Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΗΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΥΠΑΙΘΡΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΗΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗΣ ΓΚΟΓΚΟΥ ΕΙΡΗΝΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ ΟΛΓΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2009

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΗΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗΣ ΓΚΟΓΚΟΥ ΕΙΡΗΝΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ ΟΛΓΑ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΙΑΚΩΒΙΔΟΥ ΟΛΓΑ ΜΑΡΤΙΚΑ-ΒΑΚΙΡΤΖΗ ΜΑΡΙΑ ΨΥΧΟΥΔΑΚΗΣ ΑΣΗΜΑΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2009

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ SUMMARY vi vii viii x ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο προβληματισμός της έρευνας Αντικειμενικός σκοπός της έρευνας Υποθέσεις της έρευνας Εννοιολογικές προσεγγίσεις Η έννοια της επιχειρηματικότητας Η έννοια της επιχείρησης Η έννοια του επιχειρηματία Η έννοια της υπαίθρου 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Εισαγωγή Η γυναικεία επιχειρηματικότητα στην ύπαιθρο Γυναικεία επιχειρηματικότητα και τουρισμός 22 ii

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ Εισαγωγή Οι κοινοτικές πρωτοβουλίες Η Κοινοτική Πρωτοβουλία NOW ( ) Η Κοινοτική Πρωτοβουλία ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ: Ο άξονας NOW ( ) Η Κοινοτική Πρωτοβουλία EQUAL Η Κοινοτική Πρωτοβουλία LEADER Τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Αγροτικού Χώρου (ΟΠΑΑΧ) Ενίσχυση Νέων Ελεύθερων Επαγγελματιών Επιχορήγηση Νέων Ελεύθερων Επαγγελματιών Πρόγραμμα Επιχορήγησης Νέων Ελεύθερων Επαγγελματιών Γυναικών Προγράμματα Ενίσχυσης Γυναικείας Και Νεανικής Επιχειρηματικότητας Ενίσχυση Επιχειρηματικότητας Γυναικών Ενίσχυση Νεανικής Επιχειρηματικότητας Άλλα προγράμματα του Ε. Π. «Ανταγωνιστικότητα» Ανάπτυξη της γυναικείας απασχόλησης και επιχειρηματικότητας Σύνοψη 40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Εισαγωγή 43 iii

5 4.2 Ποιοτική έρευνα Ποσοτική έρευνα Αναγνώριση πληθυσμού και προσδιορισμός μεγέθους δείγματος Σχεδιασμός ερωτηματολογίου Πιλοτική δοκιμή και συγκέντρωση ερωτηματολογίων Στατιστικές μέθοδοι ανάλυσης των στοιχείων της έρευνας 47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η Χερσόνησος της Κασσάνδρας Το Νησί της Σαμοθράκης 54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Εισαγωγή Οι «κατ όνομα» γυναικείες επιχειρήσεις Οι γυναίκες επιχειρηματίες και οι γυναικείες επιχειρήσεις στην περιοχή έρευνας Το προφίλ των γυναικών επιχειρηματιών Το οικογενειακό περιβάλλον και η ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας Τα κίνητρα δημιουργίας της επιχείρησης Τα χαρακτηριστικά των γυναικείων επιχειρήσεων Η διαχείριση, το εργατικό δυναμικό και τα οικονομικά χαρακτηριστικά iv

6 της επιχείρησης Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναικείες επιχειρήσεις Προοπτικές των επιχειρήσεων και διαδοχή Ικανοποίηση της γυναίκας επιχειρηματία από τη λειτουργία της επιχείρησης Συμβολή της επιχείρησης στην τοπική οικονομία και κοινωνία Ικανοποίηση της γυναίκας επιχειρηματία από τα έργα υποδομής και την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών Στάσεις για την επιχειρηματικότητα 92 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 95 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 99 Ελληνική 100 Ξένη 102 Ηλεκτρονική 109 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΠΙΝΑΚΕΣ 110 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 123 v

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 5.1: Οι οικισμοί της περιοχής Κασσάνδρας Πίνακας 5.2: Οι οικισμοί της περιοχής έρευνας στη Σαμοθράκη Πίνακας 6.1: Αντικείμενο των «κατ' όνομα» γυναικείων επιχειρήσεων κατά περιοχή Πίνακας 6.2: Ηλικία των κατ' όνομα γυναικών επιχειρηματιών κατά περιοχή Πίνακας 6.3: Κατανομή δείγματος με βάση την ηλικία κατά περιοχή Πίνακας 6.4: Κατανομή δείγματος με βάση το μορφωτικό επίπεδο κατά περιοχή Πίνακας 6.5: Ποσοστιαία κατανομή δείγματος με βάση το επάγγελμα των γονέων κατά περιοχή Πίνακας 6.6: Ποσοστιαία κατανομή δείγματος με βάση το επάγγελμα του συζύγου κατά περιοχή Πίνακας 6.7: Κατανομή του συνόλου του δείγματος με βάση τα κίνητρα δημιουργίας της επιχείρησης Πίνακας 6.8: Ποσοστιαία κατανομή του συνόλου του δείγματος με βάση τα κίνητρα δημιουργίας της επιχείρησης κατά περιοχής Πίνακας 6.9: Αντικείμενο γυναικείων επιχειρήσεων κατά περιοχή Πίνακας 6.10: Κατανομή επιχειρήσεων με βάση την ηλικία τους κατά περιοχή Πίνακας 6.11: Συνολικός αριθμός απασχολούμενων κατά περιοχή Πίνακας 6.12: Κατανομή δείγματος με βάση τον κύκλο εργασιών κατά περιοχή Πίνακας 6.13: Κατανομή δείγματος με βάση τα σημερινά προβλήματα της επιχείρησης κατά περιοχή Πίνακας 6.14: Κατανομή δείγματος με βάση τα μελλοντικά σχέδια για την επιχείρηση κατά περιοχή vi

8 Πίνακας 6.15: Ποσοστιαία κατανομή δείγματος με βάση την ικανοποίηση από τα έργα υποδομής και την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών κατά περιοχή Πίνακας 6.16: Ποσοστιαία κατανομή δείγματος με βάση τις στάσεις για την επιχειρηματικότητα κατά περιοχή ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 6.1: Κατανομή των επιχειρήσεων με βάση το διάστημα που μεσολάβησε μέχρι την έναρξη της λειτουργίας τους Σχήμα 6.2: Κατανομή δείγματος με βάση τις πηγές άντλησης κεφαλαίων της επιχείρησης Σχήμα 6.3: Κατανομή δείγματος με βάση τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας στην οικογένεια κατά περιοχή Σχήμα 6.4: Κατανομή δείγματος με βάση τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας στην τοπική κοινωνία κατά περιοχή Σχήμα 6.5: Κατανομή δείγματος με βάση τη βελτίωση της καθημερινής ζωής της γυναίκας κατά περιοχή Σχήμα 6.6: Κατανομή δείγματος με βάση τη βελτίωση των οικονομικών της γυναίκας κατά περιοχή vii

9 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η συμβολή της γυναικείας επιχειρηματικότητας στην οικονομική ανάπτυξη ενός τόπου τις τελευταίες δεκαετίες, αυξάνεται συνεχώς. Τα τελευταία χρόνια οι γυναίκες, δημιουργώντας επιχειρήσεις, δημιουργούν θέσεις εργασίας για τον εαυτό τους αλλά και για άλλους, προσφέροντας διεξόδους σε προβλήματα αξιοποίησης τοπικών πόρων και εργατικού δυναμικού και λύσεις σε προβλήματα που σχετίζονται με την ανάπτυξη του τόπου αλλά και με την επιχείρηση. Η παρούσα έρευνα εξετάζει την γυναικεία επιχειρηματικότητα σε δύο τουριστικές περιοχές της ελληνικής υπαίθρου, την Χερσόνησο της Κασσάνδρας στη Χαλκιδική, περιοχή με αναπτυγμένο το μαζικό τουρισμό και το νησί Σαμοθράκη, όπου είναι αναπτυγμένος ο παραθαλάσσιος τουρισμός μικρής κλίμακας. Έτσι, επιχειρείται να διερευνηθούν τα χαρακτηριστικά των γυναικών επιχειρηματιών και των επιχειρήσεων που δημιουργούν σε δύο τουριστικές περιοχές με διαφορετικό όμως επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης. Για τη διεξαγωγή της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές δεδομένων. Τα πρωτογενή δεδομένα συγκεντρώθηκαν από επιλεγμένο δείγμα 188 γυναικείων επιχειρήσεων, 119 στην περιοχή της Χαλκιδικής και 69 στη Σαμοθράκη, με τη βοήθεια συνταγμένου ερωτηματολογίου. Στα δεδομένα εφαρμόστηκαν διάφοροι στατιστικοί έλεγχοι. Πηγές για τα δευτερογενή δεδομένα αποτέλεσε το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο του Νομού Χαλκιδικής, οι «Επιταχυντές» Σαμοθράκης, η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας και το Διαδίκτυο. Από την παρούσα έρευνα διαπιστώνεται ότι οι γυναίκες επιχειρηματίες στις τουριστικές περιοχές της ελληνικής υπαίθρου είναι μέσης ηλικίας, παντρεμένες, ικανοποιητικού μορφωτικού επιπέδου, με εμπειρία ζωής σε αστικό κέντρο. Δηλώνουν ως κύρια και αποκλειστική απασχόληση την επιχείρησή τους και δημιούργησαν την επιχείρηση με σκοπό να ικανοποιήσουν τις οικονομικές τους ανάγκες αλλά και την επιθυμία τους για απασχόληση. Οι γυναικείες επιχειρήσεις είναι μικρές, ατομικές επιχειρήσεις, που δραστηριοποιούνται αποκλειστικά στον τριτογενή τομέα (λιανικό εμπόριο και viii

10 υπηρεσίες κυρίως), με κανένα ή μικρό αριθμό απασχολούμενων, με μικρό κύκλο εργασιών και χαμηλά εισοδήματα στην επιχειρηματία, τα οποία όμως την ικανοποιούν. Η συμβολή των γυναικείων επιχειρήσεων τόσο στη ζωή της ίδιας της γυναίκας και της οικογένειάς της, όσο και στην τοπική κοινωνία, αναμφισβήτητα, κάνει πολύ σημαντική την ύπαρξή τους στις περιοχές όπου λειτουργούν, παρόλο που πολλές φορές οι επιχειρήσεις αυτές δεν είναι βιώσιμες και ανταγωνιστικές, με οικονομικούς όρους. ix

11 SUMMARY The contribution of female entrepreneurship in the economic development of a place the last decades is increased continuously. The last years, women create places of work for themselves but also for other, by opening enterprises, offering exits in problems of exploitation of local resources and workforce and solutions in problems that are related with the growth of a place but also with the enterprise. This survey examines female entrepreneurship in two tourist regions of Greek countryside, the Chersonese Kassandra in Chalkidiki, an area where is developed the mass tourism and the island Samothraki, where is developed the small scale coastal tourism. Thus, it is attempted to be investigated the characteristics of women entrepreneurs and their enterprises in two tourist regions with different however level of tourist growth. For the conduct of this survey were used primary and secondary data sources. The primary data were collected from a chosen sample of 188 women enterprises, 119 in Kassandra area and 69 in Samothraki area, with the help of a specially written questionnaire. In the data were applied various statistical controls. Sources for the secondary data were the Commercial and Industrial Chamber of Chalkidiki, the "Accelerators" of Samothraki, the National Statistical Service of Greece and the Internet. By the present research it is realised that women entrepreneurs in the tourist regions of Greek countryside are middle aged, married, with satisfactory education level, with experience of life in urban centre. They declare as main and exclusive occupation their enterprise and they created the enterprise with a view to satisfy their economic needs but also their wish for employment. Women enterprises are small, individual enterprises, that are activated exclusively in the tertiary sector (retail trade and services mainly), with no or limited number of employees, with small work circle and small but satisfactory incomes to the entrepreneurs. Undeniably, the contribution of women enterprises in the life of woman and her family, but also in the local society, makes very important their existence in the regions x

12 where they function, even if many times women enterprises may not be viable and competitive, in financial terms. xi

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

14 1.1 Ο ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σε όλο τον κόσμο η γυναικεία επιχειρηματικότητα είναι τα τελευταία χρόνια ένα ανερχόμενο φαινόμενο. Η μεγάλη ποικιλία επιχειρήσεων που αναπτύσσονται συμβάλλει στη σταθερότητα και την ανθεκτικότητα των τοπικών οικονομιών και αναδεικνύει ένα νέο ρόλο για τις γυναίκες στο μεταβαλλόμενο με ταχείς ρυθμούς σήμερα οικονομικό περιβάλλον. Σε τοπικό επίπεδο, και ιδιαίτερα για τον αγροτικό χώρο, η επιχειρηματικότητα εκτιμάται ως μέσο για την πρόσβαση των γυναικών στην αγορά εργασίας αλλά και ενσωμάτωσής τους στη διαδικασία της ολοκληρωμένης ανάπτυξης του χώρου αυτού (Γιδαράκου, 2008). Η επιχειρηματικότητα είναι συνυφασμένη με την ατομική πρωτοβουλία και την ανάληψη καινοτόμων δράσεων από ανθρώπους που τολμούν και είναι διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν την προσωπική τους επιτυχία μέσα από τη δημιουργία και λειτουργία της δικής τους επιχείρησης. Τα άτομα που ασχολούνται με την επιχειρηματικότητα παρουσιάζουν, σε σχέση με τους υπόλοιπους εργαζομένους, μεγαλύτερα ποσοστά προσωπικής ικανοποίησης και αισθάνονται μεγαλύτερη υπερηφάνεια και αγάπη για τη δουλειά τους, ενώ επιδιώκουν παράλληλα να αποκτήσουν κοινωνική καταξίωση. Η απασχόληση σε μια προσωπική επιχείρηση, εκτός του ότι επιλύει το πρόβλημα της ανεργίας, προσφέρει ανεξαρτησία, δημιουργικότητα, συναισθήματα αυτοεκπλήρωσης, δυνατότητα ελέγχου του ρυθμού εργασίας καθώς επίσης δυνατότητα επικοινωνίας με πολλούς και διαφορετικής φύσεως ανθρώπους (Σδράλη, 2005). Η επιχειρηματικότητα μπορεί, επομένως, να αποτελέσει μια εναλλακτική μορφή απασχόλησης για την πρόσβαση των γυναικών στην αγορά εργασίας, και κυρίως εκείνων που διαμένουν στην ύπαιθρο, είναι μεγάλης ηλικίας και χαμηλού εισοδήματος. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με το ευέλικτο ωράριο που μπορεί να προσφέρει σε ορισμένες περιπτώσεις η επιχειρηματικότητα, μπορούν να οδηγήσουν στη συμφιλίωση της επαγγελματικής και της οικογενειακής ζωής των γυναικών (Σδράλη, 2005). Στην ύπαιθρο, η δημιουργία μικρών επιχειρήσεων από πλευράς των γυναικών παράπλευρα ή και ανεξάρτητα από την οικογενειακή γεωργική εκμετάλλευση, χαρακτηρίζει την τροχιά μετάβασης της γυναίκας του αγροτικού νοικοκυριού, από 2

15 τον ανεπίσημο ρόλο του συμβοηθούντος και μη αμειβόμενου μέλους της οικογενειακής εκμετάλλευσης στο νέο οικονομικό ρόλο, ως επιχειρηματία σε μικρής κλίμακας επιχειρηματική μονάδα ατομικού ή και συλλογικού χαρακτήρα (Γιδαράκου, 2005). Η παρούσα έρευνα εξετάζει τη γυναικεία επιχειρηματικότητα σε δύο περιοχές της ελληνικής υπαίθρου, τη Χερσόνησο της Κασσάνδρας στο Νομό Χαλκιδικής και το νησί Σαμοθράκη στο Νομό Έβρου. 1.2 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Με την υπόθεση ότι οι τομείς ανάπτυξης μιας περιοχής επηρεάζουν τη γυναικεία επιχειρηματικότητα, αντικειμενικός σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η μελέτη της γυναικείας επιχειρηματικότητας σε δύο αγροτικές περιοχές με διαφορετικό επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης και συγκεκριμένα, η διερεύνηση των χαρακτηριστικών των γυναικών επιχειρηματιών, ο προσδιορισμός των παραγόντων που καθορίζουν την απόφαση των γυναικών να δημιουργήσουν τη δική τους επιχείρηση, τα αποτελέσματα της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας και οι τομείς στους οποίους αναλαμβάνουν επιχειρηματική δράση. 1.3 ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Με βάση τον αντικειμενικό σκοπό της έρευνας και τη βιβλιογραφική ανασκόπηση διατυπώνονται οι παρακάτω υποθέσεις έρευνας: 1. Ο τουρισμός μικρής κλίμακας κινητοποιεί τις γυναίκες τις υπαίθρου να δημιουργήσουν επιχειρήσεις στον τομέα του τουρισμού. 2. Το επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής καθορίζει το αντικείμενο των γυναικείων επιχειρήσεων. 3. Το επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής δεν επηρεάζει τα χαρακτηριστικά των γυναικών επιχειρηματιών, που είναι μέσης ηλικίας, 3

16 ικανοποιητικού μορφωτικού επιπέδου, έγγαμες, χωρίς εκπαιδευτική κατάρτιση σχετική με το αντικείμενο της επιχείρησης. 4. Το επίπεδο τουριστικής ανάπτυξης μιας περιοχής δεν επηρεάζει τα χαρακτηριστικά των γυναικείων επιχειρήσεων, που είναι ατομικές, κυρίως μικρού μεγέθους, που δεν απασχολούν συνήθως έμμισθο προσωπικό και βρίσκονται κοντά ή πολύ κοντά στο σπίτι των γυναικών επιχειρηματιών. 5. Τα σημαντικότερα προβλήματα που απασχολούν τις γυναίκες επιχειρηματίες είναι οικονομικής φύσεως, με κύριο τη μειωμένη τουριστική κίνηση. 1.4 ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Η έννοια της επιχειρηματικότητας Στο ερώτημα «τι είναι επιχειρηματικότητα» έχουν δοθεί και εξακολουθούν να δίνονται ποικίλες απαντήσεις από τους κοινούς ανθρώπους, τους ανθρώπους του ακαδημαϊκού και επιχειρηματικού κόσμου. Κάποιοι ορισμοί επιχειρηματικότητας είναι οι εξής: Επιχειρηματικότητα είναι η δημιουργία μίας νέας δραστηριότητας (Gartner, 1985). Είναι η διαδικασία κατά την οποία άνθρωποι, κεφάλαια, αγορές, παραγωγικές εγκαταστάσεις και γνώση συνενώνονται, για να δημιουργήσουν μία επιχείρηση, η οποία δεν υπήρχε προηγουμένως (Landau, 1982). Επιχειρηματικότητα είναι η διαδικασία δημιουργίας κάτι καινούργιου που έχει αξία, με την ορθολογική διαχείριση χρόνου, πόρων και ιδεών και την ανάληψη των συνοδευόμενων οικονομικών, κοινωνικών, ψυχολογικών κινδύνων, που προσφέρει ανταμοιβές (οικονομικές, ψυχολογικές) στον επιχειρηματία και γενικότερα στην κοινωνία (Hisrich, 2007). Ο Venkataraman (1997) αναφέρει ότι επιχειρηματικότητα είναι η προσεκτική ανάλυση της διαδικασίας ανακάλυψης ευκαιριών, της αξιολόγησης και της αξιοποίησής τους. Οι Stevenson και Jarillo, (1990) υποστηρίζουν ότι είναι η διαδικασία υλοποίησης επιχειρηματικών ευκαιριών υπό συνθήκες περιορισμένης 4

17 διαθεσιμότητας πόρων παρατηρώντας, αναλύοντας και ανακαλύπτοντας κάτι καινούριο και μειώνοντας την αβεβαιότητα. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν στο ότι η επιχειρηματικότητα περιλαμβάνει εκτός των άλλων τη διαδικασία ανακάλυψης και αξιοποίησης επιχειρηματικών ευκαιριών, την ανάπτυξη της καινοτομίας, την εξεύρεση τρόπων μείωσης της αβεβαιότητας για την επίτευξη κέρδους, το επιχειρηματικό πλεονέκτημα, τα προσωπικά χαρακτηριστικά του επιχειρηματία, την κοινωνία και επιχειρηματικότητα, το επιχειρηματικό και οικονομικό περιβάλλον (Πετράκης, 2004). Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιχειρηματικότητα είναι μία δυναμική διαδικασία κατά την οποία τα άτομα σταθερά, εντοπίζουν οικονομικές ευκαιρίες και τις εκμεταλλεύονται μέσα από την ανάπτυξη, παραγωγή και πώληση αγαθών και υπηρεσιών. Η διαδικασία αυτή απαιτεί την ύπαρξη ποιοτικών ιδιοτήτων στα άτομα, όπως εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, δυνατότητα και διάθεση ανάληψης κινδύνου και ένα αίσθημα προσωπικής δέσμευσης (European Commission, 2000). Επιχειρηματικότητα είναι η σκέψη και η διαδικασία να δημιουργήσεις και να αναπτύξεις οικονομική δραστηριότητα που θα βασίζεται στο συνδυασμό της ανάληψης κινδύνου, δημιουργικότητας και/ή καινοτομίας με τη διαχείριση μέσα σε ένα νέο υπάρχοντα οικονομικό οργανισμό (Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 2002). Το Παγκόσμιο Παρατηρητήριο Επιχειρηματικότητας (GEM, 2003) ορίζει ως επιχειρηματικότητα κάθε προσπάθεια για δημιουργία νέας επιχείρησης ή νέας δραστηριότητας, όπως το ελεύθερο επάγγελμα, η δημιουργία ενός νέου επιχειρηματικού οργανισμού, ή η επέκταση ήδη υπάρχουσας επιχείρησης, που γίνεται από έναν ιδιώτη, από ομάδες ιδιωτών ή από επιχειρήσεις που ήδη υπάρχουν. Για να επιλέξει κανείς τον ορισμό της επιχειρηματικότητας που ταιριάζει καλύτερα στο περιβάλλον της υπαίθρου, είναι σημαντικό να σκεφθεί τις επιχειρηματικές δεξιότητες που απαιτούνται για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ατόμων, οικογενειών και κοινωνιών και της διατήρησης υγιούς οικονομίας και περιβάλλοντος. Λαμβάνοντας αυτά υπόψη παρατηρεί κανείς ότι καθένας από τους παραπάνω ορισμούς κρύβουν αδυναμίες. Έτσι, ο πιο κατάλληλος ορισμός για την 5

18 επιχειρηματικότητα και την ανάπτυξη της υπαίθρου, στην παρούσα έρευνα, είναι αυτός που ορίζει την επιχειρηματικότητα ως: «τη δύναμη που ενεργοποιεί άλλους πόρους και πηγές προκειμένου να αντιμετωπιστούν ανικανοποίητες ανάγκες της αγοράς», «την ικανότητα να δημιουργείς, να οικοδομήσεις κάτι από το τίποτα», «τη διαδικασία του να δημιουργείς αξία από τη συνένωση μοναδικού πακέτου πόρων για την αξιοποίηση μιας ευκαιρίας (Petrin, 1997) Η έννοια της επιχείρησης Για να χαρακτηρισθεί ως επιχείρηση μία μονάδα πρέπει να πληρούνται οι παρακάτω συνθήκες: ύπαρξη οργάνωσης, που μπορεί να αναφέρεται στο συντονισμό των δραστηριοτήτων, ύπαρξη ιδιωτικών συντελεστών παραγωγής, που μπορούν να μεταφέρονται από δραστηριότητα σε δραστηριότητα με κριτήριο τα προσδοκώμενα κέρδη, ύπαρξη προσώπων, που σχετίζονται με τη μονάδα και προσφέρουν την εργασία τους, ενώ ο απώτερος σκοπός της μονάδας πρέπει να είναι η παραγωγή προϊόντων ή υπηρεσιών που πωλούνται, έτσι ώστε να καλύπτεται τουλάχιστον το κόστος παραγωγής (Ουσταμπασίδης και Κατσουλάκος, 1999). Σύμφωνα με το νέο ορισμό της Ε.Ε., επιχείρηση θεωρείται κάθε μονάδα, ανεξάρτητα από τη νομική της μορφή, που ασκεί οικονομική δραστηριότητα (2003/361/ΕΚ). Με βάση τον ορισμό αυτό, η διατύπωση του οποίου βασίζεται στη φρασεολογία που χρησιμοποιεί το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο στις αποφάσεις του, οι αυτοαπασχολούμενοι, οι οικογενειακές επιχειρήσεις, οι προσωπικές εταιρίες ή οι ενώσεις προσώπων που ασκούν τακτικά μία οικονομική δραστηριότητα, μπορούν να θεωρηθούν ως επιχειρήσεις ανεξάρτητα από τη νομική τους μορφή. Η Ε.Ε., στο πλαίσιο του νέου ορισμού των Μικρομεσαίων επιχειρήσεων (2003/361/ΕΚ), θέσπισε τα όρια για τη διάκριση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων σε τρεις κατηγορίες: τις μεσαίες, τις μικρές και τις πολύ μικρές επιχειρήσεις. Κάθε κατηγορία ορίζεται με βάση τον αριθμό των απασχολούμενων ατόμων των επιχειρήσεων και τον κύκλο εργασιών τους ή το σύνολο του ετήσιου ισολογισμού τους. Έτσι: 6

19 Ως μεσαία επιχείρηση ορίζεται η επιχείρηση η οποία απασχολεί λιγότερους από 250 εργαζομένους και της οποίας ο κύκλος εργασιών δεν υπερβαίνει τα 50 εκατ. ευρώ ή το σύνολο του ετήσιου ισολογισμού δεν υπερβαίνει τα 43 εκατ. ευρώ. Ως μικρή επιχείρηση ορίζεται η επιχείρηση η οποία απασχολεί λιγότερους από 50 εργαζομένους και ο κύκλος εργασιών της ή το σύνολο του ετήσιου ισολογισμού δεν υπερβαίνει τα 10 εκατ. ευρώ. Ως πολύ μικρή επιχείρηση ορίζεται η επιχείρηση η οποία απασχολεί λιγότερους από 10 εργαζομένους και της οποίας ο κύκλος εργασιών ή το σύνολο του ετήσιου ισολογισμού δεν υπερβαίνει τα 2 εκατ. ευρώ. Όσον αφορά στις γυναικείες επιχειρήσεις, παρουσιάζουν διάφορες ιδιαιτερότητες, γεγονός που δυσκολεύει τον προσδιορισμό τους (Βλάχου, 2001). Για να θεωρηθεί μία επιχείρηση γυναικεία θα πρέπει να ικανοποιούνται ταυτόχρονα δύο προϋποθέσεις: γυναικεία συμμετοχή στο μετοχικό κεφάλαιο της επιχείρησης με ποσοστό τουλάχιστον 51% και λήψη αποφάσεων από την ιδιοκτήτρια/συνιδιοκτήτες. Η ταυτόχρονη ύπαρξη αυτών των προϋποθέσεων φαίνεται να είναι σημαντική, ειδικά για την περίπτωση της Ελλάδας, όπου συχνά παρατηρείται το φαινόμενο η γυναίκα να καταγράφεται ως ιδιοκτήτρια της επιχείρησης, αλλά η διαχείριση/διοίκηση αυτής να ασκείται από το σύζυγο, ο οποίος συνήθως κατέχει παράλληλα και άλλη θέση εργασίας στο δημόσιο ή ιδιωτικό τομέα (Σκορδίλη, 2005) Η έννοια του επιχειρηματία Αναλογικά με όσα διατυπώθηκαν παραπάνω για την επιχειρηματικότητα, είναι και ο ορισμός για τον επιχειρηματία που οι Tyson, Petrin and Rogers (1994), ορίζουν ως το άτομο που είτε δημιουργεί νέους συνδυασμούς των παραγόντων παραγωγής, όπως νέες μεθόδους παραγωγής, νέα προϊόντα, νέες αγορές, βρίσκει νέες πηγές για την κάλυψη αναγκών, είτε ως το άτομο που είναι πρόθυμο να αναλάβει ρίσκο, είτε ως το άτομο που εκμεταλλεύεται τις ευκαιρίες της αγοράς, είτε ως το άτομο που κατέχει και διευθύνει μια επιχείρηση. 7

20 Ο Peter Drucker (1985) σημειώνει ότι παρόλο που η λέξη επιχειρηματίας χρησιμοποιείται πάνω από 200 χρόνια, υπάρχει ένα συνεχές μπέρδεμα σε ότι αφορά στον ορισμό της. Η λέξη επιχειρηματίας προέρχεται από τη γαλλική λέξη enterprendre που σημαίνει «μεταξύ» και «αναλαμβάνω», δηλαδή ο επιχειρηματίας είναι αυτός που αναλαμβάνει τη θέση μεταξύ προμηθευτή και καταναλωτή αυτός που αναλαμβάνει κυριολεκτικά το ρίσκο ότι θα επιτύχει. Ο Brockhaus (1980) αναφέρει ότι ο επιχειρηματίας είναι ο κύριος ιδιοκτήτης και διαχειριστής διευθυντής μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας, χωρίς να είναι εργαζόμενος αλλού. Επίσης, δηλώνει ότι οι επιχειρηματίες ανεπίσημα και ενστικτωδώς αντιλαμβάνονται τις ευκαιρίες βασιζόμενοι στο «αίσθημα» που έχουν για την αγορά. Για ένα οικονομολόγο, ο επιχειρηματίας είναι αυτός που συνδυάζει μέσα, εργασία, υλικά και άλλα κεφάλαια, ώστε να προσδίδουν αξία μεγαλύτερη από πριν, καθώς επίσης και αυτός που εισάγει αλλαγές και καινοτομίες. Με άλλα λόγια είναι αυτός που οργανώνει και διαχειρίζεται την επιχείρησή του για προσωπικό όφελος κέρδος. Συνεισφέρει την προσωπική του πρωτοβουλία, δεξιότητα και εξυπνάδα στο σχεδιασμό, την οργάνωση και διοίκηση της επιχείρησης. Επίσης, αναλαμβάνει πιθανότητες κέρδους ή ζημίας που επακολουθούν των απρόβλεπτων και ανεξέλεγκτων καταστάσεων. Το καθαρό υπόλοιπο των ετησίων εισπράξεων της επιχείρησης, αφού πληρωθούν όλα τα έξοδα, το κρατά για τον εαυτό του (Hisrich et Peters, 1998). Τέλος, επιχειρηματίας είναι εκείνος που ερευνά τη δυναμικότητα του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, αναγνωρίζει τις ευκαιρίες, οργανώνει τις πηγές και τους πόρους και ενεργεί για τη μεγιστοποίηση των επιχειρησιακών ευκαιριών. Ακόμη, σημαντικό χαρακτηριστικό του επιχειρηματία είναι η ανάληψη ρίσκου (ILO, 2003). Σε ό,τι αφορά στον ορισμό της γυναίκας επιχειρηματία, από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει διεθνώς, επίσημα αναγνωρισμένος ορισμός. Ο όρος «γυναίκα επιχειρηματίας» μπορεί εξίσου να αναφέρεται σε κάποια γυναίκα που ξεκινά μόνη της μία επιχείρηση, με αυτή που είναι διευθύντρια σε μία οικογενειακή επιχείρηση ή συνεταιρική επιχείρηση, ή σε κάποια που είναι μέτοχος σε 8

21 μια δημόσια επιχείρηση και την οποία διοικεί (Giovannelli, Gunnsteinsolottir, Me, 2003). Η Sheikh (2003) ορίζει τη γυναίκα επιχειρηματία ως αυτή που δημιούργησε μία επιχείρηση στην οποία έχει την πλειοψηφία των μετοχών και που έχει ενεργή συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων, στην ανάληψη ρίσκου και στην καθημερινή διοίκηση. Για τους Welter, Smallbone and Isakova (2006) γυναίκες επιχειρηματίες είναι οι γυναίκες που είναι αυτοαπασχολούμενες, ιδιοκτήτριες ή συν-ιδιοκτήτριες μικρών επιχειρήσεων, ενώ για τους Carter and Shaw (2006) γυναίκα επιχειρηματίας είναι αυτή που έχει την καθολική ή την πλειοψηφία της ιδιοκτησίας της επιχείρησης και τη διοικεί. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, ο ορισμός της γυναίκας επιχειρηματία έχει διαφορετικές αποδόσεις ανάλογα με τον κάθε συγγραφέα (Goffee and Scase, 1985) Η έννοια της υπαίθρου Ο όρος ύπαιθρος στη παρούσα έρευνα χρησιμοποιείται με την έννοια του «αγροτικός». Το πρόβλημα ορισμού της έννοιας αυτής δεν είναι καινούριο. Οι κάτοικοι γνωρίζουν πότε ζουν σε αγροτικές περιοχές, αλλά αυτή η αντίληψη δεν ικανοποιεί τους δημογράφους, τους οικονομολόγους, τους κοινωνιολόγους, τους υπεύθυνους διαμόρφωσης πολιτικής ή τους ερευνητές. Η έννοια του αγροτικού χώρου δεν είναι μία επακριβώς καθορισμένη έννοια. Αναφέρεται στο σύνολο του πληθυσμού της γης και των άλλων πηγών στην ανοικτή ύπαιθρο και στις μικρές πληθυσμιακές ενότητες. Δεν αφορά μία συγκεκριμένη χρήση γης ή ένα συγκεκριμένο οικονομικό τομέα και ταυτίζεται με διοικητικές ζώνες (OECD,1996). Περιγράφει περιοχές που είναι αραιοκατοικημένες ή κατοικημένες από μικρές πληθυσμιακές ενότητες, όπου κυριαρχεί ο πρωτογενής τομέας και οι βιομηχανίες που στηρίζονται στο γεωργικό τομέα. Σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του OECD, οι περιοχές ταξινομούνται ως αγροτικές όταν η πυκνότητα πληθυσμού είναι μικρότερη από 150 κατοίκους ανά τετραγωνικό μέτρο. Οι αγροτικές περιοχές μπορούν να οριστούν με ένα αρνητικό ή με ότι απομένει τρόπο: αγροτικές είναι όλες εκείνες οι περιοχές που δεν είναι αστικές και 9

22 δεν είναι οικοδομημένες περιοχές. Παραδοσιακά, αγροτικές περιοχές έχουν ορισθεί αυτές στις οποίες αναπτύσσονται συγκεκριμένες οικονομικές δραστηριότητες, κυρίως η γεωργία και η δασοκομία και περιοχές φυσικού κάλλους όπως υδάτινες και ορεινές περιοχές. Εναλλακτικά, μπορούν να οριστούν βάσει του αριθμού των κοινωνικών χαρακτηριστικών, όπως η πυκνότητα πληθυσμού και η απόσταση από τις μεγάλες πόλεις (Hoggart et al., 1995). Το πώς ορίζονται οι αγροτικές περιοχές αλλάζει ανάλογα με τη χώρα και με το χρόνο. Παραδόξως, κανείς από τους ορισμούς δεν θα μπορέσει ικανοποιητικά να παρουσιάσει ομοιομορφία ή να συμπεριλάβει τις εξηγήσεις των αναρίθμητων μεταβλητών που συνθέτουν τις διαφορετικές πλευρές του τι σημαίνει αγροτικός (Smith, 1999). Για τις ανάγκες της δικής μας έρευνας υιοθετήσαμε τον ορισμό της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας βάσει του οποίου αγροτικές είναι οι περιοχές, οι οικισμοί των οποίων συγκεντρώνουν λιγότερους από 2000 κατοίκους. 10

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ

24 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γυναικείες επιχειρήσεις έχουν συσταθεί σε ολόκληρο τον κόσμο, δεν είναι όμως ομοιόμορφη η κατανομή τους, οι συνθήκες σύστασής τους και τα αποτελέσματά τους τόσο στις γυναίκες όσο και στις οικονομίες των χωρών (GEM, 2005). Για παράδειγμα, στο Περού οι γυναικείες επιχειρήσεις αγγίζουν το 39,1% της εγχώριας επιχειρηματικότητας αντίθετα με την Ιαπωνία όπου μόνο το 4,31% των επιχειρήσεων ανήκουν σε γυναίκες. Σύμφωνα με έρευνα του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου Επιχειρηματικότητας (GEM) (2005), κάθε προσπάθεια κατανόησης της γυναικείας επιχειρηματικότητας συνάδει με υποκειμενικούς ασφαλώς αλλά και αντικειμενικούς παράγοντες που πολλές φορές είναι ίδιοι με εκείνους των αντρών. Στις χώρες με χαμηλό εισόδημα, ενισχύεται η εκδήλωση επιχειρηματικού ενδιαφέροντος αφού επιτείνεται η ανάγκη απόκτησης ή αύξησης του εισοδήματος. Όσο η οικονομία προοδεύει και οι επιχειρήσεις μεγαλώνουν, το επιχειρηματικό ενδιαφέρον μειώνεται αφού υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες εύρεσης σταθερής και αποδοτικής εργασίας. Ακολούθως, αν το κατά κεφαλήν εισόδημα αυξηθεί περισσότερο, τότε περισσότερες επιχειρήσεις συστήνονται αφού υπάρχει διαθέσιμο κεφάλαιο. Γενικότερα, οι άντρες δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά σε ποσοστό 50% περισσότερο από τις γυναίκες με την Ελλάδα, τη Γαλλία και την Ισπανία να προπορεύονται στη διαφορά του ποσοστού συμμετοχής αντρών γυναικών σε επιχειρηματική δραστηριότητα και την Ιαπωνία, Φιλανδία και Η.Π.Α., ουραγούς. Συνεπώς, οι υποκειμενικοί και αντικειμενικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ανθρώπινη επιχειρηματική δραστηριότητα δεν έχουν τα ίδια αποτελέσματα σε άντρες και γυναίκες. Εξάλλου, στις χώρες με υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, οι γυναίκες ασχολούνται με την επιχειρηματικότητα σε ηλικία 35-44, ενώ στις χώρες με μέτριο και χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, σε ηλικία Στις περισσότερες περιπτώσεις οι γυναίκες διατηρούν μια παράλληλη δουλειά όπως και οι άντρες, διαφέρουν όμως σημαντικά στο αρχικό κεφάλαιο που επενδύουν. Πιο συγκεκριμένα, οι άντρες τείνουν να ξεκινούν με το διπλάσιο κεφάλαιο από αυτό των γυναικών. 12

25 Σημαντικός είναι επίσης και ο παράγοντας κίνητρο. Για παράδειγμα το 77,9% των αντρών ξεκινούν επιχειρηματική δραστηριότητα προκειμένου να εκμεταλλευτούν ή να αξιοποιήσουν μία ευκαιρία, αντίστοιχα υψηλό είναι και το ποσοστό των γυναικών, 71,4%. Εξάλλου, το 19,4% των αντρών επιλέγουν την επιχειρηματική δραστηριότητα από ανάγκη ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών είναι 24,8%. Τα αποτελέσματα της ίδιας έρευνας (GEM, 2005) έδειξαν ότι από τα 73 εκατομμύρια επιχειρηματιών στις 34 υπό μελέτη χώρες, τα 30 εκατομμύρια, ποσοστό 41,09%, ήταν γυναίκες. Σε αυτό το σύνολο, πολύ μικρό είναι το ποσοστό των γυναικών που διαθέτουν υψηλή μόρφωση, αφού βρίσκουν ευκολότερα διέξοδο σε αξιόλογες θέσεις εργασίας. Ειδικά στις χώρες με χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, το 45,6% των γυναικών που ξεκίνησαν επιχειρηματική δραστηριότητα είχαν ανάλογα ακούσματα. Πολύ σημαντική φαίνεται να είναι η γνώση συγκεκριμένων τεχνικών που μπορεί να σχετίζεται με κάποια μορφή επιχειρηματικότητας. Στις πιο αναπτυγμένες οικονομίες οι γυναίκες αισθάνονται μικρότερη ανασφάλεια για τις ικανότητές τους να ξεκινήσουν κάποια μορφή επιχείρησης. Στην Ελλάδα, το 55,6% των γυναικών αισθάνεται σιγουριά, όταν το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών στην Ιαπωνία είναι 10%. Το ποσοστό αυξάνεται σημαντικά σε χώρες όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς και οι Η.Π.Α.. Σε γενικές γραμμές οι γυναικείες επιχειρήσεις τείνουν να είναι μικρότερες από εκείνες των ανδρών. Ένας λόγος είναι η τάση των αντρών να δημιουργούν αυστηρή ιεραρχία με αποτέλεσμα να επιτυγχάνουν καλύτερη κατανομή και έλεγχο της επιχείρησης. Αντίθετα οι γυναίκες προτιμούν να αναπτύσσουν σχέσεις ισότητας στην επιχείρηση. Επίσης, οι περισσότεροι άντρες διστάζουν να συνεργαστούν επιχειρηματικά με γυναίκες, οπότε αυτομάτως περιορίζονται οι πιθανότητες επέκτασης μιας γυναικείας επιχείρησης από συνεργασία ή συγχώνευση (GEM, 2005). Οι γυναίκες που έχουν εμπιστοσύνη στις ικανότητές τους και στη δυναμική της οικονομίας της χώρας τους έχουν περισσότερες πιθανότητες να ξεκινήσουν επιχειρηματική δραστηριότητα ανεξαρτήτως χώρας κατοικίας. Ακόμη και στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες οι γυναίκες δε διστάζουν υπερβολικά να ρισκάρουν επιχειρηματικά, αφού φαίνεται να είναι ο μόνος τρόπος να επιβιώσουν οικονομικά και να βοηθήσουν την οικογένειά τους. Αντίθετα, στις μέτρια αναπτυγμένες 13

26 οικονομίες οι γυναίκες είναι πιο διστακτικές και για αυτό προτείνεται οι κυβερνήσεις των κρατών αυτών να τις βοηθήσουν εκπαιδεύοντάς της μέσα από σεμινάρια. Αντίθετα, στις αναπτυγμένες χώρες, οι πολύ μορφωμένες γυναίκες, που σε ποσοστό ξεπερνάνε και τους άντρες, δεν κατέχουν ιδιαίτερες τεχνικές γνώσεις και είναι οι γυναίκες δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, εκείνες που πρωτοστατούν στον επιχειρηματικό τομέα (GEM, 2005). Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, το προφίλ των γυναικών που αυτοαπασχολούνται είναι μέσης ηλικίας, έγγαμες, χαμηλού ή υψηλού μορφωτικού επιπέδου, έχοντας στην οικογένειά τους ένα τουλάχιστον αυτοαπασχολούμενο μέλος. Παρουσιάζονται ιδιαίτερα ενεργητικές, συναισθηματικές, ανοικτές και ανεξάρτητες με αυτοπεποίθηση. Διακρίνονται για τη σεμνότητα, την υπομονή και τη μετριοπάθειά τους και διαθέτουν υψηλές προσδοκίες και καθορισμένους στόχους (Σδράλη, 2005). Τα παραπάνω χαρακτηριστικά αποτελούν το κλειδί για την επιτυχία μιας επιχείρησης καθώς μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που δυσχεραίνουν τη δημιουργία και την επιβίωσή της (π.χ. έλλειψη κεφαλαίου, μη χορήγηση δανείων από τις τράπεζες, έλλειψη εμπειρίας στον επιχειρηματικό κλάδο). Παρά τα πιθανά προβλήματα της εισόδου της γυναίκας στον επιχειρηματικό κόσμο, η επιχειρηματικότητα μπορεί να αποτελέσει μοχλό βιώσιμης ανάπτυξης τόσο της οικογένειάς της όσο και της κοινωνίας στην οποία είναι ενταγμένη. Για το λόγο αυτό η κοινωνία θα πρέπει να στηρίξει την προσπάθεια αυτή, προκειμένου η γυναίκα να εναρμονίσει τους απαιτητικούς και αντικρουόμενους ρόλους της, χωρίς παράλληλα να αλλοιώνεται η ποιότητα της εργασίας και της ζωής της γενικότερα, από την ανάγκη για εργασία (Σδράλη, 2005). 2.2 Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ Η επιχειρηματικότητα παρέχει μια πρόσθετη εναλλακτική λύση εργασίας όταν οι ευκαιρίες εργασίας είναι ανύπαρκτες, ή δεν εκπληρώνουν όλες τις ανάγκες του ατόμου (Tigges & Green, 1994). Πολλοί άνθρωποι, ιδιαίτερα εκείνοι στην ύπαιθρο, θα μπορούσαν να εργαστούν αλλά περιορίζονται από την τοποθεσία, τις φυσικές δυσκολίες να μετακινηθούν σε άλλη περιοχή, ή τις προσωπικές και οικογενειακές συνθήκες (Coates et Al, 1991, Tigges & Green, 1994). 14

27 Στην ύπαιθρο, για πολλές γυναίκες δεν υπάρχουν οι κατάλληλες ευκαιρίες εργασίας που να ανταποκρίνονται στις προσωπικές τους ανάγκες. Μία από τις ανάγκες αυτές είναι ένα ικανοποιητικό εισόδημα, υπό τους περιορισμούς των οικογενειακών τους υποχρεώσεων (Coates, Jarratt, & Mahaffie, 1991, Goffee & Scase, 1985, Kalleberg & Leicht, 1991, Kelly, 1988, Loscocco & Leicht, 1993, Tigges & Green, 1994, Zeller, King, Byrd, DeGeorge, & Birnbaum, 1994). Πολλές από αυτές τις γυναίκες αναζητούν λύση σε αυτό το πρόβλημα δημιουργώντας την δική τους επιχείρηση (NFWBO, 1998). Έτσι, η ευελιξία ή οι οικογενειακές ευθύνες, μερικές φορές, οδηγούν τις γυναίκες στη δημιουργία μιας επιχείρησης (Brush, 1992). Συχνά, οι γυναίκες γίνονται επιχειρηματίες από ανάγκη, παρά την έλλειψη επιχειρηματικής εμπειρίας. Μερικές από τις γυναίκες της υπαίθρου, έχοντας λίγες ευκαιρίες απασχόλησης, βλέπουν την έναρξη μιας επιχείρησης ως τη μοναδική εναλλακτική λύση για απασχόληση (Oberhauser et al., 1996). Με δεδομένη την αυξανόμενη επιχειρηματική δραστηριότητα των γυναικών, πολλοί ερευνητές μελέτησαν τα χαρακτηριστικά των γυναικών επιχειρηματιών, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των αρχικών σταδίων, όταν τα εμπόδια για την επιτυχία της επιχείρησης, μπορεί να είναι πολλά (McDermott 1993, Tigges και Green, 1994). Έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην ύπαιθρο της Αυστραλίας κατέγραψε τα χαρακτηριστικά των γυναικών επιχειρηματιών. Η ηλικία των γυναικών αυτών κυμαίνεται μεταξύ 21 και 65 ετών, με μέση ηλικία τα 41 έτη. Η πλειοψηφία ήταν ηλικίας μεταξύ 31 και 60 ετών. Οι περισσότερες γυναίκες ήταν παντρεμένες και είχαν από ένα έως οκτώ παιδιά. Σχεδόν οι μισές είχαν δύο ή τρία παιδιά. Το ένα τρίτο των γυναικών ήταν απόφοιτοι της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η πλειοψηφία είχε ζήσει για περισσότερο από έξι έτη σε αγροτική περιοχή (Still and Simmons, 2005). Σύμφωνα με μία άλλη έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Εσθονία, οι περισσότερες γυναίκες επιχειρηματίες στην ύπαιθρο είναι ηλικίας 36 έως 65 ετών και μόλις το 1/3 του δείγματος αποτελούν οι γυναίκες ηλικίας κάτω των 35 ετών (Talves, K. and Laas, A., 2004). Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Πολωνία, για τη γυναικεία επιχειρηματικότητα στην ύπαιθρο, με έμφαση στις μικρές επιχειρήσεις, το μεγαλύτερο μέρος των επιχειρηματιών (74%), ήταν ηλικίας 19 έως 45 ετών. Οι 15

28 περισσότερες, επίσης, είχαν αποφοιτήσει, τουλάχιστον, από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Sawicka, 2001). Οι Shelleman and Shields (2003), σε έρευνα που πραγματοποίησαν στην αγροτική περιοχή Appalachian της Αμερικής, μελέτησαν ακόμη ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των γυναικών επιχειρηματιών, τη μόνιμη κατοικία τους. Σχεδόν οι μισές από τις γυναίκες επιχειρηματίες σε αυτή την μελέτη ήταν μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής όπου ήταν εγκατεστημένη η επιχείρησή τους και σχεδόν τα τρία τέταρτα είχαν ζήσει εκεί για 20 ή περισσότερα έτη (Shelleman and Shields, 2003). Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον αγροτικό χώρο του Illinois στην Αμερική (Gruidl, 1991), διαπιστώθηκε ότι οι γυναίκες που ζουν στην ύπαιθρο, αναμένεται να έχουν διαφορετικές εμπειρίες όσον αφορά στην επιχειρηματικότητα, από τις γυναίκες των αστικών περιοχών, λόγω του κοινωνικού και πολιτικού "συντηρητισμού" που αντιτίθεται σε κάθε μορφή αλλαγής και εξέλιξης, και λόγω του προσανατολισμού της οικογένειας στην αυτάρκεια (Cloke 1989,1995, Oberhauser 1995, Beggs et al., 1996). Οι γυναίκες αυτές, συνήθως, εγκαταλείπουν μία εργασία, είναι άνεργες ή σπουδάζουν, πριν από τη δημιουργία μιας νέας επιχείρησης. Μόνο το 6% των γυναικών αυτών είχε προηγούμενη επιχειρηματική εμπειρία (Gruidl, 1991). Η απόφαση για μια γυναίκα, να γίνει επιχειρηματίας, είναι συχνά η συνισταμένη διαφόρων παραγόντων (Goffee & Scase, 1985, Wilkens, 1987). O Wilkens (1987), αναφερόμενος στις γυναίκες επιχειρηματίες, τόνισε ότι: «ανεξάρτητα από το υπόβαθρό τους, όλες οι γυναίκες πιστεύουν ότι η δημιουργία επιχείρησης, είναι συνεπακόλουθο του ξεχωριστού συνόλου των εμπειριών τους». Σύμφωνα με το NFWBO (1998), οι εμπειρίες της ζωής μπορεί με κάποιο τρόπο να επηρεάζουν τις μορφές με τις οποίες διοικούν οι γυναίκες επιχειρηματίες. Η Farmer (1985), όπως αναφέρεται στους DiBenedetto και Tittle (1990), τόνισε τη σημασία του περιβάλλοντος για τις αποφάσεις των γυναικών πάνω σε θέματα εργασίας. Έτσι, ανέφερε ότι: «οι επιλογές των γυναικών, για εξέλιξη της καριέρας, γίνονται στα πλαίσια των επιλογών ή των προτιμήσεων των πατεράδων ή των συντρόφων τους, επειδή οι προτιμήσεις τους, μπορούν να επηρεαστούν από τις αντιλήψεις τους για τις επιθυμίες των ανδρών». 16

29 Σύμφωνα με έρευνα του NFWBO (1998) για τις γυναίκες που αφήνουν τη δουλειά τους, για να γίνουν επιχειρηματίες, περισσότερες από τις μισές γυναίκες του δείγματος, τόνισαν την επιθυμία για μεγαλύτερη ευελιξία, ως αρχικό κίνητρο, για να γίνουν ιδιοκτήτριες μικρών επιχειρήσεων. Οι γυναίκες συχνά χρειάζονται τέτοιο πρόγραμμα που θα τους επιτρέπει να ισορροπήσουν την εργασία με την οικογένεια, επειδή είναι πρώτα υπεύθυνες για τα «εσωτερικά καθήκοντα» (Loscocco & Leicht, 1993). Στις περισσότερες περιπτώσεις, μια γυναίκα αναμένεται να φροντίσει το σπίτι και τα παιδιά, ακόμα κι αν απασχολείται πλήρως (Aryee, 1992, DiBenedetto & Tittle, 1990, Lorber, 1993, Loscocco et Al, 1991). Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε αγροτική περιοχή στο Μπράντφορντ της Πενσυλβάνια, στην Αμερική (Robinson, 2001), προσδιορίστηκαν τρία κίνητρα που ωθούν τις γυναίκες στην επιχειρηματικότητα. Αυτά είναι η επιθυμία για ευέλικτο ωράριο, οι μεγαλύτερες οικονομικές απολαβές και η ανεξαρτησία στην εργασία. Οι γυναίκες επιχειρηματίες στην ύπαιθρο, σε αυτήν την μελέτη, ήταν κάπως επηρεασμένες από τις επιθυμίες και τις εμπειρίες τους. Στα ίδια συμπεράσματα καταλήγει και έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην ύπαιθρο της Εσθονίας, όπου οι κύριοι λόγοι που οι γυναίκες γίνονται επιχειρηματίες, είναι η επιθυμία να υπάρξει μια εργασία με ικανοποιητικό εισόδημα, η οικονομική ανεξαρτησία και η ευελιξία όσον αφορά στο χρόνο της απασχόλησης. Για πολλές γυναίκες, η απόκτηση νέων εμπειριών και γνώσεων, καθώς επίσης και η πρόκληση να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές τους, είναι σημαντικοί παράγοντες (Talves, K. and Laas, A., 2004). Σε άλλη έρευνα, στον αγροτικό χώρο του Illinois στην Αμερική (Gruidl, 1991), τα κίνητρα για επιχειρηματικότητα, περιλαμβάνουν την επιθυμία για αυτοαπασχόληση και ανεξαρτησία, την αύξηση του εισοδήματος, την αξιοποίηση μιας υπάρχουσας ιδέας, την αξιοποίηση της μόρφωσης, τη διαμονή σε ένα συγκεκριμένο τόπο καθώς και την έλλειψη εναλλακτικών λύσεων όσον αφορά στην απασχόληση. Τα αποτελέσματα έδειξαν, όμως, ότι οι περισσότερες γυναίκες που συμμετείχαν στην έρευνα, έγιναν επιχειρηματίες επειδή το ήθελαν και όχι επειδή έπρεπε. Το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος είχε ως κίνητρο την επιθυμία για ανεξαρτησία. Ακολουθούν οι γυναίκες που παρακινήθηκαν από την επιθυμία για 17

30 αύξηση του εισοδήματος. Έπειτα, είναι οι γυναίκες που είχαν ως κίνητρο την πρόκληση να διευθύνουν τη δική τους επιχείρηση, ή την ανάπτυξη μιας επιχειρηματικής ιδέας. Ένα πολύ μικρό ποσοστό του δείγματος είχε ως κίνητρο την έλλειψη εναλλακτικών θέσεων εργασίας (Gruidl, 1991). Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην ύπαιθρο της Αφρικής (Kibas, 2005), οι γυναίκες στην ύπαιθρο δεν παρακινούνται συνήθως από το κέρδος για να δημιουργήσουν μία επιχείρηση, αλλά μάλλον, από την ανάγκη να βοηθήσουν τις οικογένειές τους. Βλέπουν τις επιχειρήσεις ως ένα μέσο απελευθέρωσης, αφού δεν θα ζητούν πλέον χρήματα από τους συζύγους τους για τις βασικές ανάγκες των οικογενειών τους. Έτσι ότι κερδίζουν από την επιχείρηση, ξοδεύεται προς όφελος ολόκληρης της οικογένειας. Ένα άλλο βασικό κίνητρο για τις γυναίκες στο να γίνουν επιχειρηματίες, αποτελεί το ενδιαφέρον των γυναικών για τη βοήθεια των άλλων. Γενικά, οι γυναίκες επιχειρηματίες στις μικρής κλίμακας επιχειρήσεις, λαμβάνουν ουσιαστική οικογενειακή στήριξη στο ξεκίνημα και κατά τη διάρκεια της λειτουργίας μιας επιχείρησης. Αυτή η στήριξη, είναι εντούτοις, κυρίως κοινωνική παρά οικονομική (Kibas, 2005). Σε έρευνα που είχε ως στόχο τον προσδιορισμό ενός μοντέλου της γυναίκας επιχειρηματία στην ύπαιθρο της Αυστραλίας (Mankelow, Merrilees, and Gardoll, 1999), εντοπίστηκαν τέσσερα βασικά κίνητρα για την έναρξη μιας επιχείρησης. Τα δύο πρώτα είναι η απόκτηση εισοδήματος και η πρόκληση της έναρξης μιας νέας επιχείρησης, που αποτελούν κοινά ή παραδοσιακά κίνητρα για τη δημιουργία οποιασδήποτε επιχείρησης. Η προσωπική πρόκληση της έναρξης μιας νέας επιχείρησης είναι πιθανό να είναι μέτριας σπουδαιότητας για τις περισσότερες επιχειρηματίες, αλλά φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σημαντική για τις γυναίκες επιχειρηματίες της υπαίθρου. Επίσης, τα ευρύτερα οφέλη για την οικογένεια, όπως η μερική απασχόληση και η απόκτηση εμπειρίας από τα παιδιά, δεν είναι πιθανώς σημαντικό κίνητρο για τους περισσότερους επιχειρηματίες, αλλά είναι πολύ σημαντικό για τις γυναίκες επιχειρηματίες στην ύπαιθρο. Οι γυναίκες της υπαίθρου δημιουργούν συνήθως μικρές ή πολύ μικρές επιχειρήσεις, η πλειοψηφία των οποίων είναι ατομικές (IFAD, 2000). Διάφοροι 18

31 παράγοντες επηρεάζουν τον τομέα δραστηριοτήτων που επιλέγεται από τις γυναίκες επιχειρηματίες (Nelton, 1992). Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Πολωνία (Sawicka, 2001) διαπιστώθηκε ότι οι περισσότερες γυναικείες επιχειρήσεις ασχολούνταν με το εμπόριο, την παροχή υπηρεσιών, την εστίαση, το catering, την επεξεργασία φρούτων και λαχανικών, την χειροτεχνία, καθώς και με οποιαδήποτε μορφή εποχιακής εργασίας. Οι περισσότερες επιχειρήσεις, είχαν ως κύρια δραστηριότητα, το εμπόριο. Η ομάδα αυτή περιλαμβάνει τα καταστήματα, τις αποθήκες χονδρικού εμπορίου, και την αποκαλούμενη "από σπίτι σε σπίτι" πώληση. Η υπεροχή του εμπορίου συνδέθηκε περισσότερο με το γεγονός ότι αυτό ήταν ο απλούστερος τρόπος για μια ιδιωτική επιχείρηση και όχι με μία μεγάλη ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά. Αυτός ο τύπος δραστηριότητας δεν απαιτεί ούτε μεγάλες οικονομικές δαπάνες ούτε κάποια ιδιαίτερα προσόντα. Άλλες επιχειρήσεις λειτουργούσαν ως εστιατόρια, κομμωτήρια, αγροτοτουριστικές μονάδες, φούρνοι, κ.ά.. Με τα παραπάνω συμφωνεί και ο IFAD (2000), αφού σύμφωνα με έρευνές του οι γυναίκες στην ύπαιθρο τείνουν να διευθύνουν παραδοσιακότερες και χαμηλού εισοδήματος επιχειρήσεις, όπως μονάδες επεξεργασία τροφίμων, μικρές βιοτεχνίες, ή επιχειρήσεις που ασχολούνται με το εμπόριο. Οι γυναικείες επιχειρήσεις που αναπτύσσονται στον τομέα του λιανικού εμπορίου και των καταναλωτικών υπηρεσιών, χαρακτηρίζονται από μικρή προστιθεμένη αξία ανά εργαζόμενο, χαμηλές αμοιβές, χαμηλά εισοδήματα, και μικρές απαιτήσεις σε κεφάλαιο (Tigges and Green, 1994). Οι επιχειρήσεις αυτές απασχολούν κανέναν ή πολύ λίγους υπαλλήλους και δεν αναπτύσσονται γρήγορα. Πράγματι, πολλές γυναικείες επιχειρήσεις στην ύπαιθρο, είναι μικρές με λίγους (ενδεχομένως) έμμισθους υπαλλήλους (Clark and James, 1992). Η έλλειψη επαγγελματικής κατάρτισης και εμπειρίας περιορίζει τον τύπο επιχειρήσεων, που είναι ικανές να διευθύνουν οι γυναίκες της υπαίθρου. Εξάλλου, οι οικογενειακές υποχρεώσεις των γυναικών απαιτούν ένα ευέλικτο πρόγραμμα εργασίας (Nelton, 1992). Εξαιτίας αυτών των υποχρεώσεων, οι γυναίκες έχουν μικρή συζυγική υποστήριξη στις επιχειρηματικές τους προσπάθειές. Επιπλέον, δεδομένου ότι οι γυναίκες της υπαίθρου πρέπει συχνά να βρίσκονται στο σπίτι, μερικές από αυτές τείνουν να δημιουργήσουν επιχειρήσεις με βάση το σπίτι, που τους επιτρέπουν 19

32 να παραμείνουν κοντά στην οικογένεια (Peters and MacDonald, 1994). Οι τοπικές συνθήκες μπορούν να ευνοούν την δημιουργία μιας επιχείρησης. Αυτό μπορεί να είναι ένας παράγοντας της προτίμησης που δείχνουν οι γυναίκες των αγροτικών περιοχών για τον τομέα του λιανικού εμπορίου (Nelton, 1992). Οι γυναίκες, όπως οι περισσότεροι μικροί επιχειρηματίες, αντλούν τα κεφάλαια για την δημιουργία και λειτουργία των επιχειρήσεών τους, από τις προσωπικές τους οικονομίες. Δεν καταφεύγουν, δηλαδή, σε δανεισμό χρημάτων από τράπεζες (Sawicka, 2001). Για τις περισσότερες γυναίκες επιχειρηματίες η αυτοχρηματοδότηση είναι η κύρια πηγή των απαιτούμενων κεφαλαίων (Scannell, Wang and Halbrendt, 2004). Άλλες πηγές χρηματοδότησης είναι ο δανεισμός από την οικογένεια και τους φίλους ή από τράπεζες (Scannell, Wang and Halbrendt, 2004). Οι σημαντικότερες πηγές συμβουλευτικής στήριξης των γυναικών, κατά την έναρξη των επιχειρήσεών τους, είναι οι φίλοι, οι συνάδελφοι, η οικογένεια και ο λογιστής. Επίσης, όταν οι γυναίκες δεν αποφασίζουν μόνες τους για τη λειτουργία της επιχείρησής τους, αποφασίζουν μαζί με κάποιο άλλο άτομο, που για την πλειοψηφία είναι ο σύζυγός τους (Still and Simmons, 2005). Για τις γυναίκες επιχειρηματίες, η "επιτυχία" των επιχειρήσεών τους περιλαμβάνει: αυξανόμενες προσωπικές ανταμοιβές και ικανοποίηση, επίτευξη οικονομικής αυτονομίας ή ανεξαρτησίας, ικανοποίηση των αναγκών των πελατών, ανάπτυξη της επιχείρησης, και παροχή και παραγωγή ενός ποιοτικού προϊόντος ή μιας υπηρεσίας (Scannell, Wang and Halbrendt, 2004) Οι βασικοί παράγοντες που έχουν βοηθήσει τις γυναίκες επιχειρηματίες να πετύχουν περιλαμβάνουν: την υποστήριξη από τα μέλη της οικογένειας, την ισχυρή τοπική υποστήριξη και την κατανόηση των τοπικών αναγκών, τη δυνατότητα προσδιορισμού των αγορών, την κατοχή των απαραίτητων δεξιοτήτων και την προσωπική εμπειρία (Scannell, Wang and Halbrendt, 2004). Οι επιρροές της οικογένειας που συμβάλλουν στην απόφαση για έναρξη μιας επιχείρησης, περιλαμβάνουν την οικογενειακή εμπειρία στην επιχειρηματικότητα, την οικογενειακή υποστήριξη και ενθάρρυνση, την ύπαρξη παρόμοιας επιχείρησης που 20

33 ανήκει σε άλλο μέλος της οικογένειας, και την προσωπική εμπειρία (Scannell, Wang and Halbrendt, 2004). Η οικογενειακή υποστήριξη είναι ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό γνώρισμα των γυναικών επιχειρηματιών στην ύπαιθρο. Παιδιά και σύζυγοι προσφέρουν έμμεση υποστήριξη μέσω της ενθάρρυνσης καθώς και άμεση υποστήριξη μέσω των συμβουλών και της πραγματικής προσφοράς εργασίας στην επιχείρηση (Mankelow, Merrilees, and Gardoll, 1999). Τα πλεονεκτήματα που θεωρούν οι γυναίκες επιχειρηματίες ότι έχουν λόγω της εγκατάστασης της επιχείρησής τους σε αγροτική περιοχή και όχι σε πόλη, είναι το φιλικό περιβάλλον, η επιλογή του τρόπου ζωής τους, η ελευθερία και η ευελιξία και ο μικρότερος ανταγωνισμός. Κύρια μειονεκτήματα θεωρούν το υψηλό κόστος μεταφοράς και άλλων υπηρεσιών, η γεωγραφική απομόνωση, η δύσκολη πρόσβαση σε προμηθευτές, η δυσκολία παρακολούθησης εκπαιδευτικών μαθημάτων και η έλλειψη πληροφόρησης (Still and Simmons, 2005). Η επιχειρηματικότητα πάντα περιλαμβάνει κάποιο επίπεδο κινδύνου και αβεβαιότητας. Για τις γυναίκες στην ύπαιθρο, τα στερεότυπα που επικρατούν, ο φόβος για ανάληψη "ρίσκου" και η έλλειψη εμπιστοσύνης και ασφάλειας εμφανίζονται να είναι σημαντικά εμπόδια. Η θέση των γυναικών σε μια πατριαρχική κοινωνική δομή καθιστά τις γυναίκες εξαρτώμενες από τους άνδρες -σύζυγοι ή πατέρες- και η αντίδραση της οικογένειας είναι ένα σημαντικό αντικίνητρο στην ίδρυση μιας επιχείρησης (Kibas, 2005). Οι εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες επιχειρηματίες μέσα από τη λειτουργία των επιχειρήσεών τους, περιλαμβάνουν προβλήματα όπως η έλλειψη κεφαλαίων, οι δυσκολίες στις μεταφορές και το μάρκετινγκ, το φθαρτό μερικών προϊόντων και οι υποχρεώσεις τους ως προς την οικογένεια (Kibas, 2005). Συναντούν, επίσης, δυσκολίες στη διαδικασία χορήγησης αδειών και άλλους παρόμοιους περιορισμούς. Οι περισσότερες από τις γυναίκες που δημιουργούν επιχειρήσεις στην ύπαιθρο και χρειάζονται χρηματοδότηση, αντιμετωπίζουν προβλήματα κατά την προσπάθειά τους για ανάληψη δανείων από τις τράπεζες. Επίσης, είναι περιορισμένες οι ευκαιρίες για αποταμίευση ή για επέκταση της επιχείρησης και για διαφοροποίηση (Kibas, 2005). 21

34 2.3 ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Η κλίμακα και η φύση του τουρισμού κάθε περιοχής μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην προσέλκυση γυναικών επιχειρηματιών (Carlsen et al, 2001). Έτσι, για παράδειγμα, έχει διαπιστωθεί ότι οι γυναίκες έχουν πολλές ευκαιρίες για δημιουργία επιχειρήσεων τουρισμού και φιλοξενίας σε τουριστικές περιοχές με αναπτυγμένο τον πρωτογενή τομέα (Bouquet and Winter, 1987). Ο τουρισμός μικρής κλίμακας, σε αντίθεση με το μαζικό τουρισμό, απαιτεί μικρότερα κεφάλαια για τη δημιουργία μιας επιχείρησης, που σημαίνει ότι άτομα που δεν θα μπορούσαν να ανταπεξέλθουν οικονομικά στην ίδρυση μιας επιχείρησης σε περιοχές με αναπτυγμένο το μαζικό τουρισμό, θα μπορούσαν να δραστηριοποιηθούν στον τουρισμό μικρής κλίμακας (Sherman and Dixon,1991). Έτσι, συχνά οι γυναίκες χρησιμοποιούν τις δεξιότητες και τα κεφάλαια που ήδη διαθέτουν για να δημιουργήσουν τουριστικές επιχειρήσεις μικρής κλίμακας, όπως ενοικιαζόμενα δωμάτια και εστιατόρια (Dahles, 1998). Στις περιοχές με αναπτυγμένο το μαζικό τουρισμό, έχει διαπιστωθεί ότι είναι χαμηλότερα τα ποσοστά των γυναικών επιχειρηματιών που ασχολούνται με τον τουρισμό, σε σχέση με τις περιοχές με αναπτυγμένο τον τουρισμό μικρής κλίμακας (Gentry, 2007). Έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο νησί Bornholm της Δανίας, μελέτησε τις μικρομεσαίες τουριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή, όπου επικρατεί ο παραθαλάσσιος τουρισμός μικρής κλίμακας (Ioannides and Petersen, 2003). Οι επιχειρήσεις αυτές περιλαμβάνουν καταλύματα, εστιατόρια, εμπορικά καταστήματα, ταξιδιωτικά γραφεία και γραφεία ενοικίασης αυτοκινήτων. Οι γυναίκες επιχειρηματίες λειτουργούν κυρίως μικρές επιχειρήσεις, όπως μικρούς ξενώνες και καταστήματα λιανικού εμπορίου (είδη δώρων και τέχνης). Το συμπέρασμα αυτό συμφωνεί και με άλλες μελέτες που τονίζουν την υπεροχή των γυναικών επιχειρηματιών στις μικρότερες επιχειρήσεις τουριστικού χαρακτήρα (Getz and Carlsen, 2000, Getz and Nilsson, 2003). Οι γυναίκες αυτές, κατά τη δημιουργία της επιχείρησής τους, παρακινούνται περισσότερο από την αυτονομία και ανεξαρτησία που θα τους προσφέρει η επιχειρηματικότητα και από το ότι βλέπουν την επιχείρηση σαν τρόπο ζωής και λιγότερο από τα οικονομικά κέρδη που θα τους αποφέρει η επιχείρησή τους (Getz, and Petersen, 2005). 22