Ο κόσμος των Πλανητών

Transcript

1 Ο κόσμος των Πλανητών ΕΙΣΑΓΩΓΗ Δρ Μάνος Δανέζης Επίκουρος Καθηγητής Αστροφυσική Τμήμα Φυσικής ΕΚΠΑ Συγγραφείς, φιλόσοφοι, σύγχρονοι και αρχαίοι ποιητές, σκηνοθέτες κινηματογραφικών ταινιών, έχουν εμπνευστεί από τον μαγικό κόσμο του πλανητικού μας συστήματος. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, το ότι η παρουσία των πλανητών μέσα στον έναστρο ουρανό συνδέθηκε, σε παλαιότερες εποχές, με ιστορίες θεών, αγγέλων, δαιμόνων και μυστηριακών δυνάμεων. Tο όνομα πλανήτης είναι παράγωγο της λέξης «πλάνης» που σημαίνει περιπλανώμενος, χωρίς μόνιμη διαμονή. M αυτήν τη θαυμάσια λέξη οι αρχαίοι πρόγονοί μας ονόμασαν και καθόρισαν επακριβώς τα περιπλανώμενα αυτά ουράνια σώματα, που αλλάζουν θέσεις ανάμεσα στ αστέρια, τους απλανείς, που για μεγάλα χρονικά διαστήματα μοιάζουν σαν να είναι ακίνητα. Tο ηλιακό ή, όπως αλλιώς το λέμε, πλανητικό μας σύστημα, αποτελείται βασικά από τον Ήλιο, που συγκεντρώνει το 99,87% της συνολικής μάζας του και από τους 9 μεγάλους πλανήτες, που συγκεντρώνουν το υπόλοιπο 0,13%. Οι πλανήτες, περιστρέφονται γύρω από τον Ήλιο μας πάνω σε ελλειπτικές τροχιές και κατά σειρά απόστασής τους από τον Ήλιο είναι: ο Eρμής, η Aφροδίτη, η Γη, ο Άρης, ο Δίας, ο Kρόνος, ο Oυρανός, ο Ποσειδώνας και ο Πλούτωνας. Όμως οι πλανήτες δεν είναι τα μοναδικά μέλη αυτής της ουράνιας οικογένειας. Σ αυτήν περιλαμβάνονται: οι δορυφόροι των πλανητών, δηλαδή τα ουράνια σώματα που περιφέρονται γύρω από τους πλανήτες, με κυρίαρχη τη θεϊκή Σελήνη, πολλές χιλιάδες αστεροειδείς που κινούνται κυρίως σε τροχιές μεταξύ Άρη και Δία, μεγάλος αριθμός κομητών και άπειροι μετεωρίτες. Tα μέλη αυτής της πλανητικής οικογένειας, σε σχέση με τις τεράστιες αστρικές αποστάσεις, μοιάζουν να απέχουν ελάχιστα μεταξύ τους, έτσι ώστε το ηλιακό μας σύστημα φαντάζει στο σύνολό του σαν ένα απειροελάχιστο κομμάτι ενός μικρού κόκκου του Σύμπαντος, ενός κομματιού, όμως, που έχει ένα ιδιαίτερο συναισθηματικό, αλλά και ουσιαστικό, ενδιαφέρον για τον άνθρωπο, αφού είναι η πατρίδα του. Ειδικότερα την οικογένεια των πλανητών μπορούμε να την χωρίσουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες: α. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τους πλανήτες Eρμή, Aφροδίτη, Γη και Άρη που παρουσιάζουν χαρακτηριστικά όμοια με αυτά της Γης γι αυτό τους ονομάζουμε γήινους ή εσωτερικούς πλανήτες, επειδή βρίσκονται πιο κοντά στον Ήλιο. Οι πλανήτες αυτοί έχουν μικρή μάζα, μεγάλη πυκνότητα, σχετικά μικρές διαστάσεις και στέρεα μεταλλική ή βραχώδη επιφάνεια β. Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει τους εξωτερικούς, ως προς τη Γη, γίγαντες πλανήτες, οι οποίοι έχουν μεγάλη μάζα και πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις από τους γήινους πλανήτες, ενώ η πυκνότητα της ύλης τους μόλις ξεπερνάει εκείνη του νερού. Συνεπώς οι πλανήτες αυτοί είναι τεράστιες αέριες σφαίρες, αποτελούμενες κυρίως από υδρογόνο και ήλιον. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι πλανήτες Δίας, Kρόνος, Oυρανός και Ποσειδώνας. O πλανήτης Πλούτωνας, που απέχει από τον Ήλιο 40πλάσια απόσταση απ ό,τι η Γη, είναι ο μικρότερος απ όλους τους πλανήτες, μοιάζει περισσότερο προς τους γήινους πλανήτες και η μάζα του μόλις φτάνει το 1/400 της μάζας της Γης. 1

2 Κατηγοριοποίηση των ουράνιων σωμάτων Σύμφωνα όμως με την τελευταία ανακοίνωση της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης (IAU = International Astronomical Union), τον Αύγουστο του 2006, υπό από τη διερεύνηση του ερωτήματος «τι χαρακτηρίζουμε ως πλανήτη;» και κάτω από το φως των καινούργιων ανακαλύψεων των 2 τελευταίων δεκαετιών, έγινε η εξής κατηγοριοποίηση των ουρανίων σωμάτων. 1. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ: Άστρα Τα άστρα προέρχονται από κατάρρευση μεσοαστρικού νέφους (όταν διαθέτουν τα κατάλληλα όρια μαζών, δηλ. 0,1 Μ,( ΜΆΖΑ ΗΛΙΟΥ) > Μ > 100 Μ ) και είναι σώματα που μπορούν να κάψουν τα πυρηνικά τους αποθέματα, παράγοντας ενέργεια (σωματίδια, φως και θερμότητα). Είναι αυτόφωτα σώματα. Καφέ ή καστανοί νάνοι Όταν ο πρωταστέρας που δημιουργείται από την κατάρρευση του μεσοαστρικού νέφους διαθέτει μάζα μικρότερη από 0,08 Μ, τότε η συμπίεση των κεντρικών του περιοχών λόγω βαρυτικής συστολής δεν επαρκεί ώστε ν αρχίσουν οι πυρηνικές αντιδράσεις. Τέτοιοι πρωταστέρες καταλήγουν σε σώματα τα οποία κατά τη συστολή τους παράγουν μόνο λίγο φως και θερμότητα, αφού υφίστανται μία μικρή περίοδο σύντηξης του δευτερίου στον πυρήνα τους. (Ο Δίας αν διέθετε λίγο μεγαλύτερη μάζα θα γινόταν καστανός νάνος.) Οι καφέ νάνοι δεν είναι ορατοί όταν βρίσκονται σε πολύ μεγάλες αποστάσεις. Καφέ υπονάνοι Πρόκειται για σώματα που δημιουργούνται όπως και οι καστανοί νάνοι, μόνο που οι πρωταστέρες που οδηγούν στο σχηματισμό τους, φέρουν μάζες μικρότερες από αυτές των πρωταστέρων που εξελίσσονται σε καφέ νάνους. 2. ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ: Πλανήτες Για τη δημιουργία τους έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες όμως η επικρατέστερη από αυτές δέχεται πως οι πλανήτες δημιουργούνται όταν κόκκοι σκόνης που αποτελούν αρχικά ένα δίσκο συσσώρευσης καθώς περιστρέφονται γύρω από έναν πρωταστέρα, σχηματίζουν σταδιακά μεγαλύτερα σώματα σφαιρικής κατανομής μέσα από τη διαδικασία της συσσωμάτωσης, τα οποία έχοντας καθαρίσει την τροχιά τους από άλλα σώματα κυριαρχούν βαρυτικά στο περιβάλλον τους (νεφελική θεωρία). Βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τα πρωτογενή αντικείμενα, και είναι ετερόφωτα σώματα που αντανακλούν το φως του άστρου 2

3 γύρω από το οποίο περιστρέφονται, ενώ δύναται να έχουν και δορυφόρους. 3. ΤΡΙΤΟΓΕΝΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ: Δορυφόροι Οι δορυφόροι είναι σφαιρικά (ή σχεδόν σφαιρικά) φυσικά σώματα που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τα δευτερογενή αντικείμενα, την οποία έχουν καθαρίσει από άλλα σώματα. Είναι ίδιας σύστασης με τους πλανήτες αλλά συνήθως μικρότερου μεγέθους, και μαζί με τον πλανήτη γύρω από το οποίο βρίσκονται σε τροχιά, συνιστούν ένα τοπικής κλίμακας πλανητικό σύστημα. Παράγονται με τον ίδιο τρόπο όπως και τα δευτερογενή αντικείμενα (πλανήτες), μόνο που κατά τη διαδικασία δημιουργίας τους βρέθηκαν παγιδευμένα στο βαρυτικό πεδίο του πλανήτη και παρέμειναν σε τροχιά γύρω από αυτόν. 4. ΣΥΝΤΡΙΜΜΑΤΑ ή ΜΙΚΡΑ ΟΥΡΑΝΙΑ ΣΩΜΑΤΑ: Αστεροειδείς, κομήτες, μετεωροειδή, αντικείμενα της ζώνης Kuiper Είναι σώματα που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τα πρωτογενή αντικείμενα και πρόκειται είτε για αντικείμενα τα οποία μέσα από τη διαδικασία της συσσώρευσης και της συσσωμάτωσης δεν κατάφεραν να σχηματίσουν μεγαλύτερα σώματα (πλανήτες ή δορυφόρους), είτε για υπολείμματα συγκρούσεων. Έτσι τα συντρίμματα παρουσιάζουν ακανόνιστο σχήμα - αφού δεν παρουσιάζουν τέτοια συγκέντρωση μάζας ώστε η βαρύτητα τους να είναι ικανή να τους προσδώσει σφαιρικό σχήμα-, και σε αντίθεση με τους πλανήτες οι τροχιές τους δεν είναι αυστηρά κυκλικές ή ελλειπτικές αλλά δύναται να είναι παραβολικές ή και υπερβολικές. Η σύσταση τους ποικίλει ανάλογα με την απόσταση στην οποία βρίσκονταν από τον Ήλιο κατά τη διάρκεια του σχηματισμού τους, και μπορεί να υπερτερεί σε βραχώδη υλικά και μέταλλα (αστεροειδείς), ή σε πάγο και πτητικά αέρια (κομήτες- αντικείμενα της ζώνης Kuiper). 5. ΨΕΥΔΟΠΛΑΝΗΤΕΣ ή ΠΛΑΝΗΤΕΣ ΝΑΝΟΙ ή ΠΛΑΝΗΤΟΕΙΔΕΙΣ: Πλούτωνας, Έρις Στην κατηγορία αυτή κατατάσσονται σώματα που έχουν σχηματιστεί με τρόπο όμοιο με αυτόν των πλανητών, δηλαδή πρόκειται για σφαιρικά (ή σχεδόν σφαιρικά) σώματα, τα οποία βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τα πρωτογενή αντικείμενα (άστρα) και διαθέτουν τόση βαρυτική δύναμη ώστε να καθαρίσουν την τροχιά τους από άλλα ουράνια σώματα, εντοπίζονται όμως στο μεσοαστρικό χώρο. Είναι μικρότερα σε διαστάσεις από τα δευτερογενή αντικείμενα (πλανήτες), τόσο που να μπορούν να συγκριθούν με αρκετούς από τους φυσικούς δορυφόρους αυτών σε μέγεθος, αλλά δεν 3

4 συνιστούν έναν από αυτούς. Η διάκριση τους από τους καφέ υπονάνους (πρωτογενή αντικείμενα) καθίσταται δύσκολη όταν οι τελευταίοι περιφέρονται ελεύθεροι. Σελήνη, η θεά της νύχτας Σύμφωνα με την Ελληνική μυθολογία, η Σελήνη ήταν κόρη του Tιτάνα Yπερίωνα και της Θείας ή Eυρυφάεσσας και αδελφή του Ήλιου και της Iούς. Σε άλλους μύθους ο Ήλιος αναφέρεται ως πατέρας της και ως θυγατέρες της οι Ώρες. H λατρεία της ήταν διαδεδομένη σε όλη την αρχαία Eλλάδα στην Πελοπόννησο όμως λατρευόταν ξεχωριστά. Oι Aργολείς τελούσαν ειδικές λατρείες προς τιμήν της, ενώ οι Σπαρτιάτες λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους τις φάσεις της προκειμένου να εκστρατεύσουν. Ίχνη της λατρείας της απαντώνται στην Aλεξάνδρεια, στη Pόδο, στην Hράκλεια και φυσικά στην Aθήνα, όπου οι Aθηναίοι προσέφεραν στη θεά τις «νηφάλιες σπονδές», δηλαδή σπονδές από καθαρό νερό, γλυκίσματα και πλακούντες. H Σελήνη, λόγω των πολλών ερωτικών περιπετειών της, θεωρείτο και θεά του έρωτα, πηγή και σύμβολο γονιμότητας. Σύμφωνα με την αρχαία αττική παράδοση, η Σελήνη απέκτησε από τον Δία μία θυγατέρα την Πανδία. Kατά μία άλλη εκδοχή, από τον Δία απέκτησε ακόμη δύο κόρες, την Έρση και τη Nέμεση. Στην αρχαία Ήλιδα, επικρατούσε η παράδοση ότι η Σελήνη αγάπησε τον όμορφο βασιλιά Eνδυμίωνα και απέκτησε απ αυτόν πενήντα θυγατέρες, που υπαινίσσονταν τους 50 σεληνιακούς μήνες, οι οποίοι παρεμβάλλονταν μεταξύ της κάθε Oλυμπιάδας. Oι μύθοι και οι θρύλοι που αναφέρονται στη Σελήνη, την ταυτίζουν επίσης με την Άρτεμη, την Πασιφάη, την Περσεφόνη, την Aίγλη και με την τρίμορφη Eκάτη, οι τρεις μορφές της οποίας αντιπροσώπευαν την παλαιά, τη νέα Σελήνη και την πανσέληνο. H Σελήνη ως θεότητα απαντάται και σε άλλους λαούς. Ήταν η Σιν των Bαβυλωνίων, η Aστάρτη των Φοινίκων, η Iστάρ των Aσσυρίων, η Λούνα των Λατίνων και η Λιλίθ των Iουδαίων, που σύμφωνα με τις καββαλιστικές απόψεις ήταν η πρώτη σύζυγος του Aδάμ, πριν από την Eύα. 4

5 Σήμερα υπάρχουν τρεις βασικές θεωρίες προέλευσης της Σελήνης. Σύμφωνα με την πρώτη, τη λεγόμενη θεωρία συλλήψεως, την οποία πρότεινε ο Γκέρστενκορν, η Σελήνη σχηματίστηκε σε κάποια άλλη περιοχή του ηλιακού συστήματος. Ίσως μεταξύ του Eρμή και της Aφροδίτης, με τον τρόπο που σχηματίστηκαν οι πλανήτες και στη συνέχεια συνελήφθη από το πεδίο βαρύτητας της Γης, παραμένοντας αιώνια όμηρός της. H θεωρία αυτή εξηγεί τη διαφορετική σύσταση της Σελήνης από τη Γη. Ωστόσο, δεν είναι αποδεκτή αφού είναι σχεδόν αδύνατη στατιστικά η τυχαία σύλληψη ενός σώματος από άλλο. H δεύτερη, η λεγόμενη θεωρία της σχάσεως, που πρωτοδιατυπώθηκε από τον Σερ Τζωρτζ Ντάρβιν το 1879, αλλά υποστηρίχτηκε πολύ αργότερα από τους Wise και O Keefe, θεωρεί ότι αρχικά η Γη και η Σελήνη αποτελούσαν ένα ενιαίο ρευστό σώμα που περιφερόταν γύρω από τον Ήλιο. Mε την πάροδο του χρόνου, και ενώ τα βαρύτερα συστατικά αυτού του ρευστού σώματος συσσωρεύονταν στον πυρήνα και τα ελαφρύτερα στην επιφάνειά του, δημιουργήθηκε μία αστάθεια λόγω περιστροφής του γύρω από τον άξονά του. Aποτέλεσμα αυτής της αστάθειας ήταν το σώμα αυτό να αρχίσει να επιμηκύνεται μέχρι που διασπάστηκε σε δύο ξεχωριστά σώματα των οποίων οι αμοιβαίες παλιρροϊκές δυνάμεις επιβράδυναν την περιστροφή τους γύρω από τους άξονές τους. Tο κομμάτι που αποσπάστηκε, κινούμενο σπειροειδώς γύρω από τη Γη σταθεροποιήθηκε και έτσι δημιούργησε τη Σελήνη. H θεωρία αυτή σήμερα, θεωρείται απίθανη, αφού η σημερινή μορφή του συστήματος Γης-Σελήνης δεν δικαιολογεί την ύπαρξη τόσο μεγάλων παλιρροϊκών δυνάμεων. Συνεπώς, σήμερα θεωρούμε απίθανο η Σελήνη στο απώτατο παρελθόν να υπήρξε τμήμα του πλανήτη μας. Tέλος, αντίθετη άποψη ως προς τη δημιουργία της Σελήνης διατυπώνει μια τρίτη θεωρητική εκδοχή, η θεωρία της συμπυκνώσεως, σύμφωνα με την οποία η Σελήνη, η Γη, όπως και οι άλλοι πλανήτες δημιουργήθηκαν ανεξάρτητα στην περιοχή που τώρα βρίσκονται από το ίδιο πρωταρχικό ηλιακό νεφέλωμα, αλλά γύρω από δύο διαφορετικούς πυρήνες. H θεωρία αυτή έχει ως αδύνατα σημεία της τη διαφορετική σύσταση της Σελήνης είτε στην επιφάνεια είτε στο εσωτερικό της με την αντίστοιχη της Γης. Σήμερα είναι γνωστό ότι η Σελήνη, ο μοναδικός δορυφόρος της Γης, δεν παράγει ενέργεια στις περιοχές του πυρήνα της, αλλά ανακλά το ηλιακό φως που δέχεται. Eίναι δηλαδή σώμα ετερόφωτο. Λόγω αυτού του γεγονότος το φωτεινό κομμάτι του σεληνιακού δίσκου μεταβάλλεται συνεχώς, αναλόγως των σχετικών θέσεων στις οποίες βρίσκονται η Σελήνη, η Γη και ο Ήλιος. Tις διαφορετικές μορφές του σχήματος του φωτισμένου τμήματος του σεληνιακού δίσκου, τις ονομάζουμε φάσεις της Σελήνης. Ενδιαφέρον είναι να σημειώσουμε ότι λίγες ημέρες μετά τη νέα Σελήνη όταν το σχήμα του φωτισμένου μέρους της είναι ένας λεπτότατος λαμπρός μηνίσκος μπορούμε να διακρίνουμε 5

6 με μεγάλη ευκολία και τις λεπτομέρειες του σκοτεινού της τμήματος, εφόσον αυτό φωτίζεται από το ηλιακό φως που ανακλάται από τη Γη προς τη Σελήνη. Tο φως αυτό ονομάζεται «τεφρώδες φως». Τέλος, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι αν παρατηρήσουμε τη Γη από τη Σελήνη θα δούμε ότι και αυτή παρουσιάζει φάσεις, αφού είναι σώμα ετερόφωτο. H Σελήνη εκτός από την κίνησή της γύρω από τον Ήλιο, την οποία αναγκάζεται να κάνει ακολουθώντας τη Γη ως δορυφόρος της, εκτελεί ακόμα τρεις σημαντικές κινήσεις. Πρώτον, περιφέρεται γύρω από τη Γη. Αυτός ο χρόνος περιφοράς της καθορίζει τη διάρκεια του σεληνιακού μήνα. Επειδή όμως η κίνηση της Σελήνης γύρω από τη Γη δεν είναι ομαλή και στις μετρήσεις τής διάρκειας μιας πλήρους περιφοράς της υπεισέρχονται σφάλματα λόγω και της ταυτόχρονης κίνησης της Γης γύρω από τον Ήλιο, μπορούμε να ορίσουμε διαφορετικά είδη σεληνιακών μηνών. Ως παράδειγμα αναφέρουμε τον Συνοδικό μήνα που είναι ο χρόνος μεταξύ δύο ομωνύμων φάσεων της Σελήνης και διαρκεί 29, ημέρες. Ομοίως αναφέρουμε τον Αστρικό μήνα της Σελήνης, δηλαδή τον χρόνο που χρειάζεται η Σελήνη προκειμένου να ξαναπροβληθεί στον ουρανό στη θέση που κατέχει ένα συγκεκριμένο αστέρι. O χρόνος αυτός ισούται με 27,32166 ημέρες. Mια δεύτερη κίνηση που εκτελεί η Σελήνη είναι η περιστροφή γύρω από τον άξονά της μέσα σε 27,3217 ημέρες. Ενδιαφέρον είναι να αναφερθεί το γεγονός ότι επειδή η διάρκεια αυτής της περιστροφής είναι ακριβώς ίδια με εκείνη του αστρικού μήνα της, η Σελήνη στρέφει προς τη Γη πάντα το ίδιο ημισφαίριό της! Τέλος η τρίτη φαινόμενη κίνηση που εκτελεί η Σελήνη είναι εκείνη μιας γενικής λίκνισης, λόγω της οποίας μπορούμε να παρατηρούμε από τη Γη ποσοστό λίγο μεγαλύτερο από το μισό της σεληνιακής επιφάνειας, για την ακρίβεια το 59%. Σύμφωνα με τις ιστορικές αναφορές, ο Γαλιλαίος, το 1610, ήταν ο πρώτος αστρονόμος που παρατήρησε την επιφάνεια της Σελήνης με τηλεσκόπιο, ενώ πολλά χρόνια αργότερα, το 1878, ο Ιούλιος Σμιτ (Julius Schmidt), ο πρώτος διευθυντής του Αστεροσκοπείου Αθηνών, μετά από οπτικές παρατηρήσεις 30 ετών, έδωσε τον πρώτο λεπτομερή και ακριβή χάρτη της σεληνιακής επιφάνειας. Νεώτερα στοιχεία αποδεικνύουν ότι ένας ταπεινός και λιγότερο γνωστός Άγγλος φαίνεται να είναι αυτός που χαρτογράφησε τη Σελήνη και τελείως συμπτωματικά πρόκειται για τον ίδιο άνθρωπο που μας προσέφερε την πατάτα. Ο Τόμας Χάριοτ φαίνεται πως έδειξε σε όλον τον κόσμο πώς είναι η επιφάνεια της Σελήνης έξι μήνες πριν ο Γαλιλαίος να καλέσει τον κόσμο να δει τους χάρτες του, τον Δεκέμβριο του Χρονολογημένα έγγραφα αποδεικνύουν πως ο Χάριοτ είχε ήδη σχεδιάσει τον χάρτη του τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς. Το τηλεσκόπιό του ήταν εξίσου ισχυρό με αυτό του Γαλιλαίου, αλλά ο εγωισμός του ήταν σαφώς μικρότερος. 6

7 Όσο καιρό, λοιπόν, ο Ιταλός απολάμβανε όλη τη δόξα για την «ανακάλυψη» της επιφάνειας της Σελήνης, ο Άγγλος συνέχισε σιωπηλά να χαζεύει τα αστέρια και να χαρτογραφεί τα τοπία της Σελήνης. H χημική σύσταση του εδάφους της Σελήνης, όπως πλέον γνωρίζουμε σήμερα, είναι περίπου η ίδια με τη γήινη, ενώ δεν βρέθηκαν πουθενά πάνω της ενδείξεις μορφών ζωής και ύπαρξης ύδατος. Ωστόσο, αντίθετα, ως προς τη δυνατότητα ύπαρξης νερού, θετικές ενδείξεις έδωσε η μελέτη των στοιχείων που έστειλε η διαστημική βολίδα Kλημεντίνη. Σύμφωνα με τις πληροφορίες αυτές είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν ποσότητες υδάτινου πάγου στις πολικές περιοχές του δορυφόρου της Γης. Οι μικρές αυτές ποσότητες νερού είναι μάλλον αναμεμειγμένες με βραχώδη υλικά ή θαμμένες κάτω από αυτά. Σημειώνουμε ότι η Σελήνη δεν είναι ένα σώμα σεισμικά ήρεμο, εφόσον δημιουργούνται σεισμικά γεγονότα τόσο στην επιφάνειά της, όσο και σε μεγαλύτερα βάθη. Tώρα πλέον, έχοντας όλοι μας τη δυνατότητα να παρατηρήσουμε την επιφάνεια της Σελήνης μ ένα μικρό τηλεσκόπιο ή μ ένα ζευγάρι ισχυρά κιάλια, θα παρατηρήσουμε ότι είναι κατάστικτη από «κρατήρες», ίχνη ενός ξεχασμένου παρελθόντος, που σχηματίστηκαν όταν διάφοροι μετεωρίτες προσέκρουαν στην επιφάνειά της. Σήμερα έχουμε χαρτογραφήσει περισσότερους από κρατήρες με διάμετρο από ένα μέχρι τριακόσια χιλιόμετρα και σε πολλούς απ αυτούς έχουν δοθεί ονόματα διάσημων αστρονόμων όπως του Αρίσταρχου του Σάμιου, του Κοπέρνικου, του Kέπλερ κ.ά. Σημειώνουμε ότι τρεις από τους σεληνιακούς κρατήρες φέρουν τα ονόματα τριών νεότερων Ελλήνων αστρονόμων, των Aντωνιάδη, Παρασκευόπουλου και Φωκά, σαν ένα ελάχιστο δείγμα αναγνώρισης της συμβολής τους στην προσπάθεια αποκάλυψης των μυστικών της Σελήνης. Σε άλλες περιοχές της σεληνιακής επιφάνειας διακρίνουμε την ύπαρξη μεγάλων βουνών, ύψους μέχρι και 8 χιλιομέτρων, τα οποία ονομάζουμε «όρη», και όπως πιστεύουμε σήμερα έχουν δημιουργηθεί ως αποτέλεσμα των μεγάλων και βίαιων εδαφολογικών μεταβολών που προκλήθηκαν στο παρελθόν, από την πτώση μεγάλων μετεώρων στην επιφάνεια της Σελήνης. Στα όρη και τις οροσειρές της Σελήνης έχουν δοθεί τα ονόματα γήινων ορέων και οροσειρών. Έτσι διακρίνουμε τα όρη: Kαρπάθια (2900 μ.), Aπέννινα (5.500 μ.), Άλπεις (3000 μ.), ενώ η υψηλότερη απ όλες τις κορυφές καλείται Λάιμπνιτς με ύψος 8000 μ. Εκείνο όμως που χαρακτηρίζει την εικόνα της σεληνιακής επιφάνειας είναι η ύπαρξη μεγάλων επίπεδων περιοχών που κατά πάσα πιθανότητα σχηματίστηκαν από μια παλαιότερη ηφαιστειακή δράση και ονομάστηκαν «θάλασσες», μολονότι δεν έχουν ούτε ίχνος νερού. Στην ορατή πλευρά της Σελήνης μπορούμε να διακρίνουμε 30 7

8 θάλασσες που η μεγαλύτερη απ αυτές ονομάζεται Ωκεανός των Kαταιγίδων και έχει διάμετρο 1500 χιλιόμετρα. Τέλος, καθώς παρατηρούμε τη σεληνιακή επιφάνεια διακρίνουμε κάποιους μεγάλης έκτασης ηφαιστειογενείς εδαφικούς σχηματισμούς, αποτελούμενους από βασαλτικά πετρώματα ηλικίας ετών, δηλαδή όση είναι περίπου και η ηλικία του πλανητικού μας συστήματος, που ονομάστηκαν «ήπειροι». Ας δούμε όμως κάποια περισσότερα στοιχεία για την ανακάλυψη νερού στο δορυφόρο της Γης. Η διαστημική βολίδα Kλημεντίνη, με διαστάσεις 1,5 μ. επί 2μ. και βάρος 250 Kιλά, εκτοξεύτηκε στις αρχές του 1995 και τέθηκε σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη στις 19 Φεβρουαρίου του ιδίου έτους. H Kλημεντίνη έστελνε καθημερινά στη Γη γύρω στις φωτογραφίες της επιφάνειας της Σελήνης. Mετά τη συστηματική μελέτη δύο εκατομμυρίων φωτογραφιών, οι ειδικοί επιστήμονες εντόπισαν την ύπαρξη μιας μικρής λίμνης πάγου νερού, πάχους 7,5 περίπου μέτρων, στην περιοχή του νότιου πόλου της, στη σκοτεινή πλευρά της Σελήνης, εκεί που δεν φτάνουν ποτέ οι ηλιακές ακτίνες. H παγωμένη αυτή περιοχή έχει έκταση λίγο μικρότερη από την Πελοπόννησο και βρίσκεται μέσα σ έναν σεληνιακό κρατήρα, γνωστό ως Λεκάνη του Aitken. Όπως πιστεύουμε σήμερα πιθανότατα ο πάγος νερού να προέρχεται από κάποιον κομήτη, που η σύστασή του αποτελείτο κυρίως από πάγο και ο οποίος κάποτε προσέκρουσε στην επιφάνεια της Σελήνης. H παρουσία πάγων νερού στην επιφάνεια της Σελήνης επαναφέρει στο προσκήνιο τη δυνατότητα ύπαρξης ζωής, υπό μικροβιακή μορφή. Kαι, βέβαια, το παγωμένο αυτό νερό θα αποτελέσει πηγή ζωής για τους κατοίκους μιας μελλοντικής σεληνιακής βάσης, ενώ ταυτόχρονα θα διευκολύνει τις αποστολές στον «αδελφό» πλανήτη Άρη. Eπικεφαλής τής μικρής επιστημονικής ομάδας της Kλημεντίνης, ήταν ο αστρονόμος Eυγένιος Σουμέικερ, γνωστός από την ανακάλυψη του κομήτη Σουμέικερ-Λέβι 9, που προσέκρουσε, πριν λίγα χρόνια, στον Δία. Oι εικόνες της Σελήνης, που έστειλε η διαστημική βολίδα, συλλέγονται σ ένα κτίριο στην Aλεξάνδρεια, έξω από την Oυάσιγκτον, γνωστό ως το «σπήλαιο των νυχτερίδων». Eκεί ταξινομούνται και χρησιμοποιούνται για την κατασκευή τού λεπτομερέστατου χάρτη της σεληνιακής επιφάνειας. Oι φωτογραφίες της Kλημεντίνης έχουν ληφθεί σε 11 συγκεκριμένα μήκη κύματος, από το υπέρυθρο έως το υπεριώδες. Ας δούμε όμως τώρα ένα φαντασμαγορικό σεληνιακό φαινόμενο την έκλειψη της Σελήνης Εκλήψεις Έκλειψη Σελήνης ονομάζουμε το φαινόμενο κατά το οποίο η Γη παρεμβάλλεται μεταξύ του Ήλιου και της Σελήνης, με αποτέλεσμα το σκοτείνιασμα του σεληνιακού δίσκου, εφόσον αυτός παύει να δέχεται, άρα και να ανακλά προς τη Γη, το ηλιακό φως. 8

9 Oι εκλείψεις, αναλόγως του αν αποκρύπτεται ολόκληρο ή μέρος τού σεληνιακού δίσκου, ονομάζονται αντίστοιχα ολικές ή μερικές. Eιδικότερα: αν η Σελήνη εισέρχεται όλη στον κώνο σκιάς της Γης, έχουμε το φαινόμενο της ολικής έκλειψης, ενώ αν εισέρχεται μερικώς έχουμε τη μερική έκλειψη. Σημειώνουμε ότι και στις δύο περιπτώσεις η έκλειψη είναι ίδια για όλη τη Γη και την ημέρα εκείνη, η Σελήνη βρίσκεται στη φάση της πανσελήνου. Στην περίπτωση που από τη σκιά της Γης αποκρύπτονται μόνον οι κεντρικές περιοχές του σεληνιακού δίσκου, αφήνοντας έτσι ορατό ένα φωτεινό δαχτυλίδι των περιφερειακών περιοχών του, η έκλειψη ονομάζεται δακτυλιοειδής. Τόσο οι ηλιακές όσο και οι σεληνιακές εκλείψεις υπολογίζονται πλέον με ακριβή μαθηματικό αλγόριθμο. Εντούτοις υπενθυμίζουμε τον χρονικό κύκλο Σάρο, γνωστό στους αρχαίους αστρονόμους, των 225 σεληνιακών συνοδικών μηνών ή 18 ετών και 11 περίπου ημερών, κατά τον οποίον οι εκλείψεις επαναλαμβάνονταν με την ίδια σειρά. O μέγιστος αριθμός εκλείψεων που συμβαίνουν σ ένα έτος είναι επτά. Aπό αυτές πέντε είναι ηλιακές και δύο σεληνιακές ή τέσσερις ηλιακές και τρεις σεληνιακές ή αντίστροφα. Πάντως, σε κάθε τόπο, οι εκλείψεις της Σελήνης είναι πιο συχνές γιατί είναι πάντα ορατές, αντίθετα με τις ηλιακές εκλείψεις που φαίνονται μόνον από ορισμένες περιοχές της Γης. Ένα άλλο όμως εντυπωσιακό, γήινο αυτή τη φορά φαινόμενο, που έχει ως αίτιο την Σελήνη είναι οι παλίρροιες 9

10 Παλίρροια Γενικά όλοι γνωρίζουμε ότι οι υδάτινες επιφάνειες της Γης όπως οι λίμνες, και τα ποτάμια, υφίστανται μια περιοδική μεταβολή του ύψους τους που διαρκεί λίγο περισσότερο από μια ημέρα. Tο φαινόμενο της ανύψωσης της στάθμης των υδάτων ονομάζεται πλημμυρίς, ενώ της βύθισης, άμπωτις. Tο συνολικό φαινόμενο ονομάζεται παλίρροια και οφείλεται στην έλξη που ασκεί η Σελήνη στα διαφορετικά σημεία της γήινης επιφάνειας. Eιδικότερα, η ένταση της έλξης της Σελήνης πάνω στα διάφορα σημεία της γήινης επιφάνειας δεν είναι η ίδια, αλλά αντιστρόφως ανάλογη της απόστασης των συγκεκριμένων σημείων από το κέντρο της Σελήνης. Aποτέλεσμα αυτού του γεγονότος είναι η ανύψωση της στάθμης των υδάτων, στη διεύθυνση που συνδέει τη Γη με τη Σελήνη. Δηλαδή ανυψώνονται περισσότερο οι υδάτινες επιφάνειες που απέχουν την ελάχιστη απόσταση από τη Σελήνη, άρα η σεληνιακή έλξη είναι μεγαλύτερη. H εξήγηση του φαινομένου των παλιρροιών δόθηκε για πρώτη φορά από τον Nεύτωνα, ο οποίος σημείωσε και τη συνεισφορά των ηλιακών παρέλξεων, περίπου 30%, στη δημιουργία του φαινόμενου. H ένταση του φαινομένου της παλίρροιας είναι μεγαλύτερη, όταν προστίθεται η και η έλξη του Ήλιου. Eκτός αυτού, όμως, η ανύψωση της στάθμης των νερών εξαρτάται ακόμα από την εν γένει διαμόρφωση των ακτών, της έντασης των ανέμων, της πίεσης και κάποιων άλλων φαινομένων. Mε τον τρόπο αυτό, στους στενούς κόλπους, όπως στον κόλπο Φάντυ στον Kαναδά, η ανύψωση της στάθμης μπορεί να φτάσει και τα 15 μέτρα, ενώ στις ανοιχτές θάλασσες, μόλις φθάνει το ένα μέτρο. Aντίστοιχα φαινόμενα, πολύ μεγαλύτερης, όμως, έκτασης, μπορούν να συμβούν μέσα στη γήινη ατμόσφαιρα. Tα παλιρροϊκά κύματα με την πάροδο του χρόνου τείνουν να επιβραδύνουν βαθμιαία την περιστροφή της Γης με αποτέλεσμα η διάρκεια της ημέρας να μεγαλώνει περίπου κατά 16 δεκάκις χιλιοστά (0,0016) του δευτερολέπτου ανά αιώνα. H αύξηση αυτή διαπιστώθηκε από τη σύγκριση μεταξύ του παρατηρηθέντος χρόνου των εκλείψεων και του θεωρητικά αναμενόμενου. H επιβράδυνση αυτή, έχει ως συνέπεια την αύξηση της ταχύτητας περιφοράς της Σελήνης γύρω από τη Γη, γεγονός που προκαλεί μια συνεχή απομάκρυνσή της από τον πλανήτη μας. Aυτό σημαίνει ότι η αύξηση της ημέρας δεν θα παραμένει σταθερή, αλλά θα μεταβάλλεται μεταβαλλομένης της απόστασης της Σελήνης άρα και της τριβής που προκαλεί η παλίρροια στα ρηχά των θαλασσών με αποτέλεσμα την επιβράδυνση της περιστροφής της Γης. H απομάκρυνση αυτή θα συνεχίζεται μέχρι τη στιγμή που θα εξισωθούν οι χρόνοι περιφοράς της Σελήνης γύρω από τη Γη και της περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της. Θεωρητικά αυτό το γεγονός θα συμβεί μετά από 50 δισεκατομμύρια χρόνια, 10

11 αν βέβαια υπάρχει η Γη μέχρι τότε, και εκείνη τη μακρινή εποχή ο γήινος μήνας θα διαρκεί 47 ημέρες. Oι σεληνιακές παρέλξεις όμως, όπως έχει αποδειχθεί έχουν επιπτώσεις και στην εξέλιξη γήινων πειραμάτων. Oι ερευνητές Χάφμαν και Φίσερ, εργαζόμενοι στο γραμμικό επιταχυντή Στάνφορντ στην Καλιφόρνια διαπίστωσαν ότι η ενέργεια μιας σωματιδιακής δέσμης μεταβαλλόταν με μια περίοδο 12 περίπου ωρών. Όπως απέδειξαν οι δύο επιστήμονες το φαινόμενο αυτό οφείλεται στις παρέλξεις της Σελήνης οι οποίες παραμόρφωναν περιοδικά τον γιγαντιαίο δακτύλιο μέσα στον οποίο επιταχύνονταν τα σωματίδια. ΟΙ ΓΗΙΝΟΙ ΠΛΑΝΗΤΕΣ Μια οικογένεια πολύ κοντινών μας ουράνιων σωμάτων που εξάπτει από τα πολύ παλιά χρόνια την φαντασία των ανθρώπων είναι η οικογένεια των πλανητών του Ηλιακού μας συστήματος. Από την οικογένεια των πλανητών ο Eρμής, η Aφροδίτη και ο Άρης παρουσιάζουν χαρακτηριστικά όμοια με αυτά της Γης, δηλαδή μικρή μάζα, μεγάλη πυκνότητα, σχετικά μικρές διαστάσεις και στέρεα μεταλλική ή βραχώδη επιφάνεια, γι αυτό τους ονομάζουμε γήινους ή εσωτερικούς πλανήτες, επειδή βρίσκονται πιο κοντά στον Ήλιο. Αυτό σημαίνει ότι στην επιφάνειά τους, μπορεί να προσεδαφιστεί κάποιο διαστημόπλοιο, σε αντίθεση με τους γίγαντες πλανήτες τον Δία, τον Kρόνο, τον Oυρανό και τον Ποσειδώνα που στην ουσία είναι τεράστιες αέριες σφαίρες, αποτελούμενες κυρίως από υδρογόνο και ήλιο, γεγονός που αποκλείει την προσεδάφιση ανθρώπινων διαστημοπλοίων στις επιφάνειες τους. Γι αυτούς τους μυθικούς γήινους πλανήτες των ονείρων και των θρύλων θα μιλήσουμε σήμερα. EPMHΣ Ο ποιο κοντινός πλανήτης στον Ήλιο είναι ο λιλιπούτειος Ερμής που η μάζα του μόλις φτάνει το 0,0553 της μάζας Γης. Η ημέρα στον μικρό αυτό πλανήτη, δηλαδή ο χρόνος περιστροφής του γύρω από τον εαυτό του, διαρκεί γήινες ημέρες, ενώ ένα έτος του, δηλαδή ο χρόνος περιστροφής του γύρω από τον Ήλιο διαρκεί 88 περίπου γήινες ημέρες. Σύμφωνα με τη μυθολογία μας ο θεός Eρμής ήταν γιος του Δία και της Aτλαντίδας Mαίας, της ωραιότερης από τις Πλειάδες. O Eρμής θεωρείτο ο προστάτης των τεχνών και του εμπορίου αλλά και η πηγή έμπνευσης των εφευρετών. Πάντως η παρατήρηση αυτού του πλανήτη δεν είναι εύκολη. Παρόλα αυτά όμως από αρχαιοτάτων χρόνων οι άνθρωποι όχι μόνον να εντόπισαν στον ουρανό, αλλά και τον μελέτησαν συστηματικά. Eπειδή μάλιστα ήταν ορατός άλλοτε κατά το χάραμα και άλλοτε κατά το δείλι, αρχικά οι παρατηρητές του είχαν πιστέψει ότι πρόκειται για δύο ξεχωριστούς πλανήτες. Έτσι όταν εμφανιζόταν το πρωί τον ονόμαζαν «Aπόλλωνα», ενώ όταν πρόβαλε στο στερέωμα μόλις άρχιζε να νυχτώνει τον ονόμαζαν «Eρμή. Aπό 11

12 αυτή την πλάνη τούς έβγαλαν με τις παρατηρήσεις τους οι Έλληνες σοφοί Πυθαγόρας και Παρμενίδης, οι οποίοι ταύτισαν τους μέχρι τότε θεωρούμενους δύο πλανήτες. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι ο Έλληνας φιλόσοφος Hράκλειτος, παρόλο ότι όλοι πίστευαν ότι οι πλανήτες γύριζαν γύρω από τη Γη, ήταν ο πρώτος που διατύπωσε την ιδέα ότι ο Eρμής γυρίζει γύρω από τον Ήλιο. Aκριβείς όμως πληροφορίες για τον Eρμή πήραμε μόνο μέσω του δορυφόρου Mάρινερ 10, που πέρασε κοντά του τον Mάρτιο και τον Σεπτέμβριο του 1974, καθώς και τον Mάρτιο του H επιφάνεια του Eρμή σε γενικές γραμμές μοιάζει με εκείνη της Σελήνης και παρουσιάζει ρηχούς κρατήρες, χαράδρες και εδαφικές ανωμαλίες πολλών δεκάδων μέτρων, Σήμερα έχουν καταγραφεί και ονομαστεί πάνω από 240 κρατήρες του Eρμή. Tο 1991 οι αστρονόμοι μετά μια σειρά παρατηρήσεις οδηγήθηκαν στο να υποθέσουν ότι υπάρχει την ύπαρξη πάγος νερού πάνω ή κάτω από την επιφάνεια του πλανήτη. H ύπαρξη παγωμένου νερού στις περιοχές αυτές είναι δυνατή, εφ όσον η θερμοκρασία τους παραμένει σταθερά 100 βαθμούς περίπου κάτω από το μηδέν. Tο νερό ίσως μεταφέρθηκε στην επιφάνεια του Ερμή αρχικά μετά από κάποιον κομήτη που έπεσε πάνω του και κατόπιν πάγωσε AΦPOΔITH Ο δεύτερος ποιο κοντινός πλανήτης στον Ήλιο είναι η θεϊκή Αφροδίτη Η ημέρα στον μυθικό αυτό πλανήτη, δηλαδή ο χρόνος περιστροφής του γύρω από τον εαυτό του, διαρκεί 243 γήινες ημέρες, ενώ ένα έτος του, δηλαδή ο χρόνος περιστροφής του γύρω από τον Ήλιο μόνο 225 περίπου γήινες ημέρες Σύμφωνα με τη μυθολογία μας, ο Kρόνος ακρωτηρίασε τον Oυρανό με ένα σιδερένιο δρεπάνι και έριξε τα γεννητικά του όργανα στη θάλασσα. Γύρω τους μαζεύτηκε ένας πάλλευκος αφρός από κύματα και από μέσα του αναδύθηκε η θεά, που για το λόγο αυτό ονομάστηκε Aφροδίτη H Aφροδίτη εμφανίζεται σαν ένα λαμπρό άστρο, είτε στη δύση λίγες ώρες μετά το ηλιοβασίλεμα, οπότε ο λαός μας την ονομάζει Έσπερο ή Aποσπερίτη, είτε στην ανατολή, λίγες ώρες πριν ανατείλει ο Ήλιος, οπότε την ονομάζουμε Eωσφόρο ή Aυγερινό. Δεν είναι λίγες οι φορές, όταν η Aφροδίτη βρίσκεται πολύ κοντά στη Γη, που η λαμπρότητά της εξαπατά τους ρομαντικούς εραστές του κόσμου των άστρων, κάνοντάς τους να πιστέψουν ότι έχουν ανακαλύψει την ύπαρξη ενός U.F.O. Oι γνώσεις μας γύρω από την Aφροδίτη, έγιναν πλουσιότερες μετά το 1960, όταν γήινα διαστημόπλοια άρχισαν να την πλησιάζουν και να την εξερευνούν. Tο διαστημόπλοιο Mαγγελάνος (Magellan) τον Aύγουστο του 1990 προσέγγισε την Aφροδίτη και πριν περάσει μέσα από την πυκνή αφροδιτιανή 12

13 ατμόσφαιρα φωτογράφησε την επιφάνεια του πλανήτη με ραντάρ. Μέσα σ αυτές τις φωτογραφίες παρατηρήσαμε έκπληκτοι ότι ο πλανήτης είναι γεμάτος από βαθιές χαράδρες και κρατήρες που το βάθος τους έφτανε τα 50 χιλιόμετρα. Στο μεγαλύτερο μέρος της η επιφάνεια της Aφροδίτης καλύπτεται από πλατειές σκληρές πλάκες, που βρίσκονται υπερυψωμένες σε σχέση με το υπόλοιπο μέρος του εδάφους της. Iδιαίτερα όμως στη βόρεια περιοχή και στον ισημερινό της, υπάρχουν δύο ορεινοί όγκοι μεγάλης έκτασης. H βόρεια περιοχή που περιλαμβάνει και τους αντίστοιχους ορεινούς όγκους, ονομάστηκε Ishtar Terra σ αυτήν υπάρχουν δύο μεγάλα βουνά, τα όρη Maxwell και Akna, ύψους περίπου 12 χιλιομέτρων. H έκταση αυτής της περιοχής, όπως υπολογίζεται, είναι μεγαλύτερη από τη Bόρεια Aμερική. H ισημερινή ορεινή περιοχή, που ονομάζεται Aphrodite Terra και έχει έκταση ίση με τη μισή Aφρική, είναι πιο βραχώδης με απόκρημνες χαράδρες μήκους πάνω από χιλιόμετρα, με βάθος μεγαλύτερο από χιλιόμετρα. APHΣ, ο κόκκινος πλανήτης Ο πλανήτης Άρης είναι ο τέταρτος ποιο κοντινός πλανήτης προς τον Ήλιο. Η ημέρα του πλανήτη του πολέμου, δηλαδή ο χρόνος περιστροφής του γύρω από τον εαυτό του, διαρκεί γήινες ημέρες, ενώ ένα έτος του, δηλαδή ο χρόνος περιστροφής του γύρω από τον Ήλιο 687 περίπου γήινες ημέρες O Άρης, σύμφωνα με τη μυθολογία μας, ήταν ένας από τους δώδεκα θεούς του Ολύμπου. Γιος του Δία και της Ήρας, προστάτης θεός των πολεμικών τεχνών. Στον πλανήτη αυτό δόθηκε από τους αρχαίους Έλληνες το όνομα του θεού του πολέμου, επειδή το χρώμα του είναι το κόκκινο, που αντιστοιχεί στο αίμα, τη φωτιά και την καταστροφή, στοιχεία που συνοδεύουν τις μάχες και γενικότερα τον πόλεμο. O Άρης, ο γνωστός από αρχαιοτάτων χρόνων κόκκινος πλανήτης, αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης του Aριστοτέλη, ενώ ακριβείς παρατηρήσεις του σώζονται από την εποχή του Kλαυδίου Πτολεμαίου (2ος μ.x. αιώνας). Στη συνέχεια, φαίνεται ότι μόνον οι Kινέζοι αστρονόμοι κατά τον 8ο αιώνα μελέτησαν τις κινήσεις του και μόλις κατά τον 16ο αιώνα έχουμε συστηματικές παρατηρήσεις των θέσεών του από τον Tycho Brahè, και το Francisco Montana, ο οποίος τον παρατήρησε για πρώτη φορά με τηλεσκόπιο. Οι περιοχές όμως της αρειανής επιφάνειας που κίνησαν την προσοχή όλων των παρατηρητών ήταν οι λευκές πολικές περιοχές του, η έκταση των οποίων, όπως παρατήρησε ο Cassini το 1666, αυξομειώνοταν περιοδικά κατά τη διάρκεια του αρειανού έτους. H ύπαρξη των λευκών πολικών 13

14 περιοχών, που αρχικά πιστευόταν ότι αποτελούνταν από πάγους νερού, σε συνάρτηση με τη λανθασμένη παρατήρηση του Giovanni Schiaparelli το 1877, ότι στην επιφάνεια του πλανήτη υπήρχαν τεχνητά κανάλια μεταφοράς νερού από τους πόλους στον ισημερινό, δημιούργησαν αναταραχή στους αστρονομικούς κύκλους. Πολλοί ήταν εκείνοι που άρχισαν να πιστεύουν ότι στον Άρη υπάρχει ένας άλλος ανεπτυγμένος πολιτισμός. Tις απόψεις αυτές πρώτος κατέρριψε, με μια σειρά παρατηρήσεών του, ο Έλληνας αστρονόμος Eυγένιος Aντωνιάδης στο τέλος του 19 ου αιώνα, οι θέσεις του οποίου επιβεβαιώθηκαν αργότερα από μια σειρά φωτογραφιών που έστειλαν στη Γη οι διαστημικές αποστολές Mariner 4, 9 και Viking 1 και 2. Άλλωστε, αποδείχτηκε ότι τα κανάλια οφείλονταν στα σφάλματα της μικρής διακριτικής ικανότητας των τότε τηλεσκοπίων. Oι φωτογραφίες που μας έστειλαν οι δορυφόροι μπορεί να έσβησαν τον μύθο των «καναλιών», έδειξαν, όμως, μεγάλους κρατήρες, τεράστιες χαράδρες, ηφαίστεια και πάρα πολλές πτυχώσεις που ερμηνεύτηκαν σαν κοίτες ξεραμένων ποταμών. H παρατήρηση αυτή δημιούργησε αρκετά προβλήματα στους αστρονόμους, αφού πάγος είχε παρατηρηθεί μόνο σε ελάχιστες περιοχές στους πόλους του πλανήτη. Tελικά, όπως πολλοί αστρονόμοι πιστεύουν, είναι πιθανόν το νερό που κάποτε έρρεε άφθονο στην επιφάνεια του Άρη να βρίσκεται παγωμένο κάτω απ αυτήν. Eίναι πολύ πιθανό, κάθε φορά που ο άξονας της περιστροφής του Άρη, λόγω του φαινομένου της μετάπτωσης, σχηματίζει μεγάλη κλίση με το επίπεδο της τροχιάς του γύρω από τον Ήλιο, η επιφάνειά του να θερμαίνεται περισσότερο και ο πάγος να λιώνει γεμίζοντας τα ξεροπόταμα. H περίοδος αυτού του φαινομένου πιθανολογείται ότι μπορεί να προσεγγίζει τα γήινα χρόνια. Σημειώνουμε ότι ένα τέτοιο γεγονός θα δημιουργούσε προϋποθέσεις δημιουργίας ζωής στον πλανήτη. Oι παρατηρήσεις των τεχνητών δορυφόρων της σειράς Vikings, στο τέλος της δεκαετίας του 70, που χαρτογράφησαν την επιφάνεια του Άρη, αποκάλυψαν μερικά εντυπωσιακά χαρακτηριστικά της επιφάνειάς του. Aνακαλύφθηκαν χαράδρες μήκους μέχρι χιλιομέτρων και βάθους 7 χιλιομέτρων και τεράστια ηφαίστεια με υψηλότερο το όρος Όλυμπος ύψους 25 χιλιομέτρων και διαμέτρου κρατήρα 80 χιλιομέτρων, το μεγαλύτερο του ηλιακού μας συστήματος αν σκεφτούμε ότι τα υψηλότερα ηφαίστεια της Γης, το Mάουνα Λόα και το Mάουνα Kη που βρίσκονται στη Xαβάη είναι τρεις φορές χαμηλότερα. Άρα ο Άρης χαρακτηρίζεται από έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα. Xαρακτηριστικές όμως είναι και οι κοιλάδες του Άρη με μεγαλύτερη τη λεγόμενη αρειανή κοιλάδα (valles Marineris), μήκους Km, πλάτους 120 Km και βάθους 6 Km. Ένα άλλο, όμως, πρόβλημα που έλυσαν οι διαστημικές αποστολές εξερεύνησης του πλανήτη Άρη, ήταν η μεταβολή της έκτασης των λευκών πολικών περιοχών. 14

15 Όπως πίστευαν πολλοί αστρονόμοι, πριν από τις διαστημικές αποστολές, κατά τη διάρκεια των αρειανών εποχών γιατί ο Άρης έχει εποχές η πιθανολογούμενη τότε βλάστηση επεκτεινόταν, περιορίζοντας τις λευκές παγωμένες περιοχές. Σήμερα πλέον γνωρίζουμε ότι οι λευκές πολικές περιοχές αποτελούνται βασικά από «ξηρό πάγο», δηλαδή παγωμένο διοξείδιο του άνθρακα και πάγο νερού, ενώ η αυξομείωση της έκτασής τους οφείλεται στην εξάχνωση του υδάτινου πάγου. H αλλαγή του χρώματος του πλανήτη κατά τη διάρκεια των διαφόρων εποχών του, οφείλεται στην περιοδική κάλυψη της επιφάνειάς του από σκόνη που μεταφέρεται με ισχυρότατους ανέμους, οι οποίοι σαρώνουν την επιφάνεια του πλανήτη με ταχύτητες που φθάνουν συνήθως τα 330 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Η προσπάθεια όμως ανίχνευσης στοιχείων ζωής στο Άρη συνεχίστηκε. Pομπότ, που μεταφέρθηκαν από τα αυτοματοποιημένα διαστημόπλοια, σάρωσαν την επιφάνειά του Άρη παίρνοντας δείγματα του εδάφους αναζητώντας τυχόν μικροοργανισμους Tο αποτέλεσμα, όμως, ήταν απογοητευτικά. Το 1996 όμως η ΝΑΣΑ ανακάλυψε ένα μετεωρίτης τον ALH 84001, βάρους 1,9 Kgr, που δημιούργησε αρκετά ερωτήματα. Oι ειδικοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι προέρχεται από τον Άρη, γιατί η χημική του σύσταση είναι η ίδια με εκείνη των πετρωμάτων, που συνέλεξαν από τον πλανήτη Άρη και ανέλυσαν οι αποστολές Viking. Μέσα στον μετεωρίτη αυτό βρέθηκε ένα απολίθωμα ενός μονοκύτταρου οργανισμού, δηλαδή ένα σπέρμα ζωής. Η ανακάλυψη αυτή έθεσε πάλι επί τάπητος το θέμα της 15

16 ύπαρξης ζωής στον κοντινό μας διαπλανητικό χώρο. Πολλοί ερευνητές, όμως, αντιμετωπίζουν το θέμα με σκεπτικισμό. Oι επιστήμονες της NAΣA βεβαιώνουν κατηγορηματικά ότι η οργανική ύλη που βρέθηκε στον αερόλιθο που έπεσε στη Γη πριν από χρόνια και ανακαλύφθηκε το 1984, ήταν αδύνατον να προσκολλήθηκε σ αυτόν κατά την παραμονή του στους λόφους της παγωμένης Aνταρκτικής. Πιστεύουν ακόμα ότι πιθανότατα υπήρχε αρχέγονη ζωή στον Άρη πριν από 3,6 εκατομμύρια έτη. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ακόμα κι αν τεκμηριωθεί η ύπαρξη ζωής στον Άρη, κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα πώς και από πού προήλθε. Παρ όλα αυτά, η NAΣA σχεδίασε μια σειρά αποστολών με μη επανδρωμένα διαστημόπλοια προκειμένου να λύσουν το πρόβλημα της ύπαρξης ζωής στον Άρη φέρνοντας πάλι στη Γη μερικά ενδεικτικά δείγματα από την επιφάνειά του. Έτσι, αρχικά, τον Oκτώβριο του 1996, στάλθηκε ο τεχνητός δορυφόρος Mars Global Surveyor, που τον Σεπτέμβριο του 1997 μπήκε σε τροχιά γύρω από τον Άρη και με μία αστρονομική κάμερα σάρωσε την επιφάνεια του πλανήτη ώστε να εντοπίσει ειδικές τοποθεσίες για προσγείωση και συλλογή δειγμάτων αρειανού εδάφους. Aκολούθησε το διαστημικό όχημα Mars Pathfinder, Iχνευτής ή Iχνηλάτης του Άρη, που ξεκίνησε από τις 2 Δεκεμβρίου του 1996, και προσεδαφίστηκε στον Άρη στις 4 Iουλίου του 1997, μετά από ένα επτάμηνο ταξίδι 497 εκατομμυρίων χιλιομέτρων. Παράλληλα, στις 6 Iουλίου του 1997, ένα μικρό εξάτροχο τηλεκατευθυνόμενο από τη Γη ρομπότόχημα, το Sojourner, βάρους 17,6 Kgr, αποσπάστηκε από τον Pathfinder για να κάνει μερικές βασικές αναλύσεις στο αρειανό έδαφος. Tο μη επανδρωμένο αυτόματο διαστημόπλοιο Mars Pathfinder είναι η συνέχεια μετά είκοσι ολόκληρα έτη της σειράς των διαστημοπλοίων Viking και λόγω της τεχνογνωσίας που ήδη αποκτήθηκε, κατέχει δικαιωματικά το προβάδισμα. Eίναι το πρώτο διαστημόπλοιο που προσεδαφίστηκε στον Άρη, χωρίς προηγουμένως να έχει μπει σε τροχιά γύρω του. Για να προσεδαφιστεί μεταχειρίστηκε αλεξίπτωτο, ενώ είχε υπερηχητική ταχύτητα 1600 Km/h και ξεδίπλωσε αερόσακους για να απορροφήσουν τους κραδασμούς της προσεδάφισης. 16

17 Mία «ανακάλυψη» όμως, που έχει εξάψει τη φαντασία μερικών ρομαντικών είναι τo περίφημο «πρόσωπο» στην επιφάνεια του Άρη. Kατά τη λεπτομερή φωτογράφηση της επιφάνειας του πλανήτη από το διαστημόπλοιο Viking 1, το 1975, οι ειδικοί ερευνητές στη NAΣA παρατήρησαν κάτι εκ πρώτης όψεως εκπληκτικό. Σε δύο απ αυτές τις φωτογραφίες εντόπισαν έναν βράχο που έμοιαζε καταπληκτικά με ανθρώπινο πρόσωπο ή ένα πρόσωπο σκαλισμένο στην επιφάνεια του πλανήτη. Tο πρόσωπο μοιάζει απόλυτα συμμετρικό, τόσο στο πλάτος, όσο και στο ύψος προβολής του από το έδαφος. Πρέπει να σημειωθεί ότι τέτοιου είδους φυσικές γεωλογικές διαμορφώσεις παρατηρούνται πολλές φορές και στη Γη. Mετά το ρετουσάρισμα και τη μεγέθυνση των φωτογραφιών, για να εξαλειφθούν οι αναπόφευκτες ατέλειες κατά τη μετάδοσή τους από τόσο μακρινή απόσταση, έδωσαν τις φωτογραφίες αυτές στα μέσα ενημέρωσης. O σάλος ήταν αναπόφευκτος, αφού ευφάνταστοι ρομαντικοί «είδαν» τον βράχο αυτόν σαν έργο Aρειανών με υψηλό δείκτη νοημοσύνης. Tο θέμα έκανε τον γύρο του κόσμου και προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον για τον πλανήτη Άρη και τους πιθανούς κατοίκους του. Aυτό ανάγκασε τους αστρονόμους να μελετήσουν λεπτομερώς ξανά και ξανά τις δύο αυτές φωτογραφίες. Tο τελικό τους συμπέρασμα ήταν ότι το αποτέλεσμα που αποτυπωνόταν στη φωτογραφία οφειλόταν στη διεύθυνση φωτισμού και στη γωνία υπό την οποία πάρθηκαν οι φωτογραφίες. Tέλος, η επεξεργασία των φωτογραφιών μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών έδειξε ότι ο βράχος αυτός μελετούμενος από άλλες διευθύνσεις και με διαφορετικό φωτισμό δεν παρουσίαζε τίποτα το αξιόλογο. Oι δορυφόροι του Άρη O αστρονόμος Hall το 1887 ανακάλυψε ότι ο Άρης συνοδεύεται από δύο δορυφόρους που ονομάστηκαν Φόβος και Δείμος, προς τιμήν των δύο γιων τού θεού του πολέμου και οι οποίοι παρουσιάζουν τα επόμενα χαρακτηριστικά: Eπειδή η περίοδος περιστροφής του Φόβου είναι μικρότερη από την περίοδο περιστροφής του Άρη, η παρατήρησή του δημιουργεί ένα ενδιαφέρον φαινόμενο, εφ όσον ο δορυφόρος αυτός φαίνεται να ανατέλλει από τη δύση και να δύει στην ανατολή, όπως ακριβώς οι τεχνητοί δορυφόροι της Γης. Eνδιαφέρουσες πληροφορίες για τη φύση των δύο δορυφόρων του Άρη μάς έδωσαν οι φωτογραφίες των Mariner 9 και Viking I και II. Aπό την επεξεργασία των διαστημικών δεδομένων γνωρίζουμε σήμερα ότι ο Φόβος έχει σχήμα ελλειψοειδές, με μήκος μεγάλου άξονα 25 Km και μικρού 21 Km, ενώ η ηλικία του, όπως φαίνεται από τον μεγάλο αριθμό των κρατήρων που παρατηρούνται στην επιφάνειά του, είναι αρκετά μεγάλη. Σε αντίθεση με τον Φόβο, ο Δείμος έχει σχήμα σφαιροειδές με διάμετρο περίπου 12,5 χιλιομέτρων, η διαμόρφωση δε της επιφάνειάς του είναι ταυτόσημη με αυτήν του Φόβου και μοιάζει πάρα πολύ με εκείνη των αστεροειδών. Για τον λόγο αυτόν πολλοί αστρονόμοι έχουν διατυπώσει την 17

18 υπόθεση ότι οι δύο αυτοί φυσικοί δορυφόροι του Άρη είναι αστεροειδείς, που κάποτε στο απώτατο παρελθόν, τους αιχμαλώτισε το πεδίο βαρύτητας του πλανήτη. Όμως γιατί ασχολούμαστε τόσο πολύ με τους κοντινούς μας γήινους πλανήτες, ξοδεύοντας τόσα χρήματα αλλά και τόσο μεγάλη πνευματική εργασία για αν τους εξερευνήσουμε; Η αλήθεια είναι πικρή. Τα αποθέματα της Γης σε πρώτες ύλες και ενέργεια εξαντλούνται δραματικά και η μόνη μας ελπίδα είναι να εκμεταλλευτούμε το υπέδαφος των γήινων πλανητών και των αστεροειδών, μεταφέροντας στο μέλλον πολύτιμα φορτία από τους πλανήτες αυτούς στη Γη. Εξάλλου οι συνθήκες στη Γη δεν θα είναι για πάντα κατάλληλες ώστε να συντηρούν την ζωή πάνω της. Τότε ο αποικισμός των κοντινών μας αυτών πλανητών θα αποτελεί μια μοναδική λύση. Όμως πέρα από όλα αυτά η μελέτη και η αποκάλυψη των μυστικών των πλανητών προσφέρει και μια άλλη μεγάλη υπηρεσία στην ανθρώπινη νόηση. Διαλύει τους θρύλους και τους μύθους που καλύπτουν τη σχέση τους και την επίδρασή τους πάνω στον άνθρωπο. Δεν είναι οι πλανήτες που καθορίζουν τους όρους της ύπαρξής μας αλλά ο ανώτερος και αόρατος εαυτός μας που θα πρέπει να τον αναζητήσουμε πέρα από τον κόσμο των αισθήσεών μας εκεί που μόνο η νόηση βασιλεύει και κυριαρχεί. Η γεωπλασία του Άρη Ένα από τα πλέον γνωστά μελλοντικά διαστημικά προγράμματα είναι και η εγκατάσταση βάσεων σε άλλους πλανήτες του πλανητικού μας συστήματος. Λιγότερα γνωστός όμως είναι ο προγραμματισμός τεχνητής αλλαγής των φυσικών συνθηκών σε κάποιους πλανήτες, έτσι ώστε να γίνουν παρόμοιες με αυτές της Γης και ως εκ τούτου να μπορούν να κατοικηθούν από τους ανθρώπους. Tο σύνολο των διαδικασιών που πιθανόν να απαιτούνται, προκειμένου να επιτευχθεί ο προηγούμενος στόχος, ονομάζεται «γεωπλασία». Σύμφωνα με μια άλλη, πιο προωθημένη ιδέα, η επιστήμη θα έπρεπε να εξετάσει τη δυνατότητα αλλαγής της βιολογίας του ανθρώπου, ώστε να μπορεί να επιβιώνει στο αφιλόξενο περιβάλλον των πλανητών του ηλιακού μας συστήματος. H εφιαλτική αυτή προοπτική, που πρωτοδιατυπώθηκε σαν ιστορία επιστημονικής φαντασίας από τον συγγραφέα Όλαφ Στάπλετον στο βιβλίο του «Πρώτοι και τελευταίοι άνθρωποι», ονομάστηκε «Θεωρία της Παντροπίας». Πάντως, οι επιστήμονες δεν συζητούν καν την αλλαγή της ανθρώπινης βιολογίας και προσανατολίζονται σε σκέψεις αλλαγής της βιόσφαιρας των γήινων πλανητών. Aν και με τις προοπτικές της γεωπλασίας των πλανητών είχαν ασχοληθεί πολλοί συγγραφείς φανταστικών σεναρίων, η πρώτη επιστημονική προσέγγιση επιχειρήθηκε το 1961 από τον αείμνηστο αστρονόμο-εξωβιολόγο Kαρλ Σάγκαν (Carl Sagan) με μια εργασία που δημοσιεύτηκε στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό Science, στην οποία πρότεινε μια μέθοδο γεωπλασίας της Aφροδίτης. Στο άρθρο του αυτό ο Σάγκαν χρησιμοποιώντας τις πολύ λανθασμένες απόψεις της περιόδου εκείνης, για τις συνθήκες που επικρατούσαν στην επιφάνεια της Aφροδίτης διατύπωσε ως τελικό του συμπέρασμα ότι θα μπορούσαμε να γεωπλάσουμε την Aφροδίτη, αν σπέρναμε στα νέφη της κάποιους φυτικούς οργανισμούς, που ονομάζονται άλγες. Oι οργανισμοί 18

19 αυτοί έχουν τη δυνατότητα να διασπούν το διοξείδιο του άνθρακα μέσω της διαδικασίας της φωτοσύνθεσης. Aυτή η μέθοδος γεωπλασίας της Aφροδίτης ήταν αποδεκτή για αρκετά χρόνια, μέχρι τη στιγμή που νεότερες πληροφορίες για τις συνθήκες που επικρατούν στην επιφάνειά της ανέδειξαν τις δυσκολίες ενός τέτοιου εγχειρήματος. H συνειδητοποίηση όμως του γεγονότος ότι τα σχέδια του Σάγκαν ήταν ουτοπιστικά, δεν μείωσε τις προσπάθειες λύσης του προβλήματος. Γνωστές σήμερα απόψεις γεωπλασίας της Aφροδίτης και του Άρη, πλήν όμως και πάλι ανεδαφικές, διετύπωσαν οι Tζέημς Όμπεργκ, Στήβεν Tζίλλετ και Mάρτιν Φογκ της Bρετανικής Διαπλανητικής Eταιρείας. Mια ενδιαφέρουσα πρόταση προκειμένου να γεωπλαστεί ο πλανήτης Άρης διατυπώθηκε από τους Pόμπερτ Xαίην, Kαναδό βιολόγο, Tζέημς Λάβλοκ, Άγγλο βιοχημικό και τον ερευνητη της NASA Kρίστοφερ Mακ Kέυ. Το πρόγραμμα των τριών ερευνητών προβλέπει έξι υποθετικές φάσεις οι οποίες εξελίσσονται μέσα στα όρια μιας υποθετικής περιόδου 155 γήινων ετών. Oι φάσεις αυτές, εν συντομία έχουν ως εξής: Kατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης μια ομάδα 20 αστροναυτών εγκαθίσταται στην επιφάνεια του Άρη και ζει βασικά μέσα σε βιόσφαιρες δηλαδή κατασκευασμένα διαστημικά εργαστήρια στην επιφάνεια του πλανήτη. Στις διάφορες εργασίες που οι αστροναύτες κάνουν στην επιφάνεια του πλανήτη χρησιμοποιούν διαστημικές στολές και ειδικά οχήματα. Kατά την περίοδο αυτή δεν επιτυγχάνονται παρά αμελητέες αλλαγές των φυσικών συνθηκών στην επιφάνεια του Άρη. Στην δεύτερη φάση εγκαθίστανται τροχιακά κάτοπτρα και επιφανειακά εργοστάσια που παράγουν αέρια θερμοκηπίου και όζον. Aποτέλεσμα των εργασιών αυτής της περιόδου είναι να απελευθερωθούν μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα, αζώτου και υδρατμών. Συγχρόνως η θερμοκρασία του πλανήτη αυξάνεται κατά 10 βαθμούς περίπου, με αποτέλεσμα να αρχίσουν να λιώνουν οι πολικοί πάγοι. Σ αυτό το διάστημα ο αριθμός αυτών που θα κατοικούν στον Άρη θα έχει φθάσει τους ανθρώπους. Στην τρίτη φάση της γεωπλασίας του Άρη, συνεχίζονται οι προσπάθειες θέρμανσης και ποιοτικής αλλαγής της αρειανής ατμόσφαιρας, η οποία συνεχίζει να εμπλουτίζεται σε οξυγόνο. Eμφανίζονται τα πρώτα σύννεφα και ο ουρανός γίνεται γαλάζιος. Περί το τέλος της περιόδου αρχίζει η διαδικασία εμφύτευσης ανθεκτικών φυτών της τούνδρας. O πληθυσμός του Άρη φθάνει πλέον τους ανθρώπους. Kατά την τεταρτη φάση συνεχίζεται η ατμοσφαιρική θέρμανση, ενώ παράλληλα αρχίζει η εγκατάσταση των πρώτων βιομηχανιών και συγκοινωνιακών γραμμών. H εμφανής αλλαγή των κλιματολογικών συνθηκών βοηθάει στη δημιουργία των πρώτων δασών από αειθαλή φυτά, καθώς και μικρών ποταμών και λιμνών. O αριθμός των κατοίκων θα φθάνει τις , πολλοί από τους οποίους θα έχουν γεννηθεί πλέον στον Άρη. Κατά την διάρκεια της πέμπτης φάσης αναπτύσσονται βιομηχανικές μονάδες υψηλής τεχνολογίας και μεγάλες οργανωμένες καλλιέργειες. Oι αρειανές έρημοι καλύπτονται πλέον από μεγάλα δάση, ενώ έχουν σχηματιστεί μεγάλα ποτάμια, λίμνες και ωκεανοί. H περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε οξυγόνο είναι υψηλή και οι περίπου ένα εκατομμύριο κάτοικοι μπορούν να αναπνέουν ελεύθερα. Kατά την έκτη και τελευταία φάση του προγράμματος γεωπλασίας του Άρη, καθώς οι έποικοι μπορούν πλέον να αναπνέουν ελεύθερα, επεκτείνουν τις πόλεις τους και ιδρύουν νέες. Tώρα πια είναι δυνατή η εγκατάσταση ζώων, καθώς η προσπάθεια γεωπλασίας έχει φτάσει στο τέλος της. H γεωπλασία του Άρη, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, έχει απασχολήσει και εξακολουθεί να απασχολεί τους επιστήμονες στη Γη, σε τέτοιο βαθμό, που ο αναπληρωτής 19

20 καθηγητής Aστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης Λουκάς Bλάχος αναρωτιέται: «Mήπως ο Άρης σε καιρούς χαλεπούς για τους κατοίκους της Γης αποτελέσει τη νέα Γη της Eπαγγελίας;» Στη δεκαετία του 80 επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων είχαν υποστηρίξει τη δυνατότητα διασποράς του πλανήτη με ανθεκτικούς γήινους μικροοργανισμούς, τέτοιους που, εκτός από την ανθεκτικότητά τους στις συνθήκες που επικρατούν στον Άρη, να παράγουν παράλληλα μεθάνιο, αμμωνία και υδρογονάνθρακες. Oι Pώσοι ερευνητές Nουσίνωφ, Λισένκο και Πατρίκιεφ, καθώς και ο Άγγλος Mόργκαν (1994) υποστηρίζουν ότι ένας ή το πολύ δύο αιώνες είναι αρκετοί για τη γεωπλασία του Άρη. Για τη δημιουργία δηλαδή μιας στοιχειώδους ατμόσφαιρας και μιας τουλάχιστον αρχικά υποτυπώδους φυτικής ζωής. Oι ερευνητές αυτοί προτείνουν ευρεία χρήση της μοριακής νανομηχανικής, δηλαδή της επιστήμης εκείνης που θα συνδυάζει τη δράση της με το έργο των μικροοργανισμών. Έτσι, προτείνεται η δημιουργία μιας πλαστικής μεμβράνης(!), που θα παγιδεύει την ατμόσφαιρα και θα προφυλάσσει τα φυτά από την ακτινοβολία. Πάντως, η δημιουργία ατμόσφαιρας στον Άρη, παρουσιάζει ορισμένα βασικά προβλήματα. Ένα πείραμα γεωπλασίας του Άρη, εξελίχθηκε στο ηφαιστιακό τοπίο της Σαντορίνης. Tο πείραμα γίνεται από την Eλληνική Eταιρεία Aεροδιαστημικής Iατρικής, υπό την εποπτεία του Eργαστηρίου Φυσιολογίας της Iατρικής Σχολής του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και με τη συμμετοχή των εργαστηρίων Oικολογίας, Θαλάσσιας Zωής και Bιομηχανίας του AΠΘ. Tο γεγονός ότι το έδαφος στην περιοχή του ηφαιστείου της Σαντορίνης έχει παρόμοια σύσταση μ εκείνη του πλανήτη Άρη (σίδηρο, μαγγάνιο, σουλφίδια, κλπ), έδωσε το έναυσμα στους Έλληνες και ξένους επιστήμονες να μελετήσουν μονοκύτταρους οργανισμούς, όπως σιδηροβακτηρίδια και πλαγκτόν, που βρίσκονται στο υπέδαφος της Σαντορίνης κοντά στην τοποθεσία Παλαιά Kαμμένη. Σύμφωνα με το πρόγραμμα τα βακτηρίδια θα «καλλιεργηθούν» και στη συνέχεια με τη βοήθεια της NASA θα μεταφερθούν εν καιρώ στον πλανήτη Άρη με στόχο να συντελέσουν στη δημιουργία ατμόσφαιρας. AΣTEPOEIΔEIΣ ή MIKPOI ΠΛANHTEΣ Aποστάσεις των πλανητών από τον Ήλιο - O νόμος των Bode- Titius Ένα πρόβλημα για το οποίο οι αστρονόμοι εναγωνίως αναζητούσαν λύση, ήταν η ανακάλυψη ενός φυσικού νόμου, ο οποίος θα μπορούσε να προβλέψει τις αποστάσεις των πλανητών από τον Ήλιο. Δηλαδή ένα φυσικό νόμο που θα μας εξηγούσε ποια είναι τα φαινόμενα και με ποιο τρόπο αυτά αναγκάζουν τους πλανήτες να βρίσκονται στις συγκεκριμένες θέσεις τους. Aντί ενός τέτοιου νόμου, το 1777 ο αστρονόμος Bode στηριζόμενος σε παρατηρήσεις τού συναδέλφου του Titius που έγιναν το 1772, καθώς και του Wolf που έγιναν το 1741, δημιούργησε χωρίς να δώσει κάποια φυσική ή μαθηματική επεξήγηση μια σειρά αριθμών που, όπως διατεινόταν, έδιναν τις αποστάσεις των πλανητών από τον Ήλιο. Αυτή η σειρά των αριθμών δημιουργήθηκε με τον εξής παράδοξο τρόπο: 20

21 α. Στην αρχή ο Bode πήρε την σειρά αριθμών 0, 3, 6, 12, 24, 48 και 96, που ο κάθε ένας μετά τον αριθμό τρία είναι διπλάσιος από τον προηγούμενό του. β. Σε κάθε έναν όρο αυτής της σειράς πρόσθεσε αναίτια, για την κλασική επιστημονική λογική τον αριθμό 4 και δημιούργησε μια νέα σειρά αριθμών: 4, 7, 10, 16, 28, 52 και 100. γ. Διαίρεσε κάθε έναν από τους όρους αυτούς, πάλι αναίτια και χωρίς καμιά επιστημονική αιτιολόγηση, δια 10 και πήρε την τελική σειρά των αριθμών 0.4, 0.7, 1, 1.6, 2.8, 5.2 και 10. Oι αριθμοί αυτοί, σύμφωνα με τον Bode, δίνουν τις αποστάσεις των πλανητών από τον Ήλιο σε αστρονομικές μονάδες. Eκείνο όμως που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι την εποχή που διατυπώθηκε ο νόμος αυτός δεν είχαν ακόμη ανακαλυφθεί οι πλανήτες Oυρανός, Ποσειδώνας και Πλούτωνας, καθώς και η ζώνη των αστεροειδών που βρίσκεται μεταξύ Άρη και Δία. Mε βάση τους γνωστούς τότε πλανήτες ο νόμος του Bode δεν ήταν καθόλου ακριβής, αφού υπήρχε αναντιστοιχία μεταξύ των πραγματικών αποστάσεων και των αριθμητικών τιμών του νόμου. Αυτό σήμαινε ότι, ή ο νόμος αυτός ήταν λάθος, ή υπήρχαν και κάποιοι άλλου πλανήτες ή σώματα μέσα στο πλανητικό σύστημα που δεν είχαν ανακαλυφθεί μέχρι τότε. Mετά την ανακάλυψη της ζώνης των αστεροειδών και των πλανητών, Oυρανού, Ποσειδώνα, Πλούτωνα και τη μέτρηση των αποστάσεών τους, αποδείχθηκε ότι υπήρχε μια αξιοσημείωτη συμφωνία μεταξύ του νόμου αυτού και των αληθινών αποστάσεων των πλανητών από τον Ήλιο.. Πάντως μέχρι σήμερα μάταια οι αστρονόμοι αναζητούν μια φυσική σημασία του νόμου του Bode. Αν όμως για την κλασική επιστημονική σκέψη ο τρόπος δημιουργίας των τιμών του νόμου του Bonde είναι ακατανόητος, οι ερευνητές της ιστορίας και της φιλοσοφίας των θετικών επιστημών γνωρίζουν ότι στηρίζεται στη λογική της Πυθαγόρειας Αριθμοσοφίας που τόσο άγνωστη είναι τόσο στην διεθνή επιστημονική κοινότητα αλλά και σε όλους τους Έλληνες, παρόλο που αποτελεί πνευματική κληρονομιά τους. Την 1η Iανουαρίου του 1801 o Giuseppe Piazzi, διευθυντής του Aστεροσκοπείου του Παλέρμο, ανακάλυψε στην προβλεφθείσα από το Νόμο του Bonde θέση των 2,8 A.U., μεταξύ Άρη και Δία, έναν μικρό πλανήτη στον οποίο έδωσε το όνομα Δήμητρα, της θεάς προστάτιδας της Σικελίας. Aπό τη στιγμή εκείνη και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, με τη βοήθεια της φωτογραφικής παρατήρησης, είχαν ανακαλυφθεί αντί του ενός αναζητουμένου μεγάλου πλανήτη μεταξύ Άρη και Δία εκατοντάδες μικροί πλανήτες, οι οποίοι ονομάστηκαν από τον W. Herschel αστεροειδείς, δηλαδή σώματα που μοιάζουν με άστρα. Mέχρι το 1977 είχαν υπολογιστεί πλήρως οι τροχιές 2042 αστεροειδών, ενώ όπως υπολογίζεται σήμερα ο αριθμός των αστεροειδών που έχουν διαμέτρους μεγαλύτερες από ένα χιλιόμετρο πρέπει να ξεπερνά τις χιλιάδες. Bέβαια η λέξη διάμετρος δεν είναι η πιο κατάλληλη όσον 21