν άνδρα, με αντάλλαγμα τη βοήθειά του στον πόλεμο, απαντά και στην Αινειάδα του Βιργιλίου (II, ), όπου ο Κόροιβος ζήτάει από τον Πρίαμο να παντρευτεί την Κασσάνδρα, χωρίς δώρα, αλλά με αντάλλαγμα απομακρύνει τους άνδρες». Η πιο πρόσφατη ερμηνεία σχετίζεται με το ανθρωπωνύμιο «Κεσσάνδρα», που εμφανίζεται σε Μυκηναϊκούς καταλόγους στην Πύλο. Η ερμηνεία αυτή συνδέεται με το φώνημα /ε/ ενός συστήματος φωνηέντων, που συνδέεται με την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *Κενσ-, που σημαίνει «μιλάω εμφατικά, κάνω προβλέψεις». Συνεπώς η Κεσσάνδρα είναι εκείνη που «μιλάει εμφατικά/αυταρχικά στους ανθρώπους». Η Mazzoldi υποστηρίζει ότι αυτή η ινδοευρωπαϊκή ρίζα, χρησιμοποιείται με τη γενική σημασία «το να μιλάει κανείς με τρόπο εμφατικό και όχι προφητικό». Συνεπώς, καταλήγει στο ότι το όνομά της δε δικαιολογεί τις προφητικές της ικανότητες». Αναλυτικότερα για την παραπάνω άποψη, βλ. S. Mazzoldi, όπ.π. (2001), Για πρώτη φορά το όνομα Αλεξάνδρα εμφανίζεται σε μια μυκηναϊκή πινακίδα που περιλάμβανε έναν κατάλογο γυναικείων ονομάτων. Για το θέμα αυτό, βλ. S. Maritanos, Βασιλικά μυρεψεῖα και ἀρχεῖα ἐν Μυκήναις, PAA 33 (1958), 168 J. Harmatta, Aḫḫiyawā names Mycenaean names. In Atti e memorie del 1 congresso internazionale di micenologia, Rome, 1968, 404. Για το συσχετισμό του ονόματος της Αλεξάνδρας με του αδελφού της Πάρη/Αλέξανδρου, βλ. J. Davreux, όπ.π. (1942), J. Harmatta, όπ.π. (1968), 402. Γενικά για την ετυμολογία του ονόματος της Κασσάνδρας, βλ. E. Suárez de la Torre, Sibyles, mantique inspirée et collections oraculaires, Kernos 7 (1994), A. Heubeck, Weitere Bemerkungen zu den griechischen Personennamen auf den Linear B-Tafeln, BN 8 (1957), (268-78) P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque, Paris, 1968, Βλ. Ὁμήρου, Ἰλιάδα, Ω 699: «Κασσάνδρη ἰκέλη χρυσῇ Ἀφροδίτῃ». 23

24 τη συμμετοχή του στον πόλεμο. 39 Συνεπώς με το λογότυπο αυτό ο Όμηρος ενδεχομένως να ήθελε να εγκωμιάσει την ομορφιά της Κασσάνδρας, εξαιτίας της οποίας γοητεύτηκαν πολλοί άνδρες και να τη συσχετίσει ίσως και με την ετυμολογία του ονόματος της. Ο Leaf 40 σχολιάζοντας το λογότυπο αυτό, υποστηρίζει ότι η λέξη «εἶδος» μπορεί να αντικατασταθεί από την αιτιατική «τήν εἴδησιν» και να χρησιμοποιηθεί με τη σημασία της «γνώσης της προφητείας». Με βάση αυτή την αντικατάσταση η φράση «Πριάμοιο θυγατρῶν τήν εἴδησιν ἀρίστην» ερμηνεύεται ως «από τις κόρες του Πριάμου που κατείχε άριστη τη γνώση της προφητείας». Αυτή η άποψη δεν θεωρείται τόσο πιθανή, γιατί σε κανένα άλλο χωρίο των Ομηρικών επών δεν γίνεται αναφορά στις προφητικές ικανότητες της Κασσάνδρας. 41 Το δεύτερο σημείο αυτών των στίχων που αξίζει να διερευνηθεί περισσότερο είναι η λέξη «ἀνάεδνον», δηλαδή χωρίς «ἓδνα», χωρίς «δώρα». Αυτό που θέλει να τονίσει ο Όμηρος στο χωρίο αυτό είναι ότι ο Οθρυονέας ήθελε να παντρευτεί την ωραιότερη κόρη του Πρίαμου, χωρίς να προσφέρει τα απαραίτητα γαμήλια δώρα «ἓδνα». Ο Finley 42 υποστηρίζει ότι τα «ἓδνα» είναι τα δώρα που προσφέρει ο γαμπρός στον πατέρα της νύφης, ως αντάλλαγμα του «δώρου» ή της «προίκας», που δίνει ο πατέρας στην 39 Βλ. Ν.J. Richardson, Ομήρου Ιλιάδα: κείμενο και ερμηνευτικό υπόμνημα, (τιτλ. πρωτ.the Iliad. A Commentary, Cambridge, 1993) Τόμος Δ, μεταφρ. Ρένα Χαμέτη, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2003, 228. Για τους επίδοξους μνηστήρες με «ἓδνα» βλ. I. Morris, The Use and Abuse of Homer, CΑ 5 (1986), A. M. Snodgrass, An Historical Homeric Society, JHS 94 (1974), Βλ. W. Leaf, The Iliad, τόμος II, βιβλία XIII-XXIV, Amsterdam, Hakkert M. Adolf, 1971, Αναλυτική προσέγγιση της άποψης αναφορικά με το αν ο Όμηρος αποδίδει στην Κασσάνδρα προφητικές ικανότητες, θα γίνει παρακάτω, στην ανάλυση της ραψ. Ω Βλ. M.I. Finley, Marriage, Sale and Gift in Homeric World, RIDA 2 (1955),

25 κόρη του και στον μέλλοντα γαμπρό. Τα δώρα έπρεπε βέβαια να είναι ίσης αξίας. Έτσι με το γάμο και τη μετάβαση κάποιου μέλους ενός οἴκου σε άλλον, οι άνθρωποι αποκτούν συγγενικούς δεσμούς. 43 Την άποψη του Finley ενισχύει ο Lacey 44 υποστηρίζοντας ότι, για να θεωρείται ένας γάμος ἂριστος, τα «ἓδνα» είναι απαραίτητα, για να δημιουργηθούν καλές σχέσεις ανάμεσα στους συγγενείς της νύφης και στους μελλοντικούς μνηστήρες. Με βάση την ερμηνεία του όρου «ἒδνα» μπορεί κανείς να εξετάσει τη σημασία του «ἀνάεδνον», που απαντά στο εξεταζόμενο χωρίο. 45 Δεδομένου ότι η «η προσφορά δώρων» 46 του γαμπρού προς τη νύφη ήταν εξέχουσας σημασίας κατά την ομηρική εποχή, διερωτάται κανείς, γιατί ο επικός ποιητής παρουσιάζει τον Οθρυονέα να επιθυμεί «ἀνάεδνον» να παντρευτεί την κόρη του Πριάμου. Ο Οθρυονέας για να παντρευτεί την Κασσάνδρα υπόσχεται στον Πρίαμο ότι θα αποκρούσει τους Έλληνες. Ο Πρίαμος, δέχεται την πρόταση του Οθρυονέα, γεγονός που φανερώνει τη δυσμενή θέση στην οποία είχε περιέλθει. Ο Οθρυονέας, όμως, δίνει μια υπόσχεση δύσκολα πραγματοποιήσιμη. Ο ίδιος, μάλιστα, γίνεται και αντικείμενο χλευασμού από τον Ιδομενέα, ο οποίος προτείνει στον νεκρό να συμμαχήσει με τους Έλληνες για να κυριεύσουν μαζί την Τροία. 43 Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Lévi-Strauss θεωρεί ότι ο γάμος είναι η πρωιμότερη και θεμελιωδέστερη μορφή ανταλλαγής, την αναγκαιότητα της οποίας εκφράζει η απαγόρευση της αιμομειξίας. Βλ. Lévi-Strauss, The elementary Structures of Kinship, London, 1969, Βλ. W. K. Lacey, Homeric Ἓδνα and Penelope s Κύριος, JHS 86 (1966), Στην Ιλιάδα το ίδιο επίθετο απαντά και στη ραψ. Ι 146, όπου ο Αγαμέμνων υπόσχεται στον Αχιλλέα να του δώσει την κόρη του «ἀνάεδνον», προσπαθώντας να επανορθώσει για την άσχημη συμπεριφορά του απέναντί του. Συνεπώς στο χωρίο αυτό ο Όμηρος χρησιμοποιεί το επίθετο αυτό, όχι για να μειώσει την κόρη του Αγαμέμνονα, αλλά για να ηρεμήσει το θυμωμένο Αχιλλέα. 46 Για τα δώρα στο επος, βλ. É. Scheid-Tissinier, Les usages du don chez Homère :Vocabulaire et Pratiques, Nancy,

26 Εξίσου πιθανή είναι η άποψη ότι ο Οθρυονέας πραγματικά θα άξιζε να παντρευτεί την Κασσάνδρα, αν βοηθούσε τους Τρώες να αποκρούσουν τους Αχαιούς. 47 Άλλωστε, όπως υποστηρίζει και ο Seaford, 48 όταν η πολεμική αρετή του υποψήφιου γαμπρού είναι σημαντική για την οικογένεια της νύφης, τότε ο πατέρας της νύφης δέχεται να μη λάβει δώρα από το γαμπρό. Συνεπώς οι στίχοι , εξυπηρετούν αυτό το σκοπό: ο Οθρυονέας ζητά την όμορφη κόρη του Πρίαμου «θυγατρῶν εἶδος ἀρίστην» (στ.364) και δεν προσφέρει δώρα «ἀνάεδνον», αλλά υπόσχεται «μέγα ἔργον», δηλαδή να τους βοηθήσει στον πόλεμο. 47 Βλ. I.N. Perysinakis, Penelope s EEDNA Again, CQ 2 (1991), Βλ. R. Seaford, Ανταπόδοση και τελετουργία. Ο Όμηρος και η τραγωδία στην αναπτυσσόμενη πόλη-κράτος, (τιτλ. πρωτ. Reciprocity and Ritual: Homer and Tradegy in the Developing City-State, Oxford, Clarendon Press, 1994), μεταφρ. Λιαπής Βάϊος, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2003,

27 Ὁμήρου, Ἱλιάδα Ω Η Κασσάνδρα εμφανίζεται για δεύτερη φορά στην Ἱλιάδα στη ραψωδία Ω Στους στίχους αυτούς, που συνιστούν την εισαγωγική σκηνή των θρήνων για το θάνατο του Έκτορα, η Κασσάνδρα εκφωνεί κάποιους στίχους, που συμβάλλουν στη σκιαγράφηση του χαρακτήρα της (στ ). Ο Όμηρος επανεμφανίζει την Κασσάνδρα, τονίζοντας ξανά την ομορφιά της, την οποία συγκρίνει με την Αφροδίτη. Είναι η πρώτη, που πάνω στα τείχη της Τροίας, αντικρίζει τον Πρίαμο να φθάνει στην Τροία με το πτώμα του νεκρού Έκτορα και με γοερή φωνή καλεί τους Τρώες και τις Τρωαδίτισσες να θρηνήσουν το νεκρό αδελφό της. Ερμηνευτικός σχολιασμός α) Στοιχεία για τον χαρακτήρα της Κασσάνδρας Από το απόσπασμα αυτό μπορούμε αρχικά να εξάγουμε κάποια στοιχεία σχετικά με το «χαρακτήρα» της Κασσάνδρας. Το γεγονός ότι βρίσκεται στα τείχη της Τροίας 50 και περιμένει με έκδηλη αγωνία τον Πρίαμο, ο οποίος μεταφέρει το σώμα του Έκτορα, φανερώνει την ευαισθησία και την ανησυχία της για τον πατέρα της. 51 Η Κασσάνδρα, όταν αντικρίζει τη σορό του Έκτορα, ξεσπά σε γοερά κλάματα και καλεί όλο το Τρωϊκό λαό να θρηνήσει μαζί της. Έτσι εισάγει τη σκηνή των θρήνων, 52 που θα 49 Για το αρχαίο κείμενο, βλ. Επίμετρο. 50 Πρβ. τη σκηνή της «Τειχοσκοπίας» (Γ ), όπου η Ελένη παρακολουθεί πάνω από τα τείχη την εξέλιξη του πολέμου πρβ και Ζ Βλ. Α. Στέφος, όπ.π. (1994), Για το αρχαίο κείμενο των τριών θρήνων (Ανδρομάχης, Εκάβης, Ελένης), βλ. Επίμετρο. Για τους θρήνους, βλ. Μ. Χριστόπουλος, «Ομηρικοί Νεκρικοί Θρήνοι. Ιλιάδος Ω Μαρτυρίες και ερμηνείες», Αρχαιογνωσία, 2007, Ch. Tsagalis, The Improvised Laments in the Iliad, Cornell University, 1998, 7-10 (διδ. Διατρ. = Epic Grief. Personal Lament in Homer s Iliad, Berlin-N. York, 2004.) 27

28 ακολουθήσει, και παράλληλα της δίνεται η ευκαιρία να εκφράσει την αγάπη της για τον αδελφό της. β) Παρουσία της Κασσάνδρας στην σκηνή του θρήνου του Έκτορα Ο Atchity 53 αποδίδει στην παρουσία της Κασσάνδρας πολιτικό ρόλο. Ο θάνατος του Έκτορα θα σημάνει και την άλωση της Τροίας, γιατί ο ήρωας έπαιζε καθοριστικό ρόλο στα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα της πόλης. Ο ρόλος του αυτός γίνεται γίνεται σαφής μεταξύ των άλλων στα λόγια της Ανδρομάχης (Ω ). 54 Αυτό συνάδει και με το γεγονός ότι βρισκόμαστε στην τελευταία ραψωδία του έπους, το οποίο ολοκληρώνεται με ένα καθολικό πένθος που κυριαρχεί και στα δυο στρατόπεδα. Μελετώντας τη ραψωδία Ω και ιδιαίτερα τη σκηνή των τριών γόων (Ανδρομάχη, Εκάβη, Ελένη), διερωτάται κανείς γιατί ο Όμηρος ενέταξε στη σκηνή των θρήνων την Ελένη και όχι τον πατέρα του Έκτορα, Πρίαμο, ή την αδελφή του, Κασσάνδρα. Ο Πρίαμος είχε ήδη θρηνήσει τον Έκτορα στη σκηνή του Αχιλλέα. Επίσης στόχος του ποιητή ήταν να δημιουργήσει μια αντιστοιχία ανάμεσα στη ραψωδία Ζ και στη Ω Ο ποιητής παρουσιάζει τα ίδια πρόσωπα που συνάντησε ο Έκτορας, όταν επέστρεψε στην Τροία (Ζ ), να εμφανίζονται με την ίδια σειρά και στην τελευταία ραψωδία του έπους (Ω ) για να θρηνήσουν το θάνατο του, σηματοτοδοτώντας έτσι την πτώση της Τροίας. 55 Αναφορικά με την Κασσάνδρα, ο ποιητής αφ ενός δεν θέλει να την παραλείψει, για αυτό την εντάσσει στο πένθος ως αδελφή του Έκτορα, αφ ετέρου πιθανότατα ήθελε να ολοκληρώσει το έπος του με την Ελένη, που αποτέλεσε την 53 Βλ. K. J. Atchity, Homer s Iliad-The shield of Memory, Southern Illinois Press, 1978, Βλ. Για το αρχαίο κείμενο, βλ. Επίμετρο. 55 Για την ανάλυση του θέματος αυτού, βλ. Μ. Χριστόπουλος (M. Christopoulos), Όψεις της Ελένης στο Έπος και στο Δράμα/Views of Helen in Epic and Drama, ὀνειρόφαντοι, πενθήμονες, δόξαι, Πατάκης, Αθήνα, 2007,

29 αφορμή 56 του Τρωικού πολέμου. 57 Τέλος, ας προστεθεί εδώ και ένα ακόμα λόγος. Η Κασσάνδρα, που εμφανίζεται στο έπος μόνο δυο φορές, δε θα προσέδιδε στο συγκεκριμένο χωρίο την απαιτούμενη δραματικότητα και γι αυτό το έπος δεν ολοκληρώνεται με το δικό της θρήνο. Η γοερή κραυγή της Κασσάνδρας τη στιγμή που αντικρίζει τη σορό του αδελφού της, ενέπνευσε μεταγενέστερους ποιητές (Αισχύλο, Ευριπίδη) να αξιοποιήσουν αυτό το μοτίβο σε σκηνές με διαφορετικό περιεχόμενο. Η θρηνητική κραυγή της αυξάνει τη δραματική ένταση, ιδιαιτέρα στα χωρία όπου η Κασσάνδρα καταλαμβάνεται από τη μανία του θεού Απόλλωνα και σε μια κατάσταση ενθουσιασμού προφητεύει τα επικείμενα δεινά. 58 γ)«κασσάνδρη ἰκέλη χρυσῇ Ἀφροδίτῃ» Και σε αυτό το χωρίο ο Όμηρος τονίζει την ομορφιά της Κασσάνδρας. Αυτή τη φορά την παρομοιάζει με τη θεά Αφροδίτη «Κασσάνδρη ἰκέλη χρυσῇ Ἀφροδίτῃ». Αυτός ο στίχος αξίζει να διερευνηθεί περισσότερο, καθώς τον ίδιο λογότυπο χρησιμοποιεί ο Όμηρος και για τη Βρησιήδα (Π 282) Για το θέμα αυτό βλ. H. Roisman, Helen in the Iliad. Causa belli and victim of war: from silent weaver to public speaker, AJPh (2006), 1-36 N. Worman, The Voice of Which is Not One: Helen s Vrebal Guises in Homeric Epic in Making Silence Speak: Women s Voices in Greek Literature and Society, Princeton, 2001 M. Suzuki, Metamorphoses of Helen, Authority and the Epic, Ithaca, N.Y., 1989, K.J. Reckford, Helen in the Iliad, GRBS 5, (1964), 5-20 M. Alexiou, The Ritual Lament in Greek Tradition, Cambridge, 1974, G.J. Groten, Homer Helen, G&R 15 (1968), Βλ. Μ. Χριστόπουλος, όπ.π. (2007), Η σημασία της «κραυγής», όταν η Κασσάνδρα καταλαμβάνεται από την μανία του θεού και αρχίζει να προφητεύει και το αποτέλεσμα που δημιουργεί θα αναλυθεί στα επόμενα κεφάλαια, καθώς ο Όμηρος δεν προβάλλει τις προφητικές ικανότητες της Κασσάνδρας. 59 Πρβλ. Ιλιάδα Π 282 «Βρισηῒς δ' ἄρ' ἔπειτ' ἰκέλη χρυσέῃ Ἀφροδίτῃ». Τον ίδιο λογότυπο χρησιμοποιεί ο Όμηρος και για την Πηνελόπη, Οδύσσεια μ «ἡ δ' ἴεν ἐκ θαλάμοιο περίφρων Πηνελόπεια, Ἀρτέμιδι ἰκέλη ἠὲ χρυσῇ Ἀφροδίτῃ» και στην ξ «ἡ δ' ἴεν ἐκ θαλάμοιο περίφρων Πηνελόπεια, Ἀρτέμιδι ἰκέλη ἠὲ χρυσῇ Ἀφροδίτῃ» 29

30 Ο Taplin ισχυρίζεται ότι πρόκειται για μια σπάνια διάκριση. 60 Η θεά Αφροδίτη ήταν μια θεά, που εκπροσωπούσε τον έρωτα και το γάμο. 61 Η Κασσάνδρα, εξαιτίας της ομορφιάς της, γοήτευσε τον Οθρυονέα, ο οποίος ζήτησε να την παντρευτεί Ν ). Δεν υπάρχει, όμως, κάποια μαρτυρία σύμφωνα με την οποία η Κασσάνδρα να ενέδωσε τουλάχιστον με τη θέλησή της- σε κάποιον από τους άνδρες που γοητεύτηκαν από αυτήν. Η Mazzoldi 62 υποστηρίζει ότι ο στίχος αυτός αφ ενός υπονοεί την αναγκαία επαφή με τον ανδρικό κόσμο, ως προς την έννοια του γάμου και του έρωτα, αφ ετέρου τα χαρακτηριστικά αυτά δικαιολογούν γιατί προκάλεσε την ερωτική επιθυμία του θεού Απόλλωνα. Η Κασσάνδρα, αν και αποτελεί πρότυπο ομορφιάς και θηλυκότητας, σύμφωνα με το ομηρικό χωρίο, η παρουσία της στην αρχαία ελληνική γραμματεία είναι αμφίσημη: μολονότι αποτέλεσε αντικείμενο ερωτικού πόθου πολλών ανδρών, δεν εντάχθηκε ποτέ σε εκείνο τον κύκλο αλλαγής που αντιπροσωπεύει ο γάμος. Η άρνησή της δεν αφορά μόνο τον κόσμο των θνητών, αλλά και τον κόσμο των θεών. Πιο συγκεκριμένα, η εκούσια άρνησή της να ενδώσει στον Απόλλωνα προκάλεσε τη θεϊκή οργή για να την τιμωρήσει ο θεός της αφαίρεσε την πειθώ. Η τέλεια γνώση του παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος υποχρέωσε την Κασσάνδρα να προειδοποιεί τους ανθρώπους για τα επικείμενα δεινά, χωρίς όμως να γίνεται πιστευτή. Έτσι η Κασσάνδρα απομονώθηκε από το γύρω κόσμο και οι άλλοι την αντιμετώπιζαν ως μαινάδα. Συνεπώς για την ίδια η ομορφιά της αποτέλεσε την αιτία πολλών δεινών (βιασμός από τον Αίαντα, σκλάβα του Αγαμέμνονα, μη πιστευτή προφήτισσα). 60 Βλ. O. Taplin, Homeric Soundings: The shaping of the Iliad, Oxford, Oxford University Press, Oxford, 1992, Βλ. S. Mazzoldi, όπ.π. (2001), 18 με τις υποσημειώσεις. 30

31 δ) Σύγκριση Κασσάνδρας- Χρυσηίδας Η μοίρα της Κασσάνδρας παραβάλλεται, σύμφωνα με τον Anderson, με τη μοίρα της Χρυσηίδας. 63 Ενδεχομένως δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η Ιλιάδα ξεκινάει με τη Χρυσηίδα, ενώ ολοκληρώνεται με την Κασσάνδρα. Τα κοινά σημεία ανάμεσα στη μοίρα της Χρυσηίδας και στη μοίρα της Κασσάνδρας είναι τα εξής: α) Η Κασσάνδρα έγινε σκλάβα του Αγαμέμνονα μετά την άλωση της Τροίας, ενώ η Χρυσηίδα απήχθη και αιχμαλωτίστηκε από Αγαμέμνονα κατά την άλωση της Τρωικής Θήβας. β) Η ομορφιά είναι το δεύτερο κοινό σημείο τους, που αποτέλεσε συγχρόνως και την αιτία των δεινών τους. Ο αρχηγός των Αχαιών γοητεύτηκε από την ομορφιά και των δυο γ) και οι δυο συνδέονται με το θεό Απόλλωνα: οι προφητικές ικανότητες της Κασσάνδρας προέρχονται από τη σχέση της με το θεό, ενώ η Χρυσηίδα είναι κόρη του ιερέα του Απόλλωνα, του Χρύση 64 και δ) τόσο η Κασσάνδρα, όσο και η Χρυσηίδα βρίσκονται στο κέντρο της θεϊκής εκδίκησης κατά των Αχαιών. Όταν ο Αγαμέμνων αρνείται να αφήσει ελεύθερη τη κόρη του Χρύση, ο ιερέας επικαλείται το θεό του οποίου η οργή έπληξε αμέσως ολόκληρο το στρατό. Ο Αίας, βιάζοντας την Κασσάνδρα στο ναό της Αθηνάς, προκάλεσε την οργή της θεάς που έπληξε όλους τους Αχαιούς. 65 Δεδομένου ότι υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα στην Κασσάνδρα και στη Χρυσηίδα οφείλουμε να εξετάσουμε αν υπάρχει κάποιος συσχετισμός ανάμεσα στις ιστορίες των δυο μυθικών προσώπων. Είναι γνωστό ότι η ιστορία της Τροίας, συγκριτικά με αυτήν της άλωσης της Τρωικής Θήβας, απασχόλησε περισσότερο τους μεθομηρικούς ποιητές, μερικοί από τους 63 Αναλυτικότερα για τις ομοιότητες ανάμεσα στη Χρυσηίδα και στην Κασσάνδρα, βλ. J.M. Anderson, The Fall of Troy in Early Greek Poetry and Art, Oxford, Clarendon University Press, Oxford, 1997, Πρβλ. Ὁμήρου, Ἰλιάδα Α 370: «Χρύσης δ' αὖθ' ἱερεὺς ἑκατηβόλου Ἀπόλλωνος». 65 Στην Κύπρια, υπάρχει μια αφήγηση για την άλωση της Θήβας, στην οποία φαίνεται ξεκάθαρα μια βαθύτερη σύνδεση ανάμεσα στη Χρυσηίδα και στην Κασσάνδρα. Αυτή όμως η περίπτωση αναλύεται στο επόμενο κεφάλαιο. 31

32 οποίους έδωσαν στην Κασσάνδρα ακόμα και πρωταγωνιστικό ρόλο. Το ότι οι ποιητές δημιούργησαν ένα διάλογο ανάμεσα στα δυο αυτά πρόσωπα είναι μια αμφίβολη υπόθεση. Αν και κάποιοι ποιητές παρουσιάσαν την άλωση της Θήβας ως μικρογραφία της άλωσης της Τροίας, η σχέση ανάμεσα στην Κασσάνδρα και στη Χρυσηίδα δεν αποσαφηνίζεται και έτσι δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η ιστορία της Κασσάνδρας προήλθε από την ιστορία της Χρυσηίδας. 66 Γνώριζε ο Όμηρος τις προφητικές ικανότητες της Κασσάνδρας; Ένα ακόμα θέμα που απασχόλησε ιδιαίτερα τους μελετητές αναφορικά με την παρουσία της Κασσάνδρας στο έπος είναι κατά πόσο ο Όμηρος γνώριζε τις προφητικές ικανότητες της Κασσάνδρας. 67 Έχει, βέβαια, υποστηριχθεί ότι ο Όμηρος παρουσιάζει την Κασσάνδρα να ξεχωρίζει πρώτη τη σορό του Έκτορα, εξαιτίας του θεϊκού χαρίσματος που διαθέτει. Θεωρούμε πιθανότερο ότι ο Όμηρος, ακόμα και αν γνώριζε ότι η Κασσάνδρα είχε προφητικές ικανότητες, επέλεξε να μην την παρουσιάσει με αυτά τα χαρακτηριστικά. Η ανησυχία και η αγωνία της για τον πατέρα και τον αδελφό της ενδεχομένως να την οδήγησαν στα τείχη της Τροίας. Αυτό το γεγονός ενισχύεται και από την άποψη του Mason 68 ο οποίος παραθέτει ως τεκμήριο το αρχαίο σχόλιο στο Ω 699 «οὐ γὰρ οἶδεν αὐτὴν μὰντιν ὁ ποιητὴς». Άλλωστε σε κανένα άλλο χωρίο της Ιλιάδας, αλλά, όπως θα δούμε παρακάτω ούτε της Οδύσσειας, δεν υπάρχει κάποια σαφής 66 Η επανεμφάνιση μιας άλλης πραγματικής αφήγησης της άλωσης της Θήβας, όπως τη θυμάται η Ανδρομάχη στη ραψ. Ζ της Ιλιάδας υποδηλώνει το αντίθετο, αλλά η «απόδειξη» αυτή είναι ενταγμένη στο αφηγηματικό πλαίσιο της Ιλιάδας. Βλ. J.Μ. Anderson. όπ.π. (1997), Η Mazzoldi επισημαίνει ότι η Κασσάνδρα δεν εμφανίζεται στα ομηρικά ποιήματα με προφητικές ιδιότητες. Για τη θέση που πήραν οι υπόλοιποι μελετητές πάνω στο θέμα αυτό, βλ. S. Mazzoldi, όπ.π., (2001), Επίσης, βλ. J. Davreux, όπ.π. (1942), Βλ. P. G. Mason, Kassandra, JHS 79 (1959),

33 αναφορά ότι η Κασσάνδρα διέθετε προφητικές ικανότητες. Ο Όμηρος, άλλωστε, ενδιαφέρεται να τονίσει μόνο την ομορφιά της Κασσάνδρας και αυτό γίνεται κατανοητό και στα δυο ομηρικά χωρία (Ν , Ω ). Ὁμήρου, Ἰλιάδα Χ Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ιλιάδα, εκτός από τις άμεσες αναφορές που γίνονται για την Κασσάνδρα, υπάρχει και μια έμμεση αναφορά στη ραψωδία Χ στ Στους στίχους αυτούς ο Πρίαμος προσπαθεί να αποτρέψει τον Έκτορα να πολεμήσει με τον Αχιλλέα. Ο Πρίαμος διαισθάνεται το θάνατο του γιού του και προβλέπει το μέλλον της υπόλοιπης οικογένειας. Πιο συγκεκριμένα του λέει ότι, αν ο Έκτορας σκοτωθεί, ο ίδιος θα βιώσει άσχημα τα τελευταία χρόνια της ζωής του, γιατί τα δεινά θα πλήξουν την οικογένειά του. Στη συνέχεια προλέγει, σχεδόν διορατικά, τις επερχόμενες συμφορές: θα δει τα παιδιά του να σκοτώνονται, τις κόρες του να γίνονται σκλάβες των νικητών, το ανακτορό του να καταστρέφεται, τα μικρά παιδιά να σκοτώνονται και τις νύφες του να μεταφέρονται ως σκλαβες στις Αχαϊκές πόλεις. Πιο συγκεκριμένα, στο κείμενο της Ιλιάδας (Τ), ο στ. 62 «υἷάς τ' ὀλλυμένους ἑλκηθείσας 70 τε θύγατρας», πιθανότατα αποτελεί υπαινιγμό για την τραγική τύχη της Κασσάνδρας, που αρπάχθηκε βίαια από τον Αίαντα το Λοκρό και το επίσης τραγικό τέλος του Αστυάνακτα που τον πέταξαν από τα τείχη της Τροίας. Τα γεγονότα αυτά απαντούν στα μεταγενέστερα έργα του Επικού Κύκλου (Ἱλίου Πέρσις, Μικράς Ἱλιάς), στα 69 Για το αρχαίο κείμενο, βλ. Επίμετρο. 70 Το ρήμα «ἓλκειν» χρησιμοποιείται με την έννοια του «αρπάζω βίαια, βιάζω» και στην Οδύσσεια λ 580 πρβ. επίσης Ζ 465 «ἑλκυθμοῖο». 33

34 οποία περιγράφεται η άλωση της Τροίας. 71 Ενδεχομένως, όμως, να υπονοείται εδώ ένα ακόμα επεισόδιο που συνδέεται με την τύχη της Κασσάνδρας: η μετάβαση της στις Μυκήνες, ως σκλάβας του Αγαμέμνονα, μετά την άλωση της Τροίας. Συνεπώς η μετοχή «ἑλκηθείσας», στην περίπτωση που είναι υπαινιγμός για την Κασσάνδρα, μπορεί να παραπέμπει σε δυο τραγικά γεγονότα: στον βιασμό της από τον Αίαντα το Λοκρό, αλλά ακόμα και στην αιχμαλωσία της από τον Αγαμέμνονα. 34

35 1.2. Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ: ΟΔΥΣΣΕΙΑ Η περιγραφή της δολοφονίας δια στόματος Αγαμέμνονος Η ιστορία της Ορέστειας αποκτά στη ραψωδία λ συγκλονιστικές διαστάσεις, καθώς ο ίδιος ο Αγαμέμνονας, όντας νεκρός, αφηγείται στον Οδυσσέα το θάνατό του. Ο Μυκηναίος βασιλιάς αποκαλύπτει τόσο τον αποκλειστικό υπαίτιο του θανάτου του, όσο και τον εκτελεστή της δολοφονίας του. Πρόκειται για μια λεπτομέρεια, που αφ ενός επιτείνει την ιδιαιτερότητα της σκηνής, αφ ετέρου είναι σημαντική, γιατί δεν απαντά στα υπόλοιπα χωρία της Οδύσσειας, στα οποία γίνεται λόγος για τη δολοφονία του Αγαμέμνονα. 72 Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι o Όμηρος διαχωρίζει το ρόλο του Αίγισθου από αυτόν της Κλυταιμνήστρας σε σχέση με τη δολοφονία του Αγαμέμνονα και της Κασσάνδρας. Σε μεταγενέστερους ποιητές (κυρίως στον Αισχύλο) η Κλυταιμνήστρα παρουσιάζεται να έχει σχεδιάσει και παράλληλα να έχει εκτελέσει το έγκλημα. Ο Αισχύλος, σύμφωνα με τον Jones, στην Ορέστεια προσπαθώντας να τονίσει το θέμα της οικογενειακής κατάρας, δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο στην Κλυταιμνήστρα, παραγκωνίζοντας έτσι το ρόλο του Αίγισθου στο σχεδιασμό και στην εκτέλεση του φόνου. 73 Η παρουσία της Κασσάνδρας στο λ Βλ. R.D. Dawe, The Odyssey. Translation and Analysis, Sussex, England, 1993, 452, σχολ. στ. 405 κ.ε. 73 Βλ. P. V. Jones, Homer s Odyssey, Bristol, 1988, 106, σημ. στ