Αναζητώντας την χαμένη ταυτότητα. Μυθολογήματα και κώδικες. Μαρία Χρίστοβα

Transcript

1 Αναζητώντας την χαμένη ταυτότητα. Μυθολογήματα και κώδικες Μαρία Χρίστοβα Την εισήγηση αυτή θα απασχολήσει το θέμα της γυναικείας ταυτότητας σε δύο σύγχρονα μυθιστορήματα: Το έβδομο ρούχο της Ευγενίας Φακίνου και Τα γήινα περιβόλια της Παναγιάς της Βουλγάρας συγγραφέως Emilia Dvorianova. Θα επιχειρήσω να ανιχνεύσω τους μηχανισμούς με τους οποίους δομείται η ταυτότητα των γυναικείων μορφών μέσω μυθολογημάτων και διακειμενικών αναφορών. Οι ηρωίδες των δύο συγγραφέων στη βαθεία δομή των κειμένων πραγματοποιούν μια ασυνείδητη αναζήτηση της πρωταρχικής γυναικείας ταυτότητας. Η χριστιανική μυθοποιητική είναι δεσπόζουσα στο βουλγαρικό μυθιστόρημα, όπως είναι δεσπόζουσα η αρχαία ελληνική στο ελληνικό (με αναφορά στοιχείων και της ορθόδοξης παράδοσης όμως). Ούτε το ένα, ούτε το άλλο έργο γράφτηκε για την υποστήριξη «γυναικείων» ή φεμινιστικών ιδεών αντιθέτως, και οι δύο συγγραφείς αποποιούνται την ετικέτα «γυναικεία γραφή». Παρ όλα αυτά η συγκριτική γραμμή, την οποία θα ακολουθήσω εδώ, στοχεύει ακριβώς στην ανίχνευση των αρχέτυπων του γυναικείου ψυχικού χώρου στα συγκεκριμένα έργα. Η ιδέα της αντιπαράστασης των δύο έργων βασίζεται στο ασυνείδητο των κειμένων και στην σχέση μυθολογίας-ψυχισμού, καθώς τόσο η Φακίνου, όσο και η Dvorianova χρησιμοποιούν πλούσια αποθέματα συμβόλων και διακειμενικές αναφορές από την αρχαία και την χριστιανική μυθολογία. Το κεντρικό ερώτημα, που θα τεθεί είναι: Πώς διεισδύουν τα μυθολογικά μοτίβα στην δόμηση των γυναικείων μορφών και πώς διαπερνάει το θέμα της ταυτότητας κάποιες από τις γνωστές μυθικές αφηγήσεις της αρχαιότητας και του χριστιανισμού; Το θέμα της ταύτισης (ως ατέρμονος γίγνεσθαι) και της ταυτότητας (ως δομημένης ενότητας) είναι πολυσυζητημένο, πολύπλοκο και πολυεπίπεδο το θέμα της γυναικείας ταυτότητας, το οποίο άρχισε για συζητιέται με τα πρώτα κιόλας βήματα του φεμινιστικού κινήματος και των λεγόμενων gender studies, ίσως ακόμα πιο πολύ. Στο επίκεντρο αυτής της σύντομης ανακοίνωσης (ακριβώς εξαιτίας της συντομίας της) τίθεται η ιδέα της ταυτότητας ως αναμφισβήτητου δεδομένου, μια ιδέα που σύμφωνα με τον καθηγητή κλασικής φιλολογίας Bogdan Bogdanov καμιά φορά είναι το

2 απαραίτητο πλαίσιο από το οποίο ξεκινάει κάθε σκέψη και συζήτηση γύρω από το θέμα αυτό. Το γενικό πλαίσιο της ταυτότητας είναι η αφετηρία αυτού του κειμένου και η αφορμή μερικών παρατηρήσεων πάνω σε κάποιες μυθικές και μυθιστορηματικές γυναικείες μορφές, στην δυναμική τους αλληλεπίδραση στον κειμενικό χώρο και την πρόσληψή τους στην πράξη της ανάγνωσης. Το έβδομο ρούχο (1983) κατατάσσεται από τον Roderick Beaton στην κατηγορία historiographic metafiction (Beaton 1996 : 361). Η πρωταγωνίστριά του, η Δήμητρα Χατζηφώτη, είναι πρόσφυγας της Μικρασιατικής Καταστροφής, η οποία, αφού έχασε την κόρη της, την Περσεφόνη, ξεκινάει ένα ταξίδι στα ίχνη της ομώνυμής της θεάς που είναι ταυτοχρόνως και τα ίχνη της χαμένης-και-αναζητούμενης ταυτότητας. Όπως γράφει η Κ. Χρυσομάλλη-Henrich: «Στο Έβδομο ρούχο το μυθολογικό στοιχείο κατέχει δεσπόζουσα, σχεδόν τυραννική, θέση» (Χρυσομάλλη-Henrich 2003 : 203). Μέσα στο πλούσιο πλέγμα μυθολογικών αναφορών και συμβόλων τα οποία δομούν δυναμικά το κείμενο κυριαρχεί ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης στην πιο γνωστή του εκδοχή. Παράλληλα κυριαρχεί και το μυθολόγημα Δήμητρα-Περσεφόνη όπως το ερμηνεύει ο Ούγγρος επιστήμονας Carl Kerenyi σε συνεργασία με τον Carl Jung. Στην μελέτη Η επιστήμη της μυθολογίας ο Kerenyi συγκρίνει τις πανάρχαιες μυθολογικές ιδέες με κλειστά μπουμπούκια τα οποία κρύβουν μέσα τους έναν πλούσιο σε νοημάτα και υποβολές πυρήνα. Μία από τις πιο σημαντικές ιδέες είναι αυτή της γέννησης και της αρχής που, στην περίπτωση των προσωποποιημένων ελληνικών θηλυκών θεοτήτων, συμβολοποιείται από τη μοίρα της γυναίκας (Jung, Kerenyi 1989 : 144). Η πολυσημία των αρχαίων μυθολογικών ιδεών συχνά εκφράζεται και συλλαμβάνεται μέσω της δομής των δυάδων και των τριάδων στις οποίες βρίσκουμε τις θεές του ελληνικού μυθολογικού πανθέου 1. Οι διπλές και τριπλές φιγούρες αυτές εμπεριέχουν μέσα στις πτυχές τους βαθιά κρυμμένα φαινόμενα της ψυχικής ζωής και επιπρόσθετες έννοιες της μυθολογικής σκέψης. Η Δήμητρα Χατζηφώτη, η κόρη της Ελένη και η εγγονή της Ρούλα δεν είναι μορφές της αρχαίας μυθολογικής σκέψης είναι ηρωίδες ενός σύγχρονου μυθιστορήματος. Θα μπορούσαν όμως να διαβαστούν και ως κωδικοποιημένες μορφές 1 Π.χ.: Δήμητρα-Περσεφόνη, Δήμητρα-Περσεφόνη-Άδης, Εκάτη-Δήμητρα-Περσεφόνη, Άρτεμις- Περσεφόνη κ.ά.

3 του λογοτεχνικού κειμένου το οποίο, σύμφωνα με τον Γιούρι Λότμαν, χαρακτηρίζεται από μια κωδικοποίηση πολλαπλών επιπέδων προϋποθέτουσα μια πολλαπλών επιπέδων αποκωδικοποίηση (Lotman 1977 : 23-4). Εάν συσχετίσουμε το θέμα της ταυτότητας με τα συμπυκνωμένα μηνύματα-μπουμπούκια των μυθολογημάτων που βρίσκουμε στις αρχαίες αφηγήσεις, τότε βγαίνει στην επιφάνεια και μια άλλη ανάγνωση, σύμφωνα με την οποία το κείμενο του Έβδομου ρούχου μέσω των ηρωίδων του πλέκει-και-ξεπλέκει, ασυνείδητα υφαίνει το νήμα της γυναικείας υπόστασης ως ψυχολογικού μοντέλου. Η μορφή της Δήμητρας Χατζηφώτη εκφράζει τις (κρυμμένες) έννοιές της ξέχωρα ως κεντρική ηρωίδα/αφηγήτρια ενός λογοτεχνικού κειμένου, αλλά και σε συνδυασμό με άλλες γυναικείες μορφές με τις οποίες συνθέτει διπλές και τριπλές φιγούρες. Οι μορφές αυτές προέρχονται από τον χώρο της μυθολογίας και της μυθοπλασίας συνάμα, και χαρακτηρίζονται από πολυπλευρικότητα και ευλυγισία που τους επιτρέπουν να ενταχτούν σε διάφορες σημασιολογικές δομές. Ας θυμηθούμε εδώ τη θεωρία της αισθητικής ανταπόκρισης, σύμφωνα με την οποία σε κάθε έργο λογοτεχνίας πρέπει να διακρίνουμε όχι μόνο την πραγματικότητα του κειμένου, αλλά και αυτή των διανοητικών διεργασιών που συντελούνται στη συνείδηση του αναγνώστη (Iser 1988 : 212). Ο λανθάνων αναγνώστης του Wolfgang Iser εμπλέκεται ενεργά στην αναγνωστική διαδικασία, συσχετίζει, συνθέτει, συμμετέχει στη δόμηση του νοήματος και στην αποκατάσταση της κειμενικής συνοχής και έτσι το λογοτεχνικό έργο δεν μπορεί να ταυτιστεί ούτε με το ίδιο το κείμενο ούτε με την πρόσληψή του εκ μέρους του αναγώστη, αλλά πραγματώνεται στη διάδραση κειμένου-αναγνώστη. Με τη βοήθεια της αναγνωστικής θεωρίας και από την οπτική της αναλυτικής ψυχολογίας θα προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε μια τέτοια (πιθανή) διάδραση. Οι τρεις αφηγήτριες του Έβδομου ρούχου συνιστούν μια βασική τριάδα: η Δήμητρα ή Μάνα (όπως ονομάζεται όταν αφηγείται την ιστορία της), η Ελένη η θυγατέρα της και η εγγονή της Ρούλα εκφράζουν τις διαφορετικές όψεις της θηλύτητας ακόμα και στο επίπεδο της γλώσσας. Η χρωματισμένη με λέξεις του σμυρνέικου ιδιώματος γλώσσα της Δήμητρας, η ομαλή, κάπως «επίπεδη» ομιλία της Ελένης και η απαίσια αργκό της Ρούλας εξιστορούν όχι μόνο τα γεγονότα της υπόθεσης από την οπτική γωνιά της καθεμιάς, αλλά και την γυναικεία υπόσταση σε όλο τον πλούτο των αποχρώσεών της. Η πολύπτυχη γυναικεία ταυτότητα ως μυθολόγημα όμως αναδύεται μέσα από άλλες δυάδες

4 και τριάδες μυθολογικής προέλευσης που διαμορφώνονται στο χώρο του (ασυνείδητου του) κειμένου. Ένα τέτοιο τρίπτυχο σχηματίζουν η βάβω Μαριώ, που έντονα ενθυμίζει την Βαυβώ των ορφικών, η ομώνυμη της αρχαίας θεάς Δήμητρα και η Ελένη, στην μορφή της οποίας υπολανθάνει η ιδέα της μετεμψύχωσης της Περσεφόνης, της πρωτότοκης και χαμένης κόρης της Δήμητρας. Μια άλλη τριάδα με ενεργές μυθολογικές υποδηλώσεις συνθέτουν «η γυναίκα με τα μπακιρένια πέδιλα» (μια σύγχρονη λογοτεχνική εκδοχή της μυστηριώδους Εκάτης), η Δήμητρα και η Ελένη. Για λόγους συντομίας θα χρειαστεί να παραλείψουμε το συζυγικό δίπολο Δήμητρα Δήμος, το οποίο παραπέμπει στον λιγότερο γνωστό μύθο για την Δήμητρα Μέλαινα και τον Απαγωγέα της (αλλά και στα θέματα της αιμομιξίας και του ακρωτηριασμού του Ουρανού από τον Κρόνο) και να δώσουμε έμφαση στις γυναικείες λογοτεχνικές και μυθολογικές μορφές. Ο Ομηρικός Ύμνος εις Δήμητρα μας δίνει μια πολύσημη (και πολυπρόσωπη) γυναικεία τριάδα: τη Μητέρα, την Κόρη και τη σκιώδη και μυστηριώδη θεά της σελήνης την Εκάτη. Το κείμενο του Έβδομου ρούχου επίσης εμπεριέχει μια τριπλή αντανάκλαση αυτής της μυθικής φιγούρας, καθώς και άλλες μυθολογικές αναφορές και διακειμενικές παρουσίες. Η Δήμητρα Χατζηφώτη είναι η μητέρα εννέα παιδιών, το πρώτο από τα οποία φέρει το όνομα Περσεφόνη και χάνεται και ίσως (το κείμενο είναι αμφίσημο σ αυτό σημείο) ξαναγεννιέται στο πρόσωπο της δεύτερης κόρης της, της Ελένης. Η πρωταγωνίστρια του μυθιστορήματος ξεκινάει ένα οδυνηρό ταξίδι στα ίχνη της χαμένης θυγατέρας της ακριβώς όπως η αρχαία Δήμητρα και ακριβώς όπως αυτή παραμελεί εντελώς το σώμα της, υφίσταται διαφορετικές μεταμορφώσεις, βιάζεται (σε τρισοργωμένο χωράφι) και γίνεται μητέρα ενάντια στη θέλησή της. Και δεν είναι μοναχή της στο ταξίδι αυτό: μια γυναίκα με άδεια μάτια και πολλά σκυλιά την συναντάει μέσα στη νύχτα και με μυστηριώδεις, αμφίσημες οδηγίες την στέλνει στα νότια ενώ μια εκατόν είκοσι χρονών βάβω θα διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην πνευματική οδύσσειά της. Η ηρωίδα της Φακίνου είναι έντονα «μυθολογική»: με το όνομά της και αυτό της κόρης της, με τη μοίρα της, τη μητρική υπόστασή της, τον απόκοσμο κήπο τον οποίο δημιουργεί με τους σπόρους που μαζεύει ενώ ψάχνει για το παιδί της, καθώς και με την κρυφή ζωγραφιά στο σώμα της 2. Οι διακειμενικές παρουσίες μυθικών προσώπων, 2 Η ζωγραφιά είναι του Ανδρόνικου και παριστάνει τον κήπο της Εδέμ. Τριαντάφυλλα στα στήθια σου, όλων των λογιών τα λουλούδια παρακάτω, και στην κοιλιά απέραντο κάμπο με στάχια (Φακίνου 1983 : 20).

5 συμβόλων και αναλογιών από τον αρχαίο μύθο της Δήμητρας κάνουν ακόμα εντονότερες τις μυθικές υποδηλώσεις της μορφής της καθώς την ελκύουν και την εγγράφουν στις προαναφερθείσες διπλές και τριπλές σημασιολογικές φιγούρες. Πίσω από τους διαχρονικούς συσχετισμούς και ταυτίσεις με μυθικά επεισόδια και πρόσωπα, πίσω από τις μεταλλάξεις που υφίσταται η κεντρική αφηγήτρια του έργου, υπολανθάνει σαν σπόρος η ιδέα της γυναικείας ταυτότητας ως πληρότητας, πολικότητας και πολυπλευρικότητας. Ας δούμε μερικές από τις μεταμορφώσεις της Δήμητρας, μέσα από τις οποίες προβάλλουν οι ποικίλες διαστάσεις της θηλύτητας: Τέτοιο ρόδι δεν είχα ξαναδεί. Τεράστιο. Θα το κλεβα, κι ό,τι ήθελε ας γινότανε. Ό,τι το χα κόψει, ανοίγει ένα πορτέλι ξύλινο από δίπλα και βγαίνει μια κοπέλα. Με κοιτάει από πάνω ως κάτω. Σκέτη γύφτισσα ήμουνα. Τα ρούχα μου κρεμόντουσαν, παπούτσια δεν είχα, ξυπόλυτη περπάταγα. [...] Τα μαλλιά μου κρεμόντουσαν άπλυτα, αχτένιστα... «Θεια, θέλεις να πιεις μια γουλιά κρασί να συνεφέρεις;» Εμένα έλεγε «θεια»... Πού κατάντησες, Δήμητρα!... Από θεά έγινες θεια... Πού σαι, Ανδρόνικε, ν ακούσεις... Στα είκοσι τρία μου να με λένε «θεια»... (Φακίνου 1983: 35). Είναι μια μορφή του πρωτογονισμού η οποία μεταλλάσσεται σε όμορφη σωσία της χρυσομαλλούσας Δήμητρας των αρχαίων και η μαγική αυτή μετουσίωση κινητοποιεί ακόμη εντονότερα τα μυθικά-και-παραμυθένια μοτίβα της αφήγησης: Σε μια ερημιά, ανάμεσα στα καλάμια του ποταμού, στάθηκα. Έβγαλα τα βρωμισμένα ρούχα μου, τα σκισμένα μου, και μπήκα στο ποτάμι. Πλύθηκα, πλύθηκα κι ένιωσα άνθρωπος. Έλουσα τα μαλλιά μου μέχρι που ξεπλύθηκαν απ τη βρώμα. Σηκώθηκα να ντυθώ. Κι εκεί που τα νερά του ποταμού δεν είχαν γίνει λάσπη, είδα αυτή που ο Ανδρόνικος έλεγε «θεά». Μόνο που ήμουνα πιο λιγνή απ το περπάτημα και την κούραση (Φακίνου 1983: 36). Η «θεά» του Ανδρόνικου μπροστά από τα μάτια των «θνητών» μεταμορφώνεται σε τρομακτικό αερικό και αυτή η μεταβολή σηματοδοτεί και εξαποστέλλει την ηρωίδα ακόμα πιο βαθιά στον κόσμο του περιθωρίου: Οι γυναίκες φαίνεται, που πλένανε παρακάτω, ακούσανε τις φωνές κι ήρθανε. Μόλις μ είδανε, παγώσανε. Πάγωσα κι εγώ. Γυμνή και με τη ζωγραφιά του Ανδρόνικου απλωτή απ τα βυζιά ως κάτω... πώς θα τους φαινόμουνα.

6 «Φεύγετε να φεύγουμε», τσίριξε μια γυναίκα. «Δεν τη βλέπετε τη νεράιδα; Θα μας πάρει τη φωνή!...» Και πριν προλάβω να κουνηθώ και να τους πω «όχι, δεν είμαι νεράιδα», φύγανε τρομαγμένες (Φακίνου 1983: 36-7). Η κάποτε ευτυχής σύζυγος και μητέρα διώχτηκε από τον κήπο της Εδέμ από τα στρατεύματα του Κεμάλ και άρχισε να περιπλανιέται σε ένα άγνωστο χώρο ως πρόσφυγας, χήρα, θεά, «θεια», γύφτισσα και νεράιδα, μεταφέροντας, συμπυκώνοντας και υποβάλλοντας τις έννοιες της γυναικείας ταυτότητας ως πολυπροσωπίας. Οι μεταμορφώσεις της Δήμητρας όπως και οι δυάδες και οι τριάδες, που αρμονικά οργανώνονται γύρω της, δομούν το μυθολόγημα της ταυτότητας ως πληρότητας στην ποικιλία και πάνω στην ιδέα της μητρότητας. Η Δήμητρα η Μάνα κάνει με τον απαγωγέα και βιαστή της οχτώ παιδιά - και επιβιώνει σχεδόν όλων, αλλά μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής της δεν παύει να ελπίζει και να περιμένει την επιστροφή της πρωτότοκης Περσεφόνης της. Έγινε ήδη αναφορά στο συμπέρασμα του Kerenyi ότι η ιδέα της αρχικής θεάς Μητέρας-Θυγατέρας, που κατά βάθος αποτελεί μια οντότητα, είναι ταυτόχρονα η ιδέα της αναγέννησης (Jung, Kerenyi 1989 : 164). Με βάση την ανάγνωση των αρχαίων μύθων από την οπτική του ψυχισμού προσπάθησα να διαβάσω το μυθιστόρημα της Φακίνου ως παλίμψηστο και να δείξω πως μέσα στο παραγωγικό πλαίσιο της μυθολογικής διακειμενικότητας το γυναικείο ψυχικό σύμπαν εγγράφεται επάνω στα αρχέτυπα της αρχαιότητας και πλάθει τα μηνύματα και τις υποβολές του με την βοήθειά τους. Τα γήινα περιβόλια της Παναγιάς εκδόθηκε στην Βουλγαρία το 2006 και μεταφράστηκε στα γαλλικά το Είναι εμπνευσμένο από ένα πραγματικό ταξίδι της συγγραφέως στο Άγιον Όρος, όπου εκτυλίσσεται και η υπόθεση. Τα Περιβόλια της Παναγιάς, δηλαδή το ιερό όρος, είναι (και) τα αδιαπέραστα όρια αυτοαναγνώρισης και ταύτισης τριών γυναικών, μία από τις οποίες χάνεται στο πέλαγος. Οι τρεις Μαρίες Μαρία, Μαρία-η άλλη και η άλλη-μαρία αποτελούν μια τριάδα, η οποία μαζί με την μυθοποιημένη μορφή της Ουράνιας Μαρίας, της Παναγίας, εύκολα κωδικοποιείται σε αρχέτυπη γυναικεία μορφή. Τα Γήινα Περιβόλια της Παναγιάς, τα οποία δίνουν τον τίτλο στο μυθιστόρημα, μαζί με τη θάλασσα του Άθω, συνιστούν ταυτόχρονα πραγματικό 3 Emilia Dvorianova. Les jardins interdits, (trad. Marie Vrinat-Nikolov), Aden France, Paris, 2010.

7 χώρο και σκηνή του ψυχισμού, όπου ο γυναικείος εσωτερικός κόσμος συγκρούεται με τον ανδρικό και προσπαθεί να διεισδύσει μέσα του. Η διακειμενικότητα με την Αγία Γραφή και το πλέγμα μυθολογικών συμβόλων αποτελούν ένα υπόστρωμα πάνω στο οποίο απλώνεται ο κόσμος του υποσυνείδητου, όπου ο χώρος και ο χρόνος καταργούνται. Η δυνατότητα κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης των ηρωίδωναφηγητριών σε μια ψυχολογική ενότητα παρατηρείται και εδώ και καθιστά έναν από τους συγκριτικούς παραλληλισμούς στους οποίους αποβλέπει η μελέτη αυτή. Τα γήινα περιβόλια της Παναγιάς είναι ένα πολυεπίπεδο κείμενο, μέσα στο λαβυρινθώδες δίκτυο του οποίου αλληλοδιαπλέκονται πολύσημες συμβολικές υποβολές, διακειμενικές βιβλικές αναφορές και παραπομπές στη χριστιανική μυθοπλασία, στοιχεία του ονειρικού, του μυθικού αλλά και του ερωτικού, καθώς ο διάχυτος ερωτικός αισθησιασμός σηματοδοτεί την ιδιοσυστασία των κειμένων της Βουλγάρας συγγραφέως. Ο αθωνικός χωρόχρονος στα Περιβόλια της Ντβοριάνοβα χτίζεται και απλώνεται, κινητοποιώντας διαφορετικές πραγματικότητες, έτσι ώστε μέσα από τις πτυχές του προβάλλουν και τα θολά περιγράμματα του Σώματος και το Τοπίο της Ψυχής. Είναι ένας τόπος φθονερός, ένοχος, επικίνδυνος, που ενεργοποιεί την ιδέα ενός περίπλοκου ψυχικού χώρου, όπου η θηλύτητα και η αρρενότητα συγκρούονται και κονταροχτυπιούνται για τα διαφιλονικούμενα εδάφη. Ακριβώς αυτό το κωδικοποιημένο επίπεδο του ασυνείδητου του κειμένου θα ιχνηλατήσουμε στις ακόλουθες σελίδες, επειδή ο Άθως στο συγκεκριμένο έργο είναι πολυδιάστατος και εύκολα καταργεί τα καθαρώς γεωγραφικά του όρια για να εξασφαλίσει μια ψυχολογική ανάγνωση-πρόσβαση στο κείμενο. Η τοποθέτηση της «τρισυπόστατης» Μαρίας στο ιερό και συνάμα ερωτικό τόπο αναπλάθει τους εσωτερικούς της χώρους, συνθέτοντας ένα πολυσχιδές τοπίο του γυναικείου ψυχισμού. Ποια είναι όμως η «τρισυπόστατη» Μαρία; Στην ουσία οι αφηγήτριες μέσω των εσωτερικών μονολόγων των οποίων εναλλάσσεται η οπτική γωνία της αφήγησης είναι τρεις. Πρόκειται για τρεις φίλες οι οποίες αγαπιούνται, περιπλανιούνται και τριγυρνούν γύρω από το απαγορευμένο και άγιο όρος χωρίς καμία ελπίδα να διεισδύσουν στα σπλάχνα του. Και οι τρεις ονομάζονται «Μαρία» και κάποια στιγμή διασταυρώνονται οι δρόμοι τους με το δρόμο μιας άλλης ηρωίδας με το ίδιο (υπαινισσόμενο όμως) όνομα, που περιπλανιέται γύρω από τα Περιβόλια της Παναγίας είναι η τρελή της

8 Αμμουλιανής στην μορφή της οποίας υποκρύπτεται η ίδια η Παναγία. Μια ανάγνωσηαποκρυπτογράφηση από διαφορετική οπτική θα ξεδίπλωνε τρεις όψεις του Εγώ και την Ετερότητά του: η Μαρία, η Μαρία-η άλλη και η άλλη-μαρία είναι τρεις (για την υπόθεση του έργου) και ταυτοχρόνως μία (μέσα στην επικράτεια του ψυχισμού). Τα μότο στην αρχή κάθε κεφαλαίου είναι όλα παρμένα από τη Βίβλο 4 και με τον πλούσιο συμβολισμό τους ενεργοποιούν την παλινδρομική κίνηση ανάμεσα στην κωδικοποίηση/συνταύτιση των τριών μορφών σε μια και την αποκωδικοποίησή τους στην πορεία της αναγνωστικής διαδικασίας σε ένα διαφορετικό επίπεδο πρόσληψης. Έγινε ήδη αναφορά στον τρόπο με τον οποίο οι τρεις αφηγήτριες του Έβδομου ρούχου συμπληρώνουν και ολοκληρώνουν την εικόνα μιας γυναικείας μορφής στο επίπεδο του λόγου και της πραγματικότητάς του. Οι τρεις «γήινες» ηρωίδες της Ντβοριάνοβα κάνουν ακριβώς το ίδιο, ενώνοντας τις ψηφίδες της εικόνας στο πλαίσιο του... ερωτισμού, παραδείγματος χάριν: Μια ετεροφυλόφιλη και μάλιστα πολύ αισθησιακή, μια παντρεμένη/μετρημένη και μια ομοφυλόφιλη Μαρία κλείνουν τον κύκλο της γυναικείας ταυτότητας στο επίπεδο της ερωτικής της έκφανσης, του αισθησιασμού της. Η παρουσία τους ανακαλεί το συνειρμό του τρίπτυχου καθρέφτη, ο οποίος προβάλλει μια κεντρική εικόνα (Μαρία) και δύο συμπληρωματικές αντανακλάσεις (η άλλη-μαρία και Μαρία-η άλλη) και η «τριπλή» αυτή Μαρία θα μπορούσε να εκληφθεί ως την ενσωμάτωση της γυναικείας αρχής στην προσπάθειά της να υπερβεί τα διαχωριστικά όρια του πολυδιάστατου χώρου του Άθω, να ξανακερδίσει την πρωταρχική της πληρότητα και ακεραιότητα. Άλλωστε το ασυνείδητο του κειμένου έχει διαπλάσει στα βάθη του και μια μορφή που εμπεριέχει την ίδια την ιδέα της πληρότητας και της τελειότητας είναι η μορφή της τρελής της Αμμουλιανής, η Παναγία, η τέταρτη Μαρία η οποία μάταια ψάχνει να διεισδύσει στα ανδροκρατούμενα περιβόλια που Της ανήκουν από την απαρχή του χρόνου. Στην ανάγνωση αυτή σημαντικό ρόλο κατέχουν τα στοιχεία της χριστιανικής μυθολογίας, τα οποία αφθονούν στο έργο και διαπλάθουν τα μήνυματά του. Ο ενεργός διακειμενικός διάλογος με την ιουδαιο-χριστιανική παράδοση αρχίζει από το πρώτο 4... εις βάθη καρδίας θαλάσσης (Το βιβλίο του Ιωνά 2:4), η εν μελέτη νυκτερινή ως όταν επιπίπτη/ δεινός φόβος επ ανθρώπους επί νυσταγμάτων/ επί κοίτης (Ιωβ 33:15), ιδού εγώ προς τους προφήτας τους/ εκβάλλοντας προφητείας γλώσσης και/ νυστάζοντας νυσταγμόν εαυτών (Ιερεμίας 23:31), και είπεν τι το ρήμα το λαληθέν προς σε/ μη δη κρύψεις απ εμού (Α Σαμουήλ 3:17) κ.ά.

9 μότο:... εις βάθη καρδίας θαλάσσης... 5 και αμέσως μετά μεταφερόμαστε στην καρδιά μιας ιερής, ιδιόρρυθμης, αισθαντικής-και-αισθησιακής θάλασσας, στην οποία η Μαρία όπως η Κόρη στο μυθολόγημα Δήμητρα-Περσεφόνη εχάθη. Η εξαφάνισή της στην πιο γαλάζια θάλασσα του κόσμου κινητοποιεί το νήμα της υπόθεσης, αλλά και το πλέγμα των κειμενικών υποβολών, μια και το νερό, η θάλασσα σε συνδυασμό με την αναφορά στο Βιβλίο (και στην ιστορία) του Ιωνά αλλά και ανεξάρτητα από αυτήν εμπεριέχει μεγάλες συμπυκνώνεις νοημάτων και πολυσήμαντους συμβολισμούς. Η ιδέα της αναγέννησης, την οποία είδαμε να προβάλλει μέσα από το «μπουμπούκι» ενός πανάρχαιου μυθολογήματος, μας περιμένει και εδώ ενσωματωμένη αυτήν τη φορά σε ένα από τα αγαπημένα σύμβολα του ασυνείδητου όπως αποκαλεί το στοιχείο του νερού ο Γιουνγκ (Jung 1999 : 25). Σύμφωνα με τον Mircea Eliade το νερό είναι fons et origo όλων των δυνατοτήτων ύπαρξης στο χώρο της μυθικής σκέψης. Η βύθιση στο νερό συμβολίζει την επιστροφή στην προ-ύπαρξη, ενώ η ανάδυση από τα ύδατα επαναλαμβάνει την κοσμογονική πράξη της εμφάνισης του σχήματος εκ του αμορφοποίητου σύμπαντος δηλαδή το νερό ως μυθολογικό σύμβολο εμπεριέχει τις σημασίες τόσο του Θανάτου όσο και της Αναγέννησης. Ο συμβολισμός του νερού, συνεχίζει ο Eliade, εντάσσεται επιτυχώς στην χριστιανική μυθοποιητική σκέψη και εμπλουτίζεται με τις επιπρόσθετες έννοιες του εξαγνισμού από την αμαρτία και της αναγέννησης μέσα από την επιστροφή στην αρχέγονη αθωότητα, στην κατάσταση του Αδάμ πριν την πτώση και έτσι η τελετουργική γυμνότητα της βάπτισης γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στον εξωχρονικό παράδεισο και τον κόσμο που βρίσκεται κάτω από την κυριαρχία του χρόνου. Ο χρόνος στα Γήινα περιβόλια της Παναγιάς έχει δικό του ρυθμό κάνει στροφές, χάνεται, ενίοτε γίνεται βυζαντινός και ακολουθεί το Ιουλιανό ημερολόγιο, ενώ ο Άθως, όπως ισχυρίζεται ένας από τους μοναχούς, βρίσκεται ενώπιον της Όγδοης μέρας. Η υπόθεση του έργου οργανώνεται πάνω στη μυστηριώδη εξαφάνιση της γυμνής ηρωίδας στα εξίσου μυστηριώδη αθωνικά νερά. Η έντονη παρουσία στοιχείων της βιβλικής μυθολογίας καθιστά αυτή την εξαφάνιση συμβολική βάπτιση, η οποία ύστερα από πολλές περιπέτειες γύρω από τον εξωχρονικό παράδεισο του Άθω αποκωδικοπείται στο τέλος ως απλή παρεξήγηση. Δεν είναι όμως μόνο η θάλασσα αυτή που συγκεντρώνει 5 Το βιβλίο του Ιωνά 2:4.

10 τις υποδηλώσεις του ασυνείδητου: όνειρα και οράματα, σύμβολα και υπερβατικές διαστάσεις, πρόσωπα της χριστιανικής μυθοπλασίας κινητοποιούν μια διαφορετική πραγματικότητα και έτσι το κείμενο αποκτά μετα-σημασίες και ενσωματώνει λανθάνουσες εναλλακτικές αναγνώσεις. Μέσα από την πολυφωνία ασυνείδητουμυθολογικού-θηλυκού συντίθενται τα μοτίβα της γυναικείας ταύτισης και αυτοαναγνώρισης. Για την υποστήριξη μιας τέτοιας πρόσβασης στα κείμενα θα αναφερθώ ακόμα μια φορά στον Λότμαν και την θεωρία του για τη δομή του λογοτεχνικού κειμένου και το πλήθος κωδίκων ανάγνωσης. Η τέχνη εν γένει και ένα κείμενο λογοτεχνίας ειδικότερα προσλαμβάνεται από κάθε αποδέκτη με διαφορετικό τρόπο και του μεταδίδει τις πληροφορίες που χρειάζεται και είναι έτοιμος να αφομοιώσει (Lotman 1977 : 24). Δεν είναι δυνατό (και δεν χρειάζεται) ο αναγνώστης Των γήινων περιβολιών της Παναγιάς και του Έβδομου ρούχου να τα αποκρυπτογραφήσει εξ ολοκλήρου και μόνο με τους κώδικες των συγγραφέων τους. Η ίδια η επιλογή κώδικα, ισχυρίζεται ο Λότμαν, αποτελεί ήδη πηγή επιπρόσθετων πληροφοριών και στη διαδικασία κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης μηνυμάτων τα σημαντικά δομικά στοιχεία μπορούν να αυξηθούν εφόσον ο αναγιγνώσκων προσεγγίζει το κείμενο με δικό του κώδικα εκ του οποίου χτίζεται καινούριο πληροφοριακό μοντέλο και μ αυτόν τον τρόπο πραγματοποιείται η ικανότητα του λογοτεχνικού κειμένου ακατάπαυστης συσσώρευσης νέων πληροφοριών (Lotman 1977 : 25). Εν κατακλείδι θα ήθελα να ξαναγυρίσω στο θέμα της ανάγνωσης και της πρόσληψης με το οποίο ξεκίνησα. Σύμφωνα με τον καθηγητή B. Bogdanov κατά την αναγνωστική πράξη λαμβάνουν χώρα τα εξής τέσσερα στάδια: Ο αναγνώστης προσχωρεί στην εικονική κοινότητα των άλλων (που συμμερίζουν τις ίδιες, κοινώς αποδεκτές, αξίες). Η προσχώρηση αυτή από την πλευρά της τον οδηγεί σε μια καινούργια διάθεση προς τον κόσμο, αποτέλεσμα της συνάρτησης ενός συγκεκριμένου με έναν ολόκληρο κόσμο. Το τρίτο βήμα είναι η απόκτηση από τον αναγνώστη μιας καινούργιας αίσθησης της πραγματικότητας, η οποία του έλειπε μέχρι τη στιγμή της ανάγνωσης. Το τέταρτο αποτέλεσμα είναι η αναδιάταξη των συστατικών της δικής του ταυτότητας (καθώς ο αναγιγνώσκων ανταλλάσσει μέσω του κειμένου τον δικό του «εαυτό» με έναν εικονικό άλλον) (Bogdanov 2004 : 193). Ίσως, σε τελική ανάλυση, το θέμα της συγκρότησης της

11 ταυτότητας και του αναγνώστη/της αναγνώστριας να εγγράφεται κρυπτικά στα κείμενα αυτά. Βιβλιογραφία: Beaton 1996: Beaton, R. Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, Αθήνα, Bogdanov 2004 : Bogdanov, B. Η ανάγνωση και το έργο της. Στο Semiotic Systems and Communication. Action, Interaction, Situation and Change, Θεσσαλονίκη, 2004, σ Dvorianova 2006 : Дворянова, Е. Земните градини на Богородица, С., Eliade 1998 : Елиаде, М. Образи и символи, Изд. Прозорец, Iser 1988 : Iser, W. The reading process: A phenomenological approach. In D. Lodge (Ed.), Modern criticism and theory: A reader, White Plains, NY: Longman, Jung 1999 : Юнг, К. Г. Архетиповете и колективното несъзнавано, Плевен, Jung, Kerenyi 1989: Jung, C. G., Kerenyi, C. Η επιστήμη της μυθολογίας, Αθήνα: εκδ. Ιάμβλιχος, Lotman 1977 : Lotman, J. The structure of the artistic text, University of Michigan, Φακίνου 1983: Φακίνου, Ε. Το έβδομο ρούχο, Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη, Χρυσομάλλη-Henrich 2003: Χρυσομάλλη-Henrich, Κ. Η φενάκη της γραφής. Στο Πόρφυρας, τχ.108, 2003, σ