Θέµα: Η ζωή και ο ρόλος των γυναικών στην αρχαία Αθήνα

Transcript

1 2ο ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΑΞΗ Β ΤΜΗΜΑ 2 Εργασία στα Αρχαία Ελληνικά Θέµα: Η ζωή και ο ρόλος των γυναικών στην αρχαία Αθήνα Εισηγητές: Αλέξανδρος Κεραµίδας, Κωνσταντίνος ογέας, Μυρτώ Γκούβη Υπεύθυνη καθηγήτρια: έσποινα Κυριακάκη ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ

2 Περιεχόµενα 1. Εισαγωγή 2. Νοµική υπόσταση της γυναίκας 3. Γάµος 4. Έγγαµος και δηµόσιος βίος 5. ιαζύγιο - Έκτρωση 6. Ταφή 7. Γυναικωνίτης 8. Γυναικείος τύπος, κόµµωση, αµφίεση, στολισµός 9. Παλλακίδες και δούλες 10. Πόρνες και εταίρες 11. Επίλογος 12. Βιβλιογραφία

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κάνοντας µια αναδροµή στο παρελθόν θα µελετήσουµε την ζωή και τον ρόλο της γυναίκας στην Αρχαία Ελλάδα. Είναι προτιµότερο να εξετάσουµε την θέση που κατείχε η γυναίκα στην αθηναϊκή κοινωνία της Κλασικής Εποχής, µιας και από τις ιστορικές πηγές που διαθέτουµε µπορούµε να συµπεράνουµε ποια ήταν η ζωή και ρόλος της στην Κλασική Αθήνα. Η Αθήνα, για περισσότερο από δυο αιώνες, αποτελούσε κυρίαρχη στρατιωτική και πολιτική δύναµη στον ελλαδικό χώρο µε αποτέλεσµα να έχουµε µια πλήρη εικόνα της ζωής της γυναίκας την εποχή εκείνη. Αξίζει να παρακολουθήσουµε την ζωή της Αθηναίας γυναίκας του 5 ου αιώνα (Χρυσός Αιώνας του Περικλή), σχηµατίζοντας έτσι µια γενική αντίληψη και για την κατάσταση στην οποία βρίσκονταν οι γυναίκες κατά την αρχαιότητα. Υπήρχαν βέβαια και εξαιρέσεις όπου η κατάσταση ήταν διαφορετική και η πολιτεία αναγνώριζε µεγάλο κύκλο γυναικείας δραστηριότητας (Σπάρτη, Γόρτυνα και Χίος). Όµως τον κανόνα αποτελούσε η ζωή της Αθηναίας, όπως την γνωρίζουµε από τα έργα ποιητών, ιστορικών, από τα αττικά αγγεία, που αναπαριστούν σκηνές από τον οικογενειακό βίο και από επιτύµβιες στήλες. Στην Κλασική Αθήνα ο δήµος των πολιτών χωρίζονταν σε διάφορες κοινωνικές τάξεις µέσα από τις οποίες καθορίζονταν και η θέση της γυναίκας στην αθηναϊκή κοινωνία. Είναι άλλωστε γνωστό ότι ο πληθυσµός της Αττικής δεν αποτελούνταν εξ ολοκλήρου από Αθηναίους πολίτες αλλά και από δούλους (αιχµαλώτους πολέµου) και από µετοίκους (κατοίκους άλλων πόλεων που δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες). Έτσι κατ' επέκταση και ο γυναικείος πληθυσµός ήταν ανοµοιογενής και δεν αποτελούνταν αποκλειστικά από Αθηναίες, αλλά υπήρχαν δούλες και γυναίκες µετοίκων και κάθε µια από αυτές τις κατηγορίες γυναικών κατείχαν την δική τους ξεχωριστή θέση στην αθηναϊκή κοινωνία. Καταλαβαίνουµε όµως ότι ήταν µια ανδροκρατούµενη και πατριαρχική κοινωνία, που ήθελε τη γυναίκα υποταγµένη στην αντρική φυσιογνωµία, υποχρεωµένη να ασχολείται µε την ανατροφή των παιδιών της, να επιβλέπει τις δούλες στον οίκο και µακριά από δηµόσιες εκδηλώσεις. Σε όλη την ζωή της βρισκόταν υπό την εξουσία του πατέρα της, του αδελφού της ή του συζύγου της. Κλεισµένη διαρκώς στο γυναικωνίτη, δεν µετείχε καθόλου στην κοινωνική ζωή της πόλεως ούτε µπορούσε να έχει γνώµη για βασικά θέµατα του οίκου. Το νοµικό αυτό καθεστώς διατηρήθηκε επί αιώνες.

4 ΝΟΜΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ηµιουργός του νοµοθετικού πλέγµατος που κατέτασσε τις γυναίκες στην κατηγορία του «δεύτερου φύλου» είναι ο Σόλωνας, εκφραστής και θεµελιωτής των τάσεων που επικρατούσαν ανάµεσα στους οµοφύλους του, αλλά και των δικών του προσωπικών τάσεων, αφού ήταν γνωστός θεράποντας της παιδεραστίας. Έτσι νοµιµοποίησε µα κοινωνία όπου οι γυναίκες ήταν χωρισµένες σε κατηγορίες ανάλογα µε τη γενετήσια προσφορά τους: σύζυγοι, παλλακίδες, εταίρες, πόρνες. Κύριο χαρακτηριστικό της νοµικής υπόστασης της γυναίκας στην κλασική εποχή είναι ότι δεν έχει νοµική υπόσταση. Το κράτος δεν γνωρίζει παρά τους πολίτες που το συνθέτουν και καµιά γυναίκα δεν έχει το δικαίωµα του πολίτη. Το κράτος αγνοεί τις γυναίκες, όπως αγνοεί τους ξένους, τους µέτοικους, τους δούλους και τα παιδιά. Από νοµική άποψη η γυναίκα θεωρείται ανήλικη από την γέννησή της ως το θάνατό της. Η γυναίκα δια βίου δεν έχει καµία εξουσία, ούτε καν στην ίδια της την ύπαρξη. Σε όλη της την ζωή βρίσκεται υπό κηδεµονία ή καλύτερα υπό επιτροπεία, την οποία ονοµάζει «κυριεία», ενώ τον επίτροπό της «κύριο». Με τον γάµο της η γυναίκα απλώς αλλάζει κηδεµόνα. Από την επιτροπεία του πατέρα της ή του µεγαλύτερου αδελφού της περιέρχεται στην επιτροπεία του συζύγου της. Ακόµη και µετά το θάνατό του δεν υπάρχει περίπτωση να βρει την αυτεξουσιότητά της. Ο µεγαλύτερός της υιός γίνεται κηδεµόνας της. Αν δεν υπήρχε υιός τότε αναλάµβανε ένας από τους πλησιέστερους άρρενες συγγενείς της. Το άδικο αυτό νοµικό πλαίσιο για τις σηµερινές αντιλήψεις δικαιολογούσαν οι αρχαίοι κατά τον απλούστερο τρόπο. Επικαλούνταν την φυσική, πνευµατική και ηθική γυναικεία αδυναµία, η οποία εξασθενίζει την θέληση των γυναικών και τις καθιστά εύκολη λεία των επιτήδειων. Η γυναίκα κατά την κλασική αρχαιότητα θεωρείτο βιολογικά και ψυχολογικά πλάσµα που δεν είχε την ικανότητα να ελέγξει τον εαυτό της και να αντισταθεί σε εξωτερικά ερεθίσµατα, ανάµεσα στα οποία περιλαµβάνονται και τα συναισθήµατα. Στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, για παράδειγµα, η γυναίκα παρουσιάζεται λιγότερο ανθεκτική στις επιδράσεις της Αφροδίτης. Όµως, την πληρέστερη συζήτηση για τη γυναικεία φύση την παρουσίασε ο Αριστοτέλης, ο οποίος πίστευε ότι στη γυναικεία ψυχή είναι «παρούσα η λειτουργία της σκέψης αλλά αδρανής». Στα Ηθικά Νικοµάχεια µάλιστα πρότεινε ότι εξαιτίας της ηθικής της αδυναµίας έπρεπε να παντρεύεται σε νεαρή ηλικία και να κλείνεται στο σπίτι. Τα στρατηγικά µέτρα της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας για αποφευχθεί ο ηθικός κίνδυνος που συνεπαγόταν η γυναικεία φύση, περιελάµβαναν µικρή έως ανύπαρκτη

5 εκπαίδευσή και τον πρόωρο εγκλεισµό της στην αποµόνωση της οικίας µέσω του γάµου. Ο έσχατος έλεγχος ήταν η αδυναµία της να ορίσει τον εαυτό της ακόµα και στην ερωτική συνεύρεση, στην οποία ο άνδρας είχε τον απόλυτο και αποκλειστικό έλεγχο. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασµα του Ευριπίδη στις Τρωάδες, όπου η Ανδροµάχη µιλά για το µίσος µιας γυναίκας στη συζυγική κλίνη. ΓΑΜΟΣ Σ όλα τα ελληνικά κράτη ο γάµος κατοχυρωνόταν µε νόµο. Η µονογαµία αποτελούσε θεµέλια αρχή του γάµου στους Έλληνες. Οι Αθηναίοι απαγορευόταν να παντρευτούν µε µια ξένη. Με τον γάµο της η Αθηναία αφήνει τον γυναικωνίτη του πατρικού σπιτιού και εγκαθίσταται για την υπόλοιπη ζωή της στον γυναικωνίτη του συζυγικού της σπιτιού. Παντρεύεται πολύ νέα, από τα 15 ή 14, δεν προλαβαίνει να εγκαταλείψει τις «κούκλες της» και πρέπει να µάθει να ανατρέφει παιδιά. Για τον Αριστοτέλη ιδανική ηλικία γάµου είναι: για τους άνδρες το 37ο έτος και για τις γυναίκες το 18ο. Γάµος από έρωτα στην αρχαία αθηναϊκή κοινωνία δεν εννοείται. Περιορισµένες στον γυναικωνίτη οι γυναίκες δεν έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν τους µέλλοντες συζύγους τους. Την φυσική έλξη µεταξύ των µελλόντων συζύγων αντικαθιστά η συµφωνία του πατέρα της νύφης µε τον υποψήφιο γαµπρό, ενώ δεν λείπουν οι περιπτώσεις όπου ο πατέρας διαλέγει την σύζυγο του υιού του. Οι περισσότεροι γάµοι γίνονταν κατά τον 7ο µήνα του Αττικού ηµερολόγιου, τον αφιερωµένο στην προστάτιδα του γάµου Ήρα, τον Γαµηλιώνα (Ιανουάριο - Φεβρουάριο) και κατά την πανσέληνο παντρεύονταν τα περισσότερα αθηναϊκά ζευγάρια. Οι γαµήλιες τελετές διαρκούσαν τρεις ηµέρες. Την πρώτη ηµέρα κατελάµβαναν οι προετοιµασίες του γάµου, τα προαύλια, την δεύτερη µέρα γίνονταν ο γάµος και ακολουθούσαν την τρίτη µέρα τα επαύλια.

6 Την προπαραµονή του γάµου ο πατέρας της νύφης πρόσφερε τους θεούς θυσίες. Είναι οι καθιερωµένες «απαρχαί», για να ευτυχήσουν οι µελλόνυµφοι. Η ίδια η νύφη εκτελεί τα «προτέλεια» ή «προγάµεια». Προσφέρει δηλαδή στην Αρτέµιδα τις κούκλες της και µια µπούκλα από τα µαλλιά της, σηµάδι πως αναλαµβάνει τις σοβαρές φροντίδες της έγγαµης γυναίκας, της συζύγου. Η νύφη καλύπτει το πρόσωπό της µε πέπλο, για να κρύψει τα δάκρυά της. Μια δούλη της πλένει τα πόδια και τα αλείφει µε αρώµατα. Την παραµονή του γάµου γίνονταν οι τελευταίες προετοιµασίες. Ανάµεσα τους το λουτρό της νύφης, η «λουτροφορία». Από την κρήνη Καλλιρόη, κοντά στον Ιλισό, έφερναν οι φίλες της νύφης το νερό για να την πλύνουν, µέσα σε µεγάλες λουτροφόρες. Ένα µικρό αγόρι παίζει τον αυλό µπροστά στην συνοδεία. Το πρωί της ηµέρας του γάµου στόλιζαν την νύφη, υπό την διεύθυνση της «νυµφευτρίας», η οποία κατά κάποιο τρόπο ήταν η κυρία επί των τιµών. Πάνω σε έδρανο κάθεται η νύφη στολισµένη µε το περιδέραιο και τα βραχιόλια της. Στο σπίτι του πατέρα της νύφης προσφέρονταν το γαµήλιο γεύµα. Στο γάµο οι άντρες και οι γυναίκες τρώγανε µαζί. Επίσης τότε γίνονταν και οι θυσίες στους προστάτες του γάµου θεούς, όπου και επισφραγίζονταν και η πράξη του γάµου. Μετά το τέλος του γεύµατος η νύφη, που µέχρι στιγµής ήταν καλυµµένη µε το πέπλο της, αποκαλύπτεται. Είναι µια επίσηµη ώρα τα «ανακαλυπτήρια», καθώς λέγονταν, και ο γαµπρός µε τους συγγενείς του πρόσφεραν τότε τα ανακαλυπτήρια δώρα στην νύφη. Κατόπιν αναχωρούν όλοι σε ποµπή για το σπίτι του γαµπρού. Η νύφη κρατά σύµβολα της οικιακής της εξουσίας, ένα κόσκινο, ένα γουδοχέρι και µια σχάρα, τα οποία, όταν φτάσει στο νέο σπίτι, θα κρεµάσει στην πόρτα του συζυγικού θαλάµου. Μια εύθυµη συνοδεία τους ακολουθείς κρατώντας δάδες. Το σπίτι του γαµπρού όχι µονάχα ανακαινιζόταν και επιπλωνόταν µε νέα έπιπλα αλλά πολύ συχνά χτίζονταν και καινούριες αίθουσες και κτίρια. Στολισµένο πια είναι έτοιµο να υποδεχτεί τη νύφη και τον γαµπρό. Στο γάµο οι άντρες και οι γυναίκες έτρωγαν µαζί, αλλά οι γυναίκες δεν ξάπλωναν στα κρεβάτια, µα κάθονταν σε καθίσµατα, στην απέναντι άκρη απ αυτή που είχαν καταλάβει οι άντρες. Στις συζητήσεις όµως, έπαιρνε µέρος όλος ο κόσµος.

7 EΓΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ Στην σηµερινή κοινωνία στόχος του γάµου είναι η συνταύτιση ψυχική και συναισθηµατική των συζύγων (κοινωνία του βίου). Στην αρχαιότητα όµως σκοπός του γάµου είναι η τεκνοποιία. Αποτέλεσµα αυτής της λογικής είναι και ο θεσµός της επικλήρου: η κόρη ενός ανδρός που θα πεθάνει χωρίς να έχει άρρενες υιούς, θα νυµφευθεί τον πλησιέστερο συγγενή του πατέρα της για να δώσει τον πολυπόθητο υιό στον νεκρό. Μετά τον γάµο της η Αθηναία αφιερώνεται στο σπίτι της για όλη της την ζωή. Τρία είναι τα βασικά καθήκοντά της 1) να δώσει παιδιά στην οικογένειά του συζύγου της και να τα αναθρέψει, 2) να εκτελεί τις οικιακές εργασίες, 3) να παρακολουθεί το υπηρετικό προσωπικό. Στο σπίτι ενός αθηναίου πολίτη το µικρό κορίτσι µεγάλωνε µε τη φροντίδα µιας τροφού και περνούσε το µεγαλύτερο µέρος του χρόνου του στα γυναικεία διαµερίσµατα, τον γυναικωνίτη, όπου συνήθως οι µητέρες µεγάλωναν τα παιδιά τους και ασχολούνταν µε την υφαντική. Στην παιδική ηλικία παρατηρείται ότι δεν στερείται τίποτα, έχοντας τα ίδια προνόµια µε τα αγόρια και σε συµπεριφορές µε τους µεγάλους, αλλά και σε παιχνίδια µεταξύ τους. Μπορούσε να παίξει µε πάνινες κούκλες, δερµάτινες βαρκούλες ή σπιτάκια, µαϊµουδάκια από άργιλο, αµαξάκια, κουδουνίστρες και άλλα. Μεγαλώνοντας µάθαινε, από τη µητέρα της, τα απαραίτητα για να διευθύνει το σπίτι της, δηλαδή να διαβάζει, να γράφει,

8 να πλέκει, να υφαίνει, να κεντάει, να µαγειρεύει και να παίζει διάφορα µουσικά όργανα. εν υπήρχε καµία καθορισµένη µέθοδος αγωγής των κοριτσιών. Η µητέρα τούς µετέδιδε τις γνώσεις της, αυτές βέβαια που είχε. Με αυτόν τον τρόπο η γυναίκα προετοιµαζόταν να γίνει καλή νοικοκυρά, να δίνει εργασία στους δούλους και να γίνει καλή µητέρα. Ο Αθηναίος δεν κρατούσε τη γυναίκα κλειδωµένη στο σπίτι, αλλά ολόκληρο το σύστηµα της αθηναϊκής κοινωνικής ζωής έδειχνε στη σύζυγο ότι η θέση της είναι στο σπίτι και ότι ο χώρος όπου θα περνούσε τη ζωή της τελειώνει µπροστά στην εξώθυρα. Έξω έβγαινε σπανιότατα, πάντα για συγκεκριµένο σκοπό, οπωσδήποτε µε τη συνοδεία υπηρέτριας, ή ευνούχου, ή συγγενή, και ποτέ για ψώνια, µια και η δουλειά αυτή προοριζόταν αποκλειστικά για τους δούλους. Τα νέα κορίτσια έβγαιναν στην πόλη συνοδευόµενα πάντα από τους γονείς ή από άλλα ηλικιωµένα πρόσωπα, αλλά και τότε µόνο για να πάρουν µέρος στις µεγάλες θρησκευτικές τελετές, σε µια κηδεία ή να πάνε στο ναό. Μια απ τις νόµιµες δικαιολογίες εξόδου για τη γυναίκα ήταν η µετάβαση στο θέατρο, αλλά µόνο για να παρακολουθήσει παράσταση τραγωδίας, γιατί οι κωµωδίες µε τη χοντρή και αθυρόστοµη σάτιρά τους, αποτελούσαν θέαµα και ακρόαµα αποκλειστικά αντρικό. Για την τήρηση της ανδροκρατικής νοµοθεσίας τους, οι Αθηναίοι θεσµοθέτησαν τους γυναικονόµους, ένα συνδυασµό αστυνοµικών και δικαστών, που έργο τους ήταν να εποπτεύουν την καλή διαγωγή των γυναικών και να επιβάλλουν τιµωρίες στις παραβάτριες. Ωστόσο, ο νόµος του Σόλωνα για τον ουσιαστικό εγκλεισµό των γυναικών δεν εφαρµόστηκε µετά το θάνατό του, τουλάχιστον κατά γράµµα, αντίθετα από έναν

9 αριθµό άλλων. Οι γυναίκες των κατώτερων εισοδηµατικών τάξεων, από την αρχή κιόλας, τον αγνόησαν, ενώ οι πλούσιες, µε τον καιρό, βρήκαν κι αυτές τον τρόπο να τον µετατρέψουν µάλλον σε κανόνα καλής συµπεριφοράς, που µε ποικίλα προσχήµατα παραβιαζόταν όλο και πιο συχνά. Άλλωστε θα πρέπει να επισηµανθεί ότι οι αντιλήψεις αυτές δεν στρέφονταν κατά των γυναικών, αλλά κατά της µητέρας, της συζύγου και της κόρης ενός αξιοπρεπή πολίτη. Με λίγα λόγια η γυναίκα στον αρχαίο ελληνικό κόσµο έπρεπε να είναι σεµνή, όµορφη και υγιής, προκειµένου να συµβιβάζεται µε τα πρότυπα µιας ανδροκρατικής κοινωνίας. Ακόµα και στην τέχνη είναι δυνατόν να παρατηρήσει κανείς ότι από την αρχαϊκή περίοδο ως και το τέλος περίπου της κλασικής περιόδου όπου το θηλυκό κορµί απελευθερώνεται, η γυναίκα -ιδιαίτερα στη γλυπτική- παρουσιάζεται ευπρεπώς ενδεδυµένη, ενώ αποφεύγεται η έµφαση στα χαρακτηριστικά του φύλου. ΙΑΖΥΓΙΟ ΕΚΤΡΩΣΗ - ΤΑΦΗ ικαίωµα διαζυγίου παραχωρούσε ο νόµος, τόσο στον άνδρα όσο και στη γυναίκα, αλλά µε έκδηλη ευνοϊκή µεταχείριση του πρώτου. Γιατί ενώ ο σύζυγος είχε ουσιαστικά το δικαίωµα να διώξει απλώς τη γυναίκα του, επικαλούµενος έναν οποιοδήποτε λόγο, η σύζυγος δεν µπορούσε να υποβάλλει γραπτή αίτηση διαζυγίου στο δικαστή, παρά µονάχα επικαλούµενη σωµατικές κακώσεις σε βάρος της από τον άνδρα της. Ακόµη, έστω κι αν το διαζύγιο της δινόταν, η κοινή γνώµη, όχι µόνον δεν της έδειχνε συµπάθεια, αλλ αντίθετα τη στραβοκοίταζε. Το µοναδικό αµυντικό όπλο ουσίας που απέµενε στη σύζυγο ήταν οικονοµικό: η προίκα της, που από το νόµο της ανήκε, κι ο άντρας της δεν ήταν παρά ο διαχειριστής της στα χρόνια του έγγαµου βίου. Σε περίπτωση διαζυγίου, η περιουσία της γυναίκας επέστρεφε αυτόµατα σ αυτόν που την είχε προικίσει. Έτσι, πολλοί άνδρες, κάτω από το φόβο της απώλειας µιας περιουσίας που λυµαίνονταν ανεξέλεγκτα, έδιναν τόπο στην οργή και συνέχεια στο γάµο τους. Μια άλλη δυνάστευση της γυναίκας στην αρχαία Αθήνα είναι το δικαίωµα του ανδρός να εξαναγκάσει την γυναίκα του να προβεί σε έκτρωση, όταν έκρινε πως για διάφορους λόγους ένα νέο παιδί περίττευε στην οικογένεια. Μπορούσε να την εξαναγκάσει να θανατώσει το νεογέννητο πράγµα που γίνονταν µε αποκρουστική συνέχεια για τα κορίτσια. Το παράξενο είναι ότι κανείς αρχαίος φιλόσοφος δεν ύψωσε την φωνή του ενάντια σε αυτό το αποτρόπαιο έθιµο που γίνονταν σε όλη την Ελλάδα εκτός από την

10 Θήβα. Αντίθετα τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πλάτων συνιστούσαν την έκτρωση ως µέσω ενάντια στον υπερπληθυσµό των πόλεων, όπως επίσης συνιστούσαν και την έκθεση (τοποθέτηση πάνω σε σορό από σκουπίδια και πώληση ως σκλάβου). Στους µετέπειτα αιώνες, όταν οι ρωµαϊκές λεγεώνες κατέβηκαν στην Ελλάδα, έγινε αντιληπτό το εσφαλµένο της θεωρίας αυτής, που είχε στο µεταξύ µειώσει ή κρατήσει στάσιµο τον πληθυσµό των αρχαίων πόλεων. Ακόµη και µετά το θάνατό της η γυναίκα δεν έπρεπε να προκαλεί την προσοχή του ανδρικού πληθυσµού. Της νεκρής της κάλυπταν το πρόσωπο, ο άντρας, ο αδελφός, η αδελφή ή ο γιος µε ένα πανί. Οι γυναίκες θα πλύνουν το νεκρό σώµα µε ζεστό νερό, θα το αλείψουν µε αρωµατικά έλαια, θα το ντύσουν και θα το καλύψουν µε ένα σεντόνι λευκό. Μετά από ένα µερόνυχτο στο σπίτι κοντά στους συγγενείς, θα ακολουθούσε η νεκρική ποµπή προς το κοιµητήριο πριν την ανατολή του ήλιου. Το φέρετρο ήταν πήλινο και τοποθετούσαν επίσης και διάφορα αγγεία, όπως και ένα οβολό στο στόµα της για να πληρώσει το Χάροντα να την περάσει από το ποτάµι της Στυγός στον κάτω κόσµο. εν επιτρέπονταν στον τάφο της να αναγερθεί το άγαλµά της, ενώ το άγαλµα του άνδρα ηρωοποιηµένου υψώνονταν συνηθέστατα επί του µνήµατος. Μάλιστα αρχικά τα επιτύµβια ανάγλυφα παρίσταναν µόνο άνδρες. ΓΥΝΑΙΚΩΝΙΤΗΣ Είναι το ιδιαίτερο µέρος του οίκου που προορίζεται για την κατοικία των γυναικών. Λέγονταν και : γυναικών, γυναίκειον, γυναικωνίτης, γυναικίτης, γυναικηΐη. Τον 5 ο αιώνα π.χ. στην πόλη κυριαρχούσε ο κανόνας της µονώροφης κατοικίας, µολονότι µερικά σπίτι τον παραβίαζαν. Οι περισσότερες προσόψεις ήταν τυφλές, αφού τα δωµάτια έβλεπαν σε εσωτερικές αυλές, για την προστασία των γυναικών από τα αδιάκριτα βλέµµατα. Από άποψη της ιστορίας της τέχνης, ο καθορισµός ενός ενιαίου αρχιτεκτονικού τύπου γυναικωνίτη ως ενδιαιτήµατος καθίσταται αδύνατος, δεδοµένου ότι η θέση των γυναικείων διαµερισµάτων στο σύνολο του οίκου εξαρτήθηκε, όπως ήταν φυσικό, από τον τύπο του οικήµατος που επικρατούσε στις διάφορες εποχές και κοινωνικές τάξεις της ελληνικής αρχαιότητας. Η πρώτη διάκριση του γυναικωνίτη από το λοιπό οίκηµα ξεκίνησε την εποχή του Οµήρου και διαφωτίζεται από τις αναφορές του Οµήρου και τις αρχαιολογικές ανασκαφές στην Κνωσό, στην Τίρυνθα, στην Τροία κλπ. Γενικό γνώρισµα του γυναικωνίτη σε όλες τις

11 εποχές είναι ότι βρίσκεται πάντοτε στο βάθος του οίκου. Αυτό γίνεται για δύο λόγους: για την φύλαξη των γυναικών και για την ασφαλή αποθήκευση σε αυτόν κάθε πολύτιµου θησαυρού, τροφίµων κλπ., διότι πλην της παραµονής των γυναικών, ο γυναικωνίτης χρησιµοποιούνταν και ως θησαυροφυλάκιο. Στο ανάκτορο της Ιθάκης χρυσός και χαλκός συσσωρεύονται στο θάλαµο µαζί µε το κρασί και το έλαιο. Η ιδέα του χωρισµού των γυναικών από τους υπόλοιπους άρρενες κάτοικους του σπιτιού έχει αρχής τις παλιότερες εποχές. Στον ελληνικό γυναικωνίτη αυτή η αντίληψη είναι εµφανέστατη. Ο γυναικωνίτης αποτελεί κατά κάποιο τρόπο φυλακή της γυναίκας. Είναι για την οικοδέσποινα εργαστήριο, τόπος ανάπαυσης και αίθουσα καλλωπισµού ταυτόχρονα. Μόλις κατά την ελληνορωµαϊκή περίοδο χαλαρώνεται ικανά ο περιορισµός αυτός της γυναίκας και ο γυναικωνίτης χάνει την κυρίαρχη θέση του στην ζωή της γυναίκας. ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΣ ΤΥΠΟΣ, ΚΟΜΜΩΣΗ, ΑΜΦΙΕΣΗ, ΣΤΟΛΙΣΜΟΣ Μέσα από τη σµίλη των γλυπτών κι από το χρωστήρα των ζωγράφων, οι γυναίκες της αρχαίας Αθήνας µας παρουσιάζονται µε τρία διαφορετικά πρόσωπα: τα απλά και αξιοπρεπή πλάσµατα που φιγουράρουν στις επιτύµβιες στήλες, τα χαριτωµένα και σπιρτόζικα θηλυκά που στολίζουν τα αγγεία, και οι ασύγκριτες καλλονές των αγαλµάτων. Οπωσδήποτε πρέπει να έχουµε υπόψη πως οι καλλιτέχνες της αρχαιότητας, ιδίως οι γλύπτες, διάλεγαν για µοντέλα τους τις ωραιότερες γυναίκες. Ο µέσος όρος της Αθηναίας βρισκόταν κάπως πιο κάτω από τα καλλιτεχνικά πρότυπα που επέζησαν και έφτασαν ως τις µέρες µας. Καθώς οι Αθηναίοι έτρεφαν ιδιαίτερη αδυναµία για το κάλλος, δεν είναι

12 περίεργο που οι γυναίκες τους προσπαθούσαν να τους συγκινήσουν ποντάροντας στο ευαίσθητο αυτό σηµείο. Γενικά η γυναικεία φιλαρέσκεια θεωρούνταν από τους άνδρες σαν κάτι απόλυτα φυσικό, παρόλο που µερικοί σατιρικοί την ειρωνεύτηκαν. Επειδή ο ελληνικός τύπος γυναίκας ήταν µελαχρινός, και οι άνθρωποι συνηθίζουν να αποζητούν ό,τι τους λείπει, στην Αθήνα τα ξανθά µαλλιά είχαν µεγάλη πέραση. Γι αυτό και αρκετές γυναίκες κατασκεύαζαν µόνες τους, µε βαφές, µια χρυσοειδή κόµην, πράγµα που διατηρήθηκε κι αργότερα, στους ελληνιστικούς χρόνους. Οι κοµµώσεις ήταν ποικίλες, χαριτωµένες και φροντισµένες: µαλλιά δεµένα πίσω µε κορδέλα (άµβυκας ή σφενδόνη), κότσος στην κορυφή του κεφαλιού (κόρυµβος), κοντές αφέλειες στο µέτωπο, µπούκλες, πλεξίδες, κλπ. Στις ελεύθερες γυναίκες το κοντό µαλλί ήταν ένδειξη πένθους ή αναγνώριση γηρατειών. Οι δούλες είχαν πάντοτε τα µαλλιά τους κοµµένα κοντά. Την αµφίεση των γυναικών αποτελούσαν, όπως και των ανδρών, ο χιτών και το ιµάτιον, µόνο που ο γυναικείος χιτών λεγόταν εσθής και ήταν µακρύτερος από τον ανδρικό, φτάνοντας ως τα πόδια (ποδήρης), πιο πολύπτυχος και συχνά κοντοµάνικος, που κουµπωνόταν στους ώµους. Η Αθηναία, βγαίνοντας από το σπίτι, φορούσε επιπλέον το ιµάτιον ή αµπεχόνιον που συχνά ανέβαινε πάνω από τον τράχηλο και της σκέπαζε το κεφάλι µε ένα είδος κουκούλας. Η γυναικεία εσθής ήταν αρχικά λευκή, αλλά µαζί µε την ευηµερία και την εισβολή των ασιατικών τρόπων εισέβαλαν στην Αθήνα και τα χρώµατα. Φορούσαν επίσης την κυπασσίδα, κοµψότατο ηµίπαλτο που κούµπωνε µπροστά, και οι πλουσιότερες τον πέπλον, που ήταν το ωραιότερο γυναικείο ένδυµα, αφού µε αυτό έντυναν και την Αθηνά, την ηµέρα των Παναθηναίων. Μιλώντας για την αµφίεση πρέπει να σηµειώσουµε ότι τα περισσότερα υφάσµατα, ακόµα και στην βιοµηχανική ακµή της Αθήνας παράγονταν στο σπίτι από της γυναίκες. Μόνο ο πιο πολυτελής ρουχισµός βγαίνει από τα εργαστήρια, ή εισάγεται από το εξωτερικό. Τα καλλυντικά του προσώπου ξεκίνησαν από τους ανατολικούς λαούς και από κει τα πήραν αργότερα οι Ελληνίδες. Τα υλικά που χρησιµοποιούσαν ήταν ποικίλα, όπως και σήµερα, και τα αποτελέσµατα ικανοποιούσαν πλήρως την φιλαρέσκεια της Αθηναίας και τις αισθήσεις των ανδρών. Ανάλογης ποικιλίας ήταν και τα κοσµήµατα: βραχιόλια στα µπράτσα (έλικες ή ψέλλια), περισφύρια ή χρυσαί πέδαι πάνω από τους αστραγάλους, περιδέραια ή όρµοι στον τράχηλο και το στήθος, σκουλαρίκια στα αυτιά (ελλόβια ή έρµατα ή ενώτια), κ.ά.

13 ΠΑΛΛΑΚΙ ΕΣ ΚΑΙ ΟΥΛΕΣ Εκτός από τις νόµιµες συζύγους στην αρχαιότητα υπήρχαν και άλλες κατηγορίες γυναικών, µε τις οποίες σχετίζονταν οι Αθηναίοι. Σύµφωνα µε τον Αθηναϊκό νόµο του π.χ. ο γάµος Αθηναίου µε γυναίκα της οποίας ο πατέρας δεν είχε πολιτικά δικαιώµατα ήταν παράνοµος. Για να ξεπεραστεί αυτό το πρόβληµα ο Αθηναίος επιτρεπόταν να έχει µια ηµινόµιµη σχέση, ελεύθερο δεσµό, παράλληλα µε τον γάµο, την παλλακεία. Οι παλλακίδες συνδεόταν ερωτικά µε τον σύζυγο της Αθηναίας αλλά δεν είχαν καµιά νοµική κατοχύρωση από τον σύντροφο της Αθηναίας. Της περισσότερες φορές η Αθηναία ήταν υποχρεωµένη να ανέχεται την παρουσία της ακόµα και µέσα στο σπίτι της. Αυτό όµως δεν αποτελούσε µοιχεία για τον Αθηναίο πολίτη, αφού η µόνη µορφή µοιχείας που ήταν κατακριτέα ήταν η σύναψη ερωτικής σχέση µε την σύζυγο ενός άλλου Αθηναίου πολίτη. Αντίθετα αν η σύζυγος απατούσε τον σύζυγο της τότε τιµωρούνταν αυστηρά. Ένας Αθηναίος ρήτορας αναφέρεται στην έκταση του «προβλήµατος» της εποχής του: «Έχοµε τις παλλακίδες για την απόλαυση και τις συζύγους για να µας δίνουν νόµιµα τέκνα και να είναι πιστοί φύλακες του οίκου». Εκτός από τις Αθηναίες και τις παλλακίδες στην Κλασική Αθήνα, υπήρχαν και πολυάριθµες δούλες (κυρίως αιχµάλωτες πολέµου) που είχαν µόνο οικιακές δραστηριότητες και χρησιµοποιούνταν ως υπηρέτριες ή ως εργάτριες, παράγοντας κάποια προϊόντα που θα µπορούσαν να πουληθούν στην αγορά. εν µπορούσαν να παντρευτούν χωρίς την άδεια του αφέντη τους, που τις είχε αγοράσει και στον οποίο ανήκαν εξ ολοκλήρου. Αυτός είχε την δυνατότητα να τις πάρει για ένα βράδυ στο κρεβάτι του ή να τις παραχωρήσει στους φίλους του, µιας και δεν είχαν καµιά µορφή ελευθερίας, αφού νοικιάζονταν, πουλιόνταν, αγοράζονταν σύµφωνα µε τις περιστάσεις. Αλλά µπορούσαν όµως να ελευθερωθούν µόνο µε την εύνοια του ιδιοκτήτη τους. ΕΤΑΙΡΕΣ ΚΑΙ ΠΟΡΝΕΣ Ο εταιρισµός, µια άλλη µορφή διαφυγής του άνδρα από τη θεσµοθετηµένη µονογαµία, ήρθε στην Αθήνα από την Ιωνία, ριζώνοντας και σ αυτήν και σε όλες τις ελληνικές πόλεις. Επειδή οι σύζυγοι-νοικοκυρές και οι παλλακίδες-υπηρέτριες δεν είχαν σχεδόν καθόλου µόρφωση τον 5ο αιώνα και δεν ήταν οι καταλληλότερες για συζητήσεις περί φιλοσοφίας, πολιτικής, τέχνης κ.ά. επικρατούσε η τάση της αναζήτησης στην εξωσυζυγική σχέση ενός αρµονικού συνδυασµού ερωτικής, πνευµατικής και ψυχικής

14 έλξης. Κατά βάση ο εταιρισµός ήταν µια εµπορική συναλλαγή πάνω στη γυναικεία σάρκα, σαν την κοινή πορνεία, αλλά πολύ ανώτερης κλάσης απ αυτήν. ιότι η εταίρα, αντίθετα απ ό,τι συνηθίζεται µε την πόρνη, είναι µια γυναίκα µε µόρφωση και µε πνευµατική, καλλιτεχνική, αισθητική καλλιέργεια, που µπορεί άφοβα να συναναστραφεί την αρσενική διανόηση, αλλά και να διαλέξει όποιον εκείνη θέλει για την κλίνη της, αφού ανταµειφθεί για τα θέλγητρά της µε πλούσια δώρα. Οι γυναίκες αυτές ζούσαν εξολοκλήρου από την γενναιοδωρία των εραστών τους και είχαν την δυνατότητα να διαχειρίζονται µόνες τους τα εισοδήµατα τους κινητά ή ακίνητα. Ήταν ελεύθερες να δεχτούν όποιον ήθελαν στο σπίτι τους του οποίου είχαν και την πλήρη κατοχή, έβγαιναν έξω ελεύθερα και µπορούσαν να παρευρίσκονται σε µέρη προορισµένα µόνο για άνδρες. Η απόκτηση χρηµάτων έδωσε δύναµη, ανεξαρτησία και ελευθερία στην εταίρα που µπορούσε να µιλήσει στους άνδρες χωρίς δισταγµούς. Μελετώντας λοιπόν τις διάφορες κατηγορίες γυναικών στην Αρχαία Ελλάδα συµπεραίνουµε ότι η µόνη ανεξάρτητη γυναίκα της αρχαιότητας ήταν η εταίρα, µιας και ήταν η µόνη που κατείχε το προνόµιο της ιδιοκτησίας και της διαχείρισης της περιουσίας της. Ήταν δηλαδή ελεύθερη να διαθέτει τον εαυτό της όπως ήθελε και σε όποιον ήθελε χωρίς να πρέπει να λογοδοτήσει σε κανένα. Την ανεξαρτησίας αυτή της εταίρας είναι σίγουρο ότι δεν µπορούσε να την έχει καµία από τις άλλες κατηγορίες γυναικών (Αθηναία, παλλακίδα, δούλα) αφού όλες τους ήταν υπό κηδεµονία ακόµα και στα γεράµατα τους. Είναι βέβαιο όµως ότι η εταίρα δεν είχε κοινωνική αποδοχή, όπως η νόµιµη σύζυγος, και η

15 οικονοµική συντήρηση του οίκου της εξαρτιόταν από τις ''δωρεές'' των φίλων της που τις περισσότερες φορές όµως δεν ήταν ευκαταφρόνητες. Μερικές έγιναν πολύ γνωστές, όπως η Θαργηλία, η οποία έπαιξε στην Αθήνα ρόλο πράκτορα των Περσών και παρέσυρε πολλούς στον Μηδισµό. Η Φρύνη µετά την καταστροφή των Θηβών, πρότεινε στους Θηβαίους να ανοικοδοµήσει την πόλη µε δικά της χρήµατα αρκεί να αναγράφονταν αυτό σε µια επιγραφή. Οι Θηβαίοι δεν δέχθηκαν διότι το θεώρησαν προσβλητικό. Η Θαΐς έσπρωξε τον Μέγα Αλέξανδρο στην πυρπόληση των ανακτόρων της Περσέπολης. Πολλοί τις ερωτεύονται µε πάθος, όχι για µια νύχτα, αλλά για µια ζωή. Χαρακτηριστικότερη περίπτωση είναι ο βαθύς συναισθηµατικός δεσµός του Περικλή µε τη εταίρα Ασπασία, για την οποία χώρισε τη γυναίκα του, απέκτησε ένα πλήθος φανατικούς εχθρούς και τερµάτισε πιο γρήγορα και λιγότερο ένδοξα την πολιτική σταδιοδροµία του. Στην ελληνική αρχαιότητα, το φαινόµενο της πορνείας σε ορισµένες πόλεις ήταν ενίοτε περιστασιακό και χωρίς ανταλλάγµατα, αλλά σε άλλες αποτελούσε πηγή εισοδήµατος. H πορνεία λειτουργούσε, σε µεγάλο βαθµό, ως ρυθµιστής των ανικανοποίητων και επιθετικών σεξουαλικών ορµών, προς προστασία της κοινωνικής τάξης, διότι κρατούσε π.χ. τους ακόµη άγαµους µακριά από τις θυγατέρες και τις συζύγους των αστών. Οι πόρνες, πολύ συχνά ήταν δούλες (υπηρέτριες, αυλητρίδες, χορεύτριες), απαραίτητη συντροφιά στα συµπόσια, όπου ενδεχοµένως να προέκυπτε η προώθησή από τον κύριό τους στην αγκαλιά κάποιων από τους συµµετέχοντες. Σε οικονοµικό επίπεδο, ήταν δυνατό να αγοράσει κάποιος δούλες µε αποκλειστικό σκοπό να τις προωθήσει στην πορνεία και να κερδίζει τη ζωή του µε τον τρόπο αυτό. Στον Πειραιά, στους δυο αιώνες της αθηναϊκής ηγεµονίας, τα πλήθη των ξένων ναυτικών και των βιαστικών ταξιδιωτών οδήγησαν ορισµένους στην ιδέα να αποκοµίσουν κέρδη από την εκµετάλλευση της πορνείας. Εκτός όµως από την αγορά δούλων, πηγή προµήθειας κοριτσιών προορισµένων για την πορνεία ήταν και ο θεσµός της έκθεσης. Η έκθεση των νεογέννητων είναι συχνά µια ανάγκη για τις οικογένειες µε πολύ ταπεινά έσοδα. Για τους φτωχότερους, τα κορίτσια ήταν συχνά επιβαρυντικά µέλη για την οικογένεια, λόγω του φόβου για τα έξοδα της προίκας, και έτσι τα απειλούσε η έκθεση συχνότερα από τα αγόρια. Αυτό σήµαινε συνηθέστερα ότι τα περίµενε η τύχη της πορνείας, αφού πολλά από αυτά τα κοριτσάκια µαζεύονταν από τους δουλεµπόρους στους δρόµους όπου οι γονείς τους τα εγκατέλειπαν µόλις γεννιούνταν. Στην Αθήνα, η γνωστότερη συνοικία µε πλήθος πορνείων ήταν ο Κεραµεικός, χώρος εργασίας των αγγειοπλαστών και συνοικία µε αρκετή κίνηση. Όλοι εκείνοι που τα πενιχρά τους µέσα δεν τους επέτρεπαν να χαρούν στο σπίτι τους, όπως οι πλουσιότεροι,

16 εταίρες πολυτελείας, οδηγούνταν στη συνοικία του Κεραµεικού για να αναζητήσουν την ερωτική διασκέδαση. Βεβαίως η πορνεία στην Αθήνα δεν ασκείτo µόνο στους οίκους που θέσπιζε το Κράτος, υπό την εποπτεία και προστασία επίσηµων αξιωµατούχων και µε κανονική καταβολή των οφειλών στο ηµόσιο Ταµείο, αλλά επιπλέον, πολλά µικροεπαγγέλµατα που ασκούσαν γυναίκες (όπως οι ανθοπώληδες της Αγοράς), γίνονταν προκάλυµµα των σεξουαλικών υπηρεσιών προς τους περαστικούς, στην Αθήνα και τον Πειραιά. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Σήµερα, που ο πολιτισµός της κλασικής Αθήνας µας είναι πέρα για πέρα γνωστός και µελετηµένος σε όλες του τις λεπτοµέρειες, εκείνο που προβάλλει σαν θεµελιακό στοιχείο του είναι ο «αρσενικός» χαρακτήρας του, µε τη γυναίκα, ουσιαστικά, στη θέση της σκλάβας και µε τη δηµόσια ζωή να κινείται ανάµεσα σε δύο πόλους, τον πόλεµο και την πολιτική. Γι αυτό κι ο πολιτισµός αυτός, που στάθηκε ο πυρήνας του «ελληνικού θαύµατος», από την πλευρά της ανθρώπινης υπόστασης των µελών του δεν µπορεί παρά να θεωρηθεί µονόπλευρος, αφού ως ένα σηµείο δεν πραγµατοποιεί την ιδανική εκείνη «αρµονία», που αποτελούσε το καύχηµα του µέσου Αθηναίου. Η αληθινή εικόνα της Αθηναίας του «χρυσού αιώνα» προβάλλει µέσα από την απελπισµένη κραυγή που ο φεµινιστής Ευριπίδης αφήνει να ξεφύγει από τα χείλη της Μήδειας: Σίγουρα από τα πλάσµατα που χουν ζωή και γνώση, εµείς οι γυναίκες είµαστε τα πιο άθλια, έτσι που απ ανάγκη, καθώς ο πλειοδότης αγοράζει σύζυγο, αγοράζουµε και του κορµιού µας κύριο.

17 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κ. Μ. ΚΟΛΟΜΠΟΒΑ Ε. Λ. ΟΖΕΡΕΤΣΚΑΪΑ: Η καθηµερινή ζωή στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 1989 (Εκδ. ηµ. Ν. Παπαδήµα) ΚΑΡΖΗΣ Θ.: Η γυναίκα στην αρχαιότητα, Αθήνα 1987 (Εκδόσεις Φιλιππότη) HARDWICK LORNA: Κοινωνική ιστορία της Αρχαίας Αθήνας, Αθήνα 1985 (Π. Κουτσουµπός Α.Ε.) MACDOWELL M. DOUGLAS: Το ίκαιο στην Αθήνα των κλασικών χρόνων, Αθήνα 1988 (Εκδ. ηµ. Ν. Παπαδήµα)