«...Ειδικευµένη χωροθέτηση των διαφορετικών χρήσεων από αυτών της κατοικίας στις περιοχές «αµιγούς κατοικίας» ή «γενικής κατοικίας»...

Transcript

1 «...Ειδικευµένη χωροθέτηση των διαφορετικών χρήσεων από αυτών της κατοικίας στις περιοχές «αµιγούς κατοικίας» ή «γενικής κατοικίας»...» Αθανάσιος ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Τοπογράφος µηχανικός ΕΜΠ Πολιτικός µηχανικός ΕΜΠ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέµα της εργασίας αφορά στην «...Εξειδικευµένη χωροθέτηση των διαφορετικών χρήσεων από αυτών της κατοικίας στις περιοχές «ΑΜΙΓΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ» ή «ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙ- ΑΣ»...» δηλαδή τα προβλήµατα, που προκύπτουν κατά τον σχεδιασµό της Ελληνικής πόλης, όπως αυτός γίνεται τουλάχιστον µέχρι σήµερα µε τις διαδικασίες του Ν. 1337/83 και έχουν σχέση µε την ανάγκη, που προκύπτει, για ύπαρξη µεγαλύτερης εξειδίκευσης στη χωροθέτηση των χρήσεων διαφορετικών της κατοικίας, αλλά εξυπηρετούν περιοχές κατοικίας και που χαρακτηρίζονται σαν περιοχές «Α- µιγούς Κατοικίας» ή «Γενικής Κατοικίας». Σαν καλό παράδειγµα της ανεξέλεγκτης ανάµιξης των διαφόρων χρήσεων, είναι οι περιοχές της «Μηλαδέζας» και του «Κόρµπι» του ήµου Βάρης στην Ανατολική Αττική καθόσον η πρώτη είναι περιοχή «Γενικής Κατοικίας» και η δεύτερη «Αµιγούς Κατοικίας» και µάλιστα είναι όµορες περιοχές µε αλληλεξαρτήσεις και αλληλοεπιδράσεις και σε φάση πλήρους ανοικοδόµησης. Η σκοπιµότητα της εργασίας συνδέεται µε: 1. την περιγραφή και την κατανόηση του προβλήµατος, που δηµιουργήθηκε µε την ανάµιξη των χρήσεων σε περιοχές κατοικίας. 2. την εξήγηση των µηχανισµών, που οδήγησαν στην ανάγκη επανεξέτασης του τρόπου σχεδίασης των χρήσεων στις πόλεις µας. 3. την αιτιολόγηση και την ερµηνεία της σύγχρονης, σύνθετης πραγµατικότητας. Η αναλυτική µελέτη του τρόπου σχεδιασµού στο Ελληνικό χώρο αποτελεί ένα σύνθετο εγχείρηµα, που απαιτεί αναλυτική περιγραφή, κατανόηση των λειτουργιών, αιτιολόγηση και ερµηνεία των παρατηρήσεων. Για την ανάλυση του ως άνω προβληµατισµού και την αναγωγή του στις περιοχές µελέτης, που επέλεξα, χρησιµοποιήθηκαν: Πρωτογενείς (Εµπειρική παρατήρηση και έρευνα, επιτόπια καταγραφή των πραγµατοποιούµενων χρήσεων) και ευτερογενείς πηγές (Στοιχεία από την νοµοθεσία περί χρήσεων, από τις ιστοσελίδες διαφόρων οργανισµών, που ασχολούνται µε την βιοµηχανία, από το κατ αρµοδιότητα Πολεοδοµικό Γραφείο, από βιβλία γενικότερων θεµάτων πολεοδοµικού σχεδιασµού, Στατιστικές πληροφορίες της ΕΣΥΕ, Στοιχεία από εγκεκριµένα σχέδια, όπως ΓΠΣ, ΖΟΕ κλπ. καθώς και από διάφορους χάρτες και αεροφωτογραφίες). Κατ αρχήν θα γίνει µια ιστορική αναδροµή της χρήσης της κατοικίας, χρησιµοποιώντας την διαδροµή του νοµοθετικού πλαισίου, της νεώτερης Ελλάδας, το οποίο, µε τη σοφία του νοµοθέτη, α- ποτύπωνε και τις αναγκαιότητες σε πολεοδοµικές παρεµβάσεις των εποχών, που πέρασαν και άφησαν το στίγµα τους, ώστε να φανεί µε κάποιο τρόπο η εξέλιξη αλλά και οι ανάγκες και οι προτεραιότητες σε κατοικία των διαφόρων εποχών µε τις πολιτικές τους, φτάνοντας στο σήµερα, που τώρα πλέον θα πρέπει ο πολεοδόµος κυρίως, κάνοντας τον απολογισµό, να βγάλει συµπεράσµατα για τις µελλοντικές πολιτικές και πρακτικές. Στη συνέχεια θα αναλυθεί η σηµερινή κρίσιµη πραγµατικότητα και πόσο αυτή επηρεάζει τον σχεδιασµό των πόλεων εποµένως και το κυριότερο συστατικό τους δηλαδή την κατοικία. Θα τεθούν ερωτή- µατα προς διερεύνηση, που το καθένα µπορεί και να αποτελεί ξεχωριστή εργασία. Μπαίνοντας πια στην κυρίως έρευνα θα γίνει µια ανάλυση του προβληµατισµού για την αναγκαιότητα ή µη αλλαγής του τρόπου καθορισµού των χρήσεων και σε ποιο βαθµό και θα αναπτυχτούν απόψεις.τελειώνοντας θα γίνει ανάλυση του προβληµατισµού για την αναγκαιότητα ή µη αλλαγής του τρόπου καθορισµού των χρήσεων στις περιοχές της «Μηλαδέζας» και του «Κόρµπι» του ήµου Βάρης της Ανατολικής Αττικής. ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09 17

2 INTRODUCTION The subject of my work concerns in the Specialised arrangement of different uses from those of residence in the regions of UNMIXED RESIDENCE or GENERAL RESI- DENCE that is to say the problems arising at the planning of Greek city, as is at least so far with the processes of Law 1337/83 and relating with the need arising for existence of higher specialisation in the arrangement of different uses of the residence, but serves areas of residence and that are characterized as areas of Unmixed Residence or General Residence. As a good example of uncontrolled mixing of different uses, are the areas of «Miladezas» and «Korpmi» Vari municipality in eastern Attica, since the first is the «GENERAL RESIDENCE» and the second «PURE RESIDENCE» and in particular they are adjacent areas with interdependencies and interactions and are under intensive reconstruction. The work feasibility is connected with: 1. the description and the understanding of the problem, created with the mixture of uses in areas of residence. 2. the explanation of mechanisms, leading to the need to review the way of designing the uses of our cities. 3. the explanation and the interpretation of modern, complex reality. The analytic study of way of planning in the Greek space constitutes a complex task, that requires analytic description, understanding of operations, justification and interpretation of observations. For the analysis of above-mentioned reflection that I selected and its reduction in the study areas, they were used: Primary (Empirical observation and research, field recording of actual uses) and Secondary sources (Data from the legislation of uses, from the web pages of various organisms dealing with the industry, from at competence Urban Office, from books related on general subjects of urban planning, Statistical information of GREEK NATIONAL STATISTICAL OR- GANISATION, Elements from approved drawings, such as «General Plan», «Residential Zone Control», etc. and various maps and aerial photographs). Firstly will become a historical retrospection of residence use, using the route of modern Greece legislative framework, which, with the wisdom of legislator, reflects also the necessities in urban interventions of the seasons that passed and left their stain, to appear in some way the development and the needs and the residence priorities of various seasons with their policies, reaching in today, which now will have a particular town-planning, creating the assessment to draw conclusions on future policies and practices. Afterwards will be an analysis of the current critical reality and how much this affects the planning of cities and therefore its main component, that is to say the residence. Questions to explore will be placed, that each one may also constitute a separate work. Entering in the main research, an analysis of the debate on the necessity or not, to change the way of uses determination and to what extent, will become and opinions will be developed. Finally, an analysis of reflection on the necessity or not, to change the way of uses determination in the areas of «Miladezas» and «Korpmi» Vari municipality in Εastern Attica, will become. 1. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ «ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ» ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΑ Α ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΣΕ ΣΥΝ ΙΑΣΜΟ ΜΕ ΤΙΣ ΕΚΑΣΤΟΤΕ ΚΟΙΝΩΝΙ- ΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΑ ΡΟΜΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗ- ΝΙΚΟΥ ΘΕΣΜΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ 1.1. ΓΕΝΙΚΑ «...Μετά τον Α Παγκόσµιο πόλεµο οι Τούρκοι ξεσηκωµένοι από τον καινούριο τους αρχηγό, τον Κεµάλ Ατατούρκ, και έχοντας την υποστήριξη των συµµάχων αποφασίζουν να διώξουν όλους τους Έλληνες από την Μικρά Ασία. Έτσι το 1922 λεηλατούν όλες τις ελληνικές περιοχές της Μικράς Ασίας και η µόνη ελπίδα των Ελλήνων είναι να φύγουν για την Ελλάδα...» ( 18 ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09

3 Η Καταστροφή της Σµύρνης (φωτογραφία από ιταλικό πλοίο, 14/9/1922) (Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Καταστροφή της Σµύρνης). Οι περίπου πρόσφυγες ερχόµενοι στην Ελλάδα, αφού υπέφεραν από κακουχίες, πείνα, ασθένειες και κυρίως την καχυποψία των ντόπιων (Έλληνες στη Τουρκία - Τούρκοι στην Ελλάδα), ιδρύουν νέες πόλεις και χωριά. «...Η Κυβέρνηση των Αθηνών αποφασίζει να στεγαστούν σε ακατοίκητες περιοχές γύρω από την πρωτεύουσα. Οι πρώτες παράγκες στήνονται, το τοπίο πια αρχίζει να αλλοιώνεται. Τη θέση των δέντρων, των αµπελιών, των περιβολιών, παίρνουν οι ξύλινες παράγκες και τα πλινθόκτιστα σπιτάκια...» ( peristeri4.htm) Έτσι αρχίζει µια άναρχη δόµηση χωρίς σχέδιο χωρίς ρυµοτοµία, χωρίς κοινόχρηστους χώρους. Η αδιαφορία του κράτους είναι έκδηλη παντού. Η πληθυσµιακή ανάπτυξη είναι αλµατώδης. ( ), ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09 19

4 1.2. Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΙΟΡΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Μετά από την Μικρασιατική καταστροφή και όλο αυτό το κύµα των προσφύγων διαταράχτηκαν όλα τα κοινωνικό-οικονοµικά δεδοµένα της τότε Ελληνικής πραγµατικότητας. Ότι θα γινόταν θα στιγµάτιζε και θα καθόριζε την τύχη του Ελληνικού χώρου για πολλές δεκαετίες µετά. Ήταν απαραίτητο λοιπόν να µπουν οι πρώτοι κανόνες στη δόµηση. Είχε φτάσει η εποχή της διορατικότητας διότι, ενώ δεν υπήρχε προηγούµενη εµπειρία σε πολεοδοµικά ζητήµατα, έπρεπε πάση θυσία να καθοριστούν τέτοιοι κανόνες και πρακτικές δόµησης, που και θα διευκόλυναν µε ασφάλεια και υγιεινή την διαβίωση τόσο των ντόπιων όσο και των προσφύγων αλλά θα υπήρχε και διαχρονικότητα στα µέτρα, δηλαδή εφαρµοσιµότητα. Ήταν πλέον ανάγκη για την επανασύσταση του τότε διαρραγέντος κοινωνικού ιστού. Έτσι... Έναν περίπου χρόνο µετά εµφανίζεται ο πρώτος εν Ελλάδι οικιστικός νόµος Το από 17/7/1923 Π. /γµα «περί σχεδίων πόλεως» στην εισαγωγή του αναφέρει ότι «Πάσα πόλις και κώµη του Κράτους δέον να διαρρυθµίζηται και ν' αναπτύσσηται βάσει ωρισµένου, εγκεκριµένου κατά τας διατάξεις του παρόντος διατάγµατος σχεδίου, εξασφαλίζοντος την θεραπείαν των προβλεποµένων αυτής αναγκών κατά τους υπό της υγιεινής, της ασφαλείας, της οικονοµίας και της αισθητικής προβλεποµένους όρους.», χωρίς δηλαδή να εξειδικεύονται σε συγκεκριµένες χρήσεις γης, ενδιαφέρεται πρωτίστως για την υγιεινή, την ασφάλεια, την οικονοµία και την αισθητική, εννοώντας από τότε, χωρίς βέβαια να εξειδικεύονται συγκεκριµένες χρήσεις γης, την έννοια της αυτοεξυπηρέτησης του οικισµού, χωρίς να επιβαρύνει η ύπαρξη του, τους οµόρους ή περισσότερο αποµεµακρυσµένους οικισµούς) Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ Ακολουθεί ο Β Παγκόσµιος πόλεµος, ο εµφύλιος, η ανασυγκρότηση, η δικτατορία, ο- πότε οι Ελληνικές πόλεις καταστρέφονται και ξαναφτιάχνονται µε τους κατά καιρούς Γενικούς Οικοδοµικούς Κανονισµούς (Γ.Ο.Κ. 55, Γ.Ο.Κ. 73). Στις δεκαετίες του βασιλεύει το σύστηµα των αντιπαροχών. Οι παλιές µονοκατοικίες αντικαθίστανται από πολυκατοικίες και η έννοια της γειτονιάς σταδιακά αρχίζει να εξαφανίζεται. ηµιουργούνται οι πρώτες Ελληνικές πόλεις της νεώτερης Ελλάδας Έρχεται η µεταπολίτευση µετά από µια µακρά περίοδο µεγάλων αναταραχών στον Ελλαδικό χώρο. Η ανάγκη πλέον της πραγµατικής οργάνωσης των πόλεων ήταν κάτι παραπάνω από επιτακτική. Έπρεπε οι πόλεις να αρχίσουν επιτέλους να προσαρµόζονται σε περισσότερο µοντέρνες και περισσότερο µελετηµένες πολεοδοµικές πρακτικές και πολιτικές. Είχε φτάσει πλέον η εποχή της προσαρµογής µε νέα πολεοδοµικά ήθη. Ο τότε λοιπόν Υφυπουργός η- µοσίων Έργων εµπνέεται τον Ν.947/79 µε τον οποίο καθορίζονται τα πρώτα µοντέρνα πολεοδοµικά εργαλεία. 20 ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09

5 ο 1979 λοιπόν µε τον Ν.947/79 (ΦΕΚ-169/Α/ ) "Περί οικιστικών περιοχών" µεταξύ άλλων ορίζονται η έννοια της οικιστικής περιοχής «Ως οικιστική περιοχή χαρακτηρίζεται... εδαφική έ- κτασις, η οποία, ως εκ της θέσεώς της και της φυσικής διαµορφώσεως του εδάφους και των κρατουσών εις αυτήν συνθηκών δύναται να χρησιµοποιηθεί προς οικοδόµησιν και την δι' αυτής εξυπηρέτησιν της διαβιώσεως και της οργανωµένης κοινωνικής ζωής και παραγωγικής δραστηριότητος του ανθρώπου.... Η οικιστική περιοχή δύναται να περιλαµβάνει και εξυπηρετή µίαν ή πλείονας χρήσεις γης,... οι έννοιες των χρήσεων γης ως εξής: «Αι χρήσεις γης εντός των οικιστικών περιοχών,... ως και εκ της προοπτικής αναπτύξεως της οικιστικής περιοχής εις το µέλλον, διακρίνονται εις γενικάς και ειδικάς. Αι γενικαί χρήσεις γης,... καθορίζονται... αι εξής: Κατοικία, εξυπηρετούσα υφ' οιανδήποτε µορφήν την ανάγκην νοµίµου στεγάσεως των εν τη περιοχή διαβιούντων και τας διοικητικάς και κοινωνικάς λειτουργίας προς ικανοποίησιν των καθ' ηµέραν αναγκών τούτων. Επαγγελµατική εγκατάστασις. Πολεοδοµικά κέντρα. Ιδιαίτεραι χρήσεις. Μικταί χρήσεις Ελεύθεροι χώροι.» Αι ειδικαί χρήσεις γης, αι οποίαι υπάγονται εις µίαν εκάστην των... γενικών χρήσεων, και το περιεχόµενον εκάστης τούτων, προσδιοριζόµενον εκ της κατά κύριον λόγον εξυπηρετουµένης δι' αυτών ειδικωτέρας ανάγκης, καθορίζονται δια προεδρικού διατάγµατος...» Το 1980 σε εκτέλεση του Ν.947/79 καθορίζονται οι ειδικές χρήσεις γης στην πολεοδοµική νοµοθεσία, µε το Π. /γµα 81/80 (ΦΕΚ-27/Α/ ) "Περί ειδικών χρήσεων γης και ανωτάτων µεγεθών επιτρεποµένης εκµεταλλεύσεως οικοδοµησίµων χώρων" ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09 21

6 1.4. Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ Το 1981 η Ελλάδα εντάσσεται στην τότε Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα (ΕΟΚ) και αρχίζει πλέον η περίοδος της µεταπολίτευσης να ωριµάζει. Οι πολεοδοµικές πολιτικές πλέον αρχίζουν να εναρµονίζονται µ αυτές της Ευρώπης. Τα πολεοδοµικά προβλήµατα είναι πολύ οξυµένα µε την αυθαίρετη και µη οργανωµένη δόµηση και να είναι πλέον απαραίτητο να κατέβουν ιδέες για λύσεις στα πραγµατικά οικιστικά προβλήµατα και οργανωθούν οι πόλεις µε ευέλικτους και γρήγορους πολεοδοµικούς µηχανισµούς. Ο τότε οραµατιστής Υπουργός Χ.Ο.Π. (Χωροταξίας Οικισµού και Περιβάλλοντος), Αντώνης Τρίτσης ξεκινά την περίφηµη πολεοδοµική ανασυγκρότηση της Ελλάδας. Με τον Ν.1337/1983 ξεκινώντας το εγχείρηµα της πολεοδοµικής ανασυγκρότησης εκτός των άλλων καθορίζονται νέα πολεοδοµικά εργαλεία για την επέκταση εγκεκριµένων σχεδίων πόλων, καθώς και οικισµών που υπάρχουν πριν από το έτος 1923, την ένταξη σε πολεοδοµικό σχέδιο και την επέκταση οικισµών µεταγενέστερων του 1923 που στερούνται εγκεκριµένου σχεδίου, την ένταξη σε πολεοδοµικό σχέδιο περιοχών, για την εξυπηρέτηση άλλων χρήσεων πλην της κατοικίας. Οι επεκτάσεις και εντάξεις αναφέρονται σε περιοχές κύριας κατοικίας και γίνονται κατά οργανικές πολεοδοµικές ενότητες (γειτονιές) σύµφωνα µε τις αρχές της πολεοδοµικής επιστήµης. Οι επεκτάσεις γίνονται κυρίως σε πυκνοδοµηµένες περιοχές, καθώς και στις αραιοδοµηµένες ή αδόµητες, που µαζί µε τις πυκνοδοµηµένες ολοκληρώνουν µία ή περισσότερες πολεοδοµικές ενότητες (γειτονιές) οργανικά συνδεδεµένες µε τον υπάρχοντα πολεοδο- µικό ιστό της πόλης ή του οικισµού. Επίσης οι επεκτάσεις γίνονται και σε αδόµητες περιοχές πόλεων ή οικισµών για να καλύψουν τις ανάγκες ανάπτυξής τους. Το κυριότερο εργαλείο που καθόρισε ο Ν.1337/83 είναι το Γενικό πολεοδοµικό σχέδιο (ΓΠΣ). Την διαδικασία εκπόνησης της µελέτης του ΓΠΣ κινούν κυρίως οι ΟΤΑ από κοινού µε το Υπουργείο Χωροταξίας, Οικισµού και Περιβάλλοντος, επιδιώκεται η συµµετοχή των πολιτών µε ανοικτές συγκεντρώσεις, και η ενηµέρωση µέσω του ηµερήσιου και τοπικού τύπο. Μετά την έγκριση του γενικού πολεοδοµικού σχεδίου, κάθε δόµηση στην περιοχή επεκτάσεων, που περιλαµβάνονται σ' αυτό επιτρέπεται κατά τους όρους της εκτός πολεοδοµικού σχεδίου δόµησης, µόνο εφόσον δεν αντίκειται σε σχετικές απαγορεύσεις του σχεδίου αυτού. Στη συνέχεια από τους ΟΤΑ από κοινού κυρίως µε το Υπουργείο Χωροταξίας, Οικισµού και Περιβάλλοντος κινείται η διαδικασία σύνταξης της πολεοδοµικής µελέτης. Η µελέτη εναρµονίζεται µε τις κατευθύνσεις του γενικού πολεοδοµικού σχεδίου και εξειδικεύει προτάσεις και προγράµµατά. Με την πολεοδοµική µελέτη κυρίως καθορίζονται, χρήσεις γης 22 ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09

7 µε τους σχετικούς περιορισµούς, απαγορεύσεις ή υποχρεώσεις σύµφωνα µε τους προβλεπόµενους από το γενικό πολεοδοµικό σχέδιο κοινόχρηστους και κοινωφελείς χώρους, οικοδοµήσιµοι χώροι (Ο.Τ. οικοδοµικά τετράγωνα), τα συστήµατα, οι όροι και οι περιορισµούς δόµησης. Τέλος πραγµατοποιείται η εφαρµογή της πολεοδοµικής µελέτης, µε τη σύνταξη πράξεων εφαρµογής Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑΣ Ο 1337/83 αρχίζει να εφαρµόζεται. Μέχρι τότε χρειαζόταν διορατικότητα, προσαρµογή, έµπνευση, τώρα όµως µπαίναµε σε λεπτοµέρειες, άρχιζε η εξειδίκευση των µέτρων, έµπαιναν επιµέρους κανονισµοί. Είχαµε εν ολίγης µπει στην εποχή της πραγµατικής πολεοδοµίας. Έχουν αρχίσει δηλαδή τα δύσκολα για τους πολεοδόµους, η δουλειά είναι µπροστά, εκπονούνται τα πρώτα γενικά πολεοδοµικά σχέδια και η µια πολεοδοµική µελέτη ακολουθεί την άλλη. Εντάσσονται πλέον περιοχές αυθαιρέτων κατοικιών στο σχέδιο πόλης και συγχρόνως νοµιµοποιούνται χιλιάδες αυθαίρετα σ όλη την Ελληνική επικράτεια. Αρχίζουν να εκτονώνονται όλες οι οικιστικές πιέσεις, που για χρόνια σωρεύονταν. Το πολεοδοµικό έργο είναι βαρύ και τότε αρχίζουν να εµφανίζονται στη πράξη όλα τα επιµέρους προβλήµατα. Το 1984 µε το από Π -84/84 (ΦΕΚ 33/Α/ ) µε θέµα «Ίδρυση, επέκταση, εκσυγχρονισµός, συγχώνευση και µετεγκατάσταση βιοµηχανιών, βιοτεχνιών και αποθηκών µέσα στα όρια του ηπειρωτικού τµήµατος του Νοµού Αττικής και των νησιών Σαλαµίνας και Αίγινας» το οποίο ίσχυσε από έως οπότε και καταργήθηκε για να γίνει επιτέλους δυνατόν να οργανωθούν πολεοδοµικά οι χρήσεις των βιοµηχανιών, βιοτεχνιών και αποθηκών στο Νόµο Αττικής, οι οποίες µέχρι τότε ήταν ανεξέλεγκτα αναµεµιγµένες µε τις χρήσεις της κατοικίας, του εµπορίου, της διοίκησης κλπ, περιελήφθησαν όλα τα εγκεκριµένα ρυµοτοµικά σχέδια πόλης και τα σχέδια των νόµιµα υφιστάµενων προ του 1923 οικισµών, στην Περιοχή Γενικής Κατοικίας (ΓΚ), (όπου σύµφωνα µε το Π. /γµα 81/80 (ΦΕΚ 27/Α), στις περιοχές αυτές εκτός των άλλων επιτρεπόταν η ίδρυση και η µετεγκατάσταση µόνο των επαγγελµατικών εργαστηρίων) εκτός των δήµων και κοινοτήτων Παλ.Ψυχικού, Φιλοθέης, Λυκόβρυσης, Κηφισιάς, Ν. Ερυθραίας, Εκάλης, ροσιάς, Μπάλας, ιονύσου και της περιοχής Ευριάλης του ήµου Γλυφάδας, οι οποίοι περιελήφθησαν στην περιοχή Αµιγούς Κατοικίας (ΚΑ), (όπου σύµφωνα µε το Π -81/80 (ΦΕΚ-27/Α), επιτρέπεται να περιλαµβάνονται µόνο κατοικίες, ξενώνες, παιδικές χαρές και κατ' εξαίρεση εµπορικά καταστήµατα, που εξυπηρετούν τις καθηµερινές ανάγκες της άµεσης περιοχής (ειδών διατροφής, φαρµακεία, χαρτοπωλεία κλπ.). Στις περιοχές αυτές δεν επιτρεπόταν η ίδρυση και η µετεγκατάσταση οποιασδήποτε βιοµηχανίας ή βιοτεχνίας) Με τα διατάγµατα αυτά και µε αφορµή τις βιοµηχανικές και επαγγελµατικές χρήσεις, δόθηκαν άµεσα ή έµµεσα χρήσεις γης στο Νόµο Αττικής,. Άρχισε να καλλιεργείται στην ελληνική πραγµατικότητα η έννοια της βιώσιµης ανάπτυξης και της ανάµιξης των χρήσεων γης σύµφωνα µε τις αρχές, που συνάγονται από τον συνδυασµό του άρθρου 24 του Συντάγµατος («...η χωροταξική αναδιάρθρωση της Χώρας, η διαµόρφωση, η ανάπτυξη, η πολεοδόµηση και η επέκταση των πόλεων και των οικιστικά γενικά περιοχών υπάγεται στην ρυθµιστική ικανότητα και τον έλεγχο του Κράτους, µε σκοπό να εξυπηρετείται η λειτουργικότητα και η ανάπτυξη των οικισµών και να εξασφαλίζονται οι καλύτεροι δυνατοί όροι διαβίωσης...») και του Ρυθµιστικού Σχεδίου της Αθήνας, Ν.1515/85 (ΦΕΚ-18/Α/ ) µε θέµα «Ρυθµιστικό σχέδιο και πρόγραµµα προστασίας περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας», του οποίου οι γενικότεροι στόχοι, είναι: o η ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωµίας της Αθήνας και η αναβάθµιση της κεντρικής περιοχής της o η βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους τους κατοίκους της και η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09 23

8 o η εξισορρόπηση των κοινωνικών ανισοτήτων από περιοχή σε περιοχή o η διεύρυνση των επιλογών κατοικίας και εργασίας, αναψυχής και ψυχαγωγίας σε κάθε περιοχή της πρωτεύουσας o η ποιοτική αναβάθµιση κάθε γειτονιάς και η προστασία των περιοχών κατοικίας από οχληρές λειτουργίες και χρήσεις. Μεταξύ άλλων ειδικότερων κατευθύνσεων και µέτρων για τη χωροταξική και την πολεοδοµική ανασυγκρότηση της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας και για την αντιµετώπιση της ρύπανσης τους περιβάλλοντος της δόθηκαν κατευθύνσεις στα πλαίσια της ανασυγκρότησης του αστικού ιστού λαµβάνοντας όλα τα απαραίτητα µέτρα για την ανάσχεση της εξάπλωσης της πόλης, τη δηµιουργία περισσότερων κέντρων στην πόλη, τον έλεγχο χρήσεων γης, την ανασυγκρότηση της γειτονιάς, την επέκταση των σχεδίων κατά οργανικές πολεοδοµικές ενότητες (γειτονιές). Η δηµιουργία της πολυκεντρικής πόλης επιδιώκεται µε: ηµιουργία νέων δυναµικών κέντρων σε αδόµητη γη, αποσυµφόρηση των µητροπολιτικών κέντρων της Αθήνας και του Πειραιά, ιδιαίτερη ενίσχυση των κέντρων δήµων υπερτοπικής σηµασίας, ενίσχυση των σηµερινών κέντρων δήµων, συνοικιών, γειτονιών. Στα πλαίσια της δηµιουργίας πολυκεντρικής δοµής καθορίζονται στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας κατά κατηγορία: Μητροπολιτικά κέντρα στις κεντρικές περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά. ευτερεύοντα κέντρα χωροταξικής υποενότητας Λεκανοπεδίου Κέντρα των υπολοίπων χωροταξικών υποενοτήτων Υπερτοπικά Κέντρα δήµων. Κέντρα δήµων, συνοικιών, γειτονιών. Έχει ξεκινήσει πλέον η εποχή των εκτεταµένων εντάξεων - επεκτάσεων περιοχών σε σχέδιο πόλης µε τις πιο πάνω αναφερόµενες διαδικασίες του Ν. 1337/1983, που σε συνδυα- 24 ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09

9 σµό µε τις παράλληλες διαδικασίες περί αυθαίρετων κατασκευών φιλοδοξούσε να δηµιουργήσει ένα διαφορετικό κλίµα στην µέχρι τότε Ελληνική Πολεοδοµική πραγµατικότητα. Οι µέχρι τότε χρονοβόρες διαδικασίες των πράξεων αναλογισµού, όπως προβλέπονταν από το από 17/7/1923 Π. /γµα, επί δεκαετίες δεν είχαν καταφέρει να διανοίξουν τους δρό- µους στις πόλεις στο µεγαλύτερο ποσοστό τους. Οι περισσότεροι δρόµοι και οι πλατείες, α- κόµα και των µεγάλων πόλεων, ήταν χωµατόδροµοι, χωράφια, µάντρες, συρµατοπλέγµατα, χωρίς δίκτυα, πεζοδρόµια και γενικώς υποδοµές υποστήριξης των κατοίκων, των διερχοµένων, των οχηµάτων, των κατοικιών, των επιχειρήσεων, των υπηρεσιών, της ασφάλειας, της οικονο- µίας της υγιεινής. εν είχε γίνει δηλαδή κατορθωτό να εφαρµοστεί πλήρως το πνεύµα του Νόµου και έτεινε σε τελµάτωση. Ο νέος λοιπόν Ν. 1337/1983 δηµιούργησε ένα κύµα, ένα ρεύµα µε ΓΠΣ (Γενικά Πολεοδοµικά Σχέδια), ΠΜ (Πολεοδοµικές Μελέτες), Πράξεις Εφαρµογής. Με τον Ν. 1337/1983 δηµιουργήθηκαν πλατείες, παιδικές χαρές, χώροι στάθµευσης, πεζόδροµοι, που µέχρι τότε ήταν άγνωστα στους πολίτες σαν εξυπηρετήσεις και απαιτήσεις, ακόµα και στους τότε ειδικούς άγνωστα σαν εργαλεία. Κυριαρχούσε η λάσπη το χειµώνα και η σκόνη το καλοκαίρι. Αυτά, που σή- µερα τα θυµόµαστε σαν ανάµνηση ή εξαιρέσεις του κανόνα, τότε ήταν ο κανόνας, ήταν η ελληνική πόλη της δεκαετίας του 50, του 60, του 70. Όλα τα πολεοδοµικά εργαλεία του Ν. 1337/1983 ήταν καινοτοµίες για την τότε Ελληνική Πολεοδοµική Πραγµατικότητα. Ακολούθησαν οι νέοι τότε οικοδοµικός κανονισµός, κτιριοδοµικός κανονισµός, αντισεισµικός κανονισµός, κανονισµοί ηλεκτρο-µηχανολογικών δικτύων κλπ. Μπήκαν γενικώς λεπτο- µερέστεροι κανόνες στη χωροταξία, στη πολεοδοµία, στη δόµηση. Οι χρήσεις γης είναι πλέον το σηµαντικό πρόβληµα, όπως αναδεικνύεται και πρέπει να αντιµετωπίσει ο πολεοδόµος. Όλα αυτά τα χρόνια της ωρίµανσης και της έµπνευσης, οι χρήσεις αντιµετωπίζονται µε το από Π. /γµα (ΦΕΚ-166/ /6-3-87), περί «Κατηγοριών και περιεχοµένου των χρήσεων γης». 2. ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ 2.1. Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ Έχουµε φτάσει αισίως στην εποχή της παγκοσµιοποίησης. Για πρώτη φορά την Πρωτοχρονιά του 2000 όλος ο κόσµος, ανά µια ώρα, υποδεχόταν την καινούρια εποχή. Η συµφωνία της Μάλτας (Μπούς-Γκορµπατσόφ), το τέλος της εποχής του ψυχρού πολέµου, η πτώση του τοίχους του Βερολίνου, παγκόσµιες οικονοµικές ανακατατάξεις, νέες συµµαχίες, ενιαίες οικονοµικές πολιτικές, οι µεταναστεύσεις πληθυσµών, internet, , facebook, fast-food και delivery, χρηµατιστήρια, πλαστικό χρήµα, οικιστικά δάνεια, πλασµατική οικονοµική άνεση, νεόπλουτοι, µοναξιά µέσα στο πλήθος, µοντέρνες ψυχοσωµατικές ασθένειες, άγχος, ιδιωτική ασφάλιση, ιδιωτική παιδεία, ιδιωτική περίθαλψη, οικονοµική κρίση, νεόπτωχοι είναι η νέα πραγµατικότητα. Οι πόλεις µας πως θα διαµορφωθούν πλέον έτσι ώστε να µη χαθεί το στοίχηµα της βιώσιµης και αειφόρου ανάπτυξης; Μήπως ήρθε η στιγµή να επανεξετάσουµε τον τρόπο κατηγοριοποίησης των χρήσεων γης, αντλώντας εµπειρίες από την εφαρµογή του µέχρι σήµερα. Μήπως θέλει βελτιώσεις στο τρόπο παρέµβασης. ηλαδή από στατικός και άκαµπτος, που είναι, να γίνει περισσότερο δυναµικός και ευέλικτος και να παρακολουθεί τις εξελίξεις. Έχοντας στα υπόψη όλο αυτό το ιστορικό δηµιουργίας των ελληνικών πόλεων, τα σύγχρονα προβλήµατα, που πρόεκυψαν στην εποχή της παγκοσµιοποίησης και τα οποία αναλύονται εξελισσόµενα καθώς και την ανάγκη για µια ακόµα καλύτερη και περισσότερο σύγχρονη οργάνωσης των πόλεων, ένας από τους προβληµατισµούς, που µπαίνει έντονα πια για διερεύνηση είναι και αυτός της εξειδικευµένης χωροθέτησης των διαφορετικών χρήσεων από αυτών της κατοικίας στις περιοχές «ΑΜΙΓΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ» ή «ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ»...» ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09 25

10 2.2. Ο ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ Το πρόβληµα, όπως προσπαθούµε να το προσεγγίσουµε µε την παρούσα εργασία, έ- γκειται στο γεγονός ότι στις περιοχές µε εγκεκριµένα ρυµοτοµικά σχέδια και κυρίαρχη προβλεπόµενη και επιτρεπόµενη χρήση γης αυτή της κατοικίας δηλαδή της "αµιγούς κατοικίας" ή της "γενικής κατοικίας", η χρήση της κατοικίας αναµιγνύεται µε χρήσεις διαφορετικές αυτής χωρίς να λαµβάνεται περεταίρω µέριµνα για µεγαλύτερη εξειδίκευση...δηλαδή ενώ: στις περιοχές «ΑΜΙΓΟΥΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ», όπου επιτρέπονται εκτός από την κατοικία και Ξενώνες µικρού δυναµικού (περί τις 20 κλίνες). Εµπορικά καταστήµατα που εξυπηρετούν τις καθηµερινές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής (παντοπωλεία, φαρµακεία, χαρτοπωλεία κλπ.). Κτίρια κοινωνικής πρόνοιας. Κτίρια πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Αθλητικές εγκαταστάσεις. Θρησκευτικοί χώροι. Πολιτιστικά κτίρια (και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις). και στις περιοχές «ΓΕΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ», όπου επιτρέπονται εκτός από την κατοικία και Ξενοδοχεία µέχρι 100 κλινών και ξενώνες. Εµπορικά καταστήµατα (µε εξαίρεση τις υπεραγορές και τα πολυκαταστήµατα). Γραφεία τράπεζες ασφάλειες κοινωφελείς οργανισµοί. Κτίρια εκπαίδευσης. Εστιατόρια. Αναψυκτήρια. Θρησκευτικοί χώροι. Κτίρια κοινωνικής πρόνοιας. Επαγγελµατικά εργαστήρια χαµηλής όχλησης. Πρατήρια βενζίνης. Αθλητικές εγκαταστάσεις. Κτίρια γήπεδα στάθµευσης. Πολιτιστικά κτίρια (και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις). Πως µπορεί να αποφευχθεί το γεγονός της ανάπτυξη αυτών των χρήσεων εις βάρος της κατοικίας αλλά αντίθετα να την εξυπηρετεί και να λειτουργεί µόνο προς όφελος της πόλης και πάντα στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης να υπάρχει εξισορρόπηση. Πως θα καθοριστεί αυτή η εξισορρόπηση και πως θα λειτουργήσει, έτσι ώστε στα πλαίσια των κανόνων της αγοράς, ο όποιος αποτελεί έναν δυναµικό παράγοντα εξελίξεων, σε συνδυασµό µε περισσότερο στατικές µεθόδους, όπως οι πολεοδοµικές µελέτες. Μπορούν δηλαδή να γίνουν και οι πολεοδοµικές µελέτες ποιο δυναµικές και ευέλικτες και να προβλέπουν ή να µην ακολουθούν πάντα τις εξελίξεις. Βέβαια στο άρθρο 11 του από Π. /τος (ΦΕΚ-166/ /6-3-87), προβλέπεται ότι «από την πολεοδοµική µελέτη είναι δυνατόν ορισµένες από τις χρήσεις γης, που επιτρέπονται... να απαγορεύονται ή να επιτρέπονται µε όρους και προϋποθέσεις ή να αφορούν τµήµατα οικοδοµικών τετραγώνων ή οικοπέδων ή και ορόφους κτιρίων». Όµως αυτό είναι αρκετό; Η µέχρι σήµερα εµπειρία δείχνει ότι: 1. Όταν έχει αφεθεί στους νόµους της αγοράς η επιµέρους αυτή εξειδίκευση των χρήσεων ελλοχεύει ο κίνδυνος αλλοίωσης του χαρακτήρα των κυριαρχουσών χρήσεων γης, που ήθελε προβλέψει ο εκάστοτε µελετητής της πολεοδοµικής µελέτης. 26 ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09

11 2. Όταν υπάρχουν περιορισµοί αποκλειστικής χρήσης της κατοικίας οι διαφορετικές χρήσεις επιβάλλονται από τους νόµους της αγοράς 3. περιοχές, όπου προβλέφθηκε τέτοια εξειδίκευση χρήσεων γης οικοδοµήθηκαν µε συγκεκριµένους πολεοδοµικούς κανόνες µε εµπορικά και διοικητικά κέντρα στα πλαίσια της γειτονιάς όπως π.χ. στον οικοδοµικό συνεταιρισµό του «Χάρακα» Κερατέας. 4. περιοχές, όπου δεν προβλέφθηκαν συγκεκριµένες χρήσεις γης οικοδοµήθηκαν σαν οικοδοµικοί συνεταιρισµοί µε αποκλειστική χρήση κατοικίας. Μήπως τελικά έτσι αναπτύχτηκαν ανεξέλεγκτα εµπορικές χρήσεις χωρίς να υπάρχει πρόβλεψη ή µελέτη (π.χ. η «Σαρωνίδα» µετατράπηκε από τµήµα της Κοινότητας Αναβύσσου σε ξεχωριστή κοινότητα Σαρωνιδας, το οποίο δείχνει αύξηση πληθυσµού και ανάγκες διαφορετικές από αυτές, που είχαν προβλεφτεί) 5. περιοχές, όπου δεν προβλέφθηκε τέτοια εξειδίκευση, οικοδοµήθηκαν όπως π.χ. η «Μιλαδέζα» Βάρης, όπου υπάρχει πλήρης ανάµιξη χρήσεων γης, χωρίς να προβλέπεται καµία κατανοµή και προστασία της κατοικίας, από τις χρήσεις αυτές Κάποιοι από τους παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξη της Ελληνικής πόλης και δεν έχουν προβλεφτεί µέχρι τώρα στις πολεοδοµικές µελέτες είναι δηµιουργώντας νέες δυνα- µικές πολεοδοµικής παρέµβασης είναι: 1. Η ευρύτατη µετανάστευση των λαών προς εύρεση καλύτερης τύχης και µάλιστα µε κατεύθυνση προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, της οποίας η κυριότερη πύλη εισόδου είναι τα Ελληνικά σύνορα µε τις απέραντες ακτογραµµές πληµµελούς φύλαξης. Όλος αυτός ο κόσµος της νέας προσφυγιάς αλλοιώνει τον πολεοδοµικό ιστό της πόλης, όπως αυτή δοµήθηκε µέχρι σή- µερα, χωρίς να έχει ποτέ δυναµικά προβλέψει την εξυπηρέτηση του, µε αποτέλεσµα στα σπίτια, που διαµένουν, να µην έχει φως, να είναι υγρά υπόγεια µε προδιαγραφές αποθηκών και όχι κατοικίας και µε αµφίβολες συνθήκες υγιεινής. Άραγε αυτό είναι πλέον πολεοδοµικό πρόβλη- µα, που πρέπει δυναµικά να λύσει η πολεοδοµική µελέτη ή πάλι πρέπει να αφεθεί να το ανακαλύψει η αγορά και να καθορίσει αυτή την κατανοµή των χρήσεων; 2. Οι επιπτώσεις από την απορύθµιση της παραδοσιακής Ελληνικής οικογένειας και την δηµιουργία όλο και περισσότερων µονογονεϊκών οικογενειών µε ανάγκη τουλάχιστον δυο κατοικιών, µικρότερων σχετικά σε επιφάνεια, ανά πρώην οικογένεια (µια για την µητέρα µε τα παιδιά και µια για τον πατέρα), µε διαφορετικές ανάγκες σε εξυπηρετήσεις για την κάθε κατοικία (πχ ο πατέρας συνήθως σιτίζεται εκτός της κατοικίας, εποµένως θα πρέπει να εξυπηρετείται η χρήση κοντά στην κατοικία του και η µητέρα λόγω των επιπλέον επιβαρύνσεων θα πρέπει να έχει κοντά στην κατοικία όλες τις ανάλογες εξυπηρετήσεις για τα παιδία της ) και σε συγκεκρι- µένες αποστάσεις µεταξύ τους έτσι ώστε να µπορούν και οι δυο γονείς να είναι κοντά στα παιδία τους. Άραγε αυτό είναι πλέον πολεοδοµικό πρόβληµα, που πρέπει δυναµικά να λύσει η πολεοδοµική µελέτη ή πάλι πρέπει να αφεθεί να το ανακαλύψει η αγορά και να καθορίσει αυτή την κατανοµή των χρήσεων; 3. Η όλο και αυξανοµένη αστική εγκληµατικότητα σαν αποτέλεσµα της οικονοµικής κρίσης, που ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη, έχει ή θα δηµιουργήσει ακόµα πιο έντονα προβλήµατα στις πόλεις. Κάποιοι εισβάλουν πλέον πιο εύκολα στα σπίτια, για να τα ληστέψουν ακόµα και όταν οι κάτοικοι µένουν σ αυτά, χωρίς να διστάζουν. Έχουν χαλαρώσει οι δεσµοί και οι διασυνδέσεις ασφαλείας και όλοι πρέπει να έχουν ένα σκύλο για ασφάλεια πλέον. Οι πόλεις µας έχουν γεµίσει µοναχικούς ανθρώπους, χωρισµένους µε παιδιά ή χωρίς παιδιά, χήρους µε ή χωρίς παιδιά, πρόσφυγες, περιθωριακούς µε ή χωρίς την θέληση τους, διανοητικά ή ψυχολογικά ασθενείς, ηλικιωµένους, βαριά χρόνια άρρωστους, γενικά δηλαδή ανθρώπους µε µεγάλη ποικιλία απαιτήσεων σε εξυπηρετήσεις από τις πόλεις, που ζουν, που µάλλον δεν είχαν προβλεφτεί µέχρι σήµερα. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής αποµόνωσε τους ανθρώπους, αντί να τους φέρει κοντά. Οι πολεοδοµικοί νόµοι πίστευαν ότι θα δηµιουργούσαν συνθήκες τέτοιες, που θα ευνοούσαν τις σχέσεις των ανθρώπων µεταξύ τους. Οι γειτονιές όµως χάθηκαν, δεν γνωρίζεις ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09 27

12 πλέον, ποιος µένει δίπλα σου, ο φόβος και η ανασφάλεια επικρατεί στις ψυχές στις καρδιές και στα σπίτια του κόσµου. Αυτό δεν είναι ποίηµα ή διήγηµα είναι µια πραγµατικότητα, που πολύ αµφιβάλω αν έχει τολµήσει να αγγίξει κανείς για να λύσει. Υπάρχει άραγε πολεοδοµική δυνα- µική παρέµβαση να διορθώσει τις µε άλλη φιλοσοφία δοµηµένες πόλεις µας, που πλέον όχι µόνο δεν µας χωράµε από άποψη έκτασης, αλλά ενώ τις εγκαταλείπουµε δεν µας χωράει ο τόπος, που πάµε, δεν αντέχουµε πλέον το µέσα όταν µάλιστα δεν µπορούµε να βγούµε έξω γιατί φοβόµαστε. 3. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΒΑΡΗΣ 3.1. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ «Ο ήµος Βάρης, οικοδοµηµένος επί του αρχαίου δήµου "Αναγυρούντος", αποτελεί τη νότια διέξοδο από τα νότια προάστια της Αθήνας προς τα Μεσόγεια. ιοικητικά ανήκει στη Νοµαρχία Ανατολικής Αττικής. Περιβάλλεται από τους ορεινούς όγκους του Υµηττού και βρέχεται από το Σαρωνικό. Συνορεύει µε την Βούλα, τη Βουλιαγµένη και το Κορωπί. Σε αυτόν τον δήµο εδρεύει η Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (Σ.Σ.Ε). Στα όρια του δήµου εντάσσεται και η παράκτια συνοικία της Βάρκιζας (γνωστή παλαιότερα ως Αλίανθος). Στα νεότερα χρόνια και µέχρι πρόσφατα η Βάρη ήταν αγροτοκτηνοτροφική περιοχή µε ιδιαίτερη φυσιογνωµία από τοπογραφική και λαογραφική άποψη. Οι µόνιµοι κάτοικοι αυξάνονται κατά πολύ το καλοκαίρι. Η πλαζ της Βάρκιζας προσελκύει παραθεριστές τα καλοκαίρια και ροµαντικούς επισκέπτες τις υπόλοιπες εποχές.» (απόσπασµα από την ιστοσελίδα: 28 ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09

13 3.2. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ Το 1986 εγκρίνεται το Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο της τότε Κοινότητας Βάρης µε την από απόφαση του τότε Υπουργού Περιβάλλοντος Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων (ΦΕΚ-1003/ / ). Τότε ξεκίναγε µια άλλη εποχή για την περιοχή, όπως αυτό γινόταν σε όλες τις περιοχές της Ελλάδος λίγο πολύ. Μέχρι τότε, που σύµφωνα µε την απογραφή του 1981 ο πληθυσµός κυµαινόταν στους 4211 κάτοικους και η πυκνότητα πληθυσµού στους κατ./ km², η κυρίως πόλη ήταν το χωριό της «Βάρης» και η «Βάρκιζα» ήταν το τελευταίο κέντρο παραθερισµού για τους Αθηναίους. Οι περισσότεροι δρόµοι ήταν χωµάτινοι και δεν κυκλοφορούσαν και πολλά αυτοκίνητα (φωτογραφία από την επίσηµη ιστοσελίδα του ήµου Βάρης στο διαδίκτυο) Οι ασχολίες των κατοίκων ήταν κυρίως η γεωργία και η αλιεία Οι ασχολίες των κατοίκων ήταν κυρίως η γεωργία και αλιεία. Ήταν από τα πρώτα προάστια των Αθηνών, που δέχτηκε τις πιέσεις της αποκέντρωσης, όλοι ήθελαν ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα. Οι ασφυκτικοί ρυθµοί ζωής στην Κυψέλη στο Παγκράτι έδιωχναν τον κόσµο προς τη Γλυφάδα τη Βούλα και έως τη Βάρκιζα. Τόσο που, µε την απογραφή του 1991, οι κάτοικοι έφτασαν τους 8488 µε πυκνότητα κατ./km², δηλαδή µια αύξηση πληθυσµού κατά 101,57% από την απογραφή του 1981 Ο τότε Νοµάρχης Πειραιά σύµφωνα µε τον Ν.1337/83 (ΦΕΚ 33/Α) και τη µελέτη του Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου ενέκρινε την Πολεοδοµική Μελέτη Αναθεώρησης του Ρυµ. Σχ. της Κοινότητας Βάρης, ορίζοντας σαν κυρίαρχη χρήση «την κατοικία» µε λειτουργίες κέντρου στη Βάρη και στη Βάρκιζα. Στη Βάρκιζα ορίζεται συγκεκριµένη περιοχή και κοντά στην παραλία µε χρήση αυτή της γενικής κατοικίας σύµφωνα µε το Π / (ΦΕΚ- 166/ /87) εκτός αυτής των επαγγελµατικών εργαστηρίων χαµηλής όχλησης και πρατηρίων βενζίνης. Ορίζονται τρία παραλιακά ΟΤ µε χρήση Πολεοδοµικού Κέντρου, κεντρικής λειτουργίας πόλης σύµφωνα µε το (ΦΕΚ-166/ /87) και η υπόλοιπη περιοχή µε χρήση αυτή της αµιγούς κατοικίας. Στο χωριό της Βάρης ορίζεται η χρήση αυτής της γενικής κατοικίας εκτός από πρατήρια βενζίνης εκτός από τα κεντρικά ΟΤ για τα οποία ορίζεται χρήση Πολεοδοµικού Κέντρου, κεντρικής λειτουργίας πόλης. ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09 29

14 Κεντρική πλατεία του πάλε ποτέ χωριού της Βάρης (Φωτογραφία από την ιστοσελίδα id=210&itemid=68) Με το από Π. /γµα (ΦΕΚ-132/ /3-3-89) εγκρίνεται το πολεοδοµικό σχέδιο της διαµορφωµένης περιοχής "Κόρµπι" της κοινότητας Βάρης (Ν. Αττικής) της οποίας η χρήση για δεύτερη κατοικία µε τον καθορισµό οικοδοµήσιµων χώρων, οδών, πεζοδρόµων, κοινοχρήστων χώρων, χώρων παιδικής χαράς, αθλητικών εγκαταστάσεων. Στους οικοδοµήσι- µους χώρους, που χαρακτηρίζονται στα διαγράµµατα µε το στοιχείο Α επιτρέπεται η χρήση αµιγούς κατοικίας, όπως προσδιορίζεται µε το Αρθ-2 του Π / (ΦΕΚ-166/ ) µε ε- ξαίρεση τα κτίρια κοινωνικής πρόνοιας. Στους οικοδοµήσιµους χώρους περιοχής κέντρου επιτρέπεται η χρήση γενικής κατοικίας, µε εξαίρεση Ξενοδοχεία µέχρι 100 κλίνες, κτίρια, γήπεδα στάθµευσης, πρατήρια βενζίνης. Στην περίπτωση αυτή έχει προβλεφτεί συγκεκριµένη περιοχή του κέντρου της γειτονιάς για χρήση γενικής κατοικίας, όπου επιτρέπονται εκτός της κατοικίας ξενώνες, εµπορικά καταστήµατα (µε εξαίρεση τις υπεραγορές και τα πολυκαταστήµατα), γραφεία, τράπεζες, ασφάλειες, κοινωφελείς οργανισµοί, κτίρια εκπαίδευσης, εστιατόρια, αναψυκτήρια, θρησκευτικοί χώροι, κτίρια κοινωνικής πρόνοιας, επαγγελµατικά εργαστήρια χαµηλής όχλησης, αθλητικές ε- γκαταστάσεις, πολιτιστικά κτίρια (και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις), ενώ συγχρόνως στα Ο.Τ. µε στοιχείο Α για χρήση αµιγούς κατοικίας, όπου επιτρέπονται εκτός της κατοικίας Ξενώνες µικρού δυναµικού (περί τις 20 κλίνες), Εµπορικά καταστήµατα που εξυπηρετούν τις καθηµερινές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής (παντοπωλεία, φαρµακεία, χαρτοπωλεία κλπ), Κτίρια κοινωνικής πρόνοιας, Κτίρια πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, Αθλητικές εγκαταστάσεις, Θρησκευτικοί χώροι, Πολιτιστικά κτίρια (και εν γένει πολιτιστικές εγκαταστάσεις). Με το από Π. /γµα (ΦΕΚ-756/ / ) εγκρίνεται το πολεοδοµικό σχέδιο της πολεοδοµικής ενότητας 5 (Μιλαδέζα)... της Κοινότητας Βάρης (Ν. Αττικής) µε τον καθορισµό οικοδοµήσιµων χώρων, οδών, πεζοδρόµων, κοινοχρήστων χώρων, χώρων στάθµευσης αυτοκινήτων, χώρων πρασίνου, παιδικής χαράς, πλατείας αθλητικών εγκαταστάσεων, νηπιαγωγείου, χώρος εκκλησίας, γυµνασίου - λυκείου, βρεφονηπιακού σταθµού, δηµοτικού σχολείου, νηπιαγωγείου - βρεφονηπιακού σταθµού, πλατείας - παιδικής χαράς, πλατείας - πολιτιστικών εγκαταστάσεων και αρχαιολογικού χώρου Στους οικοδοµήσιµους χώρους των παραπάνω περιοχών επιτρέπονται οι χρήσεις γενικής κατοικίας, και ειδικότερα: κατοικίες και ξενώνες δυναµικού µικρότερου των 20 κλινών, εµπορικά καταστήµατα µε εξαίρεση τις υπεραγορές και τα πολυκαταστήµατα, εστιατόρια, α- ναψυκτήρια, χώροι συνάθροισης κοινού, πολιτιστικά κτίρια, θρησκευτικοί χώροι, κτίρια, κοινωνικής πρόνοιας, κτίρια, γήπεδα στάθµευσης, γραφεία, επαγγελµατικά εργαστήρια χαµηλής όχλησης, αθλητικές εγκαταστάσεις. Μετά δηλαδή την ένταξη νέων περιοχών στο σχέδιο πόλης εµφανίζεται µε την απογραφή του 2001 ο πληθυσµός να φτάνει τους κάτοικους και η πυκνότητα πληθυσµού τους κατ./ km², υπήρξε δηλαδή µια αύξηση πληθυσµού κατά 29.57% σε µια δεκαετία και 161,17% σε µια εικοσαετία και η αύξηση συνεχίζεται αλµατωδώς. 30 ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09

15 3.3. ΑΞΙΕΣ ΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ Αν τώρα συνδυάσουµε τις αξίες των κατοικιών µε την ποιότητα κατασκευής, όπως φαίνονται στις πιο κάτω φωτογραφίες, τις απαιτήσεις σε υποδοµές, το γεγονός ότι η Βάρη, λόγο της θέσεως της, θεωρείται από τον εσωτερικά µεταναστευόµενο πληθυσµό, σαν η ποιο κοντινή απόσταση τόσο από το κέντρο της µητροπολιτικής Αθήνα, όσο και από τα λοιπά πολεοδοµικά κέντρα της περιοχής (Πειραιάς, Π. Φάληρο, Γλυφάδα κλπ), τα όνειρα των νέων κατοίκων για αναβάθµιση της κατοικίας τους εύκολα συµπεραίνουµε ότι δεν υπάρχει πλέον διαχωριστική γραµµή µεταξύ των περιοχών Α και Β κατοικίας. Αυτό γίνεται ποιο έντονο τώρα µε την σε εξέλιξη οικονοµική κρίση, που οι τράπεζες δεν κάνουν διαχωρισµούς στις δανειοδοτήσεις για την κατοικία. Είναι δυνατόν αυτά τα σπίτια µε αυτές τις τιµές να θεωρούνται µόνο για παραθεριστική κατοικία, όταν η πραγµατική τους χρήση και αξία είναι η ίδια µε αυτή της µόνιµης κατοικίας; Κόρµπι, Τιµή: Έτος: 2008 Κόρµπι Τιµή: Έτος: 2008 Κόρµπι, Τιµή: Έτος: 2008 Κόρµπ, Τιµή: Έτος: Κόρµπι, Τιµή: Έτος: 2008 Κόρµπι, Τιµή: Έτος: ΤΑΣΗ ΠΡΟΣΕΛΚΥΣΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ εν είναι τυχαίο ότι η Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων εγκατασταθηκε στη Βάρη, ουτε ότι µεγάλα ιδιωτικά σχολεία έχουν εγκατασταθεί στην ευρύτερη περιοχή του ήµου, όπως τα «Εκπαιδευτήρια ΓΕΙΤΟΝΑ» µε Νηπιαγωγείο, ηµοτικό, Γυµνάσιο, Γενικό Λύκειο, τα «Εκπαιδευτήρια Καίσαρη» µε Νηπιαγωγείο, ηµοτικό, Γυµνάσιο, Γενικό Λύκειο και το «ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΗΡΙΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΑΘΗΝΩΝ» µε Γυµνάσιο, Λύκειο. Η αγορά δηλαδή έχει από µόνη της καθορίσει τις τάσεις των µετακινήσεων των πληθυσµών και η απόσταση της µόνιµης κατοικίας από το σχολείο είναι ένας τέτοιος δείκτης. Επίσης υπάρχει τάση µεταφοράς και άλλων ιδιωτικών σχολείων, κατασκευάζεται νέο Νοσοκοµείο, λειτουργεί ήδη το νέο ιδιωτικό ΚΤΕΟ της «AUTOVISION CONTROLE TECHNIQUE AUTOMOBILE». ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09 31

16 3.5. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ «ΚΟΡΜΠΙ», «ΜΙΛΑ ΕΖΑ» ΒΑΡΗΣ ΚΟΡΩΠΙΟΥ (ΕΜΠΟΡΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ) ΣΤΗ «ΜΗΛΑ ΕΖΑ» «ΚΟΡΜΠΙ», Β ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΜΟΝΟ ΚΑΤΟΙΚΙΑ «ΜΙΛΑ ΕΖΑ», ΑΝΑΜΙΞΗ ΧΡΗΣΕΩΝ «ΜΙΛΑ ΕΖΑ», ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ Ο «ΑΣΥΡΜΑ- ΤΟΣ» 32 ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09

17 Υ Π Ο Μ Ν Η Μ Α ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ χάρτης χρήσεων (τα στοιχεία έχουν αναλυθεί από τις πολεοδοµικές µελέτες ανά οικοδοµικό τετράγωνο) ΑΜΙΓΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΟΧΡΗΣΤΕΣ- ΚΟΙΝΟΦΕΛΕΙΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΠΡΑΣΙΕΣ 3.6. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Τόσο από την εξέλιξη του πληθυσµού, όσο και την αύξηση των αξιών γης, όσο και την κατακόρυφη αύξηση της ανοικοδόµησης, όσο και την αυξητική τάση προσέλκυσης δραστηριοτήτων είναι εµφανές πλέον ότι στην περιοχή υπάρχουν έντονες οικιστικές πιέσεις µε αποτέλεσµα να µη είναι εύκολος ο έλεγχος της κατανοµής των χρήσεων. Οι δυο περιοχές δηλαδή και το «Κόρµπι» και η «Μιλαδέζα», που είναι γειτονικές περιοχές µέσα στον ίδιο ήµο, δηλαδή στο δήµο Βάρης δεν έχουν διαφορές ούτε στις αξίες ούτε στην διαστρωµάτωση του πληθυσµού. Όπως φαίνεται από τις πολεοδοµικές Μελέτες, που προέκυψαν σαν συνέχεια του Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου, η περιοχή του «Κόρµπι» εντάθηκε στο σχέδιο πόλης σαν εύτερης κατοικίας µε κυρίαρχη χρήση την αµιγή κατοικία, ενώ η διπλανή της περιοχή αυτή της «Μιλαδέζας» εντάθηκε ως περιοχή Πρώτης Κατοικίας και µε κυρίαρχη χρήση «γενικής κατοικίας». Θα έλεγε κανείς ότι οι κατοικίες, που θα κατασκευάζονταν στις παραθεριστικές περιοχές, όπως το «Κόµπι», θα ήταν χαµηλότερων απαιτήσεων από άποψη κόστους, απαιτήσεων σε υποδοµές, καθώς και εµπορικών εξυπηρετήσεων, λόγω του περιορισµένου χρόνου διαµονής σ αυτες τις κατοικίες. Όµως η ζωή της πόλης, όπως έχει µέχρι σήµερα εξελιχτεί, η αγορά κατοικίας και γης, οι πραγµατικές ανάγκες σε κατοικία των Αθηναίων µεταναστών, που εκτοπίζονται από το κέντρο προς την περιφέρεια κατέστησαν τις πολεοδοµικές µελέτες ανενεργές από άποψη χρήσεων. Υπάρχει πλέον ανάγκη επανακαθορισµού του τρόπου κατανοµής των χρήσεων γης εντός των κατοικηµένων περιοχών και καθορισµών µε µεγαλύτερη λεπτοµέρεια των χρήσεων των εξυπηρετήσεων. Ίσως να ήταν απαραίτητο να προηγηθεί ο τρόπος καθορισµού όπως αυτός ισχύει µέχρι σήµερα έτσι ώστε αφού η αγορά καθορίσει τις θέσεις των χρήσεων αυτές να γίνει δυνατό να εξειδικευτούν και να µελετηθούν µε τα νέα δεδοµένα. Υπάρχει η ανάγκη δηλαδή µιας περισσότερο δυναµικής πολεοδοµικής µελέτης σε συνδυασµό µε τους κανόνες της αγοράς και στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης χωρίς να επιβαρύνονται άλλες περιοχές και να υπάρχει στοιχειώδης τουλάχιστο αυτοεξυπηρέτηση. ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09 33

18 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Είναι άραγε πολυτέλεια στη ελληνική πόλη του 21 ου αιώνα να αντλούµε γνώση από την ε- µπειρία της εφαρµογής όλων των νόµων της δεκαετίας του 80, και του 90, και να βάζουµε ζητήµατα εξειδικευµένης χωροθέτησης των χρήσεων, ειδικά σε περιόδους οικονοµικών κρίσεων, όπως τώρα; Κι εµείς, ως ειδικοί, αν δεν οριοθετήσουµε µε µεγαλύτερη εξειδίκευση συγκεκριµένες χρήσεις, αυτές θα αυτοοριοθετηθούν από τους νόµους τις αγοράς. Η µέθοδος, που πρέπει να ακολουθηθεί, έτσι ώστε να γίνει, µεγαλύτερη εξειδίκευση συγκεκριµένων χρήσεων και θα έχει εντέλει θετικά, αρνητικά ή καθόλου αποτελέσµατα, θα πρέπει να προκύψει από διαβουλεύσεις και συναινέσεις και να προβλέπει: o Τον ρόλο της αγοράς ως καθοριστικού παράγοντα στην οριοθέτηση των χρήσεων. o Ποια χρήση θα επιβληθεί, σε ποια σηµεία της πόλης. o Την µη αποµόνωση της κατοικίας από τις λοιπές χρήσεις Θα πρέπει οι πολεοδοµικές µελέτες να µπορούν να χωροθετήσουν µε συγκεκριµένες προτάσεις-µελέτες συγκεκριµένες θέσεις για συγκεκριµένες χρήσεις. Θα πρέπει να θεσπίζονται αυστηρότεροι κανόνες λειτουργίας των άλλων χρήσεων µε πρόβλεψη συγκεκριµένων χρήσεων σε συγκεκριµένες θέσεις Θα πρέπει να καθορίζεται συγκεκριµένο πλαφόν στη δόµηση και στη χρήση ανά ΟΤ, ανά τοµέα, ανά γειτονιά, ανά δήµο Θα πρέπει να καθορίζεται συγκεκριµένο ποσοστό ανά χρήση ανά ΟΤ, ανά τοµέα, ανά γειτονιά, ανά δήµο Θα πρέπει να ξεκαθαρίζονται οι πολιτικές, βάσει των οποίων οι προβλεπόµενες χρήσεις εκτός αυτής της κατοικίας της περιοχής - γειτονιάς να µην αναµιγνύονται µε αυτή της κατοικίας ή το αντίθετο ή κάτι ενδιάµεσο. Όλα τα πιο πάνω ερωτήµατα αποτελούν, ως συµπέρασµα της µελέτης, αντικείµενα πολεοδοµικών µελετών ανά περιοχή αναλύοντας όλα τα γεω-οικονοµικό-πολιτικά δεδοµένα και τις πραγµατικές σύγχρονες ανάγκες προβλέποντας πιθανές εξελίξεις, πολεοδοµικά σενάρια και επιπτώσεις, µέσα πάντα στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Αραβαντινός Α. (1997/1998 και: Β Έκδοση 2007), Πολεοδοµικός Σχεδιασµός. Για µια βιώσιµη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Εκδόσεις Συµµετρία, Αθήνα. ΕΜΠ, (επ. υπεύθυνος: Α. Αραβαντινός), (2000), Παροδιες Χρησεις Γης Στο Κυριο Οδικο ικτυο, Μέρος Α το προβληµα & προκαταρκτικες κατευθυνσεις, ΕΜΠ 1997, Αθήνα. ΕΜΠ, (επ. υπεύθυνος: Α. Αραβαντινός), (1997), Χρήσεις γης στο Κύριο Οδικό ίκτυο. ράσεις για την αντιµετώπιση της γραµµικής παρόδιας δόµησης, ΕΜΠ , Αθήνα. ΕΜΠ, (επ. υπεύθυνος: Α. Αραβαντινός), (2000), Πολεοδοµική και κυκλοφοριακή κατάσταση «Εισόδων Πόλεων», η περίπτωση της ευρύτερης Αθήνας», ΕΜΠ 2000 Αγγελίδης Μ. (επιµ.) (2004), Αειφόρος ανάπτυξη των πόλεων στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, ΥΠΕΧΩ Ε - ΕΜΠ. Κλειτώ Γεράρδη (Αθήνα Οκτώβριος 1998, Β Έκδοση Οκτώβριος 2004), Η Στρατηγική του σχεδιασµού για µια βιώσιµη ανάπτυξη της Μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας, ΕΜΠ. Ιωσήφ Στεφάνου (ΕΜΠ & ΥΠΕΧΩ Ε, Αθήνα 2001), Η φυσιογνωµία ενός τόπου. Ο χαρακτήρας της ελληνικής πόλης τον 21 ο αιώνα. ιάλεξη Ι. Σαγιά Λέκτορα ΕΜΠ µε θέµα «Η πόλη ως πεδίο συσσώρευσης και κρατικής παρέµβασης». Νεοµαρξιστικές Θεωρήσεις: David Harvey, Manuel Castells Έρευνα Νοµοθεσίας στην «ΟΜΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ» ιστοσελίδα της ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας «wikipedia» ιστοσελίδα του ΥΠΕΧΩ Ε 34 ΕΜΠ ΠΜΣ Πολεοδοµία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασµού στην Ελλάδα 2008/09