ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ ( )

Transcript

1 ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ ( ) "Να µην επιθυµείτε το αδύνατο". Αυτή τη συµβουλή έδινε σ' ένα φανταστικό συνοµιλητή ο Λεονάρδος Ντα Βίντσι, στα σηµειωµατάριά του. Η συµβουλή όµως απευθυνόταν κυρίως στον εαυτό του. Αλλά στα µάτια των συγχρόνων του ο Λεονάρδος, χάρη στη δύναµη της φαντασίας του και µε τις µεγαλοφυείς προβλέψεις του, ήταν ο άνθρωπος που γύρευε το αδύνατο. Η παγκόσµια αυτή µεγαλοφυϊα, ο Ντα Βίντσι, που µεγαλούργησε σε όλους τους τοµείς, δεν άφησε σχεδόν ίχνη της ιδιωτικής του ζωής. Ο καλλιτέχνης γεννήθηκε στις 15 Απριλίου 1452 στο Ανκιάνο, κοντά στο Βίντσι, περιοχή του κάτω Βαλντάρνε. Ηταν νόθος γιός ενός συµβολαιογράφου του τόπου του σερ Πιέρο Ντα Βίντσι και µιας χωριατοπούλας της Κατερίνας. Από την πιο τρυφερή κιόλας ηλικία ο Λεονάρδος δείχνει µεγάλο ενδιαφέρον για όλα τα πράγµατα. Μανιώδης συλλέκτης, µαζεύει ό,τι βρίσκει, από µικρά ζώα, µέχρι λουλούδια κι από φύλλα µέχρι περίεργα κοµµάτια ξύλο. Το 1465 εγκαταλείπει µε τον πατέρα του το Ανκιάνο για τη Φλωρεντία. Στον Λεονάρδο άρεσε από παιδί να ζωγραφίζει ό,τι έβλεπε στις ατέλειωτες περιπλανήσεις του στα χωράφια. Επέδειξε ταλέντο στο σχέδιο και σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών, ο πατέρας του τον έστειλε να µαθητεύσει στο εργαστήριο του Βερρόκιο για να σπουδάσει την τέχνη. Η πρώτη σπουδή του Λεονάρντο µε ηµεροµηνία 5 Αυγούστου 1473 απεικονίζει την κοιλάδα του Άρνο και τον πύργο του Μοντελούπο. Το έργο βρίσκεται σήµερα στην Πινακοθήκη Ουφφίτσι της Φλωρεντίας. Ο Ανδρέας ντι Τσιόνε (αυτό ήταν το πραγµατικό όνοµα του Βερρόκιο), τριάντα ετών τότε, αναγνωριζόταν από τους συγχρόνους του σαν σπουδαίος ζωγράφος, γλύπτης και χρυσοχόος. Στο εργαστήριό του σύχναζαν οι φερέλπιδες νέοι καλλιτέχνες όπως ο Μποτιτσέλλι (23 ετών), ο Περρουτζίνο (20 ετών) ο Λορέντζο ντι Κρέντι (14 ετών)

2 και πολλοί άλλοι. Ο Λεονάρδος αισθάνθηκε αµέσως πολύ άνετα ανάµεσα τους. Οι µαθητές εργάζονταν οµαδικά, πράγµα που έκανε δύσκολο να προσδιορίσει κανείς ακριβώς την εργασία του καθενός στους πίνακες που βγήκαν την εποχή εκείνη από το εργαστήριο του δασκάλου τους. Στο έργο του Βερρόκιο «Η Βάφτιση του Χριστού», ο Λεονάρντο ζωγράφισε έναν άγγελο που κρατά τον χιτώνα (αριστερά στη φωτογραφία). "Παρά το νεαρό της ηλικίας του", γράφει ο Βαζάρι, "κατείχε σε τέτοιο βαθµό την τέχνη, ώστε ο άγγελος του να παρουσιάζεται ανώτερος από τα πρόσωπα του Βερρόκιο. Κι αυτό έγινε αφορµή να µη θελήσει πια να αγγίξει τα πινέλα του ο δάσκαλος, χολωµένος, που ένα παιδί τον είχε ξεπεράσει". Ο Λεονάρδος ήταν εικοσιτριών ετών όταν ζωγράφισε αυτόν τον άγγελο. Υστερα από έξι χρόνια µαθητείας ο Ντα Βίντσι γίνεται δεκτός σαν "ζωγράφος" στη συντεχνία των Φλωρεντινών καλλιτεχνών του Αγίου Λουκά. Το πρώτο του σχέδιο φέρει ηµεροµηνία 5 Αυγούστου Εκτός από την επίδραση του Βερρόκιο, την οποία ξεπέρασε σε διάστηµα λίγων µόνο ετών, δεν µπορεί κανείς να πεί ότι ο Λεονάρδος οφείλει τίποτε σε κανέναν από τους συγχρόνους του. Πολύ γρήγορα, η τεχνοτροπία του ελευθερώνεται από τη χάρη και την αγάπη προς τη λεπτοµέρεια (χαρακτηριστικά της Αναγέννησης) για να αντιµετωπίσει περισσότερο πολύπλοκα προβλήµατα όπως το πρόβληµα του φωτός, προµυνήµατα της ζωγραφικής µπαρόκ. Από τα νεανικά του έργα σώζονται οι δύο "Ευαγγελισµοί" που βρίσκονται στην Πινακοθήκη Ουφφίτσι και στο Λούβρο.

3 Ο ωραίος "Ευαγγελισµός" της Πινακοθήκης Ουφφίτσι (φιλοτεχνήθηκε από τον νεαρό Λεονάρδο στο εργαστήριο του Βερρόκιο). Το δεύτερο έργο είναι ένα µικρό εδώλιο, φιλοτεχνηµένο από τον Λορέντζο ντι Κρέντι, για τον καθεδρικό ναό της Πιστόϊα. Το εδώλιο που ζωγράφισε ο Λεονάρδος για τη "Μαντόννα ντι Πιάτσα", του Λορέντζο ντι Κρέντι, µικρό, αλλά µε γοητευτική τέχνη (Λούβρο). Κατά την περίοδο αυτή, µεταξύ , ο Λεονάρδος ήρθε σε επαφή µε τον Λορέντζο τον Μεγαλοπρεπή και εξασφάλισε µιά επιχορήγηση για να εργάζεται στον κήπο της πλατείας του Αγίου Μάρκου στη Φλωρεντία. Ο Λεονάρδος πέρασε µια κρίση, όταν εγκατέλειψε το εργαστήριο του Βερρόκιο. Από τη µια πλευρά το πνεύµα του, µε την επαφή της φλωρεντινής ουµανιστικής κουλτούρας, εξελισσόταν όλο και περισσότερο, κι αυτό τον ανάγκαζε να αντιµετωπίζει µια πλήρη αναθεώρηση των ιδεών του. Από την άλλη πλευρά, παρόλο που ένοιωθε ότι προοριζόταν για µια υψηλή αποστολή, δεν είχε βρεί τον τρόπο να επιβληθεί. Αγωνιζόταν ακόµα να κερδίσει το ψωµί του και συχνά δεν είχε ούτε τα απαραίτητα για να αγοράσει χρώµατα. "Όταν θα είσαι µόνος, θα ανήκεις µόνο στον εαυτό σου", έγραφε. Αλλά σ' αυτή την υπεροψία δεν εύρισκε την ευτυχία. Στον πατέρα του οφείλεται η παραγγελία που πήρε τον Αύγουστο του 1481 από τους µοναχούς της Μονής του Αγίου Ντονάτο, στο Σκοπέτο, για τη σύνθεση του Αέρα του Δισκοπότηρου. Είναι το "Προσκύνηµα των Μάγων" η πρώτη του µεγάλη εργασία κι αφοσιώνεται σ'αυτήν µε επιµέλεια, φιλοτεχνώντας πρώτα µια σειρά από σχέδια. Στον Αέρα αυτόν υπάρχει η µοναδική αυτοπροσωπογραφία του νεαρού Λεονάρδου. Δεν

4 φαίνεται όµως να του απέδωσε πολλά αυτή η εργασία, αν λάβει κανείς υπόψη ότι οι µοναχοί τον πλήρωναν κάθε τόσο σε είδος, από τα προϊόντα των µοναστηριακών κτηµάτων. "Το Προσκύνηµα των Μάγων" έχει διαστάσεις 264x243 εκατοστά και βρίσκεται στην Πινακοθήκη Ουφφίτσι. Ο Λεονάρδος περίµενε τη µεγάλη ευκαιρία που παρουσιάστηκε στο τέλος του Οταν ο Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής έµαθε ότι ο καλλιτέχνης είχε φιλοτεχνήσει µιαν ασηµένια λύρα σε σχήµα κρανίου αλόγου, σκέφτηκε να στείλει το µουσικό όργανο και το δηµιουργό του στον Λουδοβίκο Σφόρτσα, τον Μαύρο, για να κερδίσει την εύνοιά του. Ο Λεονάρδος τότε έφυγε εγκαταλείποντας ατέλειωτο το "Προσκύνηµα των Μάγων". Στη νεανική του περίοδο, απεικόνισε τη µορφή της Μαρίας σαν εύθραυστο κοριτσάκι χωρίς φωτοστέφανο µε το Βρέφος να παίζει στα γόνατά της. Τα έργα αυτά είναι η "Μαντόνα µε το Γαρύφαλλο" που βρίσκεται στην Πινακοθήκη του Μονάχου και η "Μαντόνα µε το Ανθος" ή "Μπενουά" που βρίσκεται στο Ερµιτάζ. Η "Μαντόνα ντέλ Γκάττο" και η "Μαντόνα Αλλατάντε" (Παναγία η Θυλάζουσα) ή "Λίττα" που βρίσκεται κι αυτή στο Ερµιτάζ.

5 Η "Μαντόνα µε το Ανθος" ή "Μπενουά" που βρίσκεται στο Ερµιτάζ. Η "Μαντόννα µε το Γαρύφαλλο" της πινακοθήκης του Μονάχου.

6 Ο άγγελος, πλάσµα ουράνιο, όµοιο µε τα πουλιά και όµως περισσότερο απ' αυτά κυρίαρχος των αιθέρων, γοήτευε τον Λεονάρδο ζωγράφο. Στους αγγέλους δίνει τα χαρακτηριστικά µιας εξαίσιας οµορφιάς. Τους παρουσιάζει ως όντα πραγµατικά, κάπως ανήσυχα, µε όψη γυναικεία και έκφραση συγκινητική. Τα ενδύµατά τους ανεµίζουν, οι φτερούγες τους είναι γιγάντιες, στολισµένες µε πυκνά φτερά. Είναι γνωστό ότι ο Λεονάρδος ένοιωθε ακατανίκητη έλξη για κάθε τι που βρίσκεται στον ουρανό από τα αστέρια και τα πουλιά ως τα πτερωτά έντοµα. "Πολύ συχνά περνώντας από µέρη όπου πουλούσαν πουλιά" σηµειώνει ο ιστορικός τέχνης Τζόρτζιο Βαζάρι, "τα έβγαζε ο ίδιος µε το χέρι του από το κλουβί, πλήρωνε στον έµπορο την τιµή που ζητούσε και τα άφηνε νε πετάξουν στον αέρα για να τους αποδώσει τη χαµένη ελευθερία. Ισως για να µελετήσει το πέταγµα τους". Εκτός από τους Αγγέλους και τις Μαντόνες µε τα γλυκύτατα πρόσωπα, η γελοιογραφία ήταν µια άλλη πλευρά, αναπάντεχη και εκπληκτική της τέχνης του Λεονάρδου. Στο Μιλάνο, ο Λεονάρδος συνήθιζε να γυρίζει µε το τετράδιο και το µολύβι του στο χέρι, στις φτωχογειτονιές και να ζωγραφίζει τις πιο κωµικές φιγούρες, φριχτούς ξεδοντιασµένους γέρους και αποκρουστικές µέγαιρες. Επί τρία χρόνια, από το 1495 µέχρι το 1497, ο Λεονάρδος εργάσθηκε στον "Μυστικό Δείπνο", που του είχαν αναθέσει οι µοναχοί της Μονής Σάντα Μαρία ντέλλε Γκράτσιε του Μιλάνου.

7 Το 1498 ο Λουκάς Πατσιόλι, επιστήθιος φίλος του Ντα Βίντσι, αναφέρεται στο έργο σαν να είναι τελειωµένο. Γεγονός πάντως είναι ότι ενώ η υπόλοιπη εργασία προχωρούσε γοργά, η κεφαλή του Σωτήρος και η κεφαλή του Ιούδα κούρασαν πολύ τον Λεονάρδο. Δεν µπορούσε να βρεί µοντέλα αρκετά εκφραστικά ή µε το απαιτούµενο µεγαλείο για τα δύο κύρια πρόσωπα του "Δείπνου". Μερικοί διακρίνουν στην κεφαλή του Ιούδα µιαν οµοιότητα µε τον Σαβοναρόλα, που µεσουρανούσε την εποχή εκείνη στη Φλωρεντία. Ολόκληρη σειρά από προκαταρκτικά σχέδια προηγήθηκε του "Μυστικού Δείπνου". Βρίσκονται σήµερα σε διάφορες συλλογές, στην Αµπροζιάνα του Μιλάνου, στο Λούβρο, στο Ουίνδσωρ, στην Ακαδηµία της Βενετίας και στην Αλµπερτίνα της Βιέννης. Ο Λεονάρδος σχεδίασε ένα-ένα τα πρόσωπα των Αποστόλων, πρώτα χωρίς χιτώνες, για να µελετήσει καλύτερα τη στάση και την κάθε κίνηση. Ύστερα τους τοποθέτησε σε οµάδες, ντυµένους µε τους φαρδείς τους µανδύες, για να συνθέσει το σύνολο της σκηνής, σύµφωνα µε τον προκαθορισµένο ρυθµό και να διαµετρήσει το έργο ανάλογα µε τα διάφορα σχήµατα που χρησιµοποιούσε (πλάι στα πρόσωπα είναι σηµειωµένοι και οι υπολογισµοί του βάρους). Η "Παρθένος, το Βρέφος και η Αγία Αννα" που µπορεί κανείς να θαυµάσει στο Λούβρο. Μετά την πτώση των Σφόρτσα, ο Λεονάρδος επιστρέφει για µερικά χρόνια στη Φλωρεντία. Και γύρω στα 1503, παίρνει παραγγελία από έναν πλούσιο Φλωρεντινό, τον Φραγκίσκο ντελ Τζοκόντο, να ζωγραφίσει το πορτραίτο της νεαράς και ωραίας συζύγου του, της Μόννα Λίζα, 26 χρόνων.

8 Η "Μόνα Λίζα" ή "Τζοκόντα", ελαιουργία σε ξύλο από λεύκη. Αλλά, ενώ εργάζεται σε αυτό επί τέσσερα χρόνια, το αφήνει ατελείωτο, λέει ο βιογράφος. Ο Λεονάρδος πρέπει να είχε θεωρήσει ηµιτελές το πορτραίτο αφού το πήρε µαζί µε άλλα έργα στη Γαλλία, αντί να το παραδώσει στον πελάτη του, που θα το είχε οπωσδήποτε πληρώσει. Κι εδώ αρχίζει το ακανθώδες θέµα της "Τζοκόντας". Πρόκειται πραγµατικά για την προσωπογραφία της ωραιοτάτης συζύγου του Φραγκίσκου ντέλ Τζοκόντο? Ο Αδόλφος Βεντούρι υποστηρίζει ότι η γυναίκα που εικονίζεται στο πορτραίτο είναι η Κωνσταντία ντ' Αβάλος, δούκισσα της Φρανκαβίλλα, "κάτω από το µαύρο πέπλο της χηρείας". Ενας άλλος κριτικός υποστηρίζει ότι πρόκειται για µια µυστηριώδη κυρία από την Νεάπολη που ο Λεονάρδο ζωγράφισε για τον Τζουλιάνο των Μεδίκων. Κι ο Τζουλιάνο άφησε τον πίνακα στα χέρια του καλλιτέχνη για να µη στενοχωρήσει µε τη θύµηση µιας παλιάς ερωµένης του τη σύζυγό του Φιλιπέρτα της Σαβοϊας, που είχε µόλις παντρευτεί. Διατυπώθηκε και µια άλλη υπόθεση, ότι η "Τζοκόντα" είναι στην πραγµατικότητα το πορτραίτο ενός µεταµφιεσµένου άνδρα. Γεγονός είναι πάντως ότι µετά το θάνατο του Λεονάρδου, η "Τζοκόντα" αγοράστηκε για δουκάτα από τον Φραγκίσκο Α' και παρέµεινε στη βασιλική συλλογή του Φοντενεµπλώ πριν τοποθετηθεί τελειωτικά στο Λούβρο. Η απόλυτη απλότητα σε σύγκριση µε τα πορτραίτα των γυναικών που ζωγράφιζαν οι δάσκαλοι της εποχής, όπως ο Παλλαϊόλο, ο Μποτιτσέλλι, ο Τιτσιάνο, ο Ραφαήλ και

9 φόρτωναν µε κοσµήµατα ή µε πλούσια πολυτελή φορέµατα, αποτελεί ένα ακόµα στοιχείο που κάνει την "Τζοκόντα" µοναδική και ανυπέρβλητη. Τα µαλλιά είναι τραβηγµένα και ίσια, µόλις σκεπασµένα από ένα σκούρο πέπλο, το στήθος και τα χέρια γυµνά από κάθε στολίδι. Ακόµα µια φορά, ο Λεονάρδος πήγε αντίθετα προς το ρεύµα. Στον "Αγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή", το τελευταίο έργο που ζωγράφισε ο Λεονάρδος, δύο κυρίως πράγµατα εντυπωσιάζουν. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου (έχουν µια γυναικία οµορφιά, που θυµίζουν την Αγία Αννα, µε κάτι πιο ανησυχητικό στο βλέµµα) και το έξοχο σχήµα του χεριού, µε τον ανασηκωµένο δείκτη, που δείχνει τον ουρανό. Το µυστηριώδες της µορφής εντείνεται ακόµα περισσότερο από το σκούρο φόντο που την περιβάλλει και από το οποίο αναδύεται σαν οπτασία. Ο Λεονάρδος εφάρµοσε εδώ την τεχνική του "κιάρο-σκούρου" που θα ανοίξει το δρόµο στη ζωγραφική µπαρόκ. Ο "Αγιος Ιωάννης Βαπτιστής" φιλοτεχνήθηκε κατά τη δεύτερη παραµονή του Λεονάρντο στο Μιλάνο (µεταξύ 1506 και 1513). Τα χέρια υπήρξαν πάντα ένα από τα κυριώτερα θέµατα στην τέχνη του Λεονάρδο. Για τα χέρια της "Τζοκόντας" είχε αφιερώσει ο καλλιτέχνης ολόκληρη σειρά από µελέτες. Το ίδιο και για τον Αγγελο της "Παρθένου των Βράχων". Μετά την άφιξη των Γάλλων στο Μιλάνο και το περιπετειώδες ταξίδι στη Μάντουα, τη Βενετία, τη Γκορίτσια και τη Γκραντίσκα, ο Λεονάρδος ξαναγυρίζει το 1500 στη Φλωρεντία µαζί µε τον µοναχό Λουκά Πατσιόλι, ο οποίος είναι αυθεντία στη γεωµετρία. Είχε κυριευθεί από πάθος για τα µαθηµατικά, στα οποία αφιέρωνε το µεγαλύτερο µέρος του χρόνου του. Ως το 1501 ο Ντα Βίντσι ασχολείται µε τη γεωµετρία. Με βάση αυτές τις αρχές, ο Λεονάρδος κωδικοποίησε τις αναλογίες του ανθρώπινου σώµατος και χρησιµοποίησε τη γεωµετρία σαν σκελετό για τα ζωγραφικά του έργα. Μελετά τις συνθέσεις του σύµφωνα µε ενα αρµονικό σχήµα, που µπορεί να προσδιοριστεί ευκολότατα. Η διαγώνιος, το τρίγωνο, ο κόλουρος

10 κώνος, το τόξο, το τραπέζιο, η ελικοειδής γραµµή, το πεντάγωνο, περικλείουν και δικαιολογούν όλα τα έργα του. Μεταξύ 1504 και 1506 συγκέντρωνε σε ένα µικρό χειρόγραφο σηµειώσεις για την υδραυλική και το 1509 µελετούσε στερεοµετρία. Το 1510 καταπιάνεται µε την ανατοµία και µε τις νέες µελέτες και τα πειράµατα. Ασχολήθηκε εποµένως και µε την επιστήµη και µε την πρακτική. Αν είχε δηµοσιευθεί η "πραγµατεία της ανατοµίας" θα είχε συµβάλει στην πρόοδο της ιατρικής. Ανατοµία: Μελέτη του µηχανισµού των µυώνων των άνω αρθρώσεων. Κατέχεται από πραγµατικό πάθος για τα πολεµικά µηχανήµατα και τα αµυντικά και επιθετικά έργα. Είναι και σ αυτόν το τοµέα ο πρόδροµος των εφαρµογών και των εφευρέσεων που θα πραγµατοποιηθούν πολύ αργότερα, αιώνες ύστερα από το θάνατό του.

11 Ξέρει να αντλεί το νερό από τις τάφρους, που περιβάλλουν τα κάστρα και να στήνει πανύψηλους ξύλινους πύργους και σκάλες και αρπάγες και άλλα πολιορκητικά µηχανήµατα. Ασχολείται µε οχυρωµατικά έργα και παρασκευάζει µιαν εκρηκτική ύλη, µε βάση το θειάφι, το κάρβουνο και το νίτρο, κατάλληλη για πυρίτιδα των πυροβόλων. Μεγάλος καταπέλτης σε όχηµα µε επικλινείς τροχούς, από τα πιο ενδιαφέροντα πολεµικά µηχανήµατα που επηνόησε ο Ντα Βίντσι. Ανάµεσα στις εκδουλεύσεις που προσέφερε ο Λεονάρντο στον Λουδοβίκο Σφόρτσα ήταν οι βοµβάρδες του. Με αυτές υπόσχεται να εκτοξεύσει θύελλα βληµάτων και µε τον καπνό να τροµοκρατεί τον εχθρό προκαλώντας ζηµιές και πανικό.

12 Δρεπανηφόρο άρµα εφοδιασµένο µε κοφτερά δρέπανα και σχέδιο για άρµα µάχης. Εφεύρεση µεγαλοφυής που προηγείται κατά πολύ της εποχής του Λεονάρδου. Το σχέδιο βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Ο Λεονάρδος Ντα Βίντσι αφιέρωσε ένα µεγάλο µέρος της ζωής του στο πρόβληµα των πτήσεων. Για να κατασκευάσει ένα µηχάνηµα, όµοιο µε τα πουλιά, µελετά επί χρόνια ολόκληρα τις φτερούγες τους, τους µυώνες που τους δίνουν την κίνηση. Ακολουθεί την παράδοση του Ικαρου. Εφευρίσκει το ελικόπτερο και το αλεξίπτωτο. Σχέδια από τις µελέτες των πτητικών συσκευών του Λεονάρδου που βρέθηκαν στα χειρόγραφά του.

13 Σχέδιο για αλεξίπτωτο. Στις 12 Μαϊου 1519 πέθανε σε ηλικία 67 χρονών στην αγκαλιά του πιστού µαθητή του Φραγκίσκου Μέλτσι. Παρόλο ότι έζησε στην πλήρη λάµψη της Αναγέννησης, ο Λεονάρδος Ντα Βίντσι δεν µπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικός τύπος της εποχής του. Από την Αναγέννηση πήρε τον ορθολογισµό και την επιθυµία να περιοριστεί στο δυνατόν. Από µερικές απόψεις όµως εµφανίζεται ως ανθρωπος απόλυτα µοντέρνος, έτοιµος για όλα τα τολµήµατα, άνθρωπος της δικής µας εποχής. Πάντως για τα πολλαπλά του ενδιαφέροντα που τον παρακινούν σε όλους τους κλάδους των γνώσεων, ο Λεονάρδος µπορεί δικαίως να θεωρηθεί ως η κατ'εξοχήν παγκόσµια µεγαλοφυία. Μια µεγαλοφυία που ακόµα και σήµερα προκαλεί κατάπληξη, απαράλλακτα όπως στα µάτια των ανθρώπων του 16ου αιώνα, οι οποίοι δεν ήταν αρκετά ώριµοι για να τον καταλάβουν. Πηγή: Ίντερνετ-τεχνότροπον