Διασπορά και Δια-εθνικότητα. Μάθημα 6 ο Α.Γ. Παπαδόπουλος

Transcript

1 Διασπορά και Δια-εθνικότητα Μάθημα 6 ο Α.Γ. Παπαδόπουλος

2 Τι σημαίνει διασπορά ; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της; Θα ξεκινήσουμε με ένα απόσπασμα από ένα πολύ πρόσφατο άρθρο που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ (26/10/2013): «Η δραστήρια και δυναμική παρουσία των Ελλήνων στο παγκόσμιο γίγνεσθαι επιβεβαιώνει την οικουμενικότητα και τη νοητή προέκταση του Ελληνισμού πέρα από τα γεωγραφικά σύνορα της χώρας. Οι Έλληνες που δραστηριοποιούνται και διαπρέπουν στο εξωτερικό αποδεικνύουν ότι ο Ελληνισμός δεν περιχαρακώνεται σε εθνικά σύνορα αλλά αποτελεί μια συνειδησιακή, πολιτισμική και ιδεολογική έννοια που μεταλαμπαδεύεται διαχρονικά από τους πρεσβευτές της - τους Έλληνες της Διασποράς. Η Αυστραλία αποτελεί εστία Ελληνισμού. Η παρουσία πολλών χιλιάδων πολιτών με ελληνική καταγωγή έχει εμπλουτίσει την πολυπολιτισμική μας κοινωνία με στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού. Οι Αυστραλοί πολίτες ελληνικής καταγωγής αποτελούν ζωτικό κομμάτι της αυστραλιανής κοινωνίας και έχουν συνεισφέρει σημαντικά στην οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική ανάπτυξη της χώρας μας. Σε όλα τα πεδία επιχειρηματικής, τεχνολογικής, επιστημονικής αλλά και πολιτιστικής δράσης, η παρουσία και η συνεισφορά των Ελλήνων της Αυστραλίας είναι πλούσια και δυναμική.

3 Τι σημαίνει διασπορά ; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της; «Έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση ενός επιτυχημένου πολυπολιτισμικού μοντέλου που εδράζεται στον σεβασμό, την ανοχή και την αποδοχή της διαφορετικότητας μέσα σ' ένα πλαίσιο εθνικής ενότητας, αρμονικής συνύπαρξης και διατήρησης των δημοκρατικών αξιών και του κράτους δικαίου. Συνεχίζουν όμως να διατηρούν και στενές σχέσεις με τον τόπο καταγωγής τους, αποτελώντας έτσι μια σημαντική γέφυρα επικοινωνίας και ανταλλαγής μεταξύ των δύο λαών μας, με αμφίδρομο όφελος. Η ύπαρξη ομογενειακών κοινοτήτων αποτελεί σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα για μια χώρα. Αφομοιώνοντας πολιτιστικά και κοινωνικά στοιχεία του περιβάλλοντος όπου διαμένουν, συλλέγοντας εμπειρίες και γνώσεις από τις δραστηριότητές τους και αναπτύσσοντας καινοτόμες ιδέες μέσω της επαφής τους με το διαφορετικό, οι Έλληνες της Διασποράς αποτελούν δίαυλο εμπλουτισμού της ελληνικής κοινωνίας αλλά και ενίσχυσης της προσπάθειας της χώρας για ανάπτυξη.» Πολυξένη Μπλουμφεντ, Πρέσβης της Αυστραλίας στην Ελλάδα

4 Τι σημαίνει διασπορά ; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της; Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε τι θα πει «διασπορά». Αλλά τι είναι ακριβώς η διασπορά; Το βασικό παράδειγμα διασποράς είναι η Εβραϊκή διασπορά που συχνά ταυτίστηκε με την «θυματοποιημένη διασπορά» (victim diaspora) ή με την κινητοποιημένη (mobilized diaspora). Αντίστοιχα παραδείγματα αποτελεί η Ελληνική διασπορά ή η Αρμένικη διασπορά. Υπάρχουν βέβαια «διασπορές» που διατηρούν τη γλώσσα τους (π.χ. εβραϊκή) ή έναν εθνικό σκοπό (π.χ. Ιρλανδοί, Κούρδοι, Παλαιστίνιοι) Επίσης έχουμε «διασπορικές κοινότητες» με βάση τη θρησκεία (π.χ. Ινδουϊστές, Σικχ, Κονφουκιανιστές, Μουσουλμάνοι, Καθολικοί, κ.λπ.) ή τη γλώσσα (π.χ. αγγλόφωνοι, γαλλόφωνοι, ισπανόφωνοι, κ.λπ.)

5 Τι σημαίνει διασπορά ; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της; Εκτός λοιπόν από το ουσιαστικό «διασπορά» (diaspora) που απεικονίζει μια συλλογικότητα, αναφερόμαστε και σε μια κατάσταση που διατυπώνεται ως «διασπορικότητα» (diasporicity, diasporism). Βέβαια δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι η διασπορά μπορεί επίσης να αφορά μια διαδικασία ή ένα πεδίο έρευνας. Και βέβαια χρησιμοποιώντας το επίθετο «διασπορικός» (diasporic, diasporan) μπορούμε να αναφερόμαστε σε ποικίλες έννοιες όπως: διασπορική ιθαγένεια, διασπορική συνείδηση, διασπορική ταυτότητα, διασπορικός εθνικισμός, διασπορικά δίκτυα, διασπορική θρησκεία, διασπορική κουλτούρα, κ.λπ. Σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει πλέον να διατυπώσουμε τα βασικά κριτήρια βάσει των οποίων στοιχειοθετείται η έννοια της «διασποράς»: αναφερόμαστε λοιπόν σε τρία κριτήρια.

6 Τι σημαίνει διασπορά ; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της; Το βασικό κριτήριο είναι αυτό του γεωγραφικού διασκορπισμού εκτός των ορίων ενός έθνους κράτους. Αν και το κριτήριο αυτό θεωρείται βασικό υπάρχουν και άλλες θεωρήσεις που ορίζουν τις διασπορές ως «εθνοτικές κοινότητες που διαχωρίζονται από τα κρατικά σύνορα» ή αυτές που υποστηρίζουν ότι «είναι αυτά τα τμήματα ενός λαού που ζουν εκτός της πατρίδας τους» Ένα δεύτερο σημαντικό κριτήριο είναι ο προσανατολισμός προς μια πραγματική ή φαντασιακή «πατρίδα» ως πρωταρχική πηγή αξίας, ταυτότητας και πίστης. Υπάρχουν βέβαια και ορισμένοι που δεν δίνουν έμφαση στον προσανατολισμό προς την πατρίδα. Για παράδειγμα, η διασπορά της Νότιας Ασίας δεν προσανατολίζεται τόσο στις ρίζες σε ένα συγκεκριμένο τόπο όσο στην ικανότητά της να ανακατασκευάζει τον πολιτισμό σε διαφορετικές τοποθεσίες.

7 Τι σημαίνει διασπορά ; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της; Το τρίτο κριτήριο είναι η διατήρηση ενός συνόρου με την κοινωνία υποδοχής με την έννοια ότι διατηρείται μια διακριτή ταυτότητα απέναντι στην κοινωνία υποδοχής. Βέβαια τα σύνορα με την κοινωνία υποδοχής συντηρούνται μέσω μιας συνειδητής αντίστασης στην αφομοίωση μέσω μιας αυτοεκπληρούμενης ενδογαμίας ή άλλων μορφών αυτό-διαχωρισμού ή αλλιώς μέσα από τις μησκόπιμες επιπτώσεις του κοινωνικού αποκλεισμού. Μερικές φορές αναφερόμαστε στη διασπορά σας μια διακριτή «κοινότητα» που συγκροτείται μέσω μιας διαφορετικής, ενεργητικής αλληλεγγύης, καθώς επίσης και μέσω πυκνών σχέσεων που τέμνουν τα εθνικά σύνορα. Συχνά υπάρχει μια σύγκρουση στη σχετική βιβλιογραφία ανάμεσα στη διατήρηση του συνόρου και στην εξαφάνιση του συνόρου με την κοινωνία υποδοχής

8 Τι σημαίνει διαεθνικότητα; Ποια η σχέση της με την διασπορά; Υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες ανάμεσα στην έννοια της διασποράς (diaspora) και αυτήν της δια-εθνικότητας (transnationalism). Παρόλα αυτά μπορούν να εντοπιστούν τρεις τουλάχιστον διαφορές ανάμεσα στη διασπορά και την διαεθνικότητα: Πρώτον, η διαεθνικότητα είναι κάπως ευρύτερος όρος συγκριτικά με τον όρο διασπορά σε δύο επίπεδα (Faist 2010): Η διασπορά συσχετίζει πιο συχνά θρησκευτικές, εθνοτικές και εθνικές ομάδες και κοινότητες, ενώ οι διαεθνικές προσεγγίσεις συνδέονται με όλα τα είδη των κοινωνικών σχηματισμών, όπως τα συγγενικά δίκτυα, τα οικογενειακά δίκτυα, τα δίκτυα επιχειρηματιών και τα κοινωνικά κινήματα. Η διασπορά συχνά συνδέεται με έναν τύπο διεθνικής οργάνωσης που ενώνει μια συγκεκριμένη χώρα προέλευσης με άλλες χώρες υποδοχής. Η διαεθνική κοινότητα περιλαμβάνει μια ευρύτερη γκάμα αυτών των φαινομένων, όπως επίσης διασυνοριακές κοινότητες και κοινότητες που μοιράζονται τα ίδια σύνορα.

9 Τι σημαίνει διαεθνικότητα; Ποια η σχέση της με την διασπορά; Η δεύτερη διαφορά αφορά την ταυτότητα και την κινητικότητα. Ειδικότερα, η διασπορά επικεντρώνεται σε πλευρές της συλλογικής ταυτότητας, ενώ η δια-εθνικότητα ακολουθεί την δια-συνοριακή κινητικότητα. Γενικότερα η έννοια της διασπορά ασχολείται με το γεωγραφικό κατακερματισμός, ορισμένες φορές τραυματικό ενώ άλλες όχι, και την επακολουθούσα ανάδυση ή αναπαραγωγή μια κάποιας συλλογικής ταυτότητας με ποικίλες συνδέσεις με την χώρα καταγωγής. Η έννοια της διαεθνικότητας διερευνά τις αλλαγές στην ταυτότητα στο βαθμό που προκύπτουν από την δια-συνοριακή κινητικότητα των ατόμων και αφορά τις ροές ιδεών και αγαθών. Η έννοια του δικτύου συνδέεται με την κινητικότητα. Η Τρίτη διαφορά αφορά το γεγονός ότι όσοι χρησιμοποιούν την έννοια της διασποράς συχνά μελετούν ένα διαγενεακό μοτίβο, ενώ η διαεθνικότητα ασχολείται κυρίως με τις πιο πρόσφατες μεταναστευτικές ροές.

10 Ορισμός της Ελληνικής διασποράς Διασπορά είναι ο γεωγραφικός διασκορπισμός μιας εθνικής ομάδας εκτός των συνόρων ενός κράτους. Ο Ελληνισμός της διασποράς είναι το σύνολο των ατόμων που: α) βρίσκεται σήμερα εκτός των ορίων της ελληνικής επικράτειας για διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους, β) διατηρεί ισχυρούς δεσμούς με το εθνικό κέντρο (Ελλάδα, Κύπρο), γ) διατηρεί την ελληνική εθνική, πολιτισμική του ταυτότητα. Όμως ο ορισμός αυτός παραμένει δέσμιος της ελληνικής εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας

11 Χάρτης 1. Η Ελληνική διασπορά βάσει των στοιχείων του Απόδημου Ελληνισμού

12 Η επινόηση της «ελληνοαμερικανικής ταυτότητας» από το Th. Saloutos To 1964 εκδόθηκε από τον Th. Saloutos, Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της California, Los Angeles ένα βιβλίο με τίτλο The Greeks in the US από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Harvard (Καλογεράς 2007). Το βιβλίο αυτό κατέγραψε τη διαδικασία δημιουργίας της ελληνοαμερικανικής κοινότητα, αλλά κυρίως προσπάθησε να δώσει μορφή στην κατασκευή της ελληνοαμερικανικής ταυτότητας. Η ιστορία ξεκινά με την ανάσυρση φευγαλέων αναφορών ελληνικών (ή ελληνοποιημένων) ονομάτων σε κείμενα πρώιμων εξερευνητών της Νέας ηπείρου. Μάλιστα ορισμένοι ιστορικοί προχωρούν σε υποθέσεις για την ελληνική καταγωγή συγκεκριμένων εξερευνητών όπως ο Χριστόφορος Κολόμβος.

13 Η επινόηση της «ελληνοαμερικανικής ταυτότητας» από το Th. Saloutos Ακόμα ως αφετηρία αναφέρονται οι ιστορίες των λεγόμενων ορφανών της ελληνικής επανάστασης που μεταφέρθηκαν στις ΗΠΑ χάρη στην αμερικανική φιλανθρωπία ( ). Με άλλα λόγια οι Έλληνες ιστορικοί υποστήριξαν την πολιτισμική συνέχεια ανάμεσα στον Παλαιό και το Νέο Κόσμο επισημαίνοντας ότι η ελληνική κουλτούρα είναι η βάση του δυτικού πολιτισμού και ως αποτέλεσμα και του αμερικανικού. Η αρχή λοιπόν της ιστορίας του ελληνισμού στις ΗΠΑ αρχίζει με τον μετανάστη και την απόφασή του να αναζητήσει την τύχη του στη χώρα αυτή. Στις αρχές του 20ού αιώνα ο Έλληνας μετανάστης μπορούσε να στραφεί προς δύο γεωγραφικές κατευθύνσεις για την υλοποίηση των οραμάτων του, στην Ανατολική Μεσόγειο ή στις ΗΠΑ

14 Η επινόηση της «ελληνοαμερικανικής ταυτότητας» από το Th. Saloutos Ο Έλληνας μετανάστης ταλαντεύεται ανάμεσα στους δύο προορισμούς ευρισκόμενος ανάμεσα στον ελληνικό λόγο της Μεγάλης Ιδέας και στον αμερικανικό λόγο της αφθονίας. Απογοητευμένος από τις πολιτικές και κοινωνικές οπισθοδρομήσεις στην Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους επιλέγει για μια ακόμα φορά να επιστρέψει για πάντα στις ΗΠΑ. Τρεις είναι οι χώροι (τόποι) όπου οι μετανάστες συζητούν για τα θέματά τους και λαμβάνουν τις αποφάσεις τους: στο καφενείο, στη συνοικία και στην εκκλησία. Οι περιγραφές δείχνουν πως τελικά οι χώροι αυτοί ξεθώριασαν και τελικά έσβησαν οριστικά από τη ζωή του μετανάστη όταν αυτός αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας των ΗΠΑ.

15 Η επινόηση της «ελληνοαμερικανικής ταυτότητας» από το Th. Saloutos Όσον αφορά το καφενείο, αυτό παρουσιάζεται ως χώρος όπου σύχναζαν οι πρώτοι Έλληνες βιομηχανικοί εργάτες, ενώ όσοι μετανάστες συνέχισαν να επισκέπτονται τα καφενεία σκιαγραφήθηκαν ως κοινωνικά απροσάρμοστοι και πολιτισμικά κατώτερα όντα Οι συνοικίες όπου κατοικούσαν οι Έλληνες (Greektown) αποτελούν τόπους όπου μεγάλωσε η δεύτερη γενιά των Ελλήνων και οι οποίοι στον αγώνα τους να εξελιχθούν κοινωνικά στις ΗΠΑ έπρεπε τους τόπους αυτούς να τους αφήσουν πίσω τους, τόσο μεταφορικά όσο και ουσιαστικά Οι συνοικίες όπου ζούσαν οι Έλληνες έπρεπε να προσπεραστούν από τη δεύτερη γενιά προκειμένου τα τέκνα των Ελλήνων να εισέλθουν στη μεσοαστική αμερικανική κοινωνία.

16 Η επινόηση της «ελληνοαμερικανικής ταυτότητας» από το Th. Saloutos Ο Saloutos είναι ο πρώτος ιστορικός που θεωρεί τη σχέση του μετανάστη και της δεύτερης γενιάς με την Ελλάδα ως μια σχέση αποκοπής και όχι συνέχειας. Υποστηρίζει τον ταχύτατο εξαμερικανισμό του Έλληνα μετανάστη, καθώς κατ αυτόν οι ΗΠΑ αντιπροτείνουν ένα τελείως νέο και επαναστατικό προσδιορισμό της εθνικής ταυτότητας. Έτσι, ο Έλληνας μετανάστης στις ΗΠΑ επειδή ακριβώς συναινεί ιδεολογικά και εντάσσεται στην κοινωνία της χώρας υποδοχής δεν αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης διασπορά που απλώνεται από την Αίγυπτο ως την Ρωσία, Ρουμανία, κ.λπ. Η αμερικανοποίηση του Έλληνα μετανάστη ήταν αναμενόμενη, έγκυρη και προπαντός ομαλή. Ο μετανάστης συναινούσε και δεν αμφισβητούσε. Πρότεινε τη μεταλλαγή του μετανάστη από Έλληνα σε Αμερικανό ελληνικής καταγωγής ως απρόσκοπτη και αναπόφευκτη.

17 Η επινόηση της «ελληνοαμερικανικής ταυτότητας» από το Th. Saloutos Ο πιο ενοχλητικός χώρος στην αφήγηση του Saloutos παραμένει η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία. Ο τρόπος με τον οποίο ο Saloutos παραθέτει τα γεγονότα είναι αφηγηματικά ευθύγραμμος και υπονοεί την σταδιακή, αλλά σταθερή αφομοίωση του Έλληνα μετανάστη και τον εξαμερικανισμό της εκκλησίας του (αναγνωρίστηκε επίσημα η Ορθοδοξία στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1950). Η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία τίθεται στην υπηρεσία της Θείας Πρόνοιας για να εκπληρώσει ένα νέο ρόλο στις ΗΠΑ, ενώ από την άλλη μεριά, ο Ελληνορθόδοξος αποδεικνύεται ένας καλός και πρακτικός Αμερικανός. Διατηρεί την πίστη του και παράλληλα η επινοημένη εθνική του ταυτότητα είναι έγκυρη και συμβαδίζει με την κυρίαρχη ιδεολογία του αμερικανισμού.

18 Η επινόηση της «ελληνοαμερικανικής ταυτότητας» από το Th. Saloutos Οι Έλληνες μετανάστες οδηγούνται από το καφενείο και την υποβαθμισμένη συνοικία των μεταναστών σε μια αξιοζήλευτη κοινωνική θέση κι από εκεί καλούνται να προσδώσουν στην κοινότητά τους το χαρακτήρα της πουριτανικής «πόλης πάνω στο λόφο». Η επίσημη αναγνώριση της ελληνορθόδοξης πίστης από το αμερικανικό κράτος σήμανε την εδραίωση της ελληνοαμερικανικής κοινότητας Όμως για τον Saloutos θρησκεία και νεωτερικότητα συναντιούνται για να καθορίσουν μια αμερικανική εθνοτική ομάδα.

19 Χάρτης 2α. Η Ρωμαιοκαθολική διασπορά το 1900

20 Χάρτης 2β. Η Ρωμαιοκαθολική διασπορά το 1970

21 Χάρτης 2γ. Η Ρωμαιοκαθολική διασπορά το 2010

22