ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΘΩΙΔΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ

Transcript

1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΘΩΙΔΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΙΟΥΝΙΟΣ 2016

2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ερευνητική Εργασία Η Διάσταση του Πολιτισμού στη Δημιουργική Πόλη: Θεωρητικές Έννοιες και Παραδείγματα Στρατηγικού Σχεδιασμού ΣΠΥΡΙΔΟΠΟΥΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΕΜ: 542 Επιβλέπουσα: ΘΩΙΔΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ Επίκουρη Καθηγήτρια ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2016 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKH FACULTY OF ENGINEERING DEPARTMENT OF SPATIAL PLANNING AND DEVELOPMENT Research Project The Cultural Dimension of Creative City: Theoretical Concepts and Some Examples of Strategic Planning SPYRIDOPOULOU ALEXANDRA SUPERVISION: THOIDOU ELISAVET Assistant Professor THESSALONIKI, JUNE 2016 Cover page: Ιδία επεξεργασία

4 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία «Even before Europe was united in an economic level or was conceived at the level of economic interests and trade, it was culture that united all the countries of Europe. The arts, literature, music are the connecting link of Europe». Dario Fo Σελίδα iii

5 Η Διάσταση του Πολιτισμού στη Δημιουργική Πόλη ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα τελευταία χρόνια, η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας έχουν αλλάξει τη φύση των κοινωνικών σχέσεων του ανθρώπου. Ο πολιτισμός, του οποίου η σημασία και το πεδίο εφαρμογής έχουν επεκταθεί σημαντικά, καταδεικνύεται απαραίτητος για την ανάπτυξη του ατόμου και της κοινωνίας. Παράλληλα, ο πολιτισμός προωθείται ως βασικός άξονας των περισσοτέρων στρατηγικών σχεδίων των ευρωπαϊκών πόλεων, και αποκτά ρόλο μοχλού αστικής ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής. H έννοια της δημιουργικής πόλης συγκεντρώνει το ενδιαφέρον, κυρίως ως τάση για την αστική ανάπτυξη. Το παρόν ερευνητικό θέμα, επιχειρεί να διερευνήσει αυτή τη σύνδεση που υπάρχει μεταξύ του πολιτισμού και της δημιουργικής πόλης αναφορικά και με στρατηγικές για την αστική ανταγωνιστικότητα και την τοπική ανάπτυξη σε συνδυασμό με τη χωρική οργάνωση της πόλης. Τόσο σε τοπικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο οι στρατηγικές αυτές, βρίσκονται στο επίκεντρο των αστικών πολιτικών και του χωρικού σχεδιασμού. Ακόμα επιχειρείται η μελέτη του χωρικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό, που αναδεικνύει θέματα όπως η ισότητα πρόσβασης στους πολιτιστικούς χώρους, η πολιτιστική ποικιλομορφία και η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Βασικό στόχο της εργασίας αποτελεί η μελέτη της διάστασης που καταλαμβάνει ο πολιτισμός σε σχέση με τη θεωρία για τη δημιουργικότητα και τη δημιουργική πόλη, αλλά και ως αντικείμενο του χωρικού σχεδιασμού μέσω του πολιτιστικού σχεδιασμού και της πολιτιστικής πολιτικής. Σε αυτά τα πλαίσια, γίνεται συνοπτική επισκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με τον πολιτισμό και τη δημιουργική πόλη ως έννοιες, καθώς και των συναφών εννοιών του πολιτιστικού σχεδιασμού, της πολιτιστικής πολιτικής και των πολιτιστικών πόρων. Εν συνεχεία, μελετώνται τα διεθνή πλαίσια για τον πολιτισμό, όπως διαμορφώνονται από την UNESCO και την ΕΕ. Τέλος, εξετάζονται παραδείγματα στρατηγικού σχεδιασμού τριών δημιουργικών πόλεων σχετικά με τα σχέδια που εκπονούν αλλά και τους χώρους για τον πολιτισμό. Ολοκληρώνοντας, γίνεται παρουσίαση των στρατηγικών σχεδίων για τον πολιτισμό, και κατηγοριοποίηση ως προς το είδος του σχεδίου, τα έργα χωρικού σχεδιασμού, τα θέματα στα οποία επικεντρώνεται η πολιτιστική πολιτική καθώς και τους αρμόδιους φορείς εκπόνησης του εκάστοτε σχεδίου. Λέξεις Κλειδιά: πολιτιστικός σχεδιασμός, στρατηγικός σχεδιασμός, πολιτισμός, δημιουργική πόλη iv

6 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία ABSTRACT In recent years, advances in science and technology have changed man's place in the world and the nature of his social relations. Culture, whose significance and scope have considerably expanded, demonstrate an essential role for the development of individual and society. At the same time, culture is promoted as the focal point of most strategic plans of European cities, and acquires the role 'lever' of urban development and social cohesion. The concept of creative city attracts mainly as a trend for urban development. This research project attempts to explore this link between culture and creative city with respect and strategies for urban competitiveness and local development in conjunction with the spatial organization of the city. Both locally and at European level these strategies are at the heart of urban policies and spatial planning. Even attempts to study the spatial planning culture that highlights issues such as equal access to cultural sites, cultural diversity and the protection of cultural heritage. Main aim of work is the study of the dimension occupied by the culture with respect to the theory of creativity and the creative city, but also the object of spatial planning through cultural planning and cultural policy. In this context, there is a brief overview of the literature on culture and the creative city as concepts and related concepts of cultural planning, cultural policy and cultural resources. Subsequently, the international framework for culture, as formulated by UNESCO and the EU is been studied. Finally, examples examined strategic planning three 'creative' cities on plans drawn up but also spaces for culture. In conclusion, the strategic plans for culture, and categorization to the type of project, the urban planning projects, the issues on which focuses the cultural policy and relevant development actors of the project are been examined. Key Words: Cultural planning, Strategic planning, Culture, Creative City Σελίδα v

7 Η Διάσταση του Πολιτισμού στη Δημιουργική Πόλη Ευχαριστίες Με την ολοκλήρωση της ερευνητικής μου εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά, την κα. Θωίδου Ελισάβετ, επιβλέπουσα καθηγήτρια της εργασίας, για την καθοδήγηση και την πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχε. Οι παρατηρήσεις που έλαβα από μέρους της, καθώς και η συνεχής εμψύχωση σε όλες τις φάσεις της εργασίας, συνετέλεσαν καθοριστικά στην ολοκλήρωση αυτής. Επίσης, θέλω να ευχαριστήσω όλους τους ανθρώπους που στάθηκαν στο πλευρό μου και με υποστήριξαν κατά το διάστημα αυτό. Ιδιαίτερα, ευχαριστώ την οικογένειά μου, για την συμπαράσταση, την κατανόηση και την απαράμιλλη υποστήριξη, καθόλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Τέλος, ευχαριστώ και όλες τις συμφοιτήτριές μου για τις στιγμές που περάσαμε κατά τη φοίτησή μας στο τμήμα μηχανικών χωροταξίας και ανάπτυξης. Στην οικογένειά μου vi

8 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ Πολιτισμός και Πολιτιστικός Σχεδιασμός Η έννοια του πολιτισμού Πολιτιστικός σχεδιασμός Ο πολιτισμός στην πόλη Πολιτιστικός σχεδιασμός για τις πόλεις Πολιτισμός και Δημιουργικότητα Η έννοια της δημιουργικότητας και ο ρόλος της πόλης Ο πολιτισμός στη δημιουργική πόλη Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Η οπτική της UNESCO για τον πολιτισμό Η ευρωπαϊκή στρατηγική για τον πολιτισμό Η ευρωπαϊκή χωρική πολιτική για τον πολιτισμό Προγράμματα και δράσεις της ΕΕ για τον πολιτισμό Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΟΛΕΩΝ Η πόλη του Τορόντο Χώροι και δραστηριότητες πολιτισμού Στρατηγικά σχέδια για τον πολιτισμό Η πόλη της Βαρκελώνης Χώροι και δραστηριότητες πολιτισμού Στρατηγικά σχέδια για τον πολιτισμό Σελίδα vii

9 Η Διάσταση του Πολιτισμού στη Δημιουργική Πόλη 3.3. Η πόλη του Λονδίνου Χώροι και δραστηριότητες πολιτισμού Στρατηγικά σχέδια για τον πολιτισμό Συμπεράσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1-2: Δημιουργική πόλη και πολιτιστική ανάπτυξη 18 Πίνακας 2-1: Υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά 25 Πίνακας 2-2: Στόχοι της Ευρωπαϊκής Ατζέντας για τον πολιτισμό 30 Πίνακας 2-3: Σύνοψη του προγράμματος εργασιών της ΕΕ στον πολιτιστικό τομέα ( ) 32 Πίνακας 2-4: Συγκριτικός πίνακας των ευρωπαϊκών δικτύων και των προγραμμάτων του πολιτιστικού τομέα, ( ) 37 Πίνακας 3-1: Κατηγοριοποίηση των χώρων και εγκαταστάσεων πολιτισμού σύμφωνα με τις λειτουργίες που μπορούν να φιλοξενήσουν 48 Πίνακας 3-2: Στρατηγικά Σχέδια για τον σχεδιασμό του πολιτισμού στο Τορόντο 50 Πίνακας 3-3: Πολιτιστικοί Δείκτες, Indicadors culturals de Barcelona, Πίνακας 3-4: Στρατηγικό όραμα και στρατηγικοί στόχοι, Βαρκελώνη Πίνακας 3-5: Συγκεντρωτικός πίνακας των στρατηγικών σχεδίων στη Βαρκελώνη 57 Πίνακας 3-6: Πολιτιστικοί Δείκτες 59 Πίνακας 3-7: Συγκεντρωτικός πίνακας των στρατηγικών σχεδίων στο Λονδίνο 64 Πίνακας 3-8: Συγκεντρωτικός πίνακας για το περιεχόμενου του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό: Τορόντο, Βαρκελώνη, Λονδίνο 69 Πίνακας 6-1: Χρονολογική καταγραφή των συμβάσεων της UNESCO. 83 Πίνακας 6-2: Τομείς Προτεραιότητα, Στρατηγικό σχέδιο για τον πολιτισμό, viii

10 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1-1: Συνιστώσες δημιουργικότητας, που βασίζονται στον πολιτισμό (Components of culture-based creativity) 16 Εικόνα 2-1: Ιστοσελίδα για τις Δημιουργικές Πόλεις, «Creative Cities Network in 2004» 27 Εικόνα 2-2: Ιστοσελίδα Europeana για την πρόσβαση σε ψηφιοποιημένο υλικό 31 Εικόνα 2-3: Αποκατάσταση του «Gran Teatre del Liceu», Βαρκελώνη 33 Εικόνα 2-4: Μετατροπή παλιάς αγοράς σε πλατφόρμα για τέχνες και δημιουργικότητα, ΕΠΠ Guimarães Εικόνα 2-5: Αναβάθμιση χώρου, με ακτίνες φωτός, ΕΠΠ Riga Εικόνα 3-1: Χαρτογραφική αποτύπωση της πόλης του Τορόντο 42 Εικόνα 3-2: Η Πόλη του Τορόντο (City of Toronto) 43 Εικόνα 3-3: Χώροι πολιτισμού στην πόλη του Τορόντο 44 Εικόνα 3-4: Συγκεντρώσεις Πολιτιστικών Εγκαταστάσεων, Τορόντο Εικόνα 3-5: Καταγραφή των χώρων πολιτισμού στο Τορόντο, Εικόνα 3-6:Πρωτοβουλίες για την προώθηση της πρόσβασης στον πολιτισμό, City of Toronto 46 Εικόνα 3-7: Πολιτιστικά κέντρα και γκαλερί, City of Toronto 47 Εικόνα 3-8: Ανοιχτά δεδομένα για τον πολιτισμό, Δήμος του Τορόντο 48 Εικόνα 3-9: Διαθέσιμοι χώροι πολιτισμού, Τορόντο Εικόνα 3-10: Χαρτογραφική αποτύπωση της πόλης της Βαρκελώνης 51 Εικόνα 3-11: Η πόλη της Βαρκελώνης 52 Εικόνα 3-12: To Μέγαρο Μουσικής της Καταλονίας και το Νοσοκομείο de Sant Pau, Βαρκελώνη 52 Εικόνα 3-13: Master Plan, για τη μητροπολιτική περιοχή της Βαρκελώνης, Metropolitan General Plan (PGM) 53 Εικόνα 3-14: Στρατηγικό Σχέδιο της Βαρκελώνης μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Εικόνα 3-15: Αρχαιολογικά ευρύματα εντός της Αγοράς Mercat del Born (1876) 56 Εικόνα 3-16: Χαρτογραφική αποτύπωση της πόλης του Λονδίνου 58 Εικόνα 3-17: Η πόλη του Λονδίνου 59 Εικόνα 3-18: Χώροι πολιτισμού και επίδραση των δημιουργικών κλάδων, στην πόλη του Λονδίνου 60 Εικόνα 3-19: Central Activities Zone (CAZ) 61 Εικόνα 3-20: Χωρική Κατανομή των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς 61 Εικόνα 3-21: Χωρική κατανομή των αξιοθέατων στο Λονδίνο 62 Εικόνα 3-22: Στρατηγικές περιοχές για ανάπτυξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων 62 Εικόνα 3-23: Ιστοσελίδα του οργανισμού για τον πολιτισμό στις παγκόσμιες πόλεις (World Cities Culture Forum) 63 Σελίδα ix

11

12 Η Διάσταση του Πολιτισμού στην Δημιουργική Πόλη ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στα τέλη της δεκαετίας του 80 γίνεται λόγος για τη βιώσιμη ανάπτυξη (sustainable development) που εξελίσσεται σε τρεις βασικούς άξονες την οικονομική ανάπτυξη, την κοινωνική συνοχή, και την περιβαλλοντική ισορροπία. Οι κατευθύνσεις αυτές υιοθετήθηκαν σε διάφορα στρατηγικά σχέδια σε τοπικό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Παράλληλα, από ορισμένους (UNESCO, 2016) γίνεται λόγος για την ένταξη και του πολιτισμού ως τέταρτου πυλώνα για την βιώσιμη ανάπτυξη. Διαχρονικά, ο πολιτισμός, αποτελεί ένα γνώρισμα των πόλεων που εκφράζεται με την ιστορία, τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, τις παραδόσεις, τα έθιμα, την τέχνη κ.α. Ως προς το δομημένο περιβάλλον, ο πολιτισμός είναι συνυφασμένος κυρίως με τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, καθώς και τους χώρους πολιτιστικής δράσης. Παράλληλα, η έννοια του πολιτισμού εμφανίζεται και ως δημιουργία, τέχνη, κουλτούρα και πολιτιστική δραστηριότητα. Σκοπός του παρόντος ερευνητικού θέματος, είναι η βιβλιογραφική επισκόπηση σε σχέση με το περιεχόμενο της έννοιας του πολιτισμού, στη νέα διάσταση που παίρνει μέσω της σχέσης με τη δημιουργικότητα και στον τρόπο με τον οποίο λαμβάνεται υπόψη στον σχεδιασμό για την χωρική οργάνωση και τη χωρική ανάπτυξη στον αστικό χώρο. Παράλληλα, μελετώνται παραδείγματα πόλεων (Τορόντο, Βαρκελώνη, Λονδίνο) με στόχο τη διερεύνηση του πολιτισμού ως στρατηγική για την ανάπτυξη των πόλεων. Με βάση το γεγονός ότι ο πολιτισμός είναι σημαντικός για τις πόλεις, λαμβάνεται υπόψη ως αντικείμενο του χωρικού σχεδιασμού. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύσσεται ο πολιτιστικός σχεδιασμός, ο οποίος αφορά, αφενός το πολιτιστικό περιβάλλον με την έννοια του δομημένου περιβάλλοντος του πολιτισμού, και αφετέρου τη σχέση αυτού του πολιτιστικού περιβάλλοντος με τον ευρύτερο σχεδιασμό των πόλεων. Ο πολιτιστικός σχεδιασμός, εκφράζεται μέσα από τις πολιτικές για τις πόλεις και την εξειδίκευσή τους με άξονα τον πολιτισμό. Ο πολιτιστικός σχεδιασμός, συνδέεται άμεσα με τον αστικό και πολεοδομικό σχεδιασμό και παράλληλα, ως εξειδίκευση της πολιτιστικής πολιτικής, μπορεί να αποτελέσει σημαντικό μέτρο για την αστική ανάπτυξη. Γίνεται λοιπόν διερεύνηση για την ενσωμάτωση της διάστασης του πολιτισμού στον χωρικό σχεδιασμό, που μπορεί να συνεισφέρει στην αστική ανάπτυξη, όπως αυτή επιδιώκεται υπό το πρίσμα της δημιουργικότητας (Landry, 2008). Η δημιουργικότητα, αποτελεί έναν όρο που τα τελευταία χρόνια συνδέθηκε στενά με την ανάπτυξη των πόλεων. Η ίδια η έννοια, θεωρήθηκε ως παράγοντας που σχετίζεται με τη γνώση και την καινοτομία. Παράλληλα, μέσα από την έννοια της δημιουργικότητας, αναδείχθηκε και η σημασία του πολιτισμού. Μέσα από την βιβλιογραφία, ανακύπτει ένα σημαντικό ενδιαφέρον γύρω από την έκφραση της δημιουργικότητας μέσα στην πόλη, καθώς και στη σημασία του πολιτισμού και την συμβολή του στο χωρικό σχεδιασμό. Επίσης, οι πρακτικές από τις δυτικοευρωπαϊκές πόλεις, φανερώνουν την εισαγωγή του πολιτισμού στις χωρικές παρεμβάσεις. Ειδικότερα, η δημιουργικότητα παρουσιάζει άμεσες αλληλεπιδράσεις με τον χώρο της πόλης και σχετίζεται με τις αστικές εξυπηρετήσεις (Θωίδου κ.ά., 2015), στα πλαίσια των δράσεων αστικής αναζωογόνησης μέσω της ανάδειξης / αξιοποίησης των πολιτιστικών πόρων. Η δημιουργικότητα και ο πολιτισμός αποτελούν σημαντικές πολιτικές της χωρικής Σελίδα 1

13 Εισαγωγή ανάπτυξης, «ως πηγή καινοτομίας και ως πεδίο οικονομικών δραστηριοτήτων» (Θωίδου & Φουτάκης, 2015). Παράλληλα, παρατηρείται ότι σε διεθνές επίπεδο τα διάφορα πλαίσια πολιτικής τονίζουν τη διάσταση του πολιτισμού. Η αρχή γίνεται με την ίδρυση της UNESCO (1946), της εκπαιδευτικής, επιστημονικής και πολιτιστικής οργάνωσης των Ηνωμένων Εθνών, που περιλαμβάνει στην ατζέντα της μεταξύ άλλων και θέματα για την προώθηση του πολιτισμού (Κόνσολα, 2006). Στο πλαίσιο αυτό, αναπτύσσονται σημαντικές πρωτοβουλίες για την προώθηση του πολιτισμού, δίνοντας έμφαση στο ρόλο που καταλαμβάνει για τη βιώσιμη ανάπτυξη, μέσα από τους όρους των πολιτιστικών και δημιουργικών κλάδων (UNDP/UNESCO, 2013). Ακόμα, ενδιαφέρον για τον πολιτισμό έχει η Ευρωπαϊκή Ένωση ενώ τα τελευταία χρόνια στο πλαίσιό της ο πολιτισμός έχει συνδεθεί με την αστική ανάπτυξη. Έτσι ο πολιτισμός καταλαμβάνει νέα διάσταση στα πλαίσια πολιτικής καθώς και στο σχεδιασμό του χώρου. Με βάση τα παραπάνω, το ερευνητικό θέμα επικεντρώνεται στη διερεύνηση του πολιτισμού. Ακόμα, διερευνάται η έννοια του πολιτιστικού σχεδιασμού και των σχετικών πολιτικών για την ανάπτυξη των πόλεων. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στην έννοια της δημιουργικότητας και στο πως συνδέεται με τον πολιτισμό στο πλαίσιο του σχεδιασμού για τις πόλεις. Ειδικά, γίνεται παρουσίαση των απόψεων των κύριων υποστηρικτών της θεωρίας των δημιουργικών πόλεων (Landry, Florida). Μέσα από αυτή τη σχέση της δημιουργικότητας, του πολιτιστικού σχεδιασμού και των πολιτικών για τις πόλεις αναδύεται η έννοια της αναζωογόνησης των πόλεων, στην οποία ένας βασικός άξονας είναι ο πολιτισμός. Στη συνέχεια, εξετάζεται το διεθνές θεσμικό πλαίσιο για τον πολιτισμό. Συγκεκριμένα, μελετάται η πολιτιστική δράση των κυριότερων διεθνών οργανισμών (UNESCO και ΕΕ) και παρουσιάζονται οι πολιτικές και τα προγράμματα που εφαρμόζονται. Ειδικότερα, εξετάζονται τρία παραδείγματα στρατηγικού σχεδιασμού, ώστε να διερευνηθούν οι πρακτικές εφαρμογές των αντίστοιχων θεωρητικών απόψεων περί πολιτισμού, πολιτιστικού σχεδιασμού και δημιουργικής πόλης. Τα παραδείγματα των πόλεων που επιλέχτηκαν προς μελέτη είναι από το διεθνή χώρο το Τορόντο, και από τον ευρωπαϊκό η Βαρκελώνη και το Λονδίνο. Η επιλογή αυτή έγινε διότι η διεθνής βιβλιογραφία έχει αναγνωρίσει τις πόλεις αυτές ως δημιουργικές και παράλληλα έχουν αναπτύξει διεθνή φήμη στον στρατηγικό σχεδιασμό του πολιτισμού, που τις καθιστά πρότυπα για την ανάπτυξη άλλων πόλεων στον τομέα αυτό. Τέλος διατυπώνονται συμπερασματικές παρατηρήσεις. Σελίδα 2

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ

15 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία 1. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ 1.1. Πολιτισμός και Πολιτιστικός Σχεδιασμός Ο πολιτισμός συνδέεται με υλικά και πνευματικά αγαθά. Στη διεθνή βιβλιογραφία εμφανίζεται τόσο με την έννοια των υλικών πολιτιστικών πόρων όσο και με την έννοια της πνευματικής καλλιέργειας, της παράδοσης, της τέχνης κλπ. Παράλληλα, παρατηρείται ότι ο πολιτισμός έχει ιδιαίτερη χωρική έκφραση. Ακόμα, ο πολιτισμός και η πόλη αποτελούν όρους στενά συνδεδεμένους μεταξύ τους. Μάλιστα, θεωρείται ότι η πόλη είναι το δημιούργημα του πολιτισμού. Έτσι, ο πολιτισμός εμφανίζεται ως αντικείμενο του σχεδιασμού, αποτελώντας μια διάσταση του σχεδιασμού μέσα στην πόλη, η οποία εξελίσσεται συνεχώς. Ακόμα, οι σύγχρονες προσεγγίσεις για την αστική ανάπτυξη, κατευθύνονται στον στρατηγικό σχεδιασμό του χώρου, υπό το πρίσμα του πολιτισμού. Σε αυτό το πλαίσιο, αναδύονται η πολιτιστική πολιτική και ο πολιτιστικός σχεδιασμός ως τομέας δημόσιας πολιτικής σε εθνικό επίπεδο. Ο πολιτισμός ως αντικείμενο πολιτικής κατά κύριο λόγο εμφανίζεται μέσα από την κοινωνική διάσταση. Η πολιτιστική πολιτική, έχει αναγνωριστεί διεθνώς και ως πυλώνας για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής μέσα στις πόλεις. Έτσι λοιπόν, αναλύεται η έννοια του πολιτισμού καθώς και του περιεχομένου του και διερευνάται ο πολιτισμός ως αντικείμενο του σχεδιασμού σε σύνδεση με το στρατηγικό σχεδιασμό και τις πολιτικές για τις πόλεις. Οι έννοιες αυτές θεωρούνται ως διέξοδοι για την οικονομική ύφεση και την αστική ανάπτυξη Η έννοια του πολιτισμού Ο όρος πολιτισμός αποτελεί μία πολυσύνθετη έννοια που συνδέεται τόσο με την έννοια της πόλης, όσο και πρωταρχικά με τους ανθρώπους και την κοινωνία. Η σημασία του ως αντικείμενο σχεδιασμού, είναι ένα ζητούμενο της εργασίας, που ωστόσο είναι δύσκολο να αποσαφηνιστεί, καθώς ο όρος του πολιτισμού, εμφανίζεται σε ποικίλες επιστήμες, κυρίως στην ανθρωπολογία και κοινωνιολογία. Οι διάφορες προσπάθειες που έχουν γίνει για την ερμηνεία του όρου πολιτισμός από κοινωνιολόγους, καταδεικνύουν τη σύνθετη φύση του όρου. Αρχικά, ο πολιτισμός, σύμφωνα με τον Tylor (1981, όπ. αναφ. στο Παρθενόπουλος, 2004) αναφέρεται στα χαρακτηριστικά στοιχεία της κοινωνίας και συνδέεται με τον άνθρωπο, είναι δηλαδή: «ένα σύνολο που περιλαμβάνει τις γνώσεις, τις πεποιθήσεις, την τέχνη, τα ήθη, νόμους, έθιμα και οποιεσδήποτε άλλες ικανότητες και συνήθειες που αποκτήθηκαν από τον άνθρωπο ως μέλος της κοινωνίας» Στα ίδια πλαίσια, μια άλλη ερμηνεία για τον πολιτισμό επιχειρείται από τον Kunzmann, που ορίζει ότι: «ο πολιτισμός περιλαμβάνει τις τέχνες, τα έθιμα, τις πεποιθήσεις, και όλα τα προϊόντα της ανθρώπινης σκέψης ενός λαού σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή» (Kunzmann, 2004) Σελίδα 4

16 1. Πολιτισμός, Δημιουργικότητα και Χώρος Δηλαδή, ο πολιτισμός, σχετίζεται με τις παραδόσεις και τις αξίες μιας κοινωνίας (Hawkes, 2001). Περιλαμβάνει την φύση της κοινωνίας καθώς και την ταυτότητα που δημιουργούν οι άνθρωποι μέσα σε αυτή. Μια ακόμη ερμηνεία, διατυπώνεται από τον Williams, (1961, όπ. αναφ. στο Bianchini & Greed, 1999, σ. 197) ο οποίος διαχωρίζει τον πολιτισμό σε τρεις κατηγορίες: 1. Πρόκειται για την έννοια του πολιτισμού ως τέχνη, τα έργα και τις πρακτικές της πνευματικής και καλλιτεχνικής δραστηριότητας του ανθρώπου 2. την «κουλτούρα» ως την καλλιέργεια του πνεύματος και του νου, «μια κατάσταση ή διαδικασία της ανθρώπινης τελειότητας, σε σχέση με ορισμένες απόλυτες ή καθολική αξίες- ένας ορισμός που συνδέεται προφανώς με τις έννοιες της «μάθησης» και «εκπαίδευσης» 3. την ανθρωπολογική έννοια του πολιτισμού ως «ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής, ο οποίος εκφράζει αξίες όχι μόνο στην τέχνη και στην εκπαίδευση, αλλά και στους θεσμούς και τους κανόνες συμπεριφοράς» Τέλος μια πιο γενική ερμηνεία γίνεται από την UNESCO, όπου ορίζεται ο πολιτισμός ως: «το πολύπλοκο σύνολο των διακριτών πνευματικών, υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών χαρακτηριστικών που χαρακτηρίζουν μια κοινωνία ή κοινωνική ομάδα. Δεν περιλαμβάνει μόνο τις τέχνες και τα γράμματα, αλλά και τους τρόπους ζωής, τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, το σύστημα αξιών, τις παραδόσεις και τις πεποιθήσεις» (UNESCO, 1982) Η UNESCO, αναγνωρίζει, ότι ο πολιτισμός αποτελεί βασική συνιστώσα της αειφόρου ανάπτυξης αντιπροσωπεύει την ταυτότητα, την καινοτομία και τη δημιουργικότητα για το άτομο και την κοινωνία. Αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα για την κοινωνική ένταξη και την εξάλειψη της φτώχειας, προωθώντας την οικονομική ανάπτυξη 1. «Culture is who we are shapes our identity is a means of fostering respect and tolerance among people is a way to create jobs and improve people s lives is a way to include others and understand them helps preserve our heritage and make sense of our future empowers people works for development» Από τη λεξικογραφική προσέγγιση του Μπαμπινιώτης (2000), στο περιεχόμενο του όρου πολιτισμός διακρίνουμε δυο κατευθύνσεις. Η πρώτη αναφέρεται στον πολιτισμό ως «το βαθμό ανάπτυξης των υλικών και πνευματικών συνθηκών της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου». Πρόκειται δηλαδή, για τα χαρακτηριστικά εκείνα που προσδιορίζουν τη φυσιογνωμία, την ιστορία και την εξέλιξη ενός έθνους καθώς και τα επιτεύγματα στον υλικό τομέα. Συχνά, αναφέρεται και ως τεχνικός πολιτισμός και συνάδει με τον όρο «civilization». Η δεύτερη εμπεριέχει τον πολιτισμό «ως καλλιέργεια των πνευματικών και ψυχικών δυνάμεων των πολιτών του». Πρόκειται δηλαδή, για μια διαφορετική απόδοση του πολιτισμού που συνδέεται με τον όρο «culture», δηλαδή καλλιέργεια ή πνευματικός πολιτισμός. Ακόμη, στην έννοια της κουλτούρας συμπεριλαμβάνονται τα καταναλωτικά αγαθά και οι δραστηριότητες 1 Βλ.: _Declaration_ECOSOC.pdf [προσπελάστηκε: 20/3/2016] Σελίδα 5

17 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία αναψυχής (όπως η τέχνη, η μουσική, ο κινηματογράφος, τα τρόφιμα, ο αθλητισμός, και τα είδη ένδυσης) (Williams, 1976, όπ. αναφ. στο Kovacs, 2011, σ. 323). Η αντίληψη ότι ο πολιτισμός απευθύνεται στην εκλεπτυσμένη μερίδα του κοινωνικού συνόλου, έρχεται να αντικατασταθεί από αυτή της διάδοσης των πολιτιστικών αγαθών και του περιορισμού των πολιτιστικών ανισοτήτων (Κόνσολα, 2006, σ. 49). Στη σύγχρονη Ελλάδα, η λέξη πολιτισμός εισήχθη το 1829 από τον Αδαμάντιο Κοραή, ως απόδοση του γαλλικού όρου civilization, που ανάγεται στο λατινικό civilis «πολιτικός» από το civis πολίτης. Πρόκειται για μία έννοια, η οποία εμπεριέχει στις ρίζες της, τη λέξη πόλη και προέρχεται από το ρήμα πέλω που ερμηνεύεται ως συναναστρέφομαι. Πολλές φορές ταυτίζεται με τη ζωή στις πόλεις. Δηλαδή, χαρακτηριστικό του πολιτισμού, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι είναι η ανθρώπινη συναναστροφή και συνύπαρξη (Κωνσταντινίδου, 1998). Τέλος, σύμφωνα με τον Osgood (1959, όπ. αναφ. στο Παρθενόπουλος, 2004) αναγνωρίζεται η «τριπλή φύση» του πολιτισμού, που εκφράζεται από τον υλικό πολιτισμό, τον κοινωνικό πολιτισμό, και τον πνευματικό πολιτισμό. Στον υλικό πολιτισμό περιλαμβάνονται τα υλικά πράγματα που προέρχονται από τις δημιουργικές ικανότητες του ανθρώπου, στον κοινωνικό πολιτισμό περιλαμβάνονται τα πρότυπα συμπεριφοράς των ανθρώπων, και τέλος στον πνευματικό πολιτισμό περιλαμβάνονται το σύνολο των πεποιθήσεων των ατόμων καθώς και η ερμηνεία της τέχνης. Επομένως, παρατηρείται ότι ο πολιτισμός εκφράζει ένα πλήθος πραγμάτων, τα οποία συνολικά έχουν ως πυρήνα τον άνθρωπο αλλά και τις δραστηριότητες του ανθρώπου. Γενικά, η ερμηνεία του πολιτισμού σχετίζεται με την κοινωνία. Πολιτισμός είναι τα αντικείμενα και οι υλικοί πόροι όπως μνημεία, χώροι πολιτισμού, μουσεία κλπ., που χαρακτηρίζουν την πολιτιστική κληρονομιά μιας περιοχής. Επίσης, ο πολιτισμός σχετίζεται με την ιστορία και την ταυτότητα των περιοχών. Είναι δηλαδή οι άυλες διαστάσεις, τα έθιμα, οι αξίες και οι παραδόσεις σε μια κοινωνία. Ακόμα ο πολιτισμός ερμηνεύεται με την έννοια της κουλτούρας, δηλαδή τις τέχνες, τον κινηματογράφο, τη μουσική, την αρχιτεκτονική κλπ. Ο πολιτισμός μπορεί να επηρεάσει το περιβάλλον της πόλης καθώς επίσης να αποτελέσει παράγοντα αναγέννησης και αναζωογόνησης του περιβάλλοντος της πόλης. Έτσι. ο πολιτισμός εμφανίζεται ως αντικείμενο του χωρικού σχεδιασμού, μέσα από χωρικό σχεδιασμό που αφορά τους χώρους και τα μνημεία πολιτισμού και γενικότερα μέσα από τον πολιτιστικό σχεδιασμό και τις πολιτικές για τις πόλεις Πολιτιστικός σχεδιασμός Ο σχεδιασμός για τον πολιτισμό, αποτελεί μέρος των μορφών σχεδιασμού και καθιερώνεται ως πολιτιστικός σχεδιασμός (cultural planning) (Βασενχόβεν, 2004, σ. 60; Evans, 2001, σ. 7). Τα πεδία εφαρμογών του πολιτιστικού σχεδιασμού είναι ποικίλα: οικονομικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό, πολιτικό, εκπαιδευτικό, πολιτιστικό/καλλιτεχνικό (Δέφνερ, 2012; Bianchini & Parkinson, 1994). Ωστόσο, κύριος στόχος του πολιτιστικού σχεδιασμού εμφανίζεται η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και η βελτίωση της ποιότητας ζωής. Ο όρος για την «πολιτιστική κληρονομιά», είναι ευρύτατος, καθώς χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει καταρχάς την υλική κληρονομιά (που περιλαμβάνει τα κινητά και τα ακίνητα Σελίδα 6

18 1. Πολιτισμός, Δημιουργικότητα και Χώρος αγαθά) καθώς και την άυλη κληρονομιά (Κόνσολα, 2006, σ. 38). Επίσης, σύμφωνα με τον Bianchini (1994b, σ. 202) «κεντρικό χαρακτηριστικό του πολιτιστικού σχεδιασμού είναι ότι στηρίζεται σε έναν ευρύ ανθρωπολογικό ορισμό του πολιτισμού, ως τρόπου ζωής, καθώς ενσωματώνει τις τέχνες σε άλλες πτυχές του τοπικού πολιτισμού». Μια άλλη ερμηνεία του πολιτιστικού σχεδιασμού επιχειρείται από τον (Evans, 2001, σ. 7), σύμφωνα με τον οποίο, ο ορισμός του πολιτιστικού σχεδιασμού περιλαμβάνει τον στρατηγικό σχεδιασμό μέσα από την ενσωμάτωση της τέχνης και του πολιτισμού, στην αστική κοινωνία. Ο ορισμός αυτός, επικεντρώνεται κυρίως φύση του πολιτισμού ως δομημένο περιβάλλον (μουσεία, μνημεία, αρχαιολογικοί χώροι κλπ.). Αντίθετα, ο Kovacs (2011), στη μελέτη του για τον πολιτιστικό σχεδιασμό στον Καναδά, ορίζει ότι αυτός δε σχετίζεται μόνο με το σχεδιασμό του δομημένου περιβάλλοντος του πολιτισμού, αντίθετα πρόκειται για μια οργάνωση (management) των πολιτιστικών πόρων. Επίσης, ο (Mercer, 2006, σ. 6) δίνει έναν ορισμό για τον πολιτιστικό σχεδιασμό, σύμφωνα με τον οποίο «ο πολιτιστικός σχεδιασμός περιλαμβάνει τη στρατηγική και ολοκληρωμένη χρήση των πολιτιστικών πόρων για την αστική και κοινοτική ανάπτυξη» Ακόμα, επιχειρεί να εξηγήσει τον ορισμό για τον πολιτιστικό σχεδιασμό, αναλύοντας τους επιμέρους όρους του: Strategic (στρατηγικός), Integral (ολοκληρωμένος), Planning (σχεδιασμός) και Cultural Resources (πολιτιστικοί πόροι). Ο όρος «στρατηγικός», χαρακτηρίζει ένα υψηλό επίπεδο σχεδιασμού που θα πρέπει να εναρμονίζεται με τα κατώτερα από αυτόν επίπεδα σχεδιασμού (τον αστικό σχεδιασμό, τις πολιτικές για την οικονομική ανάπτυξη κλπ.). Ο όρος «ολοκληρωμένος», αναφέρεται στην λειτουργία του σχεδιασμού να συμπεριλαμβάνει όλες τις δραστηριότητες της κοινωνικής ζωής (όχι μόνο το δομημένο περιβάλλον). Ο όρος «σχεδιασμός» δηλώνει τη διαδικασία στην οποία βασίζονται όλες οι άλλες λειτουργίες. Τέλος, ο όρος «πολιτιστικοί πόροι», δεν αναφέρεται σε κάποιο συγκεκριμένο αγαθό, αλλά πρόκειται για ένα χώρο, όπου οι πολίτες συναντώνται, αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους και με τον χώρο και δημιουργούν (Mercer, 2006). Δηλαδή, ο πολιτιστικός σχεδιασμός, αναφέρεται περισσότερο σε συμμετοχική διαδικασία και ως «τρόπος ζωής», παρά «στην έννοια του πολιτισμού ως τέχνη». Όπως αναφέρει η Θωίδου, (2015b), η σύγχρονη αντίληψη του σχεδιασμού τον καθιστά «μια κοινωνική πράξη στην οποία εμπλέκονται πολλοί κοινωνικά δρώντες (π.χ. δημόσιες αρχές, ιδιωτικά κεφάλαια, περιβαλλοντικές οργανώσεις κ.ά.)». Φαίνεται λοιπόν ότι, ένας σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει τον πολιτιστικό σχεδιασμό είναι ο κοινωνικός παράγοντας. Σύμφωνα με την Κόνσολα (2006, σ. 35) ο κοινωνικός παράγοντας αφορά «στην έκφραση των πολιτιστικών προτιμήσεων και των αναγκών του κοινωνικού συνόλου ή μάλλον τον ποικίλων ομάδων που το συγκροτούν και παρουσιάζουν μεγάλες διαφοροποιήσεις». Έτσι ο σχεδιασμός για τον πολιτισμό επικεντρώνεται στην αξία του πολιτισμού, όπως διαμορφώνεται και αναγνωρίζεται από τις κοινωνικές ομάδες. Παραπέρα, ο σχεδιασμός για τον πολιτισμό επιτυγχάνεται μέσα από το στρατηγικό σχέδιο για τον πολιτισμό (Cultural Plan). Εκεί, ο πολιτιστικός σχεδιασμός συνδέεται και με το αντικείμενο της χαρτογράφησης των πολιτιστικών στοιχείων μίας περιοχής (cultural mapping). Πρόκειται δηλαδή για την καταγραφή σε χάρτη των πολιτιστικών στοιχείων μιας κοινωνίας Σελίδα 7

19 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία που περιλαμβάνουν τα στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς και των πολιτιστικών οργανισμών, των γκαλερί, των εκδηλώσεων και χώρων καλλιτεχνικής έκφρασης (Kovacs, 2011, σ. 323). Ωστόσο, ο πολιτιστικός σχεδιασμός δε ταυτίζεται μόνο με το σχεδιασμό του πολιτισμού ως υλικό αγαθό αλλά έχει ποικίλες άλλες διαστάσεις που αφορούν το περιεχόμενό του και τη διάδρασή του με την κοινωνία. Επομένως, επεκτείνεται σε θέματα εκπαίδευσης, ελεύθερου χρόνου, ιστορίας και παράδοσης, λαογραφία κ.ά. Ειδικά ο πολιτιστικός σχεδιασμός κατευθύνεται από την τοπική κυβέρνηση και αποτελεί μια αρμοδιότητα των τοπικών αρχών. Έτσι τα στρατηγικά σχέδια για τον πολιτισμό, συνήθως εκπονούνται από τις τοπικές αυτοδιοικήσεις. Σύμφωνα με το ΣΑΚΧ 2 (ΕΕ, 2011, σ. 11), η συνετή διαχείριση των φυσικών πόρων και της πολιτιστικής κληρονομιάς, είναι μια από τις τρεις κύριες επιλογές πολιτικής που προτείνονται για την προώθηση της βιώσιμης χωρικής ανάπτυξης. Έτσι, ο πολιτισμός, που μπορεί να θεωρηθεί ότι υλοποιεί αυτή την επιλογή, έχει σημαντικό ρόλο για την κοινωνική και χωρική εξισορρόπηση. Στο πλαίσιο αυτό, η πολιτιστική κληρονομιά αναγνωρίζεται ότι καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο ως εκφραστής της ταυτότητας των περιοχών. Γι αυτό το σκοπό αποτελεί προτεραιότητα η προστασία των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα από μια «δημιουργική προσέγγιση προκειμένου να αναστραφεί η τάση εγκατάλειψης, φθοράς και καταστροφής που επικρατεί σε ορισμένες περιοχές». Ακόμα, προωθείται η στήριξη της ανάπτυξης των πολιτιστικών κέντρων, μέσω της αναβάθμισης δημοσίων χώρων και της αναζωογόνησης μνημειακών τοποθεσιών. Οι ειδικότερες επιλογές πολιτικής που προτείνει το ΣΑΚΧ είναι: 57. Ανάπτυξη ολοκληρωμένων στρατηγικών για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς που απειλείται ή καταρρέει, συμπεριλαμβανομένης της ανάπτυξης εργαλείων για την αξιολόγηση τος παραγόντων κινδύνου και τη διαχείριση κρίσιμων καταστάσεις. 58. Διατήρηση και δημιουργικός ανασχεδιασμός αστικών συνόλων που αξίζει να προστατευθούν. 59. Προώθηση της κατασκευής σύγχρονος κτιρίων υψηλής αρχιτεκτονικής ποιότητας. 60. Ενίσχυση της ευαισθητοποίησης ως προς τη συμβολή της σύγχρονης πολιτικής αστικής και χωρικής ανάπτυξης στην πολιτιστική κληρονομιά των μελλοντικών γενεών. Ένας ακόμα σύγχρονος στόχος του πολιτιστικού σχεδιασμού είναι η αναβάθμιση της εικόνας της πόλης στο πλαίσιο του city marketing και του city branding (Καραχάλης & Δέφνερ, 2011). Στο πλαίσιο αυτό η εικόνα της πόλης θεωρείται ότι διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο (Grodach & Loukaitou-Sideris, 2007; Holcomb, 1999) και ο πολιτιστικός σχεδιασμός αποτελεί σημαντικό εργαλείο προς αυτήν την κατεύθυνση. Σε μία πόλη, η κοσμοπολίτικη πολιτιστική ζωή μπορεί να αποτελέσει καθοριστικό παράγοντα για το μάρκετινγκ και την διεθνή προβολή. 2 Το Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου-(ΣΑΚΧ) διαμορφώνει ένα πλαίσιο χωρικής ανάπτυξης για τα διαφορετικά χωρικά επίπεδα (αστικό, περιφερειακό, εθνικό, ευρωπαϊκό)(θωίδου, 2015b, σ 9) Σελίδα 8

20 1. Πολιτισμός, Δημιουργικότητα και Χώρος Έτσι, θεωρείται ότι ο πολιτισμός μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο σχεδιασμού δημιουργώντας θετικές επιπτώσεις στην εικόνα της πόλης, η οποία θα λειτουργεί ως πόλος έλξης τουριστών και επενδυτών, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην κοινωνική ευημερία. Βέβαια η άποψη και στάση αυτή έχει δεχθεί κριτικές που τονίζουν την μονομέρεια των μεγάλων εμβληματικών παρεμβάσεων και τη δυσκολία να αντιγραφούν από τη μια πόλη στην άλλη. Γνωστό είναι το παράδειγμα του Bilbao που αποτελεί ένα επιτυχημένο παράδειγμα ανάδειξης της πόλης, μέσω του μουσείου Guggenheim. Όπως αναφέρει ο Δέφνερ, Α. (2012), το Bilbao είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μετασχηματισμού μιας μεσαίας πόλης με κύριο άξονα τον πολιτισμό, στον στρατηγικό σχεδιασμό, στην οποία λειτούργησε ένα πρόγραμμα που αφορούσε στη μετατροπή μιας βιομηχανικής πόλης σε μητροπολιτικό κέντρο τεχνών, υπηρεσιών και επικοινωνιών. Ωστόσο η κριτική τονίζει ότι δεν είναι δυνατόν να επαναληφθούν παντού τα επιτυχημένα τέτοια παραδείγματα και επομένως κάθε πόλη πρέπει να προσαρμόσει στο δικό της χαρακτήρα και δυνατότητες τον πολιτιστικό σχεδιασμό της (Καραχάλης, 2015, σ. 2; Jones, 2004; Plaza, 2006) Ο πολιτισμός στην πόλη Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η αναγνώριση του ρόλου των πόλεων στις συνολικές προοπτικές ανάπτυξης. Σε ό,τι αφορά τον πολιτισμό, είναι γεγονός ότι οι πόλεις, δεν χαρακτηρίζονται αποκλειστικά από υλικές δομές. Αντιθέτως, περιλαμβάνουν ανθρώπους, δίκτυα καθώς και άυλα στοιχεία όπως τη μνήμη, την ιστορία, τις κοινωνικές σχέσεις και τις πολιτιστικές ταυτότητες (Sepe, 2013). Ειδικότερα, η πόλη παρομοιάζεται με έναν ανθρώπινο οργανισμό όπου «κάθε της στοιχείο αλληλοσυνδέεται», ενώ ο σχεδιασμός επικεντρώνεται στο συναίσθημα και στη ψυχολογία των ανθρώπων εντός της πόλης (Landry, 2008; Sepe, 2013). Μάλιστα, στη δεκαετία του 90, όπως αναφέρουν οι Bianchini και Parkinson (1994), εμφανίζονται αρκετά παραδείγματα ευρωπαϊκών πόλεων, που χρησιμοποιώντας των πολιτισμό προσπάθησαν να «βελτιώσουν την εικόνα τους στο εσωτερικό και στο εξωτερικό». Η τάση για επένδυση στον πολιτιστικό τομέα ευνοεί την οικονομική και κοινωνική αναζωογόνηση (Καραχάλης & Δέφνερ, 2011). Έτσι, μέσα από τον σχεδιασμό, με κατεύθυνση στον πολιτισμό, γίνεται προβολή όχι μόνο του δομημένου περιβάλλοντος της πόλης αλλά και άλλων χαρακτηριστικών της ταυτότητας του χώρου που λειτουργούν ως προβολή της πόλης προς τα έξω. Ως μοχλός αστικής ανάπτυξης καταδεικνύεται ο πολιτισμός, που υποστηρίζεται ότι μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για ένα πολιτιστικό σχεδιασμό για τις πόλεις, που θα αποβλέπει στην οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική ευημερία Πολιτιστικός σχεδιασμός για τις πόλεις Ο πολιτιστικός σχεδιασμός, αποτελεί μια διαδικασία συνολικού σχεδιασμού κατά την οποία αξιοποιούνται οι πολιτιστικοί πόροι, με κύρια στόχευση την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της πόλης. Η πολιτιστική κληρονομιά, υλική και άυλη, και ο σύγχρονος πολιτισμός, αναγνωρίζονται ως κύρια στοιχεία της ταυτότητας κάθε πόλης και ως συγκριτικό πλεονέκτημα αυτής, λόγω της συμβολής τους στην οικονομική ανάπτυξη και τη κοινωνική συνοχή (Καραχάλης, 2015). Ο πολιτιστικός σχεδιασμός, μέσω του στρατηγικού σχεδιασμού προβάλει ως ευκαιρία για την δημιουργία της ταυτότητας του χώρου και για την προώθηση της διεθνούς Σελίδα 9

21 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία διάστασης, της αστικής μορφής των ευρωπαϊκών πόλεων (Gospodini, 2004; Sepe, 2013). Για παράδειγμα, παρατηρείται ότι η έννοια του πολιτιστικού σχεδιασμού χρησιμοποιείται ευρύτατα στη διαμόρφωση των προτάσεων αστικής αναζωογόνησης στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες και ένα παράδειγμα αυτού, που αναφέρεται πολύ συχνά στη βιβλιογραφία, αποτελεί ο σχεδιασμός της πόλης Bilbao, το οποίο ωστόσο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, έχει συγκεντρώσει αρκετές κριτικές. Γενικά, ο πολιτιστικός σχεδιασμός, παρουσιάζεται ως μια στρατηγική προσέγγιση της αστικής πολιτιστικής ανάπτυξης. Ωστόσο οι πρακτικές αυτές του σχεδιασμού, έχουν αποτελέσει αντικείμενο κριτικής, που βασίζεται κυρίως στην εκμετάλλευση του πολιτισμού για την αστική ανάπτυξη. Επομένως, δεν αρκεί η αναφορά και αξιοποίηση του πολιτιστικού σχεδιασμού, σημασία έχει προς ποια κατεύθυνση και με ποιον στόχο, με ποιον τρόπο, ανάλογα και με τις ιδιαιτερότητες κάθε πόλης και περιόδου. Επιπρόσθετα, ο πολιτιστικός σχεδιασμός για τις πόλεις, περιλαμβάνει τη χαρτογράφηση ενός μεγάλου φάσματος πολιτιστικών πόρων. Διαχρονικά, πολλές χώρες, επικεντρώνονται στον πολιτισμό ως στρατηγική για την βιώσιμη αστική ανάπτυξη, με την έννοια της τοπικής ταυτότητας. Μάλιστα, όπως διαπιστώνεται, οι στρατηγικές βασισμένες στον πολιτισμό, επιλέγονται όλο και περισσότερο από τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, έναντι της παραδοσιακής βιομηχανικής ανάπτυξης (Lysgård, 2012). Ακόμα, υποστηρίζεται ότι, η αξία του χώρου ως θεμελιώδης συνιστώσα της αστικής ιστορίας, χρησιμεύει ως σημείο αναφοράς στα πλαίσια της κατασκευής της βιώσιμης αστικής εικόνας (Carter, Donald, & Squires, 1993; Carter κ.ά., 1993). Σε αυτό το πλαίσιο, θεωρείται ότι η πολιτιστική κληρονομιά διευκολύνει τη δημιουργία εθνικών ταυτοτήτων μέσα στο χώρο της πόλης. Μάλιστα φαίνεται ότι οι πόλεις, θα πρέπει να μειώσουν τους κινδύνους που συνδέονται με την «τάση των σύγχρονων αστικών κοινωνιών να χάνουν τις ιστορικές τους ρίζες, αντιμετωπίζοντας μια κρίση ταυτότητας» (Graham, 1998; Sepe, 2013). Παράλληλα, αντικείμενο επιστημονικών συζητήσεων αποτελεί το γεγονός της συσχέτισης που ενυπάρχει μεταξύ του όρου του πολιτιστικού σχεδιασμού και της πολιτιστικής πολιτικής (Kovacs, 2011, σ. 321). Γι αυτό το λόγο κρίνεται σκόπιμη η συνοπτική αναφορά και στην έννοια της πολιτιστικής πολιτικής. Οι πολιτικές για τον πολιτισμό προωθούν την προστασία των πολιτιστικών πόρων και τις κοινωνικές διαστάσεις. Τη δεκαετία του 80, η πολιτιστική πολιτική για τις πόλεις αναπτύχθηκε δυναμικά ως συστατικό των αστικών αναπτυξιακών πολιτικών, στα πλαίσια της προσέλκυσης τουριστών, επενδυτών και ειδικευμένου προσωπικού ενισχύοντας την τοπική οικονομική βάση. Μετά το 1990, ο πολιτισμός χρησιμοποιείται ως τουριστικός πόρος και ως στοιχείο καλλιέργειας της δημιουργικότητας. Συγκριμένα παραδείγματα από τον ευρωπαϊκό χώρο, κατά τα οποία πολιτιστικές πολιτικές έχουν αποτελέσει αντικείμενα σχεδιασμού για την ανάπτυξη των πόλεων, επιβεβαιώνουν αυτό το γεγονός και παρουσιάζονται σε επόμενο κεφάλαιο. Σύμφωνα με την UNESCO «η πολιτιστική πολιτική είναι σύνολο κοινωνικών πρακτικών, που έχουν ως στόχο την ικανοποίηση κάποιων πολιτιστικών αναγκών μέσα από την χρήση των υλικών και ανθρώπινων πόρων που μια κοινωνία διαθέτει σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή» (UNESCO, 1969). Η (Κόνσολα, 2006, σ. 28), επιχειρεί μια σύνοψη των ορισμών που έχουν διατυπωθεί και αναγνωρίζει την πολιτιστική πολιτική ως «ένα σύστημα σκοπών, μέσων και Σελίδα 10

22 1. Πολιτισμός, Δημιουργικότητα και Χώρος φορέων, που συνδυάζονται σε ένα πρόγραμμα για να επιτευχθεί η ενίσχυση και η διάδοση του πολιτιστικού φαινομένου μια κοινότητας για μια δεδομένη χρονική περίοδο». Οι στρατηγικοί στόχοι της πολιτιστικής πολιτικής περιλαμβάνουν τρεις βασικές επιδιώξεις όπως αναφέρει η (Κόνσολα, 2006, σ. 37), και είναι οι εξής: 1. Την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς 2. Την ενίσχυση της σύγχρονης καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας 3. Τη διερεύνηση της πρόσβασης και συμμετοχής των πολιτών στην πολιτιστική ζωή Η πολιτιστική πολιτική είναι παραδοσιακά συνυφασμένη με την ανάδειξη, προβολή αλλά και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η διατήρηση των μνημείων υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς συντελεί στην «ενίσχυση της εθνικής ιστορικής μνήμης και προβολή της πολιτιστικής εικόνας» μιας περιοχής. Έτσι επιδιώκεται όχι μόνο η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και η διάδοσή της. Παράλληλα, η σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία ενισχύεται μέσα από μέτρα που επιτρέπουν «στους ανθρώπους του πνεύματος και της τέχνης να δημιουργήσουν απρόσκοπτα» (Κόνσολα, 2006, σσ ). Ακόμα, σχετικά με την κατεύθυνση των πολιτικών για την πολιτιστική ανάπτυξη και τον πολιτισμό, παρατηρείται ότι επικεντρώνονται στο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτιστική ζωή. Οι πολιτικές αυτές προωθούν την ισότιμη πρόσβαση στις τέχνες, καθώς και επικεντρώθηκαν στην αστική ανάπτυξη και στα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι σύγχρονες πόλεις, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην εικόνα της πόλης. Αυτό σημαίνει ότι η πολιτιστική πολιτική παρουσιάζει τρεις σημαντικές κατευθύνσεις, οι οποίες ενδυναμώνουν το ρόλο του πολιτισμού για την κοινωνική ισορροπία και την αστική ανταγωνιστικότητα. Όπως αναφέρει η Λαζαρέτου (2014), η προστασία και ενίσχυση του υφιστάμενου πολιτιστικού αποθέματος, αλλά και η δημιουργία νέων μορφών πολιτισμού, «ενθαρρύνουν όλους τους πολίτες να συμμετάσχουν στη διαδικασία παραγωγής γνώσης και νέων ιδεών, προάγοντας την πρωτοτυπία, την προσωπική έκφραση και την καινοτομία και εν τέλει τον πολιτισμό αυτόν καθ αυτόν». Ακόμα, η πολιτιστική πολιτική αντιμετωπίζει τις σύγχρονες προκλήσεις, που σχετίζονται «με τη μεταστροφή της από τη στατική προσέγγιση (κληροδότηση) του πολιτισμού, προς τη δυναμική του θεώρηση». Σήμερα στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πολλές πλευρές της πολιτιστικής πολιτικής ενισχύονται ή εισάγονται από ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες, όπως τα προγράμματα για τον πολιτισμό από την ΕΕ και το ΕΣΠΑ (Αυδίκος, 2014). Παράλληλα, η Παγκόσμια Διάσκεψη της UNESCO για τις Θεσμικές, Διοικητικές, και Οικονομικές Απόψεις της πολιτιστικής πολιτικής (διάσκεψη της Βενετίας), υπήρξε καθοριστική για την εξέλιξη της κρατικής παρέμβασης στην πολιτιστική πολιτική 3. Συνολικά μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες ήδη από την δεκαετία του 70-80, άρχισαν να εμπλέκονται διαφορετικοί φορείς στη διαμόρφωση των πολιτιστικών πολιτικών μαζί με τις δημοτικές αρχές. Η αποκέντρωση των εξουσιών προς την περιφερειακή και τοπική αυτοδιοίκηση οδήγησε στην συστηματοποίηση της παρέμβασης των 3 Για πρώτη φορά εξετάζονται τα πολιτιστικά θέματα σε διακυβερνητικό επίπεδο και παγκόσμια κλίμακα με τη σύμβαση αυτή της UNESCO (1970) (Κόνσολα, 2006, σ. 126). Σελίδα 11

23 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία δημοτικών αρχών σε πολιτικά θέματα και την ανεξαρτητοποίησή τους από τις κεντρικές αρχές (Κόνσολα, 2006, σ. 105). Σχετικά με τους φορείς διαχείρισης, γίνεται φανερό ότι η σύλληψη και η υλοποίηση μιας στρατηγικής πολιτιστικής πολιτικής συνδέεται άμεσα με τις αρμοδιότητες τις τοπικής κυβέρνησης (Arvanitaki, 2007). Γενικά, οι φορείς που αναλαμβάνουν την εκπόνηση των πολιτικών είναι κατά κύριο λόγο δημόσιοι. Ωστόσο παρατηρείται μια στροφή προς αυτήν την κατεύθυνση και από ιδιωτικούς φορείς 4. Τέλος, οι πολιτιστικές πολιτικές συνεισφέρουν στην αναζωογόνηση των πόλεων. Η αστική αναζωογόνηση είναι τα τελευταία χρόνια στενά συνδεδεμένη με την στρατηγική της πολιτιστικής πολιτικής. Με άλλα λόγια, ο πολιτισμός, φαίνεται ότι έχει εμπλακεί δυναμικά στην αστική ανάπτυξη. Όπως αναφέρει ο (Παρθενόπουλος, 2004), οι αποδιοργανωμένες πόλεις, δεν είναι μόνο «πόλεις που ασφυκτιούν», αλλά οδηγούν βαθμιαία και στην φθορά του πολιτισμού. Ειδικότερα, το γεγονός της μεταβολής των καθηκόντων της κεντρικής κυβέρνησης στις τοπικές και περιφερειακές αρχές, διευκόλυνε τις αποφάσεις για την πολιτιστική αναγέννηση των πόλεων. 5 Ταυτόχρονα, αναδύεται ο ρόλος των πόλεων και η ανάγκη να προβάλλονται στο εξωτερικό περιβάλλον, με την έννοια της δημιουργικής πόλης, η οποία περιλαμβάνει ένα σύνολο χαρακτηριστικών, όπου μεταξύ αυτών βρίσκεται ο πολιτισμός Πολιτισμός και Δημιουργικότητα Σημαντικός παράγοντας που τα τελευταία χρόνια επηρεάζει τις πολιτικές για τον πολιτισμό, είναι η έννοια της δημιουργικής οικονομίας. Η έννοια αυτή αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της συζήτησης για τους παράγοντες που είναι καθοριστικοί για τη χωρική ανάπτυξη και τη χωρική ανταγωνιστικότητα και μεταξύ άλλων, τονίζεται, ο ρόλος που έχει η λεγόμενη δημιουργική τάξη και οι δημιουργικοί κλάδοι για την ανάπτυξη των περιοχών. Όπως αναφέρουν οι (Καλογερέσης & Κουρτέσης, 2013), η ιδέα της δημιουργικότητας αποτελεί μία από τις κεντρικές στρατηγικές επιλογές για την αναζωογόνηση συγκεκριμένων περιοχών και αποτελεί προϊόν «της αλληλεπίδρασης παραγόντων, οι οποίοι μπορεί να είναι ανθρώπινοι, θεσμικοί, κοινωνικοί και πολιτισμικοί». Οι κύριες θεωρίες που ανέπτυξαν τα ζητήματα αυτά, είναι του R.Florida και του C. Landry. Σύμφωνα με τον Florida (2003), η δημιουργικότητα θεωρείται ότι αποτελεί παράγοντα που προωθεί την περιφερειακή και χωρική ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτό, σημαντικό ρόλο καταλαμβάνει η δημιουργική πόλη. Ειδικότερα, η θεωρία για την δημιουργική πόλη, βασίζεται σε έρευνες κυρίως γύρω από το γεγονός ότι κάποιες πόλεις έτειναν να γίνονται πιο 4 Βέβαια, στην περίπτωση μητροπόλεων διεθνούς εμβέλειας, σημαντικό ρόλο καταλαμβάνουν και οι πρωτοβουλίες από τις εθνικές κυβερνήσεις, όπως στην περίπτωση του Παρισιού, στην προεδρία Μιτεράν, που για την προώθηση του πολιτιστικού χαρακτήρα του Παρισιού, πραγματοποίησε μια σειρά από μεγαλεπήβολα έργα πολιτιστικού χαρακτήρα. Μερικά από αυτά τα έργα είναι το Μουσείο του Ορσέ, το μουσείο επιστήμης και τεχνολογίας στη Βιλέτ, η Πυραμίδα του Λούβρου κ.α. (Bianchini, 1994a). 5 Για παράδειγμα, τα νέα συντάγματα που ψηφίστηκαν μετά την αποκατάσταση των δημοκρατικών καθεστώτων στην Ελλάδα (1975), την Πορτογαλία (1978) και την Ισπανία ( ) δημιούργησαν ένα βαθμό αποκέντρωσης ενώ διευρύνθηκαν οι αρμοδιότητες των Δήμων στην πολιτιστική πολιτική (Βianchini, 1994a). Σύμφωνα με το ελληνικό σύνταγμα, ο σχεδιασμός με τον οποίο κυρίως διαμορφώνεται το πολιτιστικό ή ανθρωπογενές περιβάλλον, ανήκει στην αρμοδιότητα του κράτους. Ως κράτος, νοείται σύμφωνα με το ΣτΕ νοείται η κρατική διοίκηση, και ειδικότερα η κεντρική και η περιφερειακή διοίκηση και η πρωτοβάθμια τοπική αυτοδιοίκηση (Χριστοφιλόπουλος, 2002). Σελίδα 12

24 1. Πολιτισμός, Δημιουργικότητα και Χώρος ελκυστικές και περισσότερο ανταγωνιστικές σε σχέση με άλλες. Από τη μελέτη των πόλεων αυτών, καταδεικνύεται σημαντικό το πώς κατάφεραν να συνδυάσουν την οικονομική, αστική και κοινωνική ανάπτυξη, στα πλαίσια μιας ολοκληρωμένης αστικής προσέγγισης. Καθοριστικό ρόλο σε αυτό κατέχουν οι πολιτιστικοί πόροι, οι οποίοι ενταγμένοι στον στρατηγικό σχεδιασμό, επιδρούν θετικά στην απασχόληση και προώθηση της ανάπτυξης, δημιουργώντας ένα δίκτυο βιώσιμης ανάπτυξης του πολιτισμού (Sepe, 2013). Μια διαφορετική προσέγγιση για τον ρόλο του πολιτισμού και της δημιουργικότητας στην πόλη, εκφράζεται από τον C. Landry. Καταρχάς, υποστηρίζεται ότι η δημιουργικότητα, αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα των καλλιτεχνών και εν γένει όσον εμπλέκονται σε πολιτιστικές δραστηριότητες. Επομένως ο ρόλος του πολιτισμού υπό το πρίσμα της δημιουργικότητας συνδέεται με δραστηριότητες που σχετίζονται με τις τέχνες του θεάματος, τις εικαστικές τέχνες, την πολιτιστική κληρονομιά και τη λογοτεχνία, καθώς και τους κλάδους πολιτισμού και δημιουργικότητας (Landry, 2008, σσ. 9 11). Φαίνεται ότι η κύρια διαφορά μεταξύ των δυο, έγκειται στην οικονομική διάσταση που εισάγει ο Florida σε αντίθεση με την έμφαση του Landry στην τέχνη και τους πολιτιστικούς πόρους, ως στοιχεία που ενσωματώνονται στη διαδικασία του χωρικού σχεδιασμού για την αστική ανάπτυξη και τη σημασία του πολιτισμού για την πόλη. Το θέμα τις παρούσας εργασίας, σχετίζεται περισσότερο με την προσέγγιση του Landry σχετικά με τη διάσταση του πολιτισμού στη λεγόμενη δημιουργική πόλη, καθώς και τη χωρική εξειδίκευση αυτού μέσω του στρατηγικού σχεδιασμού. Γενικά, οι θεωρίες αυτές είναι δύσκολο να εφαρμοστούν στην πράξη και να θεμελιωθούν εμπειρικά, καθότι ο πολιτισμός, ως αξία και μορφή της δημιουργικής έκφρασης αποτελεί το έδαφος πάνω στο οποίο αναπτύσσεται και εξελίσσεται η δημιουργικότητα (Landry, 2008) και άρα παρέχει μια δυναμική στα πλαίσια της ανάπτυξης. Με άλλα λόγια, η εύρεση της δυναμικής σχέσης μεταξύ πολιτισμού και δημιουργικότητας που αποτελούν κινητήρες της ανάπτυξης, σε καμία περίπτωση δε μπορεί να χαρακτηρισθεί ως εύκολη υπόθεση. Στη συνέχεια, επιχειρείται μια θεωρητική επισκόπηση των βασικών εννοιών της δημιουργικότητας με βάση τις θεωρητικές προσεγγίσεις των Florida και Landry, καθώς και του ρόλου που καταλαμβάνει ο πολιτισμό για τον χωρικό σχεδιασμό. Η δημιουργικότητα εμφανίζεται ως συνδετικός κρίκος μεταξύ του πολιτισμού και της αστικής ανάπτυξης στις προσεγγίσεις αυτές Η έννοια της δημιουργικότητας και ο ρόλος της πόλης Η έννοια της δημιουργικότητας καθώς και των συναφών αυτής εννοιών, όπως δημιουργική πόλη και δημιουργικοί κλάδοι, έχουν αποτελέσει αντικείμενα διεπιστημονικών μελετών, όπως διαπιστώνεται από τους Αυδίκο και Καλογερέση (2015), γεγονός που δικαιολογεί την ύπαρξη ποικίλων ορισμών της καθώς και τη δυσκολία προσδιορισμού της έννοιας αυτής. Διαχρονικά, παρατηρείται ότι «οι σύγχρονες ανεπτυγμένες κοινωνίες, στρέφονται όλο και περισσότερο από τις βαριές παραγωγικές διαδικασίες της βιομηχανικής εποχής, στην παραγωγή και αξιοποίηση της γνώσης, της τεχνολογικής ανάπτυξης και της καινοτομίας» (Κουρτέσης, 2008, σ. 267). Αυτό το γεγονός δικαιολογεί την αυξανόμενη στροφή προς την αξιοποίηση της γνώσης, της Σελίδα 13

25 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία τεχνολογικής ανάπτυξης και της καινοτομίας. Σε αυτή τη διαδικασία, είναι σημαντικός ο ρόλος της δημιουργικότητας. Όπως αναφέρθηκε από τις βασικές προσεγγίσεις για τον ρόλο της δημιουργικότητας, δύο βασικές είναι αυτή του Florida και του Landry. Σύμφωνα με τον πρώτο, η δημιουργικότητα θεωρείται ως ένα χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων, που τους καθιστά δημιουργικούς και υποψήφια μέλη της λεγόμενης δημιουργικής τάξης και χαρακτηρίζεται ως καλλιτεχνική, πολιτιστική, τεχνολογική και οικονομική (Florida, 2003, pp. 9 10). Φαίνεται ότι κεντρικό ρόλο στη θεωρία αυτή καταλαμβάνει η δημιουργική τάξη, των ανθρώπων αυτών δηλαδή που είναι σε θέση «να δημιουργούν καινούργια πράγματα» που έχουν ως αντίκτυπο στην ανάπτυξη του χώρου (Καλογερέσης & Κουρτέσης, 2013, σ. 9) Ακόμη σύμφωνα με τον Florida, η έννοια της δημιουργικότητας γίνεται κατανοητή ως μια διαδικασία, μέσα από την ύπαρξη ορισμένων συνθηκών παραγόντων. Πρόκειται για τα τρία «Τ» της οικονομικής ανάπτυξης (Talent, Technology, Tolerance), το ταλέντο, την τεχνολογία και την ανοχή προκειμένου να καταστεί μια πόλη δημιουργική. Το ταλέντο αποτελεί αντιπροσωπευτικό χαρακτηριστικό ενός πληθυσμού με υψηλό μορφωτικό επίπεδο (όπως τα μέλη της δημιουργικής τάξης), η τεχνολογία περιλαμβάνει όλες τις συγκεντρώσεις της καινοτομίας και της υψηλής τεχνολογίας σε μια περιοχή και η ανοχή σχετίζεται με την ένταξη των διαφορετικών εθνικοτήτων και φύλλων καθώς και την ενσωμάτωση διαφορετικών τρόπων ζωής και προτιμήσεων σε μια κοινωνία (Florida, 2003, σ. 10). Σε αυτά προστίθεται και το τέταρτο «Τ» (Territory) των χωρικών πλεονεκτημάτων, που αναφέρεται πιο γενικά στην ποιότητα του περιβάλλοντος καθώς και στα μοναδικά χαρακτηριστικά ενός αστικού χώρου που τον καθιστούν ελκυστικό για τη δημιουργικούς ανθρώπους (Καλογερέσης & Κουρτέσης, 2013, σσ ). Ο παράγοντας των χωρικών πλεονεκτημάτων, καταδεικνύει τη βαρύτητα που δίνεται στον ρόλο των πόλεων. Ακόμα, γίνεται εμφανής η χωρική διάσταση της δημιουργικότητας στην πόλη. Συνολικά, τα τέσσερα Τ, όταν συνυπάρχουν σε μία περιοχή, μπορούν να την καταστήσουν δημιουργική και επιτυχημένη και παρέχουν τις προϋποθέσεις προσέλκυσης της δημιουργικής τάξης (Καλογερέσης & Κουρτέσης, 2013, σ. 13). Γενικά, η δημιουργικότητα συνδέεται με τις τέχνες και τον πολιτισμό και αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα της δημιουργικής πόλης. Σύμφωνα με τον (Landry, 2013), τα τελευταία χρόνια έχουν υπάρξει πολλές πόλεις που θέλησαν να αυτοαποκαλούνται δημιουργικές πόλεις. Με αυτόν το χαρακτηρισμό, υπονοείται ένα πλεονέκτημα στην ύπαρξη πλήθους πολιτιστικών δραστηριοτήτων και ποικιλία στους τομείς των τεχνών. Ακόμα, η δημιουργικότητα αναφέρεται ως ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των ανθρώπων, ή μία διαδικασία (United Nations/United Nations Development Programme, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNDP/UNESCO), 2013, σ. 21). «Η δημιουργικότητα είναι μια γενική έννοια, ένας τρόπος σκέψης και νοοτροπία και είναι σχετίζεται με συγκεκριμένους τομείς, όπως η επινόηση νέων εφαρμογών ήχου τεχνολογιών για την ασφάλεια στον τομέα της εξόρυξης. Η δημιουργικότητα απαιτεί ορισμένες ιδιότητες του νου, διαθέσεις και συμπεριφορές, όπως την περιέργεια, τη διαφάνεια και την κριτική στάση. Σελίδα 14

26 1. Πολιτισμός, Δημιουργικότητα και Χώρος Περιλαμβάνει την ευχέρεια την ευελιξία και τη δυνατότητα να αντλήσει κανείς ιδέες από διάφορους κλάδους και τομείς της έρευνας, να σκεφτεί πλαγίως και να συνδυάσει έννοιες από φαινομενικά ασύνδετους τομείς. Βασίζεται στην αποκλίνουσα σκέψη, η οποία ανοίγει τις δυνατότητες, αποκαλύπτει τα σχέδια και βοηθά στην εξεύρεση λύσεων πριν να ειπωθεί μια συγκεκριμένη απάντηση» - (Landry, 2013, σ. 8) Ο πολιτισμός, αποτελεί έναν βασικό πόρο για την αστική ανάπτυξη. Παράλληλα, οι πολιτιστικοί κλάδοι, καλύπτουν ένα σύνολο δραστηριοτήτων όπως αυτές που σχετίζονται με τις εξυπηρετήσεις της πολιτιστικής κληρονομιάς, και καταλαμβάνουν σημαντικό ρόλο την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής. «Ο πολιτισμός χαρακτηρίζει γενικά μια κοινωνία ή μια χώρα και εκφράζει το νόημα. Αυτό που έχει σημασία, για ένα τόπο και για τους ανθρώπους του, αποτελεί τον πολιτισμό του τόπου. Καθορίζει το χαρακτήρα και την ταυτότητά του. Ο πολιτισμός δεν είναι στατικός, αλλά μεταλλάζει με την πάροδο του χρόνου.» (Landry, 2013, p. 12) Όπως αναφέρει ο Landry (2000, όπ. αναφ. στο Θωίδου et al., 2015) οι πολιτιστικοί πόροι θεωρούνται «οι πρώτες ύλες της πόλης και η βάση των αξιών της» αντικαθιστώντας τους παραδοσιακούς πόρους της. Γενικά, μέσω της εξερεύνησης της αστικής δημιουργικότητας υποστηρίζεται ότι ο πολιτισμός μετατρέπεται σε βασικό αστικό πόρο, αντικαθιστώντας τους πρωτογενείς πόρους, τη βιομηχανία, τη θέση ή τη γεωγραφική χωροθέτηση (Landry, 2008). Κατά τον (Landry, 2008, pp. xxix xxxi), στους πολιτιστικούς πόρους εντάσσονται: I. Η δημιουργικότητα και η εφευρετικότητα των κατοίκων II. Η ιστορική, αρχαιολογική, καλλιτεχνική και ανθρωπολογική κληρονομιά, τοπικές διάλεκτοι και ιδιωματισμοί III. Οι διαφορετικές κουλτούρες των διάφορων μειονοτήτων ή πληθυσμιακών ομάδων που κατοικούν στην πόλη IV. Το κτισμένο περιβάλλον μιας πόλης, η αρχιτεκτονική της κληρονομιά, τα αστικά τοπία και τα ορόσημα, η ελκυστικότητα και αναγνωσιμότητα των δημόσιων χώρων, η παροχή και ποιότητα υπηρεσιών όπως το εμπόριο, η διασκέδαση και γενικότερα οι δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου και πολιτιστικού ενδιαφέροντος Ακόμη, βασικός πόρος καταδεικνύεται ο άνθρωπος, δηλαδή το ανθρώπινο ταλέντο, οι δεξιότητές του, η δημιουργικότητα και οι καινοτομίες που αναπτύσσει μέσα στην πόλη και καθορίζουν «τη μελλοντική επιτυχία της» (Landry, 2008, p. xxxiii). Σημαντικό είναι επίσης το έργο του (Kunzmann, 2004, σ. 358) σχετικά με τον προσδιορισμό της έννοιας της δημιουργικότητας. Αρχικά αναφέρει την λεξικογραφική σημασία της δημιουργικότητας από το Oxford Dictionary ως «τη δυνατότητα να παράγονται νέες και πρωτότυπες ιδέες και πράγματα». Επιπρόσθετη αναφορά γίνεται και στη ερμηνεία της έννοιας της δημιουργικότητας και του δημιουργικού ανθρώπου του Csikszentmihalyi 6 ως 6 Csikszentmihalyi, Μ. (1996), Creativity Flow and the Psychology of Discovery and Invention, London: HarperCollins. Σελίδα 15

27 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία «οποιαδήποτε πράξη, ιδέα, ή ένα προϊόν που αλλάζει με έναν υπάρχοντα τομέα, ή ό,τι μετατρέπει ένα υπάρχοντα τομέα σε ένα νέο». H δημιουργικότητα και η καινοτομία, είναι ζωτικής σημασίας για την υλοποίηση των δυνατοτήτων της ανθρώπινης εφευρετικότητας και αποτελούν μέρος της ουσίας του σχεδιασμού (Editorial board of IJDCI, 2013, σ. 4). Όπως υποστηρίζεται, η δημιουργικότητα αποτελεί τη βασική κινητήρια δύναμη της οικονομικής ανάπτυξης. Σύμφωνα με την έκθεση της KEA (2009), η δημιουργικότητα αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο των καλλιτεχνών και των επαγγελματιών, οι οποίοι εμπλέκονται σε δραστηριότητες των κλάδων του πολιτισμού. Τέλος, σύμφωνα με την έκθεση της KEA (2009), προκειμένου να αναδυθεί η δημιουργικότητα στη βάση του πολιτισμό απαιτούνται: I. Προσωπικές ικανότητες των ατόμων, ώστε να αντιλαμβάνονται μια ευρεία σκοπιά των πραγμάτων (out of the box) II. Τεχνικές δεξιότητες (καλλιτεχνικές) III. Ευνοϊκό κοινωνικό περιβάλλον, που να ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα και να προωθεί τις επενδύσεις στην τέχνη και τον πολιτισμό Εικόνα 1-1: Συνιστώσες δημιουργικότητας, που βασίζονται στον πολιτισμό (Components of culturebased creativity) Πηγή: (KEA European Affairs (KEA), 2009), εμπνευσμένο από τα τρία συστατικά της δημιουργικότητας από T.M.Amabile in How to Kill Creativity, Harvard Business, Review, 2000, Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: Ο πολιτισμός στη δημιουργική πόλη Η έμφαση στον ρόλο της δημιουργικότητας για την οικονομία και η σημασία που αποδίδεται στον ρόλο της πόλης για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της δημιουργικής οικονομίας, οδήγησε στην εισαγωγή της έννοιας «δημιουργική πόλη». Σύμφωνα με τον Landry, η δημιουργική πόλη αποτελεί «νέα μέθοδο στρατηγικού πολεοδομικού σχεδιασμού και εξετάζει πως οι άνθρωποι μπορούν να σκέφτονται, να σχεδιάζουν και δρουν δημιουργικά μέσα στην πόλη. Εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι πόλεις μπορούν να γίνουν πιο βιώσιμες και ζωντανές, αξιοποιώντας την ανθρώπινη φαντασία και ταλέντο. Δεν παρουσιάζει τελικές λύσεις αλλά επιθυμεί να ανοίξει μια «τράπεζα ιδεών» από όπου μπορούν να ξεπηδήσουν μια σειρά καινοτομίες» (Landry, 2008, σ. xi) Σελίδα 16

28 1. Πολιτισμός, Δημιουργικότητα και Χώρος Ο ρόλος των πόλεων καταδεικνύεται καίριος για τη δημιουργικότητα. Συγκεκριμένα, ο χώρος της πόλης θεωρείται ως πόλος έλξης για την προσέλκυση των δημιουργικών ανθρώπων. Ειδικά οι δημιουργικοί άνθρωποι, που εγκαθίστανται στο χώρο της πόλης, συντελούν στην αστική και περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη (Florida, 2003, pp. 6 7). Αυτό φανερώνει μια αλληλεξάρτηση μεταξύ του ανθρώπινου κεφαλαίου και της χωρικής ανάπτυξης (Foutakis & Thoidou, 2015, p. 3). Ακόμη, η δημιουργικότητα και η καινοτομία χρησιμοποιείται ως μέσο για να γίνουν οι πόλεις πιο ελκυστικές. Η δημιουργικότητα συνδέεται με τον πολιτισμό και συντελεί στην ανάπτυξη της πολιτιστικής ταυτότητας της πόλης, καθώς δημιουργούνται καινοτομίες που συντελούν στην διαμόρφωση του αστικού χώρου. Γενικά, η πολιτική για τη δημιουργικότητα στη βάση του πολιτισμού, μπορεί να οδηγήσει σε ένα καλύτερο μετασχηματισμό της πόλης και την αστική αναγέννηση (Landry, 2008, p. xxv). Επιπρόσθετα, η δημιουργική πόλη αναφέρεται σε μια σύγχρονη πόλη η οποία μπορεί να συνεισφέρει θετικά στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη προσανατολισμένη στην καινοτομία, την έρευνα και την καλλιτεχνική παραγωγή. Γενικά, πρόκειται για ένα ζήτημα όχι μόνο της προώθησης της υφιστάμενης πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και της παραγωγής νέων οικονομιών πολιτισμού, ξεκινώντας από την πολιτιστική πρωτεύουσα, που αποτελεί «ένα στοιχείο της μέγιστης έκφρασης της ταυτότητας του χώρου», τόσο λόγω της υλικής όσο και λόγω της άυλης υπόστασης (Carta, 2007; Hague & Jenkins, 2000; Sepe, 2013). Παράλληλα, αναπτύσσεται και ο όρος της δημιουργικής οικονομίας, που σχετίζεται με την εισαγωγή των δημιουργικών κλάδων στις πόλεις. Με βάση τη βιβλιογραφική επισκόπηση, στην έννοια της δημιουργικής οικονομίας περιλαμβάνονται και οι βιομηχανίες του πολιτισμού, οι οποίες μετά τη δεκαετία του 90 αναφέρονται ως κλάδοι πολιτισμού και δημιουργικότητας ή πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες (Αυδίκος, 2014). Οι δημιουργικοί κλάδοι, μπορούν να λειτουργήσουν ως κεντρικός μοχλός στην αστική ανάπτυξη (Κουρτέσης, 2008, σ 276). Σύμφωνα με τις ιδέες του Florida, η δημιουργική πόλη επιδιώκει να αναπτύξει και να αξιοποιήσει τη δημιουργικότητα, μέσω της ανάπτυξης του ταλέντου της τεχνολογίας και της ανεκτικότητας. Σε αυτό ο πολιτισμός έχει καθοριστικό ρόλο. Μέχρι πριν τη δεκαετία του 90 περίπου, ο όρος που περιγράφει τους δημιουργικούς και πολιτιστικούς κλάδους δεν ήταν ευρέως διαδεδομένος. Ωστόσο, το βρετανικό παράδειγμα εισήγαγε τον όρο για να περιγράψει, να εντοπίσει, να απεικονίσει και να μετρήσει το συγκεκριμένο τομέα της βρετανικής οικονομίας. Ο συνδυασμός της έννοιας του πολιτισμού με την έννοια της οικονομίας μέσω αυτών των βιομηχανιών, ανέδειξε τη «δημιουργική οικονομία». Σύμφωνα με τον (Florida, 2002, 2002), οι πόλεις οι οποίες φαίνονται πιο ελκυστικές στη δημιουργική τάξη για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τις τέχνες, το ειδικευμένο σχέδιο (design), τη μόδα και τις προηγμένες τεχνολογίες, είναι πιο πιθανό να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τις προκλήσεις του ανταγωνισμού που επιβάλλεται στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης. Μάλιστα, η δημιουργικότητα είναι εμφανής όχι μόνο στα τυπικά χαρακτηριστικά του επιχειρηματικού πνεύματος, αλλά και σε άλλες μορφές που ευνοούν τις πολιτιστικές ανταλλαγές καθώς και την ενίσχυση της διαφορετικότητας στον τρόπο ζωής. Σελίδα 17

29 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Με αυτό το σκεπτικό, θεωρείται ότι οι δημιουργικές πόλεις, τονίζουν περισσότερο το ζήτημα της ποιότητας ζωής, με την επιθυμία να προσελκύσουν τη δημιουργική τάξη, δηλαδή, κοινωνικά και επαγγελματικά στρώματα με υψηλή μόρφωση (π.χ. προγραμματιστές, αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, συγγραφείς κ.λπ.). Στο θεωρητικό αυτό πλαίσιο, επιδιώκεται από τις πόλεις, να υποστηρίξουν συγκεκριμένες πολιτιστικές δραστηριότητες, προκειμένου να προσελκύσουν την προαναφερθείσα δημιουργική τάξη. Οι πολιτιστικές δραστηριότητες, είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένες με την δημιουργική πόλη, καθώς συμβάλλουν στην ανάπτυξη ενός κοσμοπολίτικου κλίματος, που γενικά «αρέσει στα κοινωνικά στρώματα» (Λουκαΐτου-Σιδέρη, 2006). Η ομαδοποίηση των χαρακτηριστικών αυτών του μοντέλου της δημιουργικής πόλης στη διάσταση του πολιτισμού επιχειρείται παρακάτω. Στόχοι Είδος Πολιτιστικής Ανάπτυξης Γεωγραφική θέση Απευθυνόμενο κοινό Οικονομική Ανάπτυξη με βάση την αύξηση της ποιότητας ζωής Προσέλκυση νέων κατοίκων - μελών της δημιουργικής οικονομίας Περιοχές θεάτρου και τεχνών Συνεργασία μεταξύ ιδιωτικού τομέα και καλλιτεχνών Κέντρο της πόλης και ιστορικές γειτονιές Τωρινοί και μελλοντικοί κάτοικοι Νέοι επαγγελματίες της δημιουργικής τάξης Πίνακας 1-1: Δημιουργική πόλη και πολιτιστική ανάπτυξη Πηγή: Λουκαΐτου-Σιδέρη Α Αλλά και ανεξάρτητα από τη θεώρηση του Florida, με μια πιο ευρεία και διαχρονική θεώρηση που μάλιστα υποστηρίζεται από την UNESCO, η δημιουργική πόλη τονίζει τον ρόλο του πολιτισμού για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Έτσι, βασίζεται στον πολιτιστικό σχεδιασμό, αξιοποιώντας τους πολιτιστικούς πόρους για να προσελκύσει τουρισμό και επενδύσεις αλλά και να αναβαθμίσει την ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος (Θωίδου & Φουτάκης, 2015) Παράλληλα η επιδίωξη και προώθηση της δημιουργικής πόλης αποτελεί μία προσέγγιση στρατηγικής του αστικού σχεδιασμού. Αναλυτικότερα, μέσα από παραδείγματα ευρωπαϊκών πόλεων που παραθέτει ο Landry, φανερώνεται ότι ο πολιτιστικός σχεδιασμός, καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο για την αναβάθμιση των πόλεων. Στόχος μέσω του στρατηγικού σχεδιασμού, είναι η χρήση των πολιτιστικών πόρων για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής καθώς και η προσέλκυση τουρισμού. Ακόμη στη θεωρητική προσέγγιση του Landry, παρουσιάζεται ένα μοντέλο που υποστηρίζει τη στρατηγική του αστικού σχεδιασμού για τη δημιουργική πόλη με άξονα τον πολιτισμό. Σύμφωνα με αυτό, «ο σχεδιασμός και η υλοποίηση της ιδέας της δημιουργικής πόλης περιλαμβάνει τέσσερα στάδια» (Landry, 2008, σσ ) : Σελίδα 18

30 1. Πολιτισμός, Δημιουργικότητα και Χώρος 1. ένα συνολικό στρατηγικό σχεδιασμό πέντε βημάτων 2. την εφαρμογή ενός συνόλου αναλυτικών εργαλείων, το πιο σημαντικό εκ των οποίων είναι ο κύκλος της αστικής δημιουργικότητας 3. μια σειρά δεικτών για τη μέτρηση του πόσο σχετικά δημιουργική είναι μια πόλη ή ένα πρόγραμμα 4. ένα εύρος τεχνικών που βοηθούν τη δημιουργική σκέψη και σχεδιασμό Ακόμα, η στρατηγική του σχεδιασμού για τη δημιουργική πόλη όπως αναφέρθηκε, αποτελείται από πέντε συνιστώσες, το σχεδιασμό, τον προσδιορισμό δεικτών, τη μέτρηση, την αξιολόγηση και την ανταπόκριση. Για την εφαρμογή των παραπάνω, ο Landry παραθέτει αναλυτικά εργαλεία που υλοποιούνται σε κάθε φάση: Φάση 1 η : Προετοιμασία και σχεδιασμός (preparation and planning phase) Φάση 2 η : Εκτίμηση της δυναμικής και εμπόδια (assessment of potential obstacles) Φάση 3 η : Μέτρηση της επιτυχίας και της αποτυχίας (measuring success and failure) Φάση 4 η : Εκτέλεση (execution) Φάση 5 η : Επικοινωνία, διάδοση και εφαρμογή (communication, disseminating and reflecting) (Landry, 2008, σσ ) Επομένως, παρατηρείται ότι η διάσταση του πολιτισμού για την δημιουργική πόλη περιλαμβάνει, τον τρόπο με τον οποίο η δημιουργική πόλη μπορεί να συντελέσει εργαλείο για την αστική ανάπτυξη και τον στρατηγικό σχεδιασμό, να προσελκύσει δημιουργικούς ανθρώπους και να αναπτύξει τις δραστηριότητες των πολιτιστικών κλάδων Συμπεράσματα Συμπερασματικά ο προσδιορισμός του όρου για τον πολιτισμό έχει δημιουργήσει διάφορες ερμηνευτικές προσεγγίσεις, που κυρίως συσχετίζουν τον όρο με την κοινωνία αλλά και τον άνθρωπο. Πρόκειται τόσο για τους υλικούς πόρους (μνημεία, χώροι πολιτισμού, μουσεία κλπ.) όσο και τους άυλους πόρους μιας κοινωνίας (έθιμα, αξίες, παραδόσεις κλπ.). Εκφράζει ένα πλήθος πραγμάτων, τα οποία συνολικά έχουν ως πυρήνα τον άνθρωπο αλλά και τις δραστηριότητες του ανθρώπου μέσα στην πόλη. Δηλαδή, ο πολιτισμός, παρουσιάζει κοινωνικο ρόλο. Ακόμα, ο πολιτισμός σχετίζεται με την πνευματική καλλιέργεια και τις τέχνες καθώς και με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Ακόμα, η έννοια του πολιτισμού, σχετίζεται με την πόλη και τη ζωή στην πόλη. Ο όρος πολιτισμός, προέρχεται από την λέξη πόλη, δηλαδή ο πολιτισμός δημιουργήθηκε στις πόλεις και αποτελεί μια μορφή έκφρασης μέσα σε αυτές. Έτσι θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι, ο πολιτισμός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι τόσο στην ιστορία μιας πόλης όσο και στην ταυτότητα που προσδίδει στο χώρο. Σελίδα 19

31 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Παράλληλα, ο πολιτισμός λαμβάνεται ως αντικείμενο σχεδιασμού και τοποθετείται στις στρατηγικές για την αστική ανάπτυξη μέσα από τον πολιτιστικό σχεδιασμό. Ο πολιτιστικός σχεδιασμός, περιλαμβάνει αρχικά τη χαρτογράφηση του δομημένου περιβάλλοντος του σχεδιασμού, αλλά και τη μελλοντική ανάδειξη του πολιτισμού ως μορφή τέχνης και καλλιτεχνικής έκφρασης. Αναφέρεται ακόμα ότι σχετίζεται, με το σχεδιασμό του δομημένου περιβάλλοντος αλλά και την οργάνωση των πολιτιστικών πόρων μια κοινωνίας (Kovacs, 2011). Ως βασικός στόχος του πολιτιστικού σχεδιασμού καταδεικνύεται η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και η βελτίωση της ποιότητας ζωής. Γενικότερα, σχετίζεται με μία διαδικασία συμμετοχικού σχεδιασμού σε τοπικό επίπεδο. Ο πολιτισμός στην πόλη έχει μια σταθερή διαχρονική λειτουργία με την έννοια της προστασίας των πολιτιστικών πόρων για την προώθηση της βιώσιμης αστικής ανάπτυξης όσο και της προώθησης των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και της κουλτούρας γενικότερα, και για τον ρόλο του πολιτιστικού σχεδιασμού. Σύμφωνα και με το ΣΑΚΧ, η πολιτιστική ανάπτυξη καταδεικνύεται ως καταλύτης για την κοινωνική και χωρική εξισορρόπηση και αναγνωρίζεται ότι καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο ως εκφραστής της ταυτότητας των περιοχών. Ακόμα, η έννοια του πολιτιστικού σχεδιασμού χρησιμοποιείται ευρύτατα στη διαμόρφωση των προτάσεων αστικής αναζωογόνησης. Στο αυτό το πλαίσιο συμβάλλουν και οι πολιτικές για τον πολιτισμό, που συντελούν στη «διάδοση του πολιτιστικού φαινομένου μια κοινότητας» με απώτερο σκοπό την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, την ενίσχυση της σύγχρονης καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας και τη διερεύνηση της πρόσβασης και συμμετοχής των πολιτών στην πολιτιστική ζωή (Κόνσολα, 2006). Τα τελευταία χρόνια ο πολιτισμός στις πόλεις τονίζεται και μέσω της σχέσης του με τη δημιουργικότητα. Όπως συμπεραίνεται από τις δυο βασικούς εκφραστές της έννοιας (Florida, Landry) η έννοια της δημιουργικότητας θεωρείται ως ένα χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων, που τους καθιστά δημιουργικούς. O Florida, επικεντρώνεται στην οικονομική σημασία της έννοιας, εισάγοντας τη θεωρία του για τους δημιουργικούς ανθρώπους (δημιουργική τάξη) καθώς και τη σημασία των τεσσάρων «Τ» της οικονομικής ανάπτυξης. Αντίθετα ο Landry τονίζει την πολιτισμική διάσταση της δημιουργικότητας, ως πολιτική που έχει τις βάσεις της στο πολιτισμό. Γενικότερα, η δημιουργικότητα θεωρείται χαρακτηριστικό στοιχείο των καλλιτεχνών και των επαγγελματιών, οι οποίοι εμπλέκονται σε δραστηριότητες των κλάδων του πολιτισμού που σχετίζονται με τον πολιτισμό, την οικονομία και την καινοτομία. Η έννοια της δημιουργικής πόλης χαρακτηρίζει μια σύγχρονη πόλη η οποία μπορεί να συνεισφέρει θετικά στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη, προσανατολισμένη στην καινοτομία, την έρευνα και την καλλιτεχνική παραγωγή. Πολλά παραδείγματα από τον ευρωπαϊκό χώρο αφορούν πόλεις, που επιδιώκουν να είναι δημιουργικές, αξιοποιώντας τον ρόλο του πολιτισμού. Ο πολιτισμός αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη δημιουργική πόλη. Επιπρόσθετα, οι πολιτιστικοί πόροι, αποτελούν ένα κεφάλαιο για τις πόλεις και με τη σωστή τους διαχείριση μπορεί να επιτευχθεί συνολικά η αστική αναζωογόνηση. Τέλος, οι δημιουργικές πόλεις, τονίζουν περισσότερο το ζήτημα της «ποιότητας ζωής», και επιδιώκουν την προσέλκυση δημιουργικών ανθρώπων και καλλιτεχνών. Σελίδα 20

32 1. Πολιτισμός, Δημιουργικότητα και Χώρος Σε αυτό το πλαίσιο, υποστηρίζεται ότι για τον επιτυχημένο μετασχηματισμό του χώρου μέσω του πολιτισμού, σημαντικό ρόλο καταλαμβάνουν οι εμπλεκόμενοι στη δημιουργική πόλη, δηλαδή, οι κάτοικοι οι οποίοι αποτελούν τους βασικούς αποδέκτες των αλλαγών που επέρχονται στο χώρο. Με άλλα λόγια, η συμμετοχικότητα στο χωρικό σχεδιασμό υπό το πρίσμα των πολιτικών αστικής αναζωογόνησης, θεωρείται ότι συμβάλει θετικά στην ανάκτηση της αισθητικής του χώρου, δημιουργώντας τη αίσθηση της ένταξης στην τοπική κοινότητα (Comunian & Sacco, 2006). Κατά τον τρόπο αυτό, αναγνωρίζεται ότι ο σχεδιασμός του φυσικού χώρου και των χρήσεων γης από τους ανθρώπους, μόνο θετική συνεισφορά μπορεί να επιφέρει στην δημιουργική πόλη (Sepe, 2013). Επομένως, ο πολιτισμός σχετίζεται με τις αλλαγές που επέρχονται στο σύνολο της πόλης, τόσο σε χωρικό επίπεδο όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Φανερώνεται ότι, οι εμπλεκόμενοι στον πολιτιστικό σχεδιασμό είναι τόσο οι δημόσιοι οι φορείς όσο και οι κάτοικοι στην πόλη, τονίζοντας έτσι την φύση του πολιτισμού που συνδέεται με την ανθρώπινη συναναστροφή και συνύπαρξη. Η έμφαση των ευρωπαϊκών χωρικών πολιτικών προς τον πολιτιστικό σχεδιασμό και την πολιτιστική πολιτική, καθώς και τα παραδείγματα από τον ευρωπαϊκό χώρο, επιβεβαιώνουν τη δυναμική του πολιτισμού να μετασχηματίζει το χώρο και τη ζωή της πόλης, προφέροντας ταυτόχρονα οφέλη στην κοινωνία καταρχάς, και επίσης στην αστική οικονομία. Σελίδα 21

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Ο ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

34 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία 2. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Στο προηγούμενο κεφάλαιο, έγινε προσπάθεια καταγραφής της βασικής βιβλιογραφίας, γύρω από τις έννοιες του πολιτισμού, του πολιτιστικού σχεδιασμού και της πολιτιστικής πολιτικής, καθώς και των εννοιών της δημιουργικότητας και της δημιουργικής πόλης. Οι θεωρητικές αυτές αναφορές, γίνονται καλύτερα κατανοητές μέσα από παραδείγματα εφαρμογής, τα οποία κυρίως υλοποιούνται στον διεθνή και ευρωπαϊκό χώρο. Ωστόσο, πριν γίνει η αναφορά στα διευρωπαϊκά παραδείγματα, θα ήταν σημαντικό να διερευνηθεί η αντίληψη του πολιτισμού ως αντικείμενο του σχεδιασμού, που εκφράζεται μέσα από διεθνείς και ευρωπαϊκές χωρικές πολιτικές. Άλλωστε, όπως αναφέρει ο (Αυδίκος, 2014), οι οδηγίες από ανώτερους θεσμούς/οργανισμούς, λειτουργούν ως κατευθυντήριες αρχές για τα κράτη και αποτελούν τη βασική κατεύθυνση πάνω στην οποία διαμορφώνουν τις κρατικές τους πολιτικές. Γι αυτό κρίνεται σκόπιμη η μελέτη της σύγχρονου πολιτιστικού σχεδιασμού, όπως εφαρμόζεται σε διεθνικό και διευρωπαϊκό επίπεδο. Αρχικά, σε διεθνικό επίπεδο θα μελετηθεί η οπτική του οργανισμού της UNESCO για τον πολιτισμό. Η UNESCO αποτελεί τον οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών που δραστηριοποιείται σε θέματα διαφύλαξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων καθώς και διαφύλαξης και προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η βασική πολιτική για τον πολιτισμό καταγράφεται στις Διεθνείς Συμβάσεις που υπογράφει με τα υπόλοιπα μέλη. Παρατηρείται ότι, ο πολιτιστικός τομέας συγκεντρώνει το ενδιαφέρον της UNESCO. Παράλληλα, υποστηρίζεται ότι ο πολιτισμός, αποτελεί τον βασικό μοχλό για την ανάπτυξη των πόλεων. Συνάδει με την πολιτιστική κληρονομιά αλλά και με τους πολιτιστικούς και δημιουργικούς κλάδους. Γι αυτό το λόγο, είναι σημαντικό να μελετήσουμε το πλαίσιο της UNESCO σύμφωνα με το οποίο διαμορφώνεται η πολιτική για τον πολιτισμό και αποτελεί παγκόσμιο σημείο αναφοράς. Επιπρόσθετα, σε ευρωπαϊκό επίπεδο μελετάται η πολιτική της Ε.Ε., που τα τελευταία χρόνια περιλαμβάνει την κατεύθυνση προς τον πολιτισμό, μέσα από τα προγράμματα της πολιτικής συνοχής 7. Η πολιτική συνοχής, καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο στην Ε.Ε, εντάσσοντας τον πολιτισμό στις στρατηγικές για την αστική και περιφερειακή ανάπτυξη. Από τον κανονισμό για τη λειτουργία της ΕΕ, φανερώνεται ότι ο πολιτισμός αποτελεί έναν τομέα στον οποίο δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα μέσα από τα προγράμματα και τις πολιτικές της ΕΕ. Ειδικότερα, σύμφωνα με την ενοποιημένη απόδοση της συνθήκης για τη λειτουργία της ΕΕ 8, η δράση της ΕΕ επικεντρώνεται μεταξύ άλλων και στη διάδοση του πολιτισμού των κρατώνμελών καθώς και της διατήρησης και προστασίας της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Γενικά, 7 Η πολιτική συνοχής, θεσμοθετήθηκε, με την ένταξή της ως «Οικονομική και Κοινωνική Συνοχή» στην ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη το 1986, και ανανεώθηκε σε «Πολιτική, Οικονομικής, Κοινωνικής και Εδαφικής Συνοχής», με την προσθήκη της εδαφικής συνοχής στη Συνθήκη τη Λισαβόνας το 2007 (Ανδρικοπούλου, Γιαννακού, Καυκαλάς, & Πιτσιάβα-Λατινοπούλου, 2014; Ανδρικοπούλου κ.ά., 2014). 8 EE C 326, σ. 121, Διαθέσιμο στο EUR-Lex ( όπου παρέχεται πρόσβαση στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ, στις Συνθήκες καθώς και στη νομοθεσία της ΕΕ. Σελίδα 23

35 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία στο παρόν κεφάλαιο, θα μελετηθεί η έκφραση του πολιτισμού, μέσα από τις διαφορετικές διεθνείς και ευρωπαϊκές χωρικές πολιτικές Η οπτική της UNESCO για τον πολιτισμό Η έννοια του πολιτισμού, μελετάται αρχικά από τη σκοπιά της UNESCO, του παγκόσμιου οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, που ασχολείται με θέματα του πολιτιστικού τομέα 9. Ειδικότερα, η οπτική της UNESCO για τον πολιτισμό, διατυπώνεται στα επίσημα κείμενα και στις διεθνείς συμβάσεις που υπογράφονται για τον πολιτισμό καθώς και στην έκθεση για τη δημιουργική οικονομία και τους πολιτιστικούς κλάδους «Creative Economy Report: 2013 Special Edition», που υλοποίησαν η UNESCO και το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (UNDP). Γενικά, βασικός σκοπός του οργανισμού ως προς τον πολιτισμό, αποτελεί η στήριξη των κυβερνήσεων και των τοπικών φορέων, για τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, ενώ, προωθείται ο ρόλος των πολιτιστικών και δημιουργικών κλάδων, ως βασικοί πυλώνες για τη βιώσιμη ανάπτυξη (UNESCO General Conference, 2014). Φαίνεται ότι τα θέματα της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς απασχολούν τη διεθνή κοινότητα η οποία ενεργοποιείται προς αυτή την κατεύθυνση μέσω οργανισμών όπως η UNESCO (Κόνσολα, 2006, σ. 43). Η διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, αποτελεί σημαντικό πεδίο δράσης της UNESCO και εφαρμόζεται μέσω του προγράμματος για την Προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και την προώθηση της δημιουργικότητας (Protecting Our Heritage and Fostering Creativity). Στο πλαίσιο αυτό, θα ήταν σημαντικό να διευκρινιστεί ο ορισμός της πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως διατυπώνεται από την UNESCO. Συγκεκριμένα, η πολιτιστική κληρονομιά ορίζεται ως «η κληρονομιά των φυσικών αντικειμένων και των άυλων χαρακτηριστικών μιας ομάδας ή κοινωνίας, που κληρονομούνται από τις προηγούμενες γενιές, διατηρούνται στο παρόν και είναι κατοχυρωμένες για το όφελος των μελλοντικών γενεών» 10. Δηλαδή, πρόκειται τόσο για την υλική όσο και για την άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Ειδικότερα, ο καθορισμός των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς, φαίνεται στον παρακάτω πίνακα. Μέσω του προγράμματος για την Προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και την προώθηση της δημιουργικότητας επιδιώκεται η ενίσχυση κυρίως της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, προωθούνται οι κλάδοι πολιτισμού και δημιουργικότητας και δίνονται κατευθύνσεις για την πολιτιστική διακυβέρνηση. 9 Η UNESCO, αποτελεί τον οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, που ασχολείται με τους τομείς της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, συνάπτοντας διεθνείς συμβάσεις και ανταλλάσσοντας γνώσεις και ιδέες με τα μέλη της. Ακόμα, συμβάλλει στην ανάπτυξη διαλόγου, για την τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αντιμετωπίζει τα προβλήματα της τρομοκρατίας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού μέσα από την εκπαίδευση, την επιστήμη και τον πολιτισμό ( 10 Για την πολιτιστική κληρονομιά η UNESCO, δραστηριοποιείται σε πολυμερή φόρουμ και οργανισμούς που ασχολούνται με πολιτικές πολιτιστικής κληρονομιάς, και διεξάγουν διμερείς διαλόγους με τρίτες χώρες και περιφέρειες όπου η πολιτιστική κληρονομιά διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Σελίδα 24

36 2. Ο Πολιτιστικός Σχεδιασμός στο Ευρωπαϊκό και στο Παγκόσμιο Πλαίσιο Υλική πολιτιστική κληρονομιά Κινητή Ακίνητη Ενάλια Άυλη πολιτιστική κληρονομιά πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, νομίσματα, χειρόγραφα μνημεία, αρχαιολογικοί χώροι κ.τ.λ. ναυάγια, υποθαλάσσια ερείπια, πόλεις κ.τ.λ. προφορικές παραδόσεις, τέχνες του θεάματος, δημιουργικότητα κ.τ.λ. Πίνακας 2-1: Υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά Πηγή: Στα πλαίσια της πολιτιστικής διακυβέρνησης, θεσμοθετήθηκαν διεθνείς συμβάσεις για τον πολιτισμό από την UNESCO, που λειτουργούν καθοδηγητικά για τα υπόλοιπα μέλη Π3 11. Αρχικά, η Σύμβαση της Χάγης για την «Προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης», θεσμοθετήθηκε το 1954 και αποτελεί το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση της διαφύλαξης του πολιτισμού των εθνών. Έπειτα, η προώθηση της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως διατυπώνεται το 2003 μέσα από τη σύμβαση της UNESCO για την «Προστασία της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς», και τη σύμβαση του 1972 σχετικά με την προστασία της παγκόσμιας πολιτισμικής και φυσικής κληρονομιάς, συμβάλλουν επίσης στην δημιουργία ενός πλαισίου για τον πολιτισμό, το οποίο επικεντρώνεται ειδικά στη διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, που θεωρείται ότι καθορίζει την πολιτιστική ταυτότητα μιας χώρας ή μιας περιοχής. Ειδικότερα, στη σύμβαση της UNESCO του 2005, σχετικά με την Προώθηση και προστασία της πολυμορφίας των καλλιτεχνικών εκφράσεων αναφέρεται ότι, «οι πολιτιστικές δραστηριότητες, τα αγαθά και οι υπηρεσίες έχουν τόσο οικονομικό όσο και πολιτισμικό χαρακτήρα, επειδή είναι φορείς ταυτότητας, αξιών και νοήματος». Τονίζεται έτσι, η σημασία του πολιτισμού, στη διαμόρφωση των εθνικών ταυτοτήτων, που συνάδει με την κοινωνική διάσταση του πολιτισμού. Ταυτόχρονα, προωθείται η ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας και η διαμόρφωση αλληλεγγύης, ώστε να ευνοείται η πολιτιστική έκφραση κάθε χώρας και κάθε ατόμου. Αντίστοιχα, ενθαρρύνονται οι επενδύσεις στους πολιτιστικούς και δημιουργικούς κλάδους, που θεωρείται ότι αποτελούν βασικούς τομείς του πολιτισμού που σχετίζονται με τη βιώσιμη ανάπτυξη 12. Συμπερασματικά, φαίνεται πως το κατευθυντήριο πλαίσιο της UNESCO για τον πολιτισμό, συνοψίζεται στη διαφύλαξη της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, στην προώθηση της ελεύθερης έκφρασης του πολιτισμού, καθώς και στην συμμετοχή των κλάδων πολιτισμού και δημιουργικότητας στις δραστηριότητες του αστικού χώρου. Ακόμα, γίνεται κατανοητό πως σημαντική πτυχή των πολιτιστικών και δημιουργικών κλάδων, αποτελεί «η προώθηση και διατήρηση της πολιτιστικής ποικιλομορφίας καθώς και η διασφάλιση της δημοκρατικής πρόσβασης στον πολιτισμό» (UNDP/UNESCO, 2013). 11 Στο παράρτημα βρίσκεται αναλυτικός πίνακας με τις συμβάσεις της UNESCO για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και την προώθηση της δημιουργικότητας. Βλέπε: < 12 Συγκεκριμένα, η διακήρυξη Hangzhou το Μάιο του 2013, η οποία εγκρίθηκε στο Διεθνές Συνέδριο της UNESCO «Πολιτισμός: κλειδί για τη βιώσιμη ανάπτυξη», ζητεί την πλήρη ενσωμάτωση του πολιτισμού σε στρατηγικές για τη βιώσιμη ανάπτυξης σε ολόκληρο τον κόσμο και την εντατικοποίηση των εθνικών πολιτικών και προγραμμάτων, προκειμένου να εξασφαλιστεί η προστασία και η προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Σελίδα 25

37 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Ειδικότερα, όπως αναφέρεται συνολικά από τις εκθέσεις της UNECSO 13, η δημιουργικότητα και ο πολιτισμός είναι μεταβλητές άρρηκτα συνδεδεμένες με την φαντασία και τη δημιουργία νέων-καινοτόμων, ιδεών ή προϊόντων. Ακόμα, σύμφωνα με την νέα στρατηγική που εγκρίθηκε από τη Γενική Διάσκεψη της UNESCO για την περίοδο (Medium-Term Strategy 37 C/4), οι κλάδοι πολιτισμού και δημιουργικότητας καταλαμβάνουν σημαντικό ρόλο, στην δημιουργία θέσεων εργασίας και στην αύξηση των εισοδημάτων (UNESCO General Conference, 2014), τόσο στις βιομηχανοποιημένες όσο και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Γενικά μπορούμε να συμπεράνουμε πως, οι πολιτιστικοί κλάδοι, ως στοιχεία για την στρατηγική της ανάπτυξης του χώρου, μπορούν να συμβάλλουν στην ανάδυση της καινοτομίας και κατ επέκταση στη δημιουργία ενός ανταγωνιστικού περιβάλλοντος, στο οποίο επιδρούν πολιτισμός, ο χώρος και η οικονομία. Μελετώντας την πολιτική της UNESCO για την χωρική διάσταση του πολιτισμού, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι προωθείται η ισότητα πρόσβασης στον πολιτισμό. Συγκεκριμένα, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ανάπτυξη προγραμμάτων και δραστηριοτήτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Παράδειγμα αυτού, αποτελεί το χρηματοδοτικό ταμείο για την προώθηση του πολιτισμού «International Fund for the Promotion of Culture» που τελεί υπό την αιγίδα της UNESCO. Σύμφωνα με αυτό, χρηματοδοτούνται πολιτιστικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στο χώρο της πόλης, μέσα σε διαφορετικές χώρες. Βασικός σκοπός αυτού του προγράμματος αποτελεί η επαγγελματική κατάρτιση των ατόμων, η βελτίωση της κοινωνικής συνοχής και η ενίσχυση της διεθνούς πολιτιστικής συνεργασίας. Ακόμα, σύμφωνα με την έκθεση της UNESCO, οι πολιτιστικοί και δημιουργικοί κλάδοι αναπτύσσονται στο χώρο, δημιουργώντας συγκεντρώσεις. Θεωρείται λοιπόν ότι, μπορούν να συνεισφέρουν στη γενικότερη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης σε μια πόλη, καθώς και να αποτελέσουν μοχλό για την ανάπτυξη αυτής. Στο πλαίσιο αυτό, η UNESCO μέσω της «Global Alliance for Cultural Diversity», εισήγαγε το δίκτυο για τις Δημιουργικές Πόλεις 2004 (Creative Cities Network in 2004). Πρόκειται για ένα παγκόσμιο φόρουμ στο οποίο συμμετέχουν πόλεις, για την ανάδειξη των πολιτιστικών και δημιουργικών τους κλάδων, όπως ο κινηματογράφος, η λογοτεχνία, οι τέχνες, το ειδικευμένο σχέδιο (design) κ.α. Το δίκτυο των δημιουργικών πόλεων της UNESCO δίνει τη δυνατότητα στις πόλεις να αλληλοεπιδράσουν, μέσα από διαδικασίες μάθησης και συνεργατικά έργα, προκειμένου να αξιοποιήσουν πλήρως τα δημιουργικά τους στοιχεία και να τα χρησιμοποιήσουν ως βάση για την οικοδόμηση βιώσιμης, ισόρροπης και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη, σε οικονομικό, πολιτιστικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό επίπεδο 14 (Εικόνα 2-1). Ακόμα, η UNESCO οργανώνει παγκόσμιες ή περιφερειακές διασκέψεις και άλλα συνέδρια, που προωθούν σε μεγάλο βαθμό τα θέματα της πολιτιστικής ανάπτυξης και πολιτιστικής κληρονομιάς, και «δίνουν τη δυνατότητα σε ειδικούς επιστήμονες να παρακολουθήσουν και να ενημερωθούν για τις τάσεις που επικρατούν στις άλλες χώρες, και να ανταλλάξουν απόψεις για το σχεδιασμό προγραμμάτων κοινής δράσης» (Κόνσολα, 2006, σ. 126). 13 Πρόκειται για την έκθεση για τη δημιουργική οικονομία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθών «United Nations Conference on Trade and Development», Creative Economy Report, 2008 και 2010 UNESCO, UNDT Creative Economy Report, 2013 Special Edition. 14 Βλ. Σελίδα 26

38 2. Ο Πολιτιστικός Σχεδιασμός στο Ευρωπαϊκό και στο Παγκόσμιο Πλαίσιο Εικόνα 2-1: Ιστοσελίδα για τις Δημιουργικές Πόλεις, «Creative Cities Network in 2004» Πηγή: Συνοψίζοντας, οι πολιτικές της UNESCO επικεντρώνονται στις στρατηγικές για την διαφύλαξη του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ακόμη, μέσα από τους κλάδους πολιτισμού και δημιουργικότητας, αναπτύσσονται δράσεις στο χώρο της πόλης, που σχετίζονται με την ισότιμη πρόσβαση στον πολιτισμό και την προώθηση της πολιτιστικής έκφρασης. Εν γένει, παρατηρείται ότι αναπτύσσονται πολλά προγράμματα, στα οποία δίνεται έμφαση στην ανάπτυξη του πολιτιστικού τομέα. Παράλληλα, τα προγράμματα αυτά σχετίζονται και με ευρύτερα οφέλη, όπως, το να χαρακτηριστεί μια πόλη ως «Δημιουργική», έχει αδιαμφησβήτητα οφέλη στην προσέλκυση του πολιτιστικού τουρισμού. Παράλληλα, φαίνεται ότι η UNESCO αποτελεί βασικό συνεργάτη της ΕΕ για τα θέματα που σχετίζονται με την ενίσχυση του πολιτισμού, γι αυτό θα ήταν χρήσιμη η μελέτη της στρατηγικής για τον πολιτισμό από την ευρωπαϊκή σκοπιά Η ευρωπαϊκή στρατηγική για τον πολιτισμό Η ευρωπαϊκή στρατηγική για τον πολιτισμό, περιλαμβάνει πολιτικές για την ανάπτυξη και την προβολή του τομέα του πολιτισμού. Μελετάται, σύμφωνα με το θεσμικό πλαίσιο για την ευρωπαϊκή πολιτιστική πολιτική, τα ευρωπαϊκά προγράμματα καθώς και τις δράσεις που εφαρμόζονται από την ΕΕ για τον πολιτισμό. Οι πολιτικές της ΕΕ επικεντρώνονται στη συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών, αλλά και την ανταλλαγή εμπειριών σε διαφορετικά θέματα πολιτικής, όπως είναι ο πολιτισμός. Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Nugent (2010), στα πλαίσια της αύξησης των κοινωνικοοικονομικών αλλαγών και της ανάγκης για μια ενιαία πολιτική πραγματικότητα, τα ευρωπαϊκά κράτη επιδιώκουν να μεταβιβάσουν την αρμοδιότητα για τις πολιτικές σε ένα ανώτερο επίπεδο. Έτσι θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι, η ευρωπαϊκή στρατηγική για τον πολιτισμό, αποτελεί ένα πλαίσιο με βάση το οποίο υλοποιούν τις πολιτιστικές πολιτικές τους τα κράτη μέλη. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο πολιτισμός σε συνδυασμό με τη δημιουργικότητα, μπορεί να αποτελέσουν παραμέτρους για την ανάπτυξη της καινοτομίας και Σελίδα 27

39 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία της επιχειρηματικότητας. Συγκεκριμένα, οι κατευθύνσεις που εκφράζονται στα κείμενα της ΕΕ για την τρέχουσα προγραμματική περίοδο ( ), προωθούν την εφαρμογή της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» 15, η οποία θέτει στόχους που αναδεικνύουν το ρόλο των πόλεων ως κέντρα οικονομικών δραστηριοτήτων, καινοτομίας και συνοχής. Κεντρικό ρόλο σε αυτήν τη στρατηγική καταλαμβάνουν η στροφή προς τη γνώση και την καινοτομία, τη δημιουργικότητα καθώς και η έμφαση στην πολιτιστική πολιτική, υπό το πρίσμα της βιώσιμης ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος. Με βάση τα παραπάνω, μελετώνται οι χωρικές πολιτικές για τον πολιτισμό καθώς και τα χαρακτηριστικά των παροραμάτων της ΕΕ, στα οποία ο πολιτισμός αποτελεί βασική κατευθυντήρια δομή Η ευρωπαϊκή χωρική πολιτική για τον πολιτισμό Η ευρωπαϊκή πολιτική για τον πολιτισμό, που εκφράζεται στα επίσημα κείμενα της ΕΕ (Συνθήκη για τη λειτουργία της ΕΕ, Ανακοινώσεις της ΕΕ, Επίσημη εφημερίδα κ.τ.λ.), αναφέρεται σε δράσεις για τον πολιτιστικό και τον δημιουργικό τομέα, την προστασία της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς, υπό το πρίσμα της διάδοσης του πολιτισμού των κρατών μελών. Αρχικά, παρόλο που η Συνθήκη της Ρώμης (1957) 16, δεν αναφέρεται στον τομέα του πολιτισμού, υπάρχουν διατάξεις που διατυπώνονται από την ΕΕ και προωθούν την κοινή πολιτιστική πολιτική. Αρχικά, μέσα από τα ψηφίσματα του Συμβουλίου της Ευρώπης τη δεκαετία του 80, φανερώνεται το ενδιαφέρον για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Τα ψηφίσματα αυτά, περιλαμβάνου την ανάδειξη της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας 17, τους ειδικούς όρους εισόδου των νέων στα μουσεία και τις πολιτιστικές εκδηλώσεις 18 καθώς και τη δημιουργία διεθνικών πολιτιστικών διαδρομών 19 (Μούσης, 2011). Γενικά, αποτελούν τις πρώτες πρωτοβουλίες της ΕΕ, που συνδέονται με τον πολιτισμό. Ουσιαστικά όμως, ο πολιτισμός απέκτησε νομοθετική βάση, με το άρθρο 128 στη Συνθήκη του Μάαστριχτ (Επίσημη Εφημερίδα C /07/1992, άρθρο 128, σ ), η οποία περιέλαβε τους στόχους και τις βασικές προτεραιότητες της ΕΕ ως προς τον πολιτισμό. Το άρθρο αυτό, όριζε ότι: 15 Εντάσσεται στην ενιαία στρατηγική «Ευρώπη 2020» για έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη ( 16 Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ), διαθέσιμο στο δίκαιο της ΕΕ: 17 Επίσημη Εφημερίδα αρ. C 153, 22/06/1985-Ψήφισμα των αρμοδίων για τα πολιτιστικά θέματα υπουργών συνελθόντων στα πλαίσια του Συμβουλίου της 13ης Ιουνίου 1985, σχετικά με τις ετήσιες εκδηλώσεις «ευρωπαϊκή πολιτιστική πόλη» 18 Επίσημη Εφημερίδα αρ. C 348, 31/12/ Ψήφισμα των Υπουργών Πολιτισμού συνελθόντων στα πλαίσια του Συμβουλίου της 20ής Δεκεμβρίου 1985, σχετικά με τους ειδικούς όρους εισόδου των νέων στα μουσεία και τις πολιτιστικές εκδηλώσεις 19 Επίσημη Εφημερίδα αρ. C 044, 26/02/ Ψήφισμα των αρμόδιων για τα πολιτιστικά θέματα υπουργών που συνήλθαν στα πλαίσια του Συμβουλίου της 17ης Φεβρουαρίου 1986, σχετικά με την καθιέρωση διεθνικών πολιτιστικών δρομολογίων 20 Διαθέσιμο στην Επίσημη εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων: Σελίδα 28

40 2. Ο Πολιτιστικός Σχεδιασμός στο Ευρωπαϊκό και στο Παγκόσμιο Πλαίσιο «Η Κοινότητα συμβάλλει στην ανάπτυξη των πολιτισμών των κρατών μελών και σέβεται την εθνική και περιφερειακή πολυμορφία τους, ενώ ταυτόχρονα προβάλλει την κοινή πολιτιστική κληρονομιά. Η δράση της Κοινότητα αποσκοπεί στην ενθάρρυνση της συνεργασίας μεταξύ κρατών μελών και, αν αυτό είναι αναγκαίο, υποστηρίζει και συμπληρώνει τη δράση τους [ ]. Η Κοινότητα και τα κράτη μέλη ευνοούν τη συνεργασία με τις τρίτες χώρες και τους αρμόδιους διεθνείς οργανισμούς στον πολιτιστικό τομέα, και ειδικότερα με το Συμβούλιο της Ευρώπης. Η Κοινότητα, όταν αναλαμβάνει δράσεις δυνάμει άλλων διατάξεων της [εν λόγω] Συνθήκης, λαμβάνει υπόψη της τις πολιτιστικές πτυχές, αποβλέποντας ειδικότερα στο σεβασμό και στην προώθηση της πολυμορφίας των πολιτισμών της.» Ακολούθησαν το άρθρο , της Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας 1992 (ΣΕΚ) και το άρθρο 167 της Συνθήκης για την Λειτουργίας της ΕΕ (ΣΛΕΕ) Π1 22,23, το οποίο, αντικατέστησε το άρθρο 151. Σύμφωνα με αυτό, η ΕΕ υποστηρίζει τις δράσεις για την ανάπτυξη των πολιτισμών των κρατών μελών, και την προβολή της κοινής πολιτιστικής τους κληρονομιάς (EE C 326, 26/10/2012, σ. 121). Επιπρόσθετα, σύμφωνα με την στην Συνθήκη, κύριοι στόχοι της ΕΕ για τον πολιτισμό είναι ο σεβασμός του πλούτου της πολιτιστικής πολυμορφίας καθώς και η προστασία της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς (άρθρο 3, EE C 326, 26/10/2012, σ. 17). Τέλος, ορίζονται σύμφωνα με το άρθρο 13 και 22 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, ότι «η τέχνη και η επιστημονική έρευνα είναι ελεύθερες» και αντίστοιχα ότι «η Ένωση σέβεται την πολιτιστική, θρησκευτική και γλωσσική πολυμορφία» (άρθρο 13 και άρθρο 22, EE C 326/02, 26/10/2012, σ. 398 και σ.400). Γενικά παρατηρείται ότι μέχρι το 2006 η ευρωπαϊκή πολιτική για τον πολιτισμό, επικεντρώνεται κυρίως στην ενίσχυση της πολιτιστικής συνεργασίας στους καλλιτεχνικούς και πολιτιστικούς τομείς (Αυδίκος, 2014) και στην προώθηση της διαφορετικότητας του πολιτισμού των κρατών μελών. Ωστόσο, μετά το ψήφισμα της «Ευρωπαϊκής Ατζέντας για τον πολιτισμό σ ένα κόσμο παγκοσμιοποίησης », αναγνωρίζεται ότι ο τομέας του πολιτισμού αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις και χρειάζεται να θεσπιστούν κοινοί στόχοι για την πολιτιστική συνεργασία στην ΕΕ. Ακόμα, γίνεται η πρώτη επίσημη αναφορά στις πολιτιστικές βιομηχανίες και στον δημιουργικό τομέα και αναδεικνύεται ο ρόλος των δημιουργικών επιχειρηματιών, «ως ένας ακμαίος πολιτιστικός κλάδος, (..) μοναδική πηγή καινοτομίας για το μέλλον». Τέλος, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι γίνεται μια πρώτη αναφορά στη συνεισφορά του πολιτισμού για την τόνωση της δημιουργικότητας και της καινοτομίας, ενώ υποστηρίζεται και 21 ΕΕ C 224, 31/08/ Ενοποιημένη απόδοση της συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση και της συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας 22 Η Συνθήκη της Λισαβόνας 2007, τροποποίησε τη ΣΕΚ, και αντικατέστησε τους όρους «η Κοινότητα» ή «Ευρωπαϊκή Κοινότητα», από τους όρους «η Ένωση» ή «Ευρωπαϊκή Ένωση». 23 Στο παράρτημα βρίσκεται αναρτημένο το άρθρο 167 της ΣΛΕΕ. 24 Βλέπε: European agenda for culture, EE COM(2007) 242, 10/05/2007, διαθέσιμο στο: Σελίδα 29

41 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία οικονομική διάσταση του πολιτισμού, ως μοχλού για την προσέλκυση επενδύσεων (EE, COM(2007) 242, 10/05/2007). Η «Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τον πολιτισμό σ ένα κόσμο παγκοσμιοποίησης», όρισε τρεις στρατηγικούς στόχους για τον πολιτισμό, οι οποίοι εξειδικεύονται σε ειδικούς στόχους και παρουσιάζονται παρακάτω σε πίνακα. Στρατηγικοί Στόχοι 1. Προαγωγή της πολιτιστικής πολυμορφίας και του διαπολιτισμικού διαλόγου 2. Προώθηση του πολιτισμού ως καταλύτη για τη δημιουργικότητα στο πλαίσιο της στρατηγικής της Λισαβόνας για την ανάπτυξη και την απασχόληση Ειδικοί Στόχοι 1.1 Συνεργασία από τα ενδιαφερόμενα μέρη για την προώθηση του διαπολιτισμικού διαλόγου. 1.2 Ενίσχυση της διασυνοριακής κινητικότητας των καλλιτεχνών και των εργαζομένων στον τομέα του πολιτισμού καθώς και τη διασυνοριακή διάδοση των καλλιτεχνικών έργων. 2.1 Προώθηση της δημιουργικότητας στην εκπαίδευση με τη συμμετοχή του πολιτιστικού τομέα. 2.2 Ανάπτυξης ικανοτήτων στον πολιτιστικό τομέα. 2.3 Παροχή κατάρτισης στους παράγοντες του εν λόγω τομέα σχετικά με τις διαχειριστικές ικανότητες, την επιχειρηματικότητα, τη γνώση της ευρωπαϊκής διάστασης και των δραστηριοτήτων της ευρωπαϊκής αγοράς, καθώς και με τη δημιουργία καινοτόμων πηγών χρηματοδότησης. 2.4 Ανάπτυξη δημιουργικών συμπράξεων μεταξύ του πολιτιστικού τομέα και άλλων τομέων (τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας, έρευνα, τουρισμός, κοινωνικοί εταίροι κ.λπ.). 3. Προβολή του πολιτισμού ως ζωτικού στοιχείου στις διεθνείς σχέσεις της Ένωσης 3.1 Ενσωμάτωση της πολιτιστικής διάστασης και διαφόρων στοιχείων του πολιτισμού σε όλες τις εξωτερικές και αναπτυξιακές πολιτικές. 3.2 Στήριξη ειδικών πολιτιστικών ενεργειών και εκδηλώσεων. Πίνακας 2-2: Στόχοι της Ευρωπαϊκής Ατζέντας για τον πολιτισμό Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, COM(2007) 242 τελικό, 10/5/2007, ανακοίνωση σχετικά με μια ευρωπαϊκή ατζέντα για τον πολιτισμό σ έναν κόσμο παγκοσμιοποίησης, Βρυξέλλες Συνολικά, παρατηρείται ότι βασική επιδίωξη της ΕΕ είναι η ενίσχυση της πολυμορφίας του πολιτισμού, η ενσωμάτωσή του στις εξωτερικές πολιτικές καθώς και η τόνωση της δημιουργικότητάς, μέσω του πολιτιστικού τομέα. Ακόμα, στα πλαίσια των στόχων που τέθηκαν στην ευρωπαϊκή ατζέντα για τον πολιτισμό, δημιουργήθηκαν αρκετές δράσεις και πρωτοβουλίες για τον πολιτισμό. Παράδειγμα μιας τέτοιας πρωτοβουλίας, που σχετίζεται με τον στρατηγικό στόχο για την προώθηση της πολιτιστικής πολυμορφίας και του διαπολιτισμικού διαλόγου, αποτελεί η Europeana. Σελίδα 30

42 2. Ο Πολιτιστικός Σχεδιασμός στο Ευρωπαϊκό και στο Παγκόσμιο Πλαίσιο Οι σύγχρονες προκλήσεις της ψηφιακής εποχής, προβάλλουν την ανάγκη για μια ηλεκτρονική χαρτογράφηση και αποτίμηση των στοιχείων του αστικού πολιτισμού. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από το 2005, έχει ξεκινήσει να λειτουργεί η Ψηφιακή Βιβλιοθήκη (Digital libraries), που αποβλέπει στη ψηφιακοποίηση και επιγραμμική προσβασιμότητα του πολιτιστικού υλικού (ΕΕ, COM(2005) 465, 30/8/2005). Σε αυτή τη δράση, συμβάλλει και το πρόγραμμα Europeana, που αποτελεί την ευρωπαϊκή ψηφιακή βιβλιοθήκη μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η πρόσβαση στο ψηφιακό πολιτιστικό υλικό της Ευρώπης, όπως σε βιβλία, οπτικοαουστικό υλικό, μουσειακά έργα, αρχιτεκτονική κληρονομιά κλπ. Οι χρήστες της ιστοσελίδας έχουν πρόσβαση σε ψηφιακοποιημένο υλικό από μουσεία, αρχεία, βιβλιοθήκες και αρχεία οπτικοακουστικού υλικού σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ακόμα, παρέχεται η πρόσβαση σε ψηφιακοποιημένα βιβλία, εφημερίδες, αρχειακές καταγραφές, φωτογραφίες και οπτικοακουστικά αρχεία. Η επιχειρησιακή δομή που υποστηρίζει την Europeana φιλοξενείται από την Ολλανδική εθνική βιβλιοθήκη. 25 Παρακάτω παρουσιάζεται η εικόνα της αρχικής σελίδας της εν λόγω ιστοσελίδας. Εικόνα 2-2: Ιστοσελίδα Europeana για την πρόσβαση σε ψηφιοποιημένο υλικό Πηγή: προσπελάστηκε: 10/04/2016 Τέλος, μια ακόμα δράση που σχετίζεται με τις πολιτικές της ΕΕ για τον πολιτισμό, αποτελεί το τρέχον «Πρόγραμμα εργασιών της ΕΕ στον πολιτιστικό τομέα ( )». Το πρόγραμμα εργασιών εναρμονίζεται και με τους στόχους της Στρατηγικής «Ευρώπη 2020» και παρουσιάζει τέσσερις βασικές προτεραιότητες, οι οποίες παρουσιάζονται παρακάτω σε μορφή πίνακα. Οι τομείς προτεραιότητας αντιστοιχίζονται σε καθένα από τους στρατηγικούς στόχους την ευρωπαϊκής ατζέντας για τον πολιτισμό. 25 ΕΕ COM(2008), 11/8/2008, Ανακοίνωση της Επιτροπής «Η πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης με ένα κλικ του ποντικιού: Η πρόοδος στην ψηφιακοποίηση και την επιγραμμική προσβασιμότητα πολιτιστικού υλικού και η ψηφιακή διαφύλαξη στην ΕΕ». Σελίδα 31

43 2. Ο Πολιτιστικός Σχεδιασμός στο Ευρωπαϊκό και στο Παγκόσμιο Πλαίσιο Τομέας Προτεραιότητας Στόχοι Θεματικά πεδία Α Προσβάσιμος και χωρίς αποκλεισμούς πολιτισμός 1. Β Πολιτιστική κληρονομιά 1. Γ Δ Πολιτιστικός και δημιουργικός τομέας: Δημιουργική οικονομία και καινοτομία Προώθηση της πολιτιστικής πολυμορφίας του πολιτισμού στις εξωτερικές σχέσεις της ΕΕ και της κινητικότητας Α1. Ανάπτυξη της βασικής ικανότητας «Πολιτισμική συνείδηση και έκφραση» Α2. Πρόσβαση στον πολιτισμό μέσω ψηφιακών μέσων Α.3 Συμβολή του πολιτισμού στην κοινωνική ενσωμάτωση Πίνακας 2-3: Σύνοψη του προγράμματος εργασιών της ΕΕ στον πολιτιστικό τομέα ( )Πηγή: Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ, C 463, 23/12/2014, Συμπεράσματα του Συμβουλίου, σχετικά με πρόγραμμα εργασιών στον πολιτιστικό τομέα ( ). Β1 Β2. Β3. Συμμετοχική διακυβέρνηση της πολιτιστικής κληρονομιάς Δεξιότητες, κατάρτιση και μετάδοση γνώσεων: παραδοσιακά και αναδυόμενα επαγγέλματα στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς Πρόληψη κινδύνων για τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς από τις επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών που οφείλονται σε ανθρώπινη δραστηριότητα Γ1. Πρόσβαση στη χρηματοδότηση Γ2. Ο ρόλος των δημόσιων πολιτικών στη διαμόρφωση επιχειρηματικών και καινοτομικών δυνατοτήτων του πολιτιστικού και του δημιουργικού τομέα Γ3. Βιώσιμος πολιτιστικός τουρισμός Δ1. Σύμβαση της UNESCO για την προστασία και την προώθηση της πολυμορφίας των πολιτιστικών εκφράσεων Δ2. Ο πολιτισμός στις εξωτερικές σχέσεις της ΕΕ Δ3. Διαπολιτισμικός διάλογος και κινητικότητα Δ4. Κινηματογράφος: Βελτίωση της κυκλοφορίας ευρωπαϊκών ταινιών Σελίδα 32

44 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Παρατηρείται ότι βασική επιδίωξη μέχρι το 2018 αποτελεί η διευκόλυνση της πρόσβασης στον πολιτισμό, μέσω της χρήσης ψηφιακών μέσων, η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, η προώθηση του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα καθώς και η ενίσχυση της θέσης του πολιτισμού στις εξωτερικές σχέσεις της ΕΕ. Τέλος, όσον αφορά τη χωρική διάσταση που έχουν οι πολιτικές για τον πολιτισμό, παρατηρείται ότι σχετίζονται με την περιφερειακή πολιτική της ΕΕ. Γενικότερα, οι πρώτες προσπάθειες και ενέργειες που πραγματοποιήθηκαν στην Ε.Ε. για την χωροταξία, εντοπίζονται στην έκθεση «Ευρώπη 2000». Συγκεκριμένα, έγινε λόγος για μια ενιαία χωροταξική πολιτική, μέσα από την οποία θα αναπτύσσονται δράσεις και συνεργασίες με τα κράτη-μέλη της Ένωσης (Βασενχόβεν, 2010). Παράδειγμα αυτής της πολιτικής, αποτελεί η περιφερειακή πολιτική, καθώς «σκοπός της περιφερειακής πολιτικής της ΕΕ είναι η μείωση των σημαντικών οικονομικών, κοινωνικών και εδαφικών ανισοτήτων που υπάρχουν μεταξύ των περιφερειών της Ευρώπης». Επομένως, οι πολιτικές για τον πολιτισμό με έντονες χωρικές διαστάσεις, εφαρμόζονται μέσω της περιφερειακής πολιτικής της ΕΕ. Επίσης, η περιφερειακή πολιτική, στηρίζει μέσω ειδικών ταμείων τις επενδύσεις στους τομείς του πολιτισμού και της δημιουργίας. Συγκεκριμένα, οι περιφέρειες και οι πόλεις υλοποιούν πολιτικές για τους πολιτιστικούς και δημιουργικούς τομείς, στοχεύοντας στην αναβάθμιση και αναζωογόνηση του αστικού χώρου. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο της περιφερειακής πολιτικής, η ΕΕ παρέχει στήριξη σε μουσικές σχολές, αίθουσες συναυλιών και στούντιο ηχογράφησης και χρηματοδοτεί την αποκατάσταση ιστορικών θεάτρων (π.χ. Teatro del Liceu στη Βαρκελώνη και Fenice στη Βενετία). 26 Εικόνα 2-3: Αποκατάσταση του «Gran Teatre del Liceu», Βαρκελώνη Πηγή: Συνολικά, μπορεί να επισημανθεί ότι η χωρική διάσταση που έχουν οι πολιτικές για τον πολιτισμό, σχετίζεται με την περιφερειακή πολιτική της ΕΕ και υλοποιείται κυρίως μέσα από δράσεις για την αναβάθμιση του χώρου. Ακόμα, η χωρική πολιτική για τον πολιτισμό, εκφράζεται μέσα από τα προγράμματα της ΕΕ και υλοποιείται μέσω συγκεκριμένων δράσεων, που θα μελετηθούν παρακάτω. 26 Βλέπε «Ο πολιτισμός στην Ευρωπαϊκή Ένωση», στο: Σελίδα 33

45 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Προγράμματα και δράσεις της ΕΕ για τον πολιτισμό Οι σύγχρονες απαιτήσεις της παγκοσμιοποίησης καθώς και οι αυξημένες τεχνολογικές ανάγκες, έστρεψαν το ενδιαφέρον των προγραμμάτων της ΕΕ, στην προώθηση του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα. Προς αυτή την κατεύθυνση συνέβαλε, η ανακοίνωση της Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την «Πράσινη Βίβλο για την απελευθέρωση του δυναμικού των ΚΠΔ» 27 που αποτέλεσε, ουσιαστικά, την έναρξη για την εποχή των πολιτιστικών και δημιουργικών βιομηχανιών (Αυδίκος, 2014). Η ΕΕ ορίζει για τους τομείς πολιτισμού και δημιουργικότητας, ότι 28 : 1. Το σύνολο των τομέων των οποίων οι δραστηριότητες βασίζονται σε πολιτισμικές αξίες και/ή αποτελούν προϊόν καλλιτεχνικής και άλλης δημιουργικής έκφρασης, ανεξάρτητα από το εάν αυτές οι δραστηριότητες έχουν ή όχι ως γνώμονα την αγορά και ανεξάρτητα από το είδος της διάρθρωσης που τις εκτελεί ή τον τρόπο χρηματοδότησής της διάρθρωσης αυτής. Οι εν λόγω δραστηριότητες περιλαμβάνουν την ανάπτυξη, τη δημιουργία, την παραγωγή, τη διάδοση και τη διατήρηση των αγαθών και των υπηρεσιών που ενσαρκώνουν πολιτιστική, καλλιτεχνική ή άλλη δημιουργική έκφραση καθώς και συναφείς λειτουργίες όπως η σχετική εκπαίδευση ή διαχείριση. 2. Ο πολιτιστικός και ο δημιουργικός τομέας περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την αρχιτεκτονική, τα αρχεία, τις βιβλιοθήκες και τα μουσεία, τα καλλιτεχνήματα, τα οπτικοακουστικά προϊόντα (όπως ταινίες, τηλεόραση, βιντεοπαιχνίδια και πολυμέσα), την υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά, τα σχέδια, τα φεστιβάλ, τη μουσική, τη λογοτεχνία, τις παραστατικές τέχνες, τις εκδόσεις, το ραδιόφωνο και τις εικαστικές τέχνες Σε αυτό το πλαίσιο ξεκίνησε το πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη (Creative Europe)», το οποίο αποτελεί τη συνέχεια του προγράμματος «Πολιτισμός (Culture) 2007» και του «Πολιτισμός (Culture) 2000», καθώς και των παλαιών προγραμμάτων «Ραφαήλ ( Raphael για την πολιτιστική κληρονομιά)», «Αριάν ( Ariane για το βιβλίο και την ανάγνωση)» και «Καλειδοσκόπιο ( Kaleidoscope για τις καλλιτεχνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες με ευρωπαϊκή διάσταση)», που αναπτύχθηκαν τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους, για την προστασία και την ανάδειξη του πολιτισμού των κρατών μελών. Από τις αξιολογήσεις των προηγούμενων προγραμματικών περιόδων, παρατηρείται ότι οι σημαντικότερες πρωτοβουλίες στον τομέα του πολιτισμού, αναδύθηκαν μέσα από το πρόγραμμα «Πολιτισμός 2000». Ωστόσο, μετά το ψήφισμα της ευρωπαϊκής ατζέντας για τον πολιτισμό, τα προγράμματα που ακολούθησαν, συνέβαλαν στην προώθηση της πολιτισμικής πολυμορφίας της Ευρώπης, καλύπτοντας της ανάγκες του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα 29. Το τρέχον πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη», αναφέρεται στην ενίσχυση της κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς, μέσω της υποστήριξης του οπτικοακουστικού τομέα Π2 30. Ακόμη, περιλαμβάνει δράσεις για τον πολιτισμό, που εφαρμόζονται στις πόλεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα δράσεων για τον πολιτισμό, αποτελούν οι «Μεγάλες Διοργανώσεις» (mega 27 Ευρωπαϊκή Επιτροπή COM(2010) 183; 28 Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 1295/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 11ης Δεκεμβρίου 2013 για την θέσπιση του προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη» ( ) και την κατάργηση των αποφάσεων αριθ. 1718/2006/εκ, 1855/2006/εκ και 1041/2009/εκ 29 Προγράμματα «Πολιτισμός 2007», MEDIA και MEDIA Mundus 30 Στο παράρτημα υπάρχουν αναλυτικότερα στοιχεία για τον οπτικοακουστικό τομέα της ΕΕ.. Σελίδα 34

46 2. Ο Πολιτιστικός Σχεδιασμός στο Ευρωπαϊκό και στο Παγκόσμιο Πλαίσιο events), οι οποίες αποτελούν μια ευκαιρία για την ανάπτυξη των πόλεων (Defner & Labrianidis, 2005), και σχετίζονται με στοχευμένες πολιτικές για τον πολιτισμό. Παράδειγμα μιας τέτοιας δράσης, είναι ο θεσμός της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσα (ΕΠΠ), που ξεκίνησε να υλοποιείται από το Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες πρωτοβουλίες της ΕΕ για τον τομέα του πολιτισμού, που παρέχει πόρους στις πόλεις, για πολεοδομική και οικονομική αναζωογόνηση, δημιουργώντας πολλαπλά οφέλη, όπως την αύξηση του τουρισμού τους (Defner & Labrianidis, 2005), αλλά και την παγκόσμια προβολή τους. Στο πλαίσιο αυτό, δίνεται η δυνατότητα στους πολίτες της ΕΕ, να γνωρίσουν τους διαφορετικούς πολιτισμούς και την ιστορία των πόλεων. Συνολικά, ο θεσμός της ΕΠΠ, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι, αποτελεί ένα πρόγραμμα για τον πολιτισμό, που αποβλέπει στο σχεδιασμό για τη σωστή διαχείριση των πολιτιστικών πόρων, στα πλαίσια της προβολής της πόλης, στο ευρωπαϊκό περιβάλλον. Επιπρόσθετα, η επένδυση στον πολιτισμό μιας πόλης, παρουσιάζει ξεκάθαρα οικονομικά και κοινωνικά οφέλη (Αυδίκος, 2014, σ. 198). Ειδικότερα, οι πολιτιστικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα σε μια πόλη, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι διαμορφώνουν τη «φήμη» της. Αυτό εξηγεί και το γεγονός ότι, κάποιες πόλεις επιθυμούν να φιλοξενήσουν «τις μεγάλες διοργανώσεις», όπως τους Ολυμπιακούς αγώνες και τον τίτλο της Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (Defner & Labrianidis, 2005). Ακόμα, υποστηρίζεται ότι, οι πόλεις που επιθυμούν να λάβουν μέρος σε τέτοιους θεσμούς, επιδιώκουν να μετατραπούν σε «δημιουργικές πόλεις» (Landry, 2013). 32 Δηλαδή, επιδιώκουν την παγκόσμια προβολή τους, μέσα από την αξιοποίηση του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα. Ωστόσο, αυτό αποτελεί ένα θέμα συζήτησης το οποίο βρίσκεται ακόμα, σε πρώιμο στάδιο. Γενικά, ο θεσμός της ΕΠΠ, φανερώνει τη στροφή του ενδιαφέροντος στην κατεύθυνση του πολιτισμού και της δημιουργίας (Λαζαρέτου, 2014) και αποτελεί μία ευκαιρία για τις πόλεις να αναπτύξουν δράσεις για την ενίσχυση του πολιτισμού τους. Ακόμα, από τη διαδικασία προετοιμασίας για την ΕΠΠ, οι πόλεις καλούνται να εκφράσουν το «όραμά τους», χρησιμοποιώντας την πολιτιστική πολιτική σε τοπικό επίπεδο (Καραχάλης & Δέφνερ, 2015). Η διαδικασία οραματισμού για τις πόλεις, είναι ιδιαίτερα δημιουργική και εκφράζεται με συγκεκριμένες δράσεις αναβάθμισης του αστικού χώρου. Παρακάτω, παρουσιάζονται παραδείγματα δράσεων μετασχηματισμού του αστικού χώρου, που υλοποιήθηκαν κατά την περίοδο που αυτές οι πόλεις διετέλεσαν ΕΠΠ (Εικόνα 2-4,2-5). Παρατηρείται λοιπόν ότι, η επιλογή μιας πόλης στο θεσμό της ΕΕΠ, συνδέεται με πολλαπλά οφέλη για την ανάπτυξη του πολιτιστικού και δημιουργικού της τομέα, που υλοποιούνται, τις περισσότερες φορές, με καινοτόμες αστικές παρεμβάσεις στο χώρο. 31 Πρόκειται για μια ευρωπαϊκή πρωτοβουλία για τον πολιτισμό, που ξεκίνησε να υφίσταται μετά από την προτροπή της Μελίνας Μερκούρη, υπουργού πολιτισμού της Ελλάδας. Από το έτος έναρξης του θεσμού της πολιτιστικής πρωτεύουσας έως και σήμερα, συμμετείχαν τρεις ελληνικές πόλεις, η Αθήνα (1885) η οποία αποτέλεσε την πρώτη πολιτιστική πρωτεύουσα του θεσμού, η Θεσσαλονίκη (1997) και η Πάτρα (2006). 32 Η προσέγγιση της δημιουργικής πόλης, συνάδει με τον «Charles Landry», και τις μελέτες που έκανε για τις πόλεις, όπως αναφέρθηκε στο 1 ο κεφάλαιο. Σελίδα 35

47 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Εικόνα 2-4: Μετατροπή παλιάς αγοράς σε πλατφόρμα για τέχνες και δημιουργικότητα, ΕΠΠ Guimarães 2012 Πηγή: Paulo Pacheco, φωτογράφος, διαθέσιμο στο: European Capitals of Culture: 30 years of achievements 33 Εικόνα 2-5: Αναβάθμιση χώρου, με ακτίνες φωτός, ΕΠΠ Riga 2014 Πηγή: Martins Otto, φωτογράφος, διαθέσιμο στο: European Capitals of Culture: 30 years of achievements 34 Τέλος, για την τρέχουσα περίοδο προγραμματισμού, λειτουργούν και άλλα προγράμματα το οποία σχετίζονται με την ανάδειξη του πολιτισμού των πόλεων, αλλά και του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα. Παράλληλα, υποστηρίζεται η ανάπτυξη δικτύων συνεργασίας μεταξύ των πόλεων και των περιφερειών. Τα προγράμματα και τα δίκτυα αυτά, τα οποία παρουσιάζονται παρακάτω, ενθαρρύνουν την ανταλλαγή καλών πρακτικών για τον πολιτισμό, υπό το πρίσμα της συνεργασίας μεταξύ των πόλεων και των περιφερειών. Παρακάτω, συγκρίνονται τα προγράμματα της ΕΕ για την τρέχουσα περίοδο, αναφορικά με τον πολιτισμό. 33 Βλ. 34 ο.π. Σελίδα 36

48 2. Ο Πολιτιστικός Σχεδιασμός στο Ευρωπαϊκό και στο Παγκόσμιο Πλαίσιο Ευρωπαϊκά Προγράμματα Δημιουργική Ευρώπη ERASMUS+ COSME HORIZON 2020 [ [ [ [ Διασφάλιση πολιτιστικής ποικιλομορφίας της Ευρώπης. Ενίσχυση πολιτιστικών και δημιουργικών τομέων για την προσαρμογή στην ψηφιακή εποχή. Στήριξη της ανάπτυξης δεξιοτήτων και της απόκτησης γνώσεων μέσω της εκπαίδευσης και της κατάρτισης. Δημιουργία συμπράξεων μέσω των «συμμαχιών γνώσης» και των «τομεακών συμμαχιών δεξιοτήτων». Πρόγραμμα της ΕΕ για ανταγωνιστικότητα των ΜΜΕ. Στήριξη της επιχειρηματικότητας και της πρόσβασης ΜΜΕ στη χρηματοδότηση και τις αγορές. Στήριξη έρευνας και την καινοτομίας στους τομείς του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ευρωπαϊκά Δίκτυα Πόλεων και Περιφερειών Διαπολιτισμικές Πόλεις Ένωση ευρωπαϊκών πόλεων και περιφερειών για τον Πολιτισμό [ [ Ανάπτυξη δομών και πρακτικών για τη διαχείριση της πολιτιστικής πολυμορφία των πόλεων. Ανάδειξη του πολιτισμού ως πηγή καινοτομίας και παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης, κοινωνικής συνοχής και βελτίωσης της ποιότητας ζωής των πολιτών. Ανταλλαγή εμπειριών, εφαρμογή δράσεων και ενθάρρυνση συνεργασιών μεταξύ τοπικών και περιφερειακών πολιτικών, πολιτιστικών, εκπαιδευτικών φορέων και καλλιτεχνών φορέων σε εθνικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο. Πίνακας 2-4: Συγκριτικός πίνακας των ευρωπαϊκών δικτύων και των προγραμμάτων του πολιτιστικού τομέα, ( ) Πηγή: Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης, διαθέσιμο στο Σελίδα 37

49 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Σύμφωνα με τα παραπάνω, η ευρωπαϊκή στρατηγική για τον πολιτισμό, περιλαμβάνει ένα πλήθος δράσεων, πολιτικών και προγραμμάτων που στοχεύουν στην προώθηση του πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα Συμπεράσματα Στο κεφάλαιο αυτό, έγινε προσπάθεια προσέγγισης των πολιτικών που σχετίζονται με τον πολιτισμό, τον πολιτιστικό σχεδιασμό και τους πολιτιστικούς και δημιουργικούς κλάδους, μέσα από τις διεθνείς και ευρωπαϊκές κατευθύνσεις που εφαρμόζουν η UNESCO και EE αντίστοιχα. Οι πολιτικές για τον πολιτισμό σχετίζονται τόσο με την προώθηση του πολιτισμού όσο και με τη χωρική του διάσταση. Συμπερασματικά φαίνεται πως η σημασία του πολιτισμού καθώς και το πεδίο εφαρμογής αυτού, έχουν επεκταθεί σημαντικά, και συμβάλλουν στην ανάπτυξη τόσο του ατόμου, όσο και της κοινωνίας. Αρχικά, μελετώντας την οπτική της UNESCO για τον πολιτισμό, διαπιστώνεται ότι υλοποιούνται πολιτικές για την πολιτιστική κληρονομιά, καθώς και για τους πολιτιστικούς και δημιουργικούς κλάδους, που σχετίζονται με την χωρική ανάπτυξη. Οι πολιτικές αυτές υλοποιούνται μέσω του προγράμματος για την Προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και τη προώθηση της δημιουργικότητας. Μέσω του προγράμματος αυτού, ο πολιτισμός, θεωρείται ότι αποτελεί βασικό παράγοντα για την ανάπτυξη του χώρου, αφού αποτελεί βασικό τομέα στο πρόγραμμα δράσης του οργανισμού για την περίοδο Γενικά, στηρίζεται ο πολιτιστικός και δημιουργικός τομέας και ενθαρρύνεται η πολιτιστική πολυμορφία, σε διεθνές επίπεδο. Ακόμη, σε κοινωνικό επίπεδο, μπροστά στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι πολιτιστικές αξίες των διαφόρων πολιτισμών, η UNESCO, λαμβάνει δράση, εντείνοντας τις προσπάθειες για διατήρηση των αξιών, υπό το πρίσμα της «ανάπτυξης της ανθρωπότητας». Η διατήρηση της ειρήνης μεταξύ των λαών, είναι απαραίτητη για την ύπαρξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Γι αυτό το σκοπό, βασική κατεύθυνση αποτελεί η αύξηση των πολιτιστικών επαφών, μεταξύ των λαών και των εθνών. Στο πλαίσιο αυτό, χρηματοδοτούνται δράσεις για τον πολιτισμό, που σχετίζονται με την ανταλλαγή καλών πρακτικών και την προώθηση της συνεργασίας στον τομέα του πολιτισμού. Έπειτα, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αν και η πολιτιστική πολιτική δεν έχει επισήμως θεσμοθετηθεί όπως για παράδειγμα, η πολιτική της ΕΕ για το περιβάλλον, ωστόσο μέσα από τις συνθήκες που υπογράφονται και τα ευρωπαϊκά προγράμματα, θεσπίζεται μία ξεκάθαρη κατεύθυνση της ΕΕ για τον πολιτισμό. Η κατεύθυνση αυτή, εναρμονίζεται με τις απαιτήσεις τις εποχής και προσανατολίζεται στους κλάδους πολιτισμού και δημιουργικότητας. Γενικά, υποστηρίζεται ότι μαζί με τις συμβάσεις της UNESCO, η ΕΕ και το Συμβούλιο της ΕΕ, αποτελούν οργανισμούς οι οποίοι έχουν καθιερώσει τη σημασία του πολιτισμού, της διαφύλαξης της πολιτιστικής κληρονομιάς καθώς και της «ανάγκης για δημιουργία». Μέσα από το πρόγραμμα Δημιουργική Ευρώπη φανερώνεται η στροφή των ευρωπαϊκών πολιτικών στον πολιτιστικό τομέα, και ενισχύεται η σημασία των πολιτιστικών και δημιουργικών κλάδων, στις πολιτικές για την ανάπτυξη. Ακόμα, σύμφωνα με το πρόγραμμα Δημιουργική Ευρώπη και τις πολιτικές της ΕΕ για τον πολιτισμό, διαπιστώνεται η σημασία Σελίδα 38

50 2. Ο Πολιτιστικός Σχεδιασμός στο Ευρωπαϊκό και στο Παγκόσμιο Πλαίσιο που καταλαμβάνει ο πολιτισμός στον σχεδιασμό και κατ επέκταση στις διαδικασίες αστικών επεμβάσεων. Όπως το παράδειγμα της ΕΠΠ, που περιλαμβάνει στοχευμένες πολιτικές για τον πολιτισμό και προωθείται μέσω της Δημιουργικής Ευρώπης. Συνολικά, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η λειτουργία αυτού του προγράμματος για τον πολιτισμό, οδήγησε σταδιακά στην ανάπτυξη του ευρωπαϊκού πνεύματος στην κατεύθυνση της βιώσιμης διαχείρισης του πολιτισμού και λειτούργησε ως πρωτοβουλία, για την ευαισθητοποίηση τόσο κρατικών φορέων όσο και μη κυβερνητικών οργανώσεων. Τέλος, μέσα από τις διεθνείς και ευρωπαϊκές πολιτικές, φαίνεται ότι η συνεργασία του πολιτιστικού και του δημιουργικού τομέα οδηγεί στη δημιουργία καινοτόμων και έξυπνων λύσεων για τις σημερινές κοινωνικές προκλήσεις. Συγκεκριμένα, οι πολιτιστικοί και δημιουργικοί κλάδοι, συμβάλουν τόσο στην προώθηση του πολιτισμού όσο και στην οικονομική ανάπτυξη των κρατών. Η καθιέρωση τους στις πολιτικές και στα προγράμματα δράσης, συνδυάστηκε με την ανάπτυξη, την απασχόληση και την κοινωνική ευημερία. Εντούτοις, η ευρύτερη συνεισφορά τους δεν έχει ακόμη αναγνωριστεί πλήρως, ιδίως σε ό,τι αφορά το δυναμικό του πολιτισμού και της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας να ενεργοποιήσουν την καινοτομία και σε άλλους τομείς. Παρατηρείται εν τέλει, ότι τόσο σε διεθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο πολιτισμός έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον ενώ η εισαγωγή του σε στρατηγικές και προγράμματα δράσης, δηλώνει τη βαθμιαία αύξηση της σημασίας των πολιτιστικών και δημιουργικών κλάδων για την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη και απασχόληση. Ταυτόχρονα, μέσω των κατευθύνσεων των προγραμμάτων για τον πολιτισμό, γίνεται εφαρμογή του πολιτιστικού σχεδιασμού και εισαγωγή των δράσεων πολιτισμού, στο χώρο της πόλης. Αυτό επιχειρείται να διερευνηθεί μέσα από παραδείγματα στρατηγικού σχεδιασμού στις πόλεις, τόσο στον διεθνή όσο και στον ευρωπαϊκό χώρο. Σελίδα 39

51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΟΛΕΩΝ

52 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία 3. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΟΛΕΩΝ Στο προηγούμενο κεφάλαιο, προσδιορίστηκε το πλαίσιο των ευρωπαϊκών και διεθνικών οργανισμών που θεσμοθετείται στον τομέα του πολιτισμού και αναφέρεται στον σχεδιασμό για τις πολιτικές μιας ενιαίας στρατηγικής για τον πολιτισμό για τις πόλεις και τις περιφέρειες. Φαίνεται ότι τα θέματα του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς, βρίσκονται στο επίκεντρο των προγραμμάτων των διεθνών και ευρωπαϊκών οργανισμών. Ταυτόχρονα, λόγω του εντεινόμενου ανταγωνισμού των πόλεων για την προσέλκυση επενδύσεων καθώς και την επίλυση των αστικών ζητημάτων (Ανδρικοπούλου κ.ά., 2014, σ. 326), παρατηρείται μια αύξηση στις πρωτοβουλίες σύνταξης στρατηγικών σχεδίων και ειδικά φαίνεται ότι στα σχέδια αυτά, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο πολιτισμός και η πολιτιστική πολιτική, που εφαρμόζεται στα πλαίσια της βιώσιμης ανάπτυξης των πόλεων. Σύμφωνα με τη (Θωίδου, 2015a), τα νέα ζητήματα που ανακύπτουν για τον στρατηγικό σχεδιασμό «τονίζουν την ανάγκη λύσεων με μεγαλύτερη βαρύτητα στην κοινωνική συνοχή». Ειδικότερα, για τον πολιτισμό (μνημεία και χώροι πολιτισμού) ως νέα ζητήματα για τον χωρικό σχεδιασμό, επισημαίνονται: η συμμετοχή και η μείωση ανισοτήτων πρόσβασης και οι πολιτιστικοί κλάδοι για την οικονομία. Επομένως, παρατηρείται ότι οι πόλεις χρησιμοποιούν τον σχεδιασμό για τον πολιτισμό, για να πετύχουν στόχους ανάπτυξης και κοινωνικής ενσωμάτωσης. Στην συγκεκριμένη ενότητα, επιχειρείται η μελέτη παραδειγμάτων στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό, σε περιπτώσεις πόλεων. Οι πόλεις αυτές, επιλέγονται τόσο από το διεθνή όσο και τον ευρωπαϊκό χώρο και έχουν αναγνωριστεί ως δημιουργικές πόλεις, με ιδιαίτερη φήμη για τον πολιτισμό τους. Πολλές περιφέρειες και πόλεις εξετάζουν πώς ο πολιτισμός και οι τομείς της δημιουργίας μπορούν να ενισχύσουν την κοινωνική και οικονομική τους ανταγωνιστικότητα. Συγκεκριμένα, από το διεθνή χώρο, μελετάται η πόλη του Τορόντο και από τον ευρωπαϊκό, η πόλη της Βαρκελώνης και του Λονδίνου. Οι προαναφερθείς πόλεις, παρουσιάζονται ως πρότυπα στη βιβλιογραφία για την στρατηγική που έχουν ακολουθήσει στη διαχείριση του πολιτισμού. Κάθε περίπτωση διερευνάται σε σχέση με δυο παραμέτρους. Αρχικά μελετώνται οι χώροι και οι δραστηριότητες πολιτισμού στην πόλη και έπειτα τα σχέδια και τα προγράμματα που εφαρμόζεται στην κατεύθυνση του πολιτισμού. Ειδικότερα, επιχειρείται η μελέτη των στρατηγικών σχεδίων που εκπονούνται για τον πολιτισμό, των θεμάτων στα οποία επικεντρώνεται το κάθε σχέδιο, των φορέων διακυβέρνησης καθώς και των έργων χωρικού σχεδιασμού που έχουν εκπονηθεί, σε κάθε περίπτωση μελέτης. Τέλος, επιχειρείται μία σύνοψη σε πίνακα των βασικών κατευθύνσεων που κατέχει ο σχεδιασμός για τον πολιτισμό σε κάθε στρατηγικό σχέδιο Η πόλη του Τορόντο Χώροι και δραστηριότητες πολιτισμού Η πόλη του Τορόντο, αποτελεί την πρωτεύουσα της επαρχίας Οντάριο του Καναδά και τη μεγαλύτερη σε πληθυσμό πόλη του Καναδά, με πληθυσμό κατ. με βάση την απογραφή του Επιπρόσθετα, εκτείνεται κατά μήκος της ακτογραμμής της λίμνης του Σελίδα 41

53 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Οντάριο (Εικόνα 3-1). 35 Με βάση τον χαρακτηρισμό της UNESCO, ανήκει στο δίκτυο των δημιουργικών πόλεων των Ηνωμένων Εθνών (Creative Cities Network) 36. Αναφορικά με τον πολιτισμό, συνολικά παρατηρείται ότι ο Δήμος του Τορόντο εκπονεί σχέδια που περιλαμβάνουν δράσεις για την προώθηση του πολιτισμού «ως σημαντικό πόρο για την ταυτότητα και την ανάπτυξη της ποικιλομορφίας της πόλης» (City of Toronto). Ταυτόχρονα, κύρια θέματα τα οποία αναδύονται για τον πολιτισμό, αποτελούν η ανάγκη για συμμετοχικότητα στο τομέα του πολιτισμού και ενίσχυση των πρωτοβουλιών για τη δημιουργία των νέων καλλιτεχνών. Εικόνα 3-1: Χαρτογραφική αποτύπωση της πόλης του Τορόντο Πηγή: Bing maps και City-Wide Ward Boundary Map (www1.toronto.ca) Σύμφωνα με το World Cities Culture Report , σχεδόν το 50% του πληθυσμού της πόλης, πρόκειται για πολίτες οι οποίοι έχουν γεννηθεί στο εξωτερικό. Επομένως, η πολιτισμική ποικιλομορφία είναι εμφανής στην πόλη και κυρίως εμφανίζεται μέσα από τα διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά που εντοπίζονται στις τοπικές κοινότητες. Toronto spells home to people from all over the world for its vibrant urban culture and welcoming diverse neighborhoods. - Jennifer Keesmaat, Chief Planner, City of Toronto Ακόμα, αναγνωρίζεται, ότι ο πολιτιστικός τομέας, καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο στην αστική κοινότητα. Η στρατηγική του Τορόντο για τον πολιτισμό, στοχεύει στο να εντάξει τους νέους σε προγράμματα και δραστηριότητες για τον πολιτισμό που περιλαμβάνον φεστιβάλ, χώρους για καλλιτεχνική δημιουργία και να εθελοντική συνεισφορά σε οργανισμούς (City of Toronto, 2003) 35 City of Toronto, βλ Βλ. σ.21 του παρόντος ερευνητικού θέματος 37 Πρόκειται για μία ετήσια έκθεση που επιμελείται το παγκόσμιο forum World Cities Culture Forum, το οποίο ξεκίνησε ως μια πρωτοβουλία από το Δήμο του Λονδίνου (Mayor of London) το 2012 και υποστηρίχθηκε ιδρυτικά από τις παρακάτω πόλεις, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Σανγκάη, Παρίσι, Τόκυο, Σίδνεϋ, Γιοχάνεσμπουργκ και Κωνσταντινούπολη. Αναλυτικά παρουσιάζεται στη σ. 57 στο παράδειγμα του Λονδίνου. Σελίδα 42

54 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Εικόνα 3-2: Η Πόλη του Τορόντο (City of Toronto) Πηγή: The Huffington Post, Canada 38 Το όραμα της πόλης του Τορόντο για τον πολιτισμό, όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του Δήμου: εστιάζει στο ρόλο που καταλαμβάνει ο πολιτισμός για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της πόλης, ώστε να μετατραπεί το Τορόντο σε ένα διεθνές κέντρο για τον πολιτισμό. Increase the role of culture in the economic & social development of the city and enhance Toronto's place as an international cultural center 39 Στις πολιτιστικές υποδομές, συγκεντρώνεται ένα πλήθος χώρων πολιτισμού, όπως μουσεία και γκαλερί (Εικόνα 3-2). Σύμφωνα με την «Βάση δεδομένων Πολιτιστικών Εγκαταστάσεων» (Cultural Facilities Analysis, E.R.A. Architects Inc., 2003), παρατηρήθηκε ότι, οι χώροι πολιτισμού βρίσκονται συγκεντρωμένοι σε συστάδες στον κεντρικό πυρήνα της πόλης του Τορόντο (67%), που γεωγραφικά είναι χωροθετημένος στο νότιο τμήμα της πόλης (South District). Η πυκνότητα των πολιτιστικών εγκαταστάσεων στο κέντρο της πόλης φανερώνει τη χωρική συγκέντρωση (συστάδες) στις τοπικές κοινότητες και ομαδοποίηση στο χώρο. Η ομαδοποίηση των πολιτιστικών εγκαταστάσεων αποτελεί ένα σημαντικό σχέδιο για την πολιτιστική ανάπτυξη (Εικόνα 3-4). 38 Βλ Making Toronto a place where business and culture thrive, Economic Development & Culture Division Annual Report Σελίδα 43

55 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Εικόνα 3-3: Χώροι πολιτισμού στην πόλη του Τορόντο Πηγή: World Cities Culture Report Εικόνα 3-4: Συγκεντρώσεις Πολιτιστικών Εγκαταστάσεων, Τορόντο 2003 Πηγή: A Map of Toronto's Cultural Facilities A Cultural Facilities Analysis, , ιδία επεξεργασία 40 Βλ Βλ.: culture/cultural_servi ces/cultural_affairs/initiatives/files/pdf/toronto-cultural-facilities.pdf Σελίδα 44

56 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Εικόνα 3-5: Καταγραφή των χώρων πολιτισμού στο Τορόντο, Διαπιστώνεται λοιπόν ότι οι χώροι και οι δραστηριότητες πολιτισμού, βρίσκονται χωροθετημένοι στον κεντρικό άξονα της πόλης, δημιουργώντας πλεονεκτήματα και συσπειρώσεις. Ωστόσο παρατηρείται διασπορά στο βόρειο και ανατολικό τμήμα της πόλης, όπου ομαδοποιούνται. Φαίνεται ότι σημαντικό ρόλο καταλαμβάνει η συμμετοχή όλων των πολιτών ανεξαρτήτου ηλικιακής ομάδας, στο πλαίσιο της προσέλκυσης στις δραστηριότητες πολιτισμού, τα φεστιβάλ και στις μεγάλες διοργανώσεις. Η πόλη του Τορόντο, επιδιώκει να αποτελέσει το κέντρο επιχειρηματικότητας, πολιτισμού και τεχνών του Καναδά, κατευθύνσεις που εκφράζονται μέσα στα στρατηγικά σχέδια για τον πολιτισμό Στρατηγικά σχέδια για τον πολιτισμό Στην κατεύθυνση του πολιτισμού, ο Δήμος του Τορόντο, εκπονεί ανά 5 χρόνια το Community Arts Action Plan 43, το οποίο περιλαμβάνει δράσεις για την ενεργοποίηση της τοπικής κοινότητας και τη συμμετοχικότητα στον τομέα του πολιτισμού. Το Community Arts Action Plan, σχεδιάστηκε ώστε να δώσει κίνητρα στην τοπική κοινότητα να εμπλακεί με τα θέματα του τομέα του πολιτισμού αλλά και των τεχνών. Το πρώτο σχέδιο υλοποιήθηκε για την περίοδο , ενώ το δεύτερο αφορά την περίοδο και βρίσκεται σε εφαρμογή. Θεσμοθετήθηκε από την τοπική αυτοδιοίκηση της πόλης του Τορόντο, και θεωρεί τις τέχνες και την πολιτιστική κληρονομιά ως βασικούς πόρους για την βιωσιμότητα της πόλης. Ακόμη, εναρμονίζεται με τις κατευθύνσεις του Επίσημου σχεδίου για το Τορόντο (Toronto Official Plan), που θεσμοθετήθηκε από το Συμβούλιο της πόλης το 2002 και σύμφωνα με το οποίο, σχεδιάζονται οι μελλοντικές επιλογές σε ορίζοντα 30 χρόνων για την πόλη, σχετικά με την κατοίκιση, το περιβάλλον, τις μεταφορές, την απασχόληση, την εκπαίδευση και τον πολιτισμό. 42 Βλ.: Πηγή: City of Toronto/ City Planning / Urban Design, διαθέσιμο στο: 9RCRD [Προσπελάστηκε 31/5/2016] 43 Βλ. City of Toronto, Arts and Culture, Arts Services, διαθέσιμο στο: Σελίδα 45

57 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Οι βασικές κατευθύνσεις του σχεδιασμού για τον πολιτισμό στην πόλη του Τορόντο, περιλαμβάνουν 44 : τη προώθηση της ανάπτυξης των τεχνών, του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς σε όλη την πόλη την εξασφάλιση της δυνατότητας πρόσβασης σε ποικίλες πολιτιστικές δραστηριότητες που ενισχύουν τα πολιτιστικά αξιοθέατα της περιοχής του Τορόντο τη παροχή πολιτιστικών υπηρεσιών μέσω των μουσείων, των πολιτιστικών κέντρων και γκαλερί τέχνης, και η υποστήριξη ολόκληρου του πολιτιστικού τομέα της κοινότητας Παράλληλα, στα πλαίσια του προγραμματισμού για τον πολιτισμό υλοποιείται ένα πλήθος δραστηριοτήτων, που οργανώνονται από δημόσιους φορείς και τοπικές αρχές, καθώς και ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Πρόκειται για δραστηριότητες οι οποίες προέρχονται από τοπικούς φορείς και στοχεύουν στην συμμετοχή των πολιτών στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης, στην ισότητα πρόσβασης για τον πολιτισμό και την ενεργή συμμετοχή όλων των κοινοτήτων της πόλης. Community art is for the people, of the people, by the people and driven by peoples with ideas and talents (City of Toronto, 2003) Γενικά το Community Arts Action Plan, εστιάζει στα θέματα για την ενίσχυση της συμμετοχικότητας καθώς και την πολιτιστική ποικιλομορφία, που απευθύνονται τόσο στους κατοίκους της πόλης όσο και στους επισκέπτες. Ακόμα για την ενίσχυση της πολιτιστικής ζωής, το δημοτικό συμβούλιο της πόλης του Τορόντο αύξησε τις επενδύσεις στις τέχνες και τον πολιτισμό ενώ χορηγήθηκε ένας αριθμός θέσεων εργασίας στον πολιτιστικό τομέα (Community Arts Action Plan, City of Toronto). Παράλληλα, οι δραστηριότητες του Τορόντο για τον πολιτισμό, περιλαμβάνουν τις παρακάτω δράσεις: Πρωτοβουλίες για την ισότητα της πρόσβασης στον πολιτισμό (Arts Initiatives) Εικόνα 3-6:Πρωτοβουλίες για την προώθηση της πρόσβασης στον πολιτισμό, City of Toronto Living In Toronto, Arts & Culture Services, διαθέσιμο στο: 89RCRD 45 Βλ.:www1.toronto.ca/wps/portal/contentonly?vgnextoid=412a af310VgnVCM d60f89RCRD Σελίδα 46

58 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Πολιτιστικά κέντρα και γκαλερί (Cultural Centers and Art Galleries) Εικόνα 3-7: Πολιτιστικά κέντρα και γκαλερί, City of Toronto 46 Σύμφωνα με τα παραπάνω, οργανώνονται ποικίλες δραστηριότητες με στόχο την προώθηση του πολιτισμού και την προσέλκυση πολιτιστικού τουρισμού. Συγκεκριμένα, η δράση για το πολιτιστικό Hotspot, συγκέντρωσε συμμετέχοντες και περιλάμβανε φεστιβάλ, εκθέσεις και καλλιτεχνικές παραστάσεις 47. Φαίνεται ότι η προώθηση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων έχει οικονομικά οφέλη στην πόλη του Τορόντο, με κύρια κατεύθυνση την ενίσχυση του πολιτιστικού τουρισμού. Παράλληλα, ένα ακόμα σχέδιο που εκπονήθηκε από το Δήμο σε σχέση με τον πολιτισμό είναι το Culture Plan for the Creative City, που δημοσιεύτηκε το 2003 από την τοπική αυτοδιοίκηση της πόλης και βασίζεται στην ανάπτυξη των τεχνών, του πολιτισμού και της ποιότητας ζωής. Σχεδιάστηκε για το πλαίσιο 10 χρόνων για την καθοδήγηση της πολιτιστικής ανάπτυξης στην πόλη. Βασικός σκοπός του σχεδίου ήταν να καταστεί το Τορόντο «δημιουργική πόλη» μέσα από τη προώθηση του πολιτιστικού τομέα (τέχνες, πολιτιστικά κέντρα, μουσεία, αίθουσες τέχνης) ο οποίος συνεισφέρει στην οικονομία της πόλης και συμβάλει στην βελτίωση της ποιότητας ζωής. Το σχέδιο προωθούσε τις δυνατότητες για πολιτιστική ποικιλομορφία και καλλιτεχνική έκφραση, εστιάζοντας στις διάφορες πολιτισμικές ομάδες που είναι εγκατεστημένες στην πόλη. Τέλος, το Making Space for Culture, είναι ένα σχέδιο για τον εντοπισμό των διαθέσιμων πολιτιστικών χώρων στην Πόλη του Τορόντο ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τις κοινοτικές ομάδες, τους κλάδους πολιτισμού και δημιουργίας, και τις ΜΚΟ στα πλαίσια επενδύσεων στον τομέα του πολιτισμού. Δημοσιεύτηκε το 2014, ενώ η καταγραφή των διαθέσιμων χώρων πολιτισμού ξεκίνησε το 2012 (1 η φάση) και ολοκληρώθηκε το 2013 (2 η φάση). Σύμφωνα με το σχέδιο Making Space for Culture, «υπάρχει ανάγκη για την ανάπτυξη και την ενίσχυση των πολιτιστικών χώρων στις γειτονιές, για να εξασφαλιστεί ότι οι πολίτες έχουν πρόσβαση στους χώρους πολιτισμού». Βασικοί στόχοι του σχεδίου αποτελούν η προβολή των διαθέσιμων πολιτιστικών υποδομών ώστε να δημιουργηθούν κίνητρα για επενδύσεις, η ανάπτυξη συνεργασιών μεταξύ δημοσίου-ιδιωτικού τομέα καθώς και η ευαισθητοποίηση των πολιτών σχετικά με τις ανάγκες των πολιτιστικών οργανισμών. Γι αυτό το σκοπό, έγινε κατηγοριοποίηση των πολιτιστικών εγκαταστάσεων (πίνακας 3-1), ανάλογα με 46 Βλ.:www1.toronto.ca/wps/portal/contentonly?vgnextoid=412a af310VgnVCM d60f89RCRD 47 City of Toronto, Βλ. www1.toronto.ca Σελίδα 47

59 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων τις λειτουργίες που μπορούν να φιλοξενηθούν, ώστε να γίνει καλύτερη εκτίμηση των πιθανών ελεύθερων χώρων (City of Toronto, 2014, σ. 4). Η πόλη χωρίστηκε γεωγραφικά σε 44 υποπεριοχές (Ward), και οι πολιτιστικές υποδομές αξιολογήθηκαν με βάση την κύρια χρήση τους καθώς και σε ποιον ανήκουν (ιδιωτικό δημόσιο). Τέλος, τα αποτελέσματα από την καταγραφή των χώρων δημοσιεύτηκαν στην ιστοσελίδα των Ανοικτών Δεδομένων (Open Data) του Δήμου, στα πλαίσια του προγράμματος για τη διαφάνεια και την ηλεκτρονική διακυβέρνηση 48. Παραστάσεις (Performance) Εκθέσεις/ Εικαστικές Τέχνες (Exhibition / Visual Arts) Screen Based Πολλαπλές χρήσεις (Multipurpose) Studio χορού Studio ηχογραφήσεων Θέατρα Μέγαρο μουσικής Εστιατόρια με σκηνή για παραστάσεις Εκκλησίες Band shells / αμφιθέατρα / εξωτερικοί χώροι που μπορούν να φιλοξενήσουν παραστάσεις Χώροι πολλαπλών χρήσεων με ειδικές υποδομές για παραστάσεις Γκαλερί Μουσεία Visual artist studios Studio Φωτογραφίας Εκθεσιακoί χώροι σε καταστήματα καφέ Studio Κινηματογράφου Κινηματογράφοι Τεχνολογικά εργαστήρια Πάρκα Εμπορικά Κέντρα Κέντρα Αναψυχής Εκκλησίες Πίνακας 3-1: Κατηγοριοποίηση των χώρων και εγκαταστάσεων πολιτισμού σύμφωνα με τις λειτουργίες που μπορούν να φιλοξενήσουν Πηγή: Making Space for Culture, Community Consultation Summaries, April 2014 Εικόνα 3-8: Ανοιχτά δεδομένα για τον πολιτισμό, Δήμος του Τορόντο Πηγή: [Προσπελάστηκε 31/5/2016] 48 Βλ.: M d60f89RCRD Σελίδα 48

60 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Εικόνα 3-9: Διαθέσιμοι χώροι πολιτισμού, Τορόντο 2014 Πηγή: Making Space For Culture Community Consultation Summaries διαθέσιμο στο: ces/cultural%20affairs/cultural%20planning/makingspace_complete_notaccessible.pdf, σ. 8 Γενικά, παρατηρείται ότι τα στρατηγικά σχέδια για το Τορόντο, βασίζονται κυρίως στην προσέγγιση της δημιουργικής πόλης και επικεντρώνονται στη σχέση του πολιτισμού με την οικονομία. Παράλληλα, προωθείται η πολιτιστική ποικιλομορφία, η προσέλκυση των νέων στις δραστηριότητες πολιτισμού καθώς και η βιωσιμότητα της πόλης μέσω του πολιτισμού. Παρακάτω συνοψίζονται σε πίνακα οι κατευθύνσεις του πολιτιστικού σχεδιασμού, με βάση τα στρατηγικά σχέδια για το Τορόντο. Σελίδα 49

61 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Σχέδιο Αντικείμενο-Στόχος Περιεχόμενο Community Arts Action Plan for Toronto ( ) Ανάπτυξη και παροχή ευκαιριών για την καλλιτεχνική έκφραση, την εκπαίδευση για τον πολιτισμό Διασφάλιση ισότητας πρόσβασης όλης της κοινότητας στον πολιτιστικό τομέα Προγράμματα Χρηματοδότησης Δημιουργία χώρων όπου μπορεί να αναπτυχθεί η καλλιτεχνική έκφραση της κοινότητας Φορείς Συμμετοχής Συμβούλιο της πόλης του Τορόντο Συμβούλιο του Τορόντο για τον τομέα των τεχνών Διάρκεια (έτος) 5ετής προγραμματισμός Συμβούλιο του Νέα περίοδος Οντάριο για τον σχεδιασμού για την τομέα των τεχνών περίοδο Culture Plan for the Creative City, 2003 Πολιτιστική αναγέννηση Nα καταστεί το Τορόντο «δημιουργική πόλη» Ποικιλομορφία και καλλιτεχνική έκφραση εστιάζοντας στις διάφορες πολιτισμικές ομάδες Συμβούλιο της πόλης του Τορόντο Σχεδιασμός με 10ετή προοπτική για την ανάπτυξη του πολιτισμού Making Space for Culture, 2014 (Community Consultation Summaries) Πολιτιστική ποικιλομορφία Προσέλκυση της νεολαίας Μακροπρόθεσμο σχέδιο για τους χώρους πολιτισμού Παροχή υπηρεσιών σχετικά με τις υποδομές για τον πολιτισμό Public Art, Μουσεία Community Art Πολιτιστική κληρονομιά Διαβούλευση Ερωτηματολόγια στο διαδίκτυο στους συμμετέχοντες σχετικά με τις ελλείψεις στις υπηρεσίες και τις υποδομές πολιτισμού Διασφάλιση 44 σχέδια υποπεριοχών (ward) βιώσιμων χώρων για τον πολιτισμό Πόλη του Τορόντο Διάφορα δίκτυα της πόλης όπως: 1.Toronto Public Library 2.the Neighborhood Arts Network, 3.the Toronto Arts Council and Local Arts Service Organizations Καλλιτέχνες, πολιτιστικοί οργανισμοί 1 η φάση Μάιος- Οκτώβριος η φάση Ιούνιος- Οκτώβριος 2013 Πίνακας 3-2: Στρατηγικά Σχέδια για τον σχεδιασμό του πολιτισμού στο Τορόντο Πηγή: Making Space for Culture, (2014), Community Arts Action Plan for Toronto ( ), Culture Plan for the Creative City, (2003), ιδία επεξεργασία Σελίδα 50

62 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία 3.2. Η πόλη της Βαρκελώνης Χώροι και δραστηριότητες πολιτισμού Η Βαρκελώνη χωροθετείται στο ανατολικό τμήμα της Ισπανίας και αποτελεί πρωτεύουσα της περιφέρειας της Καταλονίας. Η πόλη της Βαρκελώνης είναι η μεγαλύτερη σε πληθυσμό πόλη της Καταλονίας με κατ. που αποτελούν το 20% περίπου του συνολικού πληθυσμού της περιφέρειας της Καταλονίας 49. Η υλική πολιτιστική κληρονομιά της Βαρκελώνης περιλαμβάνει μουσεία, εικαστικές τέχνες, γλυπτά, χώρους θεάματος κ.α., ενώ στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά εντάσσονται μεταξύ άλλων και η Καταλανική διάλεκτος ( Culture of Barcelona, 2004). Ακόμα, εντάσσεται στο δίκτυο των δημιουργικών πόλεων της UNESCO, για τον τομέα του πολιτισμού και ειδικότερα της Λογοτεχνίας. Εικόνα 3-10: Χαρτογραφική αποτύπωση της πόλης της Βαρκελώνης Πηγή: googlemaps.gr, Ajuntament de Barcelona Ο Δήμος της Βαρκελώνης, επιχειρεί να προσδιορίσει ποσοτικά τους χώρους και δραστηριότητες πολιτισμού μέσα από συγκεκριμένους δείκτες, που παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Γενικά παρατηρείται ότι προσφέρονται σε επίπεδο Δήμου αρκετοί χώροι για καλλιτεχνική έκφραση και δημιουργία (Ajuntament De Barcelona, Institut de Cultura, 2015). Δείκτης Αριθμός μουσείων και εκθεσιακώ ν κέντρων Αριθμός χώρων για τις τέχνες του θεάματος Αριθμός χώρων συναυλιών Αριθμός αιθουσών κινηματογ ράφου Αριθμός Δημιουργικών Χώρων Αριθμός Δημοτικών Βιβλιοθηκών Αριθμός Φεστιβάλ Πλήθος Πίνακας 3-3: Πολιτιστικοί Δείκτες, Indicadors culturals de Barcelona, 2014 Πηγή: Indicadors culturals de Barcelona. Resum 2014, Διαθέσιμο στο: 49 Ο συνολικός πληθυσμός για τη περιφέρεια της Καταλονίας είναι κατ. Βλ. Indicadors culturals de Barcelona. Resum 2014, Διαθέσιμο στο: προσπελάστηκε 14/5/2016 Σελίδα 51

63 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων To Μέγαρο Μουσικής της Καταλονίας και το Νοσοκομείο de Sant Pau, Βαρκελώνη, αποτελούν μνημεία της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, μαζί με άλλα κτίρια αρχιτεκτονικής σημασίας συνθέτουν το αξιόλογο πολιτιστικό περιβάλλον της Βαρκελώνης και λειτουργούν ως πυρήνας δημιουργικότητας για την πόλη. Εικόνα 3-11: Η πόλη της Βαρκελώνης Πηγή: The site for Barcelonians 50 Εικόνα 3-12: To Μέγαρο Μουσικής της Καταλονίας και το Νοσοκομείο de Sant Pau, Βαρκελώνη Πηγή: Palau de la Música Catalana and Hospital de Sant Pau, Barcelona (Spain), Tim Schnarr 51 H αναφορά των πολιτικών στον τομέα του πολιτισμού, ξεκίνησε τη δεκαετία του 80, όπου οι κοινωνικοπολιτικές αλλαγές, αποτέλεσαν αφορμή για τον εκδημοκρατισμό του πολιτισμού (Institute of Culture, 2006). Κύρια στόχευση της πολιτικής για τον πολιτισμό, αποτελούν οι δράσεις για την ισότητα της πρόσβασης στους χώρους και στις δραστηριότητες πολιτισμού. Επιπρόσθετα, στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων το 1992 στην πόλη της Βαρκελώνης, σχεδιάστηκαν νέοι πολιτιστικοί χώροι και υλοποιήθηκαν μεγάλα αστικά έργα και καινοτόμες πολεοδομικές παρεμβάσεις 52. Γενικά, άρχισε να δημιουργείται ένα δίκτυο πολιτιστικών χώρων, 50 Βλ.: 51 Βλ.: Πρόκειται για το δημιούργημα των 160 νέων πλατειών στην πόλη της Βαρκελώνης, το οποίο αποτέλεσε μετέπειτα σημαντικό παράγοντα για την αστική αναγέννηση της πόλης (Arvanitaki, 2007). Σελίδα 52

64 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία το οποίο καθόρισε την ανάγκη για επιβολή ενός ενιαίου σχεδιασμού των πολιτιστικών υποδομών Στρατηγικά σχέδια για τον πολιτισμό Με την αφορμή των παραπάνω, εκπονήθηκε το 1990 το Pla Estratègic Economic I Social το πρώτο στρατηγικό σχέδιο για την πόλη της Βαρκελώνης, το οποίο επικεντρωνόταν στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα της πόλης υπό το πρίσμα της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Ακόμα, ήταν χαρτογραφημένα τα έργα υποδομής για την υποστήριξη των Ολυμπιακών Αγώνων (Ολυμπιακό χωριό, αθλητικές εγκαταστάσεις κ.α.), όπως παρουσιάζεται παρακάτω. Το Pla Estratègic Economic I Social, όπως θεσμοθετήθηκε από το Συμβούλιο της πόλης της Βαρκελώνης. Εικόνα 3-13: Master Plan, για τη μητροπολιτική περιοχή της Βαρκελώνης, Metropolitan General Plan (PGM) Πηγή: Εικόνα 3-14: Στρατηγικό Σχέδιο της Βαρκελώνης μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992 Πηγή: Pla Estratègic Economic I Social, Barcelona 2000 Το στρατηγικό όραμα για την πόλη της Βαρκελώνης υπογράμμιζε την εδραίωση της πόλης ως «ευρωπαϊκή μητρόπολη» ικανή να επηρεάσει την μακρο-περιοχή στην οποία βρίσκεται, καθώς επίσης την ποιότητα ζωής, την κοινωνική ισορροπία και τη σημασία της πόλης ως κομμάτι του Μεσογειακού πολιτισμού (Πίνακας 3-4). Σελίδα 53

65 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Οι στρατηγικές κατευθύνσεις περιλάμβαναν: 1) τον ορισμό της Βαρκελώνης ως ένα από τα «κέντρα κατεύθυνσης» της μακροπεριφέρειας, προκειμένου να επιτευχθεί μεγαλύτερη διασύνδεση μεταξύ της πόλης και της περιοχής της επιρροής 2) τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων και την κοινωνική πρόοδό, μέσα από την αύξηση των ευκαιριών όσον αφορά την εκπαίδευση, τον πολιτισμό και την ποιότητα ζωής, και 3) την ενίσχυση της βιομηχανίας και των προηγμένων υπηρεσιών για τις επιχειρήσεις, την προώθηση της οικονομικής προόδου, τον εκσυγχρονισμό των βιομηχανικών υποδομών και της προσφοράς υπηρεσιών, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της σύγχρονης οικονομίας Γενικά, το Pla Estratègic Economic I Social, αν και επικεντρώθηκε στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα, αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τη δημιουργία στρατηγικών σχεδίων και σε άλλους τομείς. Στα πλαίσια αυτά το 1999, δημιουργήθηκε το πρώτο Στρατηγικό Σχέδιο για τον τομέα του Πολιτισμού (Pla Estratègic de Cultura) από το Ινστιτούτο Πολιτισμού της Βαρκελώνης (Institut de Cultura), για τον καθορισμό των μελλοντικών κατευθύνσεων στον τομέα του πολιτισμού. Το Στρατηγικό σχέδιο για τον πολιτισμό, επικεντρώθηκε σε δυο πυλώνες, σχετικά με την εισαγωγή του πολιτισμού ως κεντρικό πυρήνα για τη στρατηγική ανάπτυξης της πόλης και την σύνδεση του πολιτισμού με την οικονομία και τεχνολογία. Έτσι, χρησίμευσε ως θεσμικό πλαίσιο για τον σχεδιασμό της πολιτιστικής πολιτικής στη Βαρκελώνη. Overall Aim To consolidate Barcelona as a go-ahead European metropolis exerting an influence over the macro-region in which it is situated; with a modern quality of life; is socially balanced and strongly rooted in Mediterranean culture Strategic Line 1 To shape Barcelona as one of the leading centres of the macro-region. Strategic Line 2 To improve people's quality of life and their individual progress. Strategic Line 3 To strengthen industry and advanced services for enterprise. Πίνακας 3-4: Στρατηγικό όραμα και στρατηγικοί στόχοι, Βαρκελώνη 2000 Πηγή: Pla Estratègic Economic I Social, Barcelona 2000 Ειδικότερα, το Στρατηγικό Σχέδιο για τον πολιτισμό, συνέβαλε στο να εισαχθεί ο πολιτισμός στις δημόσιες πολιτικές της πόλης της Βαρκελώνης. Ειδικά, η Βαρκελώνη θεωρείται ως μία από τις πόλεις, στις οποίες ασκείται μια σταθερή πολιτιστική πολιτική, σε συνδυασμό με την ευρύτερη οικονομική αναδιάρθρωση, στα πλαίσια της προώθησης της νεωτερικότητας και της καινοτομίας (Βianchini & Parkinson, 1994). Ωστόσο, οι κοινωνικοπολιτισμικές αλλαγές του 21ου αι., δημιούργησαν νέες ανάγκες για τον πολιτισμό στην πόλη της Βαρκελώνης. Ειδικότερα, υποστηρίζεται ότι εμφανίστηκαν διαφορετικές πολιτισμικές ταυτότητες, που «αναζητούσαν ίσα δικαιώματα ως προς την Σελίδα 54

66 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία έκφραση του πολιτισμού τους» (Institute of Culture, 2006). Στα πλαίσια αυτά έγινε αναθεώρηση και επικαιροποίηση του σχεδίου το 2006, και θεσμοθετήθηκε το νέο στρατηγικό σχέδιο για τον πολιτισμό Nous Accents 2006, που κατά λέξη μεταφράζεται «Νέα Προφορά». Βασικές κατεύθυνες αυτού αποτελούν, η δημιουργία χώρων που ενδείκνυνται για πολιτιστική χρήση, η συμμετοχικότητα στις πολιτιστικές πολιτικές και η ισότητα πρόσβασης στον πολιτισμό. Το στρατηγικό όραμα για τον πολιτισμό στην πόλη της Βαρκελώνης αφορούσε τη συνειδητοποίηση ότι η ανάπτυξη μιας περιοχής δεν διαμορφώνεται μόνο από την οικονομική της ανάπτυξη, τη δίκαιη κατανομή του πλούτου και την περιβαλλοντική αειφορία, αλλά είναι επίσης συνάρτηση της πολιτιστικής ανάπτυξης. «..the realization that the development of a territory is not only shaped by economic growth, a fair distribution of wealth and environmental sustainability; it is also underpinned by cultural development.» Οι στρατηγικές κατευθύνσεις σύμφωνα με το στρατηγικό σχέδιο για τον πολιτισμό περιλαμβάνουν: 1) τη προώθηση ενός αστικού περιβάλλοντος που να ενθαρρύνει την αλληλεπίδραση μεταξύ των πολιτών, για τη διασφάλιση της συνύπαρξης 2) τη προώθηση της ισότητας πρόσβασης στα πολιτιστικά αγαθά και υπηρεσίες, και 3) τη προώθηση των ευκαιριών για κάθε πολίτη να είναι σε θέση να αναπτύξει την εκφραστική ικανότητα Ακόμα, αναφέρονται συγκεκριμένα προγράμματα που στοχεύουν στην υλοποίηση των κατευθύνσεων του οράματος. Τα προγράμματα αυτά εξειδικεύονται σε επιμέρους έργα και δράσεις για την διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης αλλά και γενικότερα την προώθηση του πολιτισμού. Αναλυτικά παρουσιάζονται τα προγράμματα και οι επιμέρους δράσεις τους σε πίνακα στο παράρτημα Π4. Ένα παράδειγμα που εντάσσεται στο πρόγραμμα Γνώση, Μνήμη και Πόλη (Knowledge, Memory and City projects) του στρατηγικού σχεδίου για τον πολιτισμό, αποτελεί το έργο για τη δημιουργία του Κέντρου πολιτισμού και μνήμης (El centre de cultura i memòria). Συγκεκριμένα, πρόκειται για τη μετατροπή της παλιάς αγοράς El mercat del Born της Βαρκελώνης, σε πολιτιστικό κέντρο πολλαπλών χρήσεων 53. Μάλιστα, στα πλαίσια της ανακατασκευής του κτιρίου, εντοπίστηκαν εντός της εν λόγω περιοχής, αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία διατηρήθηκαν και αποτέλεσαν κομμάτι της πολιτιστικής ταυτότητας του χώρου (Εικόνα 3-11). Γενικά, μέσα από το έργο για την ανακατασκευή του κτιρίου για πολιτιστική χρήση, δημιουργήθηκε ένας σύγχρονος πολιτιστικός χώρος, στον οποίο λαμβάνουν χώρα δράσεις για τη λογοτεχνία, το θέατρο, τη μουσική κλπ. 53 Το κτίριο της αγοράς El Born ήταν το πρώτο κτίριο στη Βαρκελώνη που κατασκευάστηκε το 1876 με τη χρήση μετάλλων (σίδηρο), σημαίνοντας την αρχή της Αρχιτεκτονικής του Σιδήρου, (Για περισσότερες πληροφορίες βλ. «El mercat del Born», Σελίδα 55

67 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Εικόνα 3-15: Αρχαιολογικά ευρύματα εντός της Αγοράς Mercat del Born (1876) Πηγή: El centre de cultura i memòria 54 Αν και το παραπάνω έργο κατατάσσεται στην αστική ανάπτυξη της πόλης, αποτελεί ωστόσο μέρος ενός συνολικού σχεδιασμού για την προώθηση του πολιτισμού της πόλης. Ακόμα, το έργο αυτό συνέβαλε θετικά στην προσέλκυση πολιτιστικού τουρισμού καθώς και στην ενίσχυση της ιστορίας και του πολιτισμού της πόλης. Παρόμοιες δράσεις για τον πολιτισμό, όπως η δημιουργία του δικτύου βιβλιοθηκών της Βαρκελώνης και η πραγματοποίηση εκδηλώσεων όπως ο εορτασμός του Αγίου Γεωργίου (La diada de Sant Jordi), στοχεύουν στην ανάπτυξη του πολιτισμού, την ισότητα πρόσβασης στη γνώση, κάτι που αποτελεί βασική κατεύθυνση του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό. Ακόμα, το έργο 22@Barcelona που ξεκίνησε το 2000, αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα οργανωμένου χωρικού σχεδιασμού στα πλαίσια της αστικής ανάπτυξης με σκοπό την αναβάθμιση της πρώην βιομηχανικής ζώνης Poblenou για την προσέλκυση δραστηριοτήτων. Αναλυτικότερα, μέσω του προγράμματος αυτού, η περιοχή κατάφερε να προσελκύσει δραστηριότητες και επιχειρήσεις, που βασίζονται στην καινοτομία και τη δημιουργικότητα, όπως πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα καθώς και νέες κατοικίες, εξυπηρετήσεις και χώρους αστικού πρασίνου. Ταυτόχρονα εκπονήθηκε το σχέδιο Industrial Heritage Protection Plan ώστε να μην αλλοιωθεί η πολιτιστική (βιομηχανική) κληρονομιά της περιοχής 55. Συμπερασματικά, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η Βαρκελώνη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα για την στρατηγική διαχείριση του πολιτισμού, προς όφελος της ανάπτυξης της πόλης και θεωρείται ως ένα από τα πιο επιτυχημένα παραδείγματα πολιτιστικής πολιτικής στην Ευρώπη. Ειδικά μετά την λήξη των Ολυμπιακών Αγώνων, αυξήθηκαν οι δράσεις με κατεύθυνση τον πολιτισμό. Παράλληλα, μέσω προγραμμάτων αστικής αναβάθμισης, προωθήθηκε και η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης. Παρακάτω, επιχειρείται μια ομαδοποίηση των θεμάτων που προέκυψαν από τη μελέτη των στρατηγικών σχεδίων. 54 Βλ.: 55 Σύμφωνα με την ιστοσελίδα < το Σχέδιο Προστασίας Βιομηχανικής Κληρονομιάς, εκπονήθηκε από κοινού από το 22@Barcelona και το Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης, και διατήρησε στην περιοχή 114 στοιχεία αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος Βλ.: Περισσότερες πληροφορίες πάνω στο πρόγραμμα εδώ: (προσπελάστηκε 31/5/2016) Σελίδα 56

68 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Σχέδιο Αντικείμενο-Στόχος Περιεχόμενο Φορέας Χρονολογία Pla Estratègic Economic I Social, Barcelona (2000) H Βαρκελώνη ως κέντρο της μακρο-περιφέρειας Βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων Προώθηση του τομέα των υπηρεσιών Επικέντρωση στους 3 γενικούς στόχους και ανάλυση σε ειδικότερους στόχους και δράσεις Το Συμβούλιο της πόλης της Βαρκελώνης Πρώτο στρατηγικό σχέδιο το 1990 στα πλαίσια της προετοιμασίας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992 Αναγνώριση της σημασίας του πολιτισμού στη διαδικασία αστικών αναβαθμίσεων Προσδιορισμός των προκλήσεων για τον πολιτισμό στην πόλη 10 προγράμματα που εξειδικεύονται σε επιμέρους δράσεις για τον πολιτιστικό τομέα Ιδιωτικοί και Δημόσιοι Φορείς και Οργανισμοί Αναγνώριση της πολυπολιτισμικότητας μέσα στην πόλη The Strategic plan for the Barcelona cultural sector (2006) Προώθηση πολιτιστικής πολιτικής που θα δημιουργεί συστήματα συνεργασίας (δημιουργικές ομάδες, σύλλογοι, ομάδες έρευνας, δημόσιες και ιδιωτικές εγκαταστάσεις, ανεξάρτητοι χώροι παραγωγής, εκπαιδευτικά προγράμματα) Ενθάρρυνση για καλλιτεχνική έκφραση των πολιτών Ίση πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά Τα προγράμματα που υλοποιούνται για τον πολιτισμό περιλαμβάνουν τα παρακάτω: 1. Barcelona Laboratory 2. Culture, Education And Proximity 3. Barcelona, Reading City 4. Programme For Intercultural Exchange 5. Barcelona Science 6. Quality Of The Cultural Facilities 7. Knowledge, Memory And City 8. Barcelona Cultural Capital 9. Cultural Connectivity 10. Barcelona Council Of Culture Institute of Culture (Ινστιτούτο για τον πολιτισμό) Ο Δήμος της Βαρκελώνης Μια αναθεώρηση του στρατηγικού σχεδίου για τον πολιτισμό του 1999 Πίνακας 3-5: Συγκεντρωτικός πίνακας των στρατηγικών σχεδίων στη Βαρκελώνη Πηγή: Pla Estratègic Economic I Social, Barcelona 2000, Nous Accents 2006, ιδία επεξεργασία Σελίδα 57

69 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων 3.3. Η πόλη του Λονδίνου Χώροι και δραστηριότητες πολιτισμού Το Λονδίνο είναι μια παγκόσμια πόλη με πληθυσμό 8,6 εκατομ. κατοίκους (2015), και εντάσσεται στην μητροπολιτική περιοχή του Λονδίνου που περιλαμβάνει 18 εκατομ. κατοίκους (2015). Αποτελεί πρωτεύουσα του Ηνωμένου Βασιλείου, χωροθετείται στα νοτιοανατολικά της χώρας και εκτείνεται εκατέρωθεν του ποταμού Τάμεση (Βλ. εικόνα 3-12). Προβλέπεται ότι μέχρι το 2030, ο πληθυσμός της πόλης θα έχει αυξηθεί κατά 1 εκατομ κατοίκους. Ειδικότερα, περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού, πρόκειται για κατοίκους που έχουν γεννηθεί στο εξωτερικό 56. Γενικά, το Λονδίνο, θεωρείται μια πολυπολιτισμική πόλη, στην οποία οι τέχνες και ο πολιτισμός καταλαμβάνουν βασικό ρόλο για την ανάπτυξη 57. London is a city that's not afraid of taking risks. It's a place that's full of tradition, but also about innovation, capable of embracing the future. And it's a city of diversity. -Mayor s vision for culture Εικόνα 3-16: Χαρτογραφική αποτύπωση της πόλης του Λονδίνου Πηγή: googlemaps.gr, Σύμφωνα με την έκθεση Cultural Metropolis: The Mayor s Cultural Strategy-2012 and Beyond, o Δήμος του Λονδίνου, επιχειρεί να προσδιορίσει ποσοτικά τους χώρους και δραστηριότητες πολιτισμού σε σύγκριση με αυτούς σε πόλεις από τον ευρωπαϊκό και διεθνή χώρο. Η σύγκριση αυτή επιτυγχάνεται χρησιμοποιώντας συγκεκριμένους πολιτιστικούς δείκτες, που παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Γενικά παρατηρείται ότι στο Λονδίνο προσφέρονται αρκετοί χώροι, μουσεία και βιβλιοθήκες σε ποσοστό μεγαλύτερο από ότι στη Νέα Υόρκη, το Παρίσι ή το Τόκιο (The Mayor s Cultural Strategy 2012 and Beyond, σ.33). 56 Βλ. World Cities Culture Report, στο: 57 Βλ. Ιστοσελίδα του Δήμου του Λονδίνου, διαθέσιμο στο: Σελίδα 58

70 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Δείκτης Λονδίνο Νέα Υόρκη Παρίσι Τόκιο Αριθμός γκαλερί Αριθμός εθνικών μουσείων Αριθμός άλλων μουσείων Μνημεία Παγκόσμιας κληρονομιάς UNESCO Αριθμός δημόσιων βιβλιοθηκών Πίνακας 3-6: Πολιτιστικοί Δείκτες Πηγή: Cultural Metropolis 2012, (Source: Cultural Audit, 2009) Ακόμα, το Λονδίνο αποτελεί, ένα από τα 3 παγκόσμια χρηματιστηριακά κέντρα, τη χρηματιστηριακή πρωτεύουσα της Ευρώπης και τη μεγαλύτερη πόλη της Ευρώπης (Ανδρικοπούλου κ.ά., 2014, σ. 366). Το έτος 2012, πραγματοποιηθήκαν οι Ολυμπιακοί και παραολυμπιακοί αγώνες, για τους οποίους έγινε ιδιαίτερη προετοιμασία και σχεδιασμός. Συγκεκριμένα, για τον πολιτιστικό τομέα υλοποιήθηκαν έργα με στόχο την προβολή της πόλης και την προσέλκυση του τουρισμού. Θεωρείται ότι λόγω αυτής της οργάνωσης των Αγώνων, ο πολιτισμός εντάχθηκε στο στρατηγικό σχεδιασμό του Λονδίνου αποτελώντας βασικό πυλώνα για την ανάπτυξη της πόλης. Στο στρατηγικό όραμα για το 2017 αναφέρεται ότι βασική επιδίωξη αποτελεί «η προβολή της ταυτότητας της πόλης ως ένα πολιτιστικό κέντρο, παράλληλα με την ιδιότητά της ως χρηματοοικονομικό κέντρο» 58. Εικόνα 3-17: Η πόλη του Λονδίνου Πηγή: Γενικά, το Λονδίνο αποτελεί έναν διεθνώς αναγνωρισμένο πολιτιστικό προορισμό, ενώ είναι γνωστό τόσο για την ποικιλία στις τέχνες του θεάματος, όσο και για την ιστορία και την πολιτιστική κληρονομιά της πόλης. Παρακάτω παρουσιάζονται οι χώροι και δραστηριότητες πολιτισμού καθώς και η επίδραση των δημιουργικών κλάδων στην γενικότερη οικονομία της πόλης. Φαίνεται ότι το Λονδίνο περιλαμβάνει ένα πλήθος πολιτιστικών δραστηριοτήτων που συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της πόλης και στην ενίσχυση του τομέα του πολιτισμού, συντελώντας στην προέλκυση του τουρισμού. London is one of the world's crucibles of culture. Its energy and cosmopolitanism have combined with its great traditions in architecture, art, cinema, dance, design, literature, music and theatre to make it the 21st century's most vibrant arts center. 58 Βλ. Σελίδα 59

71 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Εικόνα 3-18: Χώροι πολιτισμού και επίδραση των δημιουργικών κλάδων, στην πόλη του Λονδίνου Πηγή: Cultural Metropolis 2014, σ. 36 και σ. 52, (ιδία επεξεργασία) London is a city that s not afraid of taking risks. It s a place that s full of tradition, but also about innovation, capable of embracing the future. -Marc Quinn (artist) (Mayor of London, 2014, σ. 16) Στρατηγικά σχέδια για τον πολιτισμό Το Στρατηγικό Σχέδιο για την ανάπτυξη του Λονδίνου (The London Plan) θεσμοθετήθηκε το Αποτελεί μέρος της χωρικής στρατηγικής του Δημάρχου του Λονδίνου (Mayor s Spatial Development Strategy), το κύριο όργανο της Μητροπολιτικής Αρχής του Λονδίνου (Greater London Authority). Επικαιροποιήσεις του σχεδίου έχουν εκπονηθεί κατά τα έτη 2008, 2011 και Σύμφωνα με την (Ανδρικοπούλου κ.ά., 2014), το σχέδιο αυτό αποτελεί τη μόνη χωρική στρατηγική περιφερειακού επιπέδου στο Λονδίνο που παραμένει σε ισχύ. Πρόκειται για ένα σχέδιο, που θέτει ένα πλαίσιο μέτρων σε κοινωνικό, οικονομικό και περιβαλλοντικό επίπεδο για την ανάπτυξη του Λονδίνου σε ορίζοντα χρόνων. Η πιο πρόσφατη έκδοση αυτού του σχεδίου δημοσιεύτηκε τον Μάρτιο του 2015, The London Plan: The Spatial Development Strategy for London (consolidated with alterations since 2011) και χωρίζεται σε 7 κεφάλαια, στα οποία αντιστοιχούν μέτρα πολιτικής για την πόλη του Λονδίνου. Ο πολιτισμός, ανήκει σε μια από τις θεματικές προτεραιότητες στις οποίες επικεντρώνεται το σχέδιο, μαζί με τις μεταφορές, την οικονομική ανάπτυξη, την κατοικία, κοινωνικά θέματα όπως τα παιδιά και οι νέοι, οι ανισότητες στον τομέα της υγείας και τα περιβαλλοντικά θέματα όπως η κλιματική αλλαγή. Σελίδα 60

72 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Σχετικά με τον πολιτιστικό τομέα, δίνεται ιδιαίτερη σημασία στους χώρους πολιτισμού που συγκεντρώνονται στο Λονδίνο. Παρακάτω παρουσιάζεται ο στρατηγικός χάρτης Central Activities Zone, όπου φαίνονται με κίτρινο χρώμα οι χρήσεις των δραστηριοτήτων πολιτισμού. Παρατηρείται ότι βρίσκονται διάσπαρτες τόσο κοντά στο κέντρο τη πόλης, όσο και προς τα ανατολικά. Εικόνα 3-19: Central Activities Zone (CAZ) Πηγή: The London Plan March 2015, σ %20%28FALP%29.pdf Εικόνα 3-20: Χωρική Κατανομή των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς Πηγή: The London Plan March 2015, σ.487https:// 2015%20%28FALP%29.pdf Σελίδα 61

73 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Σύμφωνα με το Στρατηγικό Σχέδιο του Λονδίνου (London Plan, 2004, 2015) παρατηρείται ότι οι χώροι πολιτισμού βρίσκονται στο κέντρο της πόλης του Λονδίνου, δημιουργώντας συγκεντρώσεις. Ωστόσο σύμφωνα με τη χαρτογράφηση των σημαντικότερων χώρων πολιτισμού (Βλ. Εικόνα 3-20), αναδύονται περιοχές που μπορούν να υποστηρίξουν πολιτιστικές δραστηριότητες, οι οποίες βρίσκονται περιμετρικά του κέντρου του Λονδίνου. Γίνεται λοιπόν οργανωμένη προβολή των περιοχών εξωτερικά από το κέντρο του Λονδίνου, που έχουν ως στόχο την προσέλκυση πολιτιστικού τουρισμού και την ελάττωση της συγκέντρωσης των πολιτιστικών δραστηριοτήτων στο κέντρο της πόλης. Εικόνα 3-21: Χωρική κατανομή των αξιοθέατων στο Λονδίνο Πηγή: The London Plan 2004, σ Εικόνα 3-22: Στρατηγικές περιοχές για ανάπτυξη πολιτιστικών δραστηριοτήτων Πηγή: The London Plan March 2015,σ Βλ.: %20March%202015%20%28FALP%29.pdf Σελίδα 62

74 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Παράλληλα, η διαχείριση του πολιτιστικού τομέα στο Λονδίνο υλοποιείται από διάφορους οργανισμούς και πρωτοβουλίες για τον πολιτισμό, όπως το Φόρουμ για τον Πολιτισμό στις Παγκόσμιες Πόλεις (World Cities Culture Forum). Πρόκειται για ένα forum, το οποίο ξεκίνησε ως μια πρωτοβουλία από το Δήμο του Λονδίνου (Mayor of London) το 2012 και υποστηρίχθηκε ιδρυτικά από τις παρακάτω πόλεις, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Σανγκάη, Παρίσι, Τόκυο, Σίδνεϋ, Γιοχάνεσμπουργκ και Κωνσταντινούπολη. Αποτελείται από 32 μέλη και έχει ως σκοπό την ανταλλαγή πολιτιστικών εμπειριών και μάθησης μέσω της πλατφόρμας για συζήτηση πάνω σε θέματα πολιτισμού για τις πόλεις. Σύμφωνα με το πρόγραμμα αυτό, ο πολιτισμός βρίσκεται στο κέντρο των διαδικασιών για την αναζωογόνηση των πόλεων και του στρατηγικού σχεδιασμού. Στο Λονδίνο, δημόσια κτίρια, όπως βιβλιοθήκες, κέντρα υγείας, εντάσσονται σε προγράμματα αναζωογόνησης μέσω της δημιουργίας πολιτιστικών και δημιουργικών δραστηριοτήτων, όπως εργαστήρια για καλλιτέχνες, και συμμετέχουν σε δεσμευτικά προγράμματα για την εισαγωγή της τέχνης και του πολιτισμού στον αστικό χώρο (World Cities Culture Forum, 2015). Εικόνα 3-23: Ιστοσελίδα του οργανισμού για τον πολιτισμό στις παγκόσμιες πόλεις (World Cities Culture Forum) 61 Ακόμα, συγκεκριμένες πολιτικές για τον τομέα του πολιτισμού στο Δήμο του Λονδίνου, καθώς και έργα για την προώθηση αυτού, περιλαμβάνονται στην Στρατηγική για τον πολιτισμό (Cultural Strategy for London Cultural Metropolis), που εκδίδεται από τον Δήμο του Λονδίνου (Mayor of London). Πρόκειται για ένα σχέδιο το οποίο εναρμονίζεται με τις κατευθύνσεις του Στρατηγικού Σχεδίου του Λονδίνου (Τhe London Plan) και περιλαμβάνει ζητήματα για τον πολιτιστικό τομέα, όπως την προώθηση της πολιτιστικής έκφρασης και την ισότητα πρόσβασης στον πολιτισμό. Παράλληλα τονίζεται η σημασία των πολιτιστικών και δημιουργικών κλάδων για την ανάπτυξη των επενδύσεων και την κοινωνική ενσωμάτωση. H Στρατηγική για τον πολιτισμό για τον Δήμο του Λονδίνου, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 2004 (London Cultural Capital - Realising the Potential of a World Class City). Η τρέχουσα στρατηγική που ακολουθείται, δημοσιεύτηκε το 2010, ενώ το 2014 επικαιροποιήθηκε, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στον τομέα της ανάπτυξης των δημιουργικών και πολιτιστικών κλάδων (Cultural Strategy). Παρακάτω παρουσιάζονται σε πίνακα τα κύρια θέματα που προκύπτουν από τα στρατηγικά σχέδια για τον τομέα του πολιτισμού στο Λονδίνο. 61 Πηγή εικόνας: Βλ.: Σελίδα 63

75 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Σχέδιο Αντικείμενο-Στόχος Περιεχόμενο Φορέας Χρονολογία London Plan : The Spatial Development Strategy For London Consolidated With Alterations Since 2011 (2015) Cultural Metropolis: The Mayor s Cultural Strategy Achievem ents and next stops (2014) Πρόκειται για το στρατηγικό σχέδιο του Λονδίνου το οποίο συγκεντρώνει το οικονομικό, περιβαλλοντικό, και κοινωνικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της πόλης. Περιλαμβάνει τη βασική εθνική πολιτική για το Λονδίνο Κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική αναβάθμιση του Ολυμπιακού πάρκου του Λονδίνου (προώθηση της τοπικής οικονομικής επένδυσης για τη δημιουργία ευκαιριών απασχόλησης για τους νέους, με τη συμμετοχή της κοινότητας) Διατήρηση της θέσης του Λονδίνου ως παγκόσμια πόλη του πολιτισμού Διεύρυνση της εμβέλειας της αριστείας Eπαίδευση, δεξιότητες και επαγγελματική σταδιοδρομία Υποδομές, περιβάλλον και δημόσιος χώρος 7 Επιμέρους θεματικές με κατεύθυνση για: Μεταφορές, Οικονομική Ανάπτυξη, Πολιτισμό, Κοινωνικά και Περιβαλλοντικά Θέματα Τα τοπικά αναπτυξιακά σχέδια (local development documents), θα πρέπει να εναρμονίζονται με αυτό Προγράμματα που εξειδικεύονται σε επιμέρους δράσεις για τον πολιτιστικό τομέα Mayor of London The Corporation of the City of London Greater London Authority (GLA) Mayor of London και δημιουργία του Δημιουργία του World Cities Culture Forum για τις προοπτικές ανάπτυξης του πολιτισμού. London Cultural Strategy Group Οργανώσεις, ιδιωτική πρωτοβουλία/εθελον τισμός Το πρώτο στρατηγικό σχέδιο δημοσιεύτηκε το Το 2008, 2011 και το 2015 έγιναν οι πιο πρόσφατες τροποποιήσει ς 20ετής -25 ετής σχεδιασμός για το έτος 2036 Μια αναθεώρηση του στρατηγικού σχεδίου για τον πολιτισμό (London Cultural Capital - Realising the Potential of a World Class City) του 2004 Πίνακας 3-7: Συγκεντρωτικός πίνακας των στρατηγικών σχεδίων στο Λονδίνο Πηγή: The London Plan March 2015, Cultural Metropolis 2014: The Mayor s Cultural Strategy, ιδία επεξεργασία Σελίδα 64

76 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία 3.4. Συμπεράσματα Στο κεφάλαιο αυτό, επιχειρήθηκε η μελέτη του στρατηγικού σχεδιασμού των πόλεων σε σχέση με την κατεύθυνση για τον πολισμό. Αρχικά μελετήθηκαν οι χώροι και οι δραστηριότητες πολιτισμού που αναπτύσσουν οι πόλεις και εν συνεχεία τα στρατηγικά σχέδια που εκπονούν σχετικά με τον πολιτισμό. Πιο αναλυτικά, παρατηρήθηκε ότι οι χώροι πολιτισμού, ενώ στις περιπτώσεις της πόλης του Τορόντο και της Βαρκελώνης συγκεντρώνονται σε κεντρικές περιοχές (δημιουργώντας συσπειρώσεις), αντίθετα στο Λονδίνο επιδιώκεται η αποκέντρωση αυτών, στα πλαίσια της γενικότερης αποσυμφώρησης του κέντρου της πόλης. Φαίνεται ακόμα ότι οι πολιτιστικές δραστηριότητες, συνδράμουν θετικά στην εικόνα της πόλης, προσελκύοντας επενδύσεις. Γενικά παρατηρείται ότι οι ευρωπαϊκές πόλεις τείνουν να χρησιμοποιούν τον πολιτιστικό σχεδιασμό, στα πλαίσια της οικονομικής τους ευημερίας (Grodach & Loukaitou- Sideris, 2007) και μέσω αυτού υλοποιούν καινοτόμες πολεοδομικές επεμβάσεις, προσελκύοντας επενδύσεις και δίνοντας κίνητρα για δημιουργικότητα και καινοτομία. Επίσης, επιχειρήθηκε ο προσδιορισμός του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό και του τρόπου όπου λειτουργεί σε διαφορετικό επίπεδο, διεθνικό και ευρωπαϊκό. Φαίνεται ότι ο στρατηγικός σχεδιασμός συνδέεται με τον πολιτισμό τόσο ως κατεύθυνση μέσα από το όραμα και τους γενικούς στόχους ενός σχεδίου όσο και μεμονωμένα ως ένα πολιτιστικό πρόγραμμα που απευθύνεται στην ευρύτερη κλίμακα της πόλης. Συγκεκριμένα, η ισότιμη πρόσβαση στο πολιτισμό, η βιώσιμη ανάπτυξη μέσω του πολιτισμού και η προώθηση της τέχνης και της καλλιτεχνικής έκφρασης των πολιτών, αποτελούν τομείς στους οποίους διαχρονικά στοχεύουν τα στρατηγικά σχέδια. Ακόμα, παρατηρείται ότι ο υπεύθυνος φορέας για την υλοποίηση του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό είναι ο εκάστοτε δήμος σε συνεργασία με ιδιωτικούς ή δημόσιους φορείς και οργανισμούς. Παρατηρείται γενικα, ότι ο σρτρατηγικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό επικεντρώνεται στο τοπικό επίπεδο. Παρακάτω, ομαδοποιούνται σε πίνακα τα συμπεράσματα σχετικά με την υλοποίηση του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό. Σελίδα 65

77 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων Πόλεις Στρατηγικά Σχέδια Κατεύθυνση Χωρικός Σχεδιασμός Community Arts Action Plan for Toronto ( ) Σχέδιο για την παροχή πολιτιστικών υπηρεσιών (cultural services) μέσω των μουσείων, των πολιτιστικών κέντρων και γκαλερί τέχνης Παροχή βιώσιμων χώρων πολιτισμού Cultural Hotspot (περιοχή: North York) Arts Lab, Live Art Toronto Heritage Grant Program Δράσεις για την ισότιμη πρόσβαση στον πολιτισμό και σύνδεση με τον αστικό σχεδιασμό Σύνδεση με τον αστικό σχεδιασμό Σύνδεση με το στρατηγικό σχεδιασμό (Ontario Heritage Act) Στρατηγικό σχέδιο για την επαρχία Ontario Θέματα για τον Πολιτισμό Προώθηση της Ισότιμης πρόσβασης στους χώρους πολιτισμού, Προσέλκυση των νέων Προώθηση διοργανώσεων /φεστιβάλ Φορέας Ομάδες δράσεις και εθελοντικές οργανώσεις ΤΟΡΟΝΤΟ Culture Plan for the Creative City (2003) Ανάπτυξη των τεχνών, του πολιτισμού και της ποιότητας ζωής Καθοδήγηση της πολιτιστικής ανάπτυξης, ώστε να καταστεί το Τορόντο «δημιουργική πόλη» Cultural Renaissance projects (Opera House, Royal Ontario Museum) Διατήρηση και προώθηση πιο σημαντικά κτίρια της πολιτιστικής κληρονομιάς Έργα για την διατήρηση και την δημιουργία πολιτιστικών χώρων (Αστικές παρεμβάσεις) Έργα που κατευθύνονται στην αναβάθμιση των μουσείων και των χώρων πολιτισμού Στρατηγικές επιλογές (Official Plan Heritage Policies) Αύξηση της συμμετοχής των πολιτών σε πολιτιστικές εκδηλώσεις Προστασία Πολιτιστικής Κληρονομιάς Τοπικές αρχές (City of Toronto) Προσέλκυση όλων των κοινωνικών ομάδων (ιδίως Ανοικτά χωρικά δεδομένα (open data): Δράση για την ηλεκτρονική Πολιτιστική ποικιλομορφία Σελίδα 66

78 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Making Space for Culture, 2014 (Community Consultation Summaries) νέους) για πολιτιστική έκφραση, ίσες ευκαιρίες Αναγνώριση των διαθέσιμων πολιτιστικών χώρων οργάνωση στην ιστοσελίδα του δήμου των διαθέσιμων χώρων πολιτισμού διακυβέρνηση στα πλαίσια της χαρτογράφησης των πολιτιστικών χώρων Συγκεντρώσεις των χώρων πολιτισμού (συστάδες) Κοινωνική ενσωμάτωση και ένταξη των διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων Ίση πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά Κτίρια της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης, συντηρούνται για δημόσια χρήση (σχολεία, βιβλιοθήκες, πολιτιστικά κέντρα) Σύνδεση με τον αστικό σχεδιασμό στην κατεύθυνση της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς Ισότητα πρόσβασης Πολιτιστική ποικιλομορφία Συμμετοχικότητα ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ Pla Estratègic Economic I Social, Barcelona (2000) Η σημασία του πολιτισμού στη διαδικασία αστικών αναβαθμίσεων Ενθάρρυνση για καλλιτεχνική έκφραση των πολιτών Δημιουργία του Κέντρου πολιτισμού και μνήμης Αστικές παρεμβάσεις στη στόχευση της διάδοσης της ιστορίας και του πολιτισμού Αστικές Αναπλάσεις Δραστηριότητες, φεστιβάλ Τοπικές αρχές (Ajuntament De Barcelona) Η Βαρκελώνη «ευρωπαϊκή μητρόπολη» (Μεσογειακός Πολιτισμός) Εκσυγχρονισμός των βιομηχανικών υποδομών, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της σύγχρονης οικονομίας (22@Barcelona) Έργο αστικής ανάπλασης για την αναβάθμιση του αστικού χώρου (πρώην βιομηχανική περιοχή) και προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς Ολυμπιακοί Αγώνες 1992 Σελίδα 67

79 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός Πόλεων The Strategic plan for the Barcelona cultural sector (2006) Ο πολιτισμός ως κεντρικός πυρήνας για τη στρατηγική ανάπτυξης της πόλης και την σύνδεση του πολιτισμού με την οικονομία και τεχνολογία Σχεδιασμός ενός δικτύου πολιτιστικών χώρων που συγκεντρώνονται στον κεντρικό πυρήνα της πόλης ως πόλος έλξης τουρισμού Δημόσιες πολιτικές που στοχεύουν στην ευρύτερη αναδιάρθρωση της οικονομίας της πόλης, στην καινοτομία και τη δημιουργικότητα Στόχευση στην ανάπτυξη της οικονομίας και τεχνολογίας στην πόλη ΛΟΝΔΙΝΟ London Plan (2015) Cultural Metropolis: The Mayor s Cultural Strategy Achievements and next stops (2014) Οικονομικό, περιβαλλοντικό, και κοινωνικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της πόλης Κλάδοι πολιτισμού και δημιουργικότητας για την ανάπτυξη της πόλης Συμμετοχή του Δήμου του Λονδίνου (Mayor of London) σε προγράμματα με στόχο την διεύρυνση της εμβέλειας της αριστείας της πόλης Αναγνώριση του ρόλου του πολιτισμού για την εκπαίδευση Διατήρηση της θέσης του Λονδίνου ως παγκόσμια πολιτιστική πόλη Εμβληματικά έργα : Αναβάθμιση του Ολυμπιακού πάρκου (Queen Elizabeth Olympic Park) του Λονδίνου Δράσεις για την προστασία της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς Ιδρυτικό μέλος του World Cities Culture Forum Συμμετοχή στο πρόγραμμα Eurocities : Culture For Cities and Regions (Πολιτισμός για Πόλεις και Περιφέρειες) Εργασίας ανάπλασης και σύνδεση με τον αστικό σχεδιασμό Σύνδεση με τον στρατηγικό σχεδιασμό Ανταλλαγή μάθησης και καλών πρακτικών μεταξύ των χωρών μελών των προγραμμάτων Ετήσια έκθεση σχετικά με την κατάσταση του πολιτισμού (πολιτιστικός τομές, χώροι πολιτισμού, πολιτιστικοί κλάδοι) Μηχανισμός για τη διασφάλιση του σχεδιασμού και της ανάπτυξης υπό το πρίσμα του πολιτισμού Ισότητα πρόσβασης Πολιτιστική ποικιλομορφία Πολιτιστικός Τουρισμός Οικονομία Δημιουργικοί και Πολιτιστικοί Κλάδοι Τοπικές αρχές (Mayor of London) Ομάδες δράσεις και εθελοντικές οργανώσεις Σελίδα 68

80 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία Διεύρυνση της εμβέλειας για την πολιτιστική υπεροχή της πόλης Ενημέρωση, ανάλυση και εντοπισμός των βασικών προκλήσεων του πολιτιστικού τομέα. Πίνακας 3-8: Συγκεντρωτικός πίνακας για το περιεχόμενου του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό: Τορόντο, Βαρκελώνη, Λονδίνο Πηγή: Making Space for Culture, (2014), Community Arts Action Plan for Toronto ( ), Culture Plan for the Creative City, (2003), Pla Estratègic Economic I Social, Barcelona 2000, Nous Accents 2006, The London Plan (March 2015), Cultural Metropolis 2014: The Mayor s Cultural Strategy, ιδία επεξεργασία Σελίδα 69

81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

82 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ολοκληρώνοντας την παρούσα εργασία, επιχειρείται μια ανασκόπηση και σύνοψη των θεμάτων που διατυπώθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια καθώς και επισημαίνονται τα κύρια ζητήματα που εντοπίστηκαν σχετικά με τη διάσταση του πολιτισμού. Τέλος, επιχειρείται μια συνοπτική αναγνώριση των βασικών προκλήσεων του σχεδιασμού για τον πολιτισμό στις πόλεις, όπως συμπεραίνονται από τη βιβλιογραφία και με βάση προσωπικές εκτιμήσεις. Ο πολιτισμός είναι ένα αγαθό που απευθύνεται σε όλους. Συντελεί στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη του χώρου καθώς λειτουργεί και ως πυλώνας της βιώσιμης ανάπτυξης. Ακόμα συντελεί στην ανάπτυξη του κοινωνικού τομέα (πολιτιστική κληρονομιά, δημιουργικότητα, πολιτιστικοί κλάδοι) και κατέχει δεσπόζουσα θέση στις δημόσιες πολιτικές, ιδιαίτερα εκείνες που σχετίζονται με την εκπαίδευση, την οικονομία, τις επιστήμες, και το περιβάλλον. Η παλιότερη αντίληψη ότι ο πολιτισμός αποτελεί «εκλεπτυσμένη απασχόληση» για την αριστοκρατία, αντικαθίσταται πλέον από το γεγονός ότι αποτελεί κοινωνικό δικαίωμα για το σύνολο του λαού. Κυρίαρχη εμφανίζεται η έννοια του πολιτισμού ως κατεξοχήν δημόσιο αγαθό. Μέσω του πολιτισμού προασπίζονται αξίες και αρχές όπως η ελευθερία της έκφρασης, η δημοκρατία και η ανεκτικότητα. Ακόμα, ο πολιτισμός και κατ επέκταση η πολιτιστική κληρονομιά, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην προώθηση της κοινωνικής συνοχής. Ακόμα μέσω του πολιτισμού φαίνεται ότι ενισχύεται η αίσθησης της κοινότητας και της προθυμίας των ανθρώπων να συνεργάζονται μεταξύ τους προς όφελος του «κοινού καλού». Ο πολιτισμός εμφανίζεται και ως αντικείμενο σχεδιασμού και τοποθετείται στις στρατηγικές για την αστική ανάπτυξη μέσα από τον πολιτιστικό σχεδιασμό. Ο πολιτιστικός σχεδιασμός σχετίζεται με τους πολιτιστικούς πόρους καθώς και την πόλη. Οι πολίτες, οι οποίοι «συναντώνται, συνομιλούν, συμμερίζονται ιδέες και επιθυμίες διαμορφώνουν τις ανάγκες και τον τρόπο ζωής», αποτελούν καθοριστικό παράγοντα του πολιτιστικού σχεδιασμού, καθώς εκφράζουν τις ανάγκες τις κοινότητας, διασφαλίζουν την πολιτιστική πολυφωνία και συλλαμβάνουν τα στρατηγικά ζητήματα (Βianchini, 1994b, σ. 204), για την πολιτιστική και αστική ανάπτυξη. Πρόκειται για την ενσωμάτωση της τέχνης και του πολιτισμού στην αστική κοινωνία. Ιδιαίτερα προωθείται ο στρατηγικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό, από διεθνής οργανισμούς και έχει αποκτήσει απήχηση σε φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, όπου εφαρμόζουν σχέδια και πολιτικές με άξονα τον πολιτισμό (π.χ. Mayor of London). Ο πολιτιστικός σχεδιασμός, συντελεί στην προβολή όχι μόνο του δομημένου περιβάλλοντος της πόλης αλλά και άλλων χαρακτηριστικών της ταυτότητας του χώρου, που λειτουργούν θετικά για την προβολής της πόλης. Επιπρόσθετα, η λειτουργία του πολιτισμού για τις πόλεις, ενισχύει την κοινωνική συνοχή και την συμμετοχή των πολιτών στα κοινά και προωθεί την καινοτομία και τη δημιουργικότητα. Ειδικά οι πόλεις, αποτελούν ένα μέσω για την υλοποίηση των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τον πολιτισμό. Καταδεικνύεται ακόμα ο πολιτισμός ως ένα εργαλείο για την ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών στη κοινωνική ζωή. Γενικά, μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τον πολιτισμό έχει πολλαπλά οφέλη στην κοινωνία. Σελίδα 71

83 4. Συμπεράσματα Ακόμη, ο πολιτισμός (χώροι και δραστηριότητες) συνδέεται με την έννοια και τις πολιτικές της δημιουργικής πόλης και επηρεάζει την ανάπτυξη της πόλης γενικότερα, όχι μόνο με τη στενά οικονομική έννοια. Η συμμετοχή των πολιτών στην πολιτιστική ζωή της πόλης, βελτιώνει την κοινωνική συνοχή και την δυναμική της κοινότητας. Ακόμα, όπως καταδεικνύεται από την έκθεση της UNESCO, η ενασχόληση με πολιτιστικές δραστηριότητες προσφέρει την οικονομική βιωσιμότητα των νοικοκυριών στις αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ ενισχύει την κοινωνική ενσωμάτωση των ευάλωτων και περιθωριοποιημένων ομάδων (UNDP/UNESCO, 2013). Ο δημιουργικός τομέας αναγνωρίζεται ως ένας παράγοντας της βιώσιμης και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξης σε όλο τον κόσμο, σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Ο ορισμός για τη δημιουργική πόλη έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών θεωρητικών προσεγγίσεων. Κυρίως, συνδέεται με τα κοινωνικοπολιτισμικά χαρακτηριστικά των πόλεων, την ιστορικότητα, καθώς και την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων πολιτισμού. Παράλληλα, περιλαμβάνει την ύπαρξη δημιουργικών και πολιτιστικών κλάδων καθώς και εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Γενικά, είναι επιστημονικά παραδεκτό ότι οι πόλεις που περιλαμβάνουν κλάδους πολιτισμού αναπτύσσονται οικονομικά και παρουσιάζουν υψηλά επίπεδα απασχόλησης, δηλαδή έχουν ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε τοπικό αλλά και περιφερειακό επίπεδο. Στη δημιουργική πόλη σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι κλάδοι πολιτισμού και δημιουργικότητας. Σε αυτούς εμπεριέχονται τα επαγγέλματα που περιλαμβάνουν τη φωτογραφία, τη διαφήμιση, την αρχιτεκτονική, το σχέδιο (design), τις εκδόσεις, τη μόδα, το σχεδιασμό, τα ΜΜΕ, τους καλλιτέχνες, σχεδιαστές, σκηνοθέτες, συγγραφείς κλπ. Τα στοιχεία αυτά σε συνδυασμό με τις τοπικές ιδιαιτερότητες μιας πόλης δίνουν σ αυτή τη δυνατότητα να αναπτύξει μια ισχυρή τοπική ταυτότητα, η οποία μπορεί να οδηγήσει στην εκκόλαψη καινοτόμων ιδεών και κατ επέκταση την ανάπτυξη δημιουργικών περιβαλλόντων. Συνεπώς ένα πρόγραμμα στήριξης για τον πολιτιστικό και δημιουργικό τομέα θα πρέπει να ενθαρρύνει την πολιτιστική πολυμορφία σε διεθνές επίπεδο. Οι διάφορες ενέργειες της ΕΕ, υποστηρίζουν τον ρόλο του πολιτισμού στη συνεργασία μεταξύ κρατών και πόλεων καθώς και στην ανάπτυξη πρωτοβουλιών για τον πολιτισμό. Μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων ενισχύεται η ανταλλαγή καλών πρακτικών, η συνεργασία των πόλεων και προωθούνται οι πολιτιστικοί και δημιουργικοί κλάδοι. Η ΕΕ, φαίνεται ότι αποκτά ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στα θέματα του πολιτισμού. Επιχειρείται μέσα από τη δημιουργικότητα και τον πολιτισμό, η προσέλκυση πολιτιστικών δράσεων και πρωτοβουλιών, για την ισότιμη πρόσβαση του κοινωνικού συνόλου στον πολιτισμό καταρχάς και την οικονομική ανάπτυξη. Ακόμη, μέσα από την συνεργασία της UNESCO με τοπικούς φορείς, διοργανώνονται διεθνείς εκθέσεις, συνέδρια κλπ., που στοχεύουν στην ενημέρωση των πολιτών για τα θέματα του πολιτισμού, καθώς και στην ευαισθητοποίηση για τη σημασία της διαφύλαξης της παγκόσμιας κληρονομιάς 62. Τέλος, προγράμματα μάθησης μεταξύ των χωρών και ανταλλαγής καλών πρακτικών αναφορικά με την προώθηση του πολιτισμού στην πόλη για 62 Όπως υποστηρίζεται, «στους δύσκολους καιρούς, τα μνημεία του πολιτισμού λειτουργούν ως ενισχυτές δύναμης και πίστης προσφέροντας ένα αίσθημα συνέχειας, αξιοπρέπειας και ελπίδας για το καλύτερο, χτίζοντας συμμαχίες για το σήμερα και το αύριο». Πηγή: Irina Bokova, Γενική Διεύθυνση της UNESCO, 2013 Παγκόσμια Ημέρα Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Μνημείων και Χώρων Σελίδα 72

84 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Ερευνητική Εργασία τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων, προωθούνται μέσα από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς και οργανισμούς όπως το World Cities Culture Forum και το δίκτυο δημιουργικών πόλεων της UNESCO. Τέλος, από τη μελέτη των παραδειγμάτων συμπεραίνεται ότι ο πολιτισμός βρίσκεται στο κέντρο των διαδικασιών για την αναβάθμιση των πόλεων και του στρατηγικού σχεδιασμού (Culture-led regeneration). Στο Τορόντο, δημόσια κτίρια, όπως βιβλιοθήκες, κέντρα υγείας, εντάσσονται σε προγράμματα αναζωογόνησης μέσω της δημιουργίας πολιτιστικών και δημιουργικών δραστηριοτήτων, όπως εργαστήρια για καλλιτέχνες και συμμετέχουν σε προγράμματα που ενθαρρύνουν την τέχνη και τον πολιτισμό στον κοινωνικό χώρο. Η τοπική κυβέρνηση λειτουργεί ως διαμεσολαβητής χορηγώντας οικονομικούς πόρους σε ΜΚΟ για την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου (Evergreen Brick Works) (World Cities Culture Forum, 2015). Ακόμα ο στρατηγικός σχεδιασμός στη Βαρκελώνη προωθεί την αναβάθμιση περιοχών μέσω του πολιτισμού και την ενίσχυση των χώρων και δραστηριοτήτων του πολιτισμού. Στο Λονδίνο ο στρατηγικός σχεδιασμός έχει στόχους που περιλαμβάνουν την πολιτιστική κληρονομιά και τον πολιτιστικό τομέα προς όφελος της ανταγωνιστικότητας της πόλης. Ακόμα, από τα παραδείγματα στρατηγικού σχεδιασμού για τις πόλεις, φαίνεται ότι η τοπική αυτοδιοίκηση και η ιδιωτική πρωτοβουλία συντελούν στην εκπόνηση ενεργειών προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Έτσι, καταδεικνύεται ότι ο πολιτισμός μπορεί να λειτουργήσει προς όφελος του κοινωνικού παράγοντα. Συνολικά, επιδιώκεται μέσα από το χωρικό σχεδιασμό η υλοποίηση έργων για τη διατήρηση και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς καθώς και την ισότητα πρόσβασης στα πολιτιστικά αγαθά. Η καταστροφή της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς και ο αποκομμένος στρατηγικός σχεδιασμός από τον πολιτισμό, δημιουργούν πολλά κενά για την ισότιμη πρόσβαση στον πολιτισμό. Ακόμα, οι χωρικές ανισότητες σχετικά με την πρόσβαση στους πολιτιστικούς χώρους, η προώθηση πρωτοβουλιών για την βελτίωση του αστικού χώρου μέσω του πολιτισμού, η ενθάρρυνση των πολιτών ώστε να ενεργούν ως δημιουργοί του πολιτισμού και η προώθηση του πολιτισμού μέσω της εκπαίδευσης, πηγάζουν ως καίρια ζητήματα του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό. Σελίδα 73

85 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ