Π. ΤΟΜΑΡΑΣ, Ο Αγροτουρισμός ως παράγοντας Τοπικής Ανάπτυξης: 5 Δ. ΛΑΓΟΣ Η περίπτωση της Ελλάδας

Transcript

1 ΤΟΠΟΣ Επιθεώρηση χωρικής ανάπτυξης, σχεδιασμού και περιβάλλοντος 24-25/2005 άρθρα Π. ΤΟΜΑΡΑΣ, Ο Αγροτουρισμός ως παράγοντας Τοπικής Ανάπτυξης: 5 Δ. ΛΑΓΟΣ Η περίπτωση της Ελλάδας Π. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Η διερεύνηση των αναπτυξιακών χαρακτηριστικών των Ορεινών Περιοχών 17 της Περιφέρειας Πελοποννήσου την δεκαετία του 1990 Δ. ΚΟΥΜΠΑΡΟΥ Τα ιδιοκτησιακά καθεστώτα της φύσης 31 Κ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ανάπτυξη εξειδικευμένου σε εφαρμογές περιβαλλοντικού σχεδιασμού 43 στην παράκτια ζώνη χωρικού συστήματος στήριξης αποφάσεων Κ. ΜΠΙΘΑΣ, Δείκτες βιώσιμης ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο στην Ελλάδα. 61 Α. ΚΑΡΑΓΑΝΝΗΣ, Εργαλείο αξιολόγησης και προγραμματισμού Γ. ΚΟΖΥΡΑΚΗΣ, Α. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ Ι. ΚΑΤΣΙΟΣ, Χαρτογραφικές μέθοδοι υπολογισμού χωρικών δεικτών με χρήση GIS, 81 Α. ΤΣΑΤΣΑΡΗΣ ακρίβεια και σφάλματα χωροπληθών χαρτών: Εφαρμογή σε δημογραφικούς δείκτες και δείκτες κάλυψης γης Φ. ΜΟΥΣΤΟΥ, Χωροχρονικές διαστάσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς και πρότυπα 109 Γ. ΦΩΤΗΣ μετακίνησης: Η περίπτωση των φοιτητών στην πόλη του Βόλου

2 έρευνες - διατριβές Α. ΤΣΑΤΣΑΡΗΣ, Γεωγραφικός χώρος και ασθένειες. Συσχέτιση της γεωγραφικής κατανομής 131 Ι. ΚΑΤΣΙΟΣ, των ψυχιατρικών νοσημάτων με χωρικές συνιστώσες: Εφαρμογή στους νομούς Μ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΗ, Ιωαννίνων και Μαγνησίας Ρ. ΝΤΟΥΒΑΛΗ Ε. ΑΣΠΡΟΓΕΡΑΚΑΣ Χαρακτηριστικά και Αναπτυξιακό Δυναμικό των Ελληνικών Πόλεων Μεσαίου Μεγέθους Δ. ΚΟΥΖΗΣ Αξιολόγηση της κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης των ΟΤΑ στην Ελλάδα 155 και της αποτελεσματικότητας του συστήματος κρατικών επιχορηγήσεων, μετά τη νέα διοικητική διαίρεση της χώρας Μ. ΖΩΗ Η επιχειρηματική δραστηριότητα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης - Τοπικές 177 Δημόσιες Επιχειρήσεις Ε. ΘΩΪΔΟΥ Περιφερειακή Πολιτική και Χωρική Ανάπτυξη. Η υλοποίηση της δημόσιας 183 παρέμβασης στον περιφερειακό χώρο με έμφαση στην Κεντρική Μακεδονία ( ) βιβλιοκρισίες Αλέξανδρος Φ. Λαγόπουλος, Η ιστορία της ελληνικής πόλης 189 Σ. ΑΝΔΡΕΟΥ Οι οικισμοί πόλεις στο Προϊστορικό Αιγαίο Β. ΚΑΤΣΑΡΟΣ Η Πόλη του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας Α. ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΣ Η Νεότερη Ελληνική Πόλη Α. ΡΟΒΟΛΗΣ Περιφερειακή Ανάλυση στην Ελλάδα 207 περιλήψεις - abstracts

3 ΑΡΘΡΑ ΕΡΕΥΝΕΣ - ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Ο Αγροτουρισμός ως Παράγοντας Τοπικής Ανάπτυξης: Η περίπτωση της Ελλάδας Πέτρος ΤΟΜΑΡΑΣ*, Δημήτρης ΛΑΓΟΣ** 1. Εισαγωγή Οι νέες τάσεις στην τοπική ανάπτυξη εστιάζονται στην αξιοποίηση του ενδογενούς δυναμικού κάθε περιοχής, στην αποκέντρωση της λήψης των αποφάσεων, στην ενίσχυση των τοπικών πρωτοβουλιών για ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας, στην ενεργοποίηση του κοινωνικού μηχανισμού της «τοπικής συνείδησης», στην ανάπτυξη πολυκεντρικών δικτύων και συνέργιας και στην αντιμετώπιση οικουμενικών προβλημάτων (μόλυνση του περιβάλλοντος, ανεργία, παγκοσμιοποίηση, ανάπτυξη νέων τεχνολογιών κ.λπ) με στόχο την αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων κάθε περιφέρειας, την προστασία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και την προώθηση της τοπικής αειφορίας. Στο παραπάνω πλαίσιο αναφοράς εντάσσεται και η ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων στις αγροτικές και ορεινές περιοχές, οι οποίες παρουσιάζουν προβλήματα ερήμωσης και συρρίκνωσης του αγροτικού τους εισοδήματος. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα τελευταία χρόνια, έχουν υιοθετηθεί μοντέλα ανάπτυξης του αγροτικού χώρου που ενισχύουν το αγροτικό εισόδημα, την περιφερειακή ανάπτυξη, την προστασία του περιβάλλοντος και την ποιότητα της ζωής. Αυτό μπορεί να θεωρηθεί ότι ήταν το αποτέλεσμα της αυξανόμενης τουριστικής ζήτησης, της διαφοροποίησης και του εμπλουτισμού του τουριστικού προϊόντος. Στην κατεύθυνση αυτή, συνέβαλε και νέα τουριστική τάση για διακοπές των ολίγων ημερών (short breaks), αλλά περισσοτέρων τμημάτων στη διάρκεια του έτους, η οποία προσέφερε στις αγροτικές περιοχές ευκαιρίες για αξιοποίηση των τοπικών πόρων και για δημιουργία νέων οικονομικών δραστηριοτήτων (Swarbrooke Horner 1999: 155). *Πέτρος ΤΟΜΑΡΑΣ, Επίκουρος Καθηγητής ΤΕΙ Αθήνας **Δημήτρης ΛΑΓΟΣ, Διδάσκων στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σχεδιασμός, Διοίκηση και Πολιτική του Τουρισμού» του Πανεπιστημίου Αιγαίου ΤΟΠΟΣ Επιθεώρηση Χωρικής Ανάπτυξης, Σχεδιασμού και Περιβάλλοντος, 24-25/2005 ISSN σσ. 5-16

4 6 Π.ΤΟΜΑΡΑΣ, Δ. ΛΑΓΟΣ Στο άρθρο αυτό, εξετάζεται ο εννοιολογικός προσδιορισμός και το θεωρητικό υπόβαθρο του αγροτουρισμού, η διεθνή και ελληνική εμπειρία από την ανάπτυξή του, το ελληνικό χρηματοδοτικό πλαίσιο για τον αγροτουρισμό, ο ρόλος του στην αειφόρο τοπική ανάπτυξη και τέλος γίνεται αξιολόγηση του τρόπου εφαρμογής των αγροτουριστικών προγραμμάτων στην Ελλάδα, για να εκτιμηθεί ο βαθμός συμβολής τους στην τοπική ανάπτυξη. 2. Το εννοιολογικό περιεχόμενο του αγροτουρισμού Η έννοια και το περιεχόμενο κάθε ειδικής και εναλλακτικής μορφής τουρισμού προσδιορίζεται από τις δραστηριότητες που μπορεί να αναπτύξει, την συνέργια αυτών με την τοπική παραγωγική δομή και τους γενικότερους τουριστικούς στόχους που επιδιώκονται σε τοπικό και εθνικό επίπεδο. Ο αγροτικός τουρισμός (rural tourism) περιλαμβάνει ένα σύνολο τουριστικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται σε αγροτικό χώρο και στηρίζονται στην αξιοποίηση των φυσικών, πολιτιστικών και ανθρώπινων τοπικών πόρων (Sharpley 1977: 6-7). Μεταξύ αυτών των δραστηριοτήτων περιλαμβάνονται και οι δραστηριότητες του αγροτουρισμού που παγκοσμίως είναι περίπου το 2% του κύκλου εργασιών του αγροτικού τουρισμού (W.T.O. 2002:106). Ο αγροτικός τουρισμός μπορεί να διακριθεί σε επιμέρους συνιστώσες ανάλογα με τις δραστηριότητες που προσφέρει (γαστρονομικός, περιπατητικός, κ.λπ.) ή ανάλογα με το αν αποτελεί κύριο ή δευτερεύον επάγγελμα ή αν εφαρμόζεται μόνο από αγρότες ή και από άλλου είδους επαγγελματίες. Στη διεθνή τουριστική βιβλιογραφία (Wood and House 1991, Poon 1993) απαντώνται οι έννοιες αγροτικός τουρισμός, γεωργικός τουρισμός, τουρισμός υπαίθρου, αγροτοτουρισμός και ο αγροτουρισμός οι οποίες πολλές φορές συγχέονται εννοιολογικά μεταξύ τους και υπάρχει σχετική αλληλοεπικάλυψη. Η έννοια που τελικά έχει επικρατήσει είναι αυτή του αγροτουρισμού. Ειδικότερα ο αγροτουρισμός (Agri-tourism) μπορεί να οριστεί «ως εκείνη η δραστηριότητα που αναπτύσσεται στον αγροτικό χώρο από αγρότες κατά κύριο επάγγελμα που είναι μόνιμοι κάτοικοι μιας περιοχής και έχουν ως κύριο σκοπό την ενίσχυση του αγροτικού τους εισοδήματος και της τοπικής οικονομίας με την εκμετάλλευση τουριστικών καταλυμάτων (ενοικιαζόμενα δωμάτια, πανσιόν, ξενώνες, κάμπινγκ), την τροφοδοσία των τουριστικών μικρομονάδων με προϊόντα τοπικής παραγωγής και την ανάπτυξη άλλων δραστηριοτήτων που συνδέονται συμπληρωματικά με τον τουρισμό». Η έννοια του αγροτουρισμού συνδέεται με κάποιες βασικές αρχές, όπως είναι η προώθηση της ποιότητας, ο σεβασμός της πολιτιστικής κληρονομιάς και η προστασία του περιβάλλοντος (Lane 1994). Θεωρεί τις ανθρώπινες σχέσεις ως ένα από τους κυριότερους παράγοντες που συμβάλλουν στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη της κάθε περιοχής και προσφέρει ένα γενικότερο πλαίσιο υποστήριξης με οικολογική και ανθρωπιστική διάσταση. Ο αγροτουρισμός δεν περιορίζεται μόνο στην παροχή «κλίνης και στέγης» (Jansen Verbeke & Nijmegen 1990) που συνήθως είναι κατάλληλα διαμορφωμένη σε σπίτια παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ή στην παροχή σπιτιών που διαθέτουν έναν αξιόλογο τοπικό χαρακτήρα, αλλά περιλαμβάνει και μικρές μονάδες παραγωγής, όπως πρατήρια διάθεσης ειδών λαϊκής τέχνης, οικοτεχνίες, χειροτεχνίες, μανάδες άθλησης σπόρ, οργανωμένα κέντρα εκπαίδευσης και παροχής ειδικών υπηρεσιών, ταβέρνες, εστιατόρια, παραδοσιακά καφενεία, αναβίωσης παραδοσιακών πολιτιστικών εθίμων κλπ. Το αγροτουριστικό προϊόν αποτελείται και από διάφορα τοπικά προϊόντα, υπηρεσίες και δραστηριότητες που προσφέρονται μεμονωμένα ή με τη μορφή «πακέτου» και συνθέτουν ένα ολοκληρωμένο και διαφοροποιημένο προϊόν, το οποίο χαρακτηρίζεται από την ποιότητα και την αυθεντικότητά του.

5 O ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 7 Επίσης, είναι δυνατόν να δημιουργηθεί ένα «αγροτουριστικό πακέτο» διακοπών στον αγροτικό χώρο το οποίο να παρέχει και πρόσθετες υπηρεσίες όπως εκδρομές σε αρχαιολογικούς τόπους, μουσεία, παραδοσιακά προϊόντα, να δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής στα πανηγύρια, στις γιορτές, στους χορούς και στις αναβιώσεις παλαιών εθίμων, της μεταφοράς στη θάλασσα για κολύμπι κλπ, ώστε ο τουρίστας να γνωρίσει την αγροτική ζωή και εργασία, τα ήθη και έθιμα, την πολιτιστική παράδοση της περιοχής, να κάνει τις εκδρομές του και να απολαύσει τον ήλιο και τη θάλασσα. Για την καλύτερη προώθηση του αγροτουριστικού προϊόντος ή πακέτου απαιτείται η ποιοτική και ποσοτική διαφοροποίηση σε συνδυασμό με την αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων της περιοχής υποδοχής, με κύριο χαρακτηριστικό τη διατήρηση της προσωπικής σχέσης μεταξύ φιλοξενούμενου και οικοδεσπότη. Επιπλέον, τα παραδοσιακά προϊόντα, τα οποία αποτελούν βασική συνιστώσα του αγροτουριστικού προϊόντος, θα πρέπει να εξασφαλίσουν τη γνησιότητα και την ποιότητα τους, καθώς και τη διαφοροποίησή τους, ώστε να είναι ικανά να αποτελέσουν το συγκριτικό πλεονέκτημα αυτών των περιοχών και να προκαλέσουν την αύξηση της ζήτησης τους. Συνεπώς, ο αγροτουρισμός, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, μπορεί να αποτελέσει μια κατάλληλη στρατηγική για την τοπική ανάπτυξη και να συμβάλλει στην ενδογενή ολοκληρωμένη ανάπτυξη που συνδέεται αρμονικά με τις άλλες οικονομικές δραστηριότητες κάθε περιοχής και να αποτελέσει ουσιαστική παράμετρο στα προγράμματα τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης (OECD 1994, Εξαρχος Καραγιάννης 2004:6-8). 3. Το θεωρητικό υπόβαθρο του αγροτουρισμού Ο αγροτουρισμός ως οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα σε θεωρητικό επίπεδο ερμηνεύεται, κατά περίπτωση, στα πλαίσια διαφόρων προσεγγίσεων. Ειδικότερα: Σύμφωνα με τη θεωρία των κεντρικών θέσεων (central places) του Christaller (1966), ο τουρισμός ως οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα αναπτύσσεται σε απόμακρες θέσεις σε σχέση με το κέντρο / πόλη, έτσι ώστε να καλύπτει το στοιχείο της διαφοροποίησης (τρόπου ζωής, ερεθισμάτων, παραστάσεων κλπ.). Αυτό ισχύει στην ειδική μορφή του αγροτουρισμού που, εκ των πραγμάτων, έχει σχέση με τον αγροτικό χώρο και εκφράζει ένα διαφορετικό τρόπο αντίληψης της τουριστικής ανάπτυξης. Η θεωρία της Οικειότητας του Hendee (1969) δέχεται ότι και ο τουρίστας τείνει να υιοθετήσει τον τρόπο ζωής που του είναι οικείος / γνωστός. Αυτό είναι εμφανές στην συμπεριφορά των τουριστών στους τουριστικούς προορισμούς οι οποίοι αναζητούν και τις διευκολύνσεις που έχουν στην καθημερινή τους ζωή και ειδικότερα στον τόπο της μόνιμης κατοικίας τους. Το καταναλωτικό αυτό πρότυπο είναι εμφανές και στον αγροτουρίστα, ο οποίος αναζητά συνεχώς περισσότερες και καλύτερες υπηρεσίες που να συγκλίνουν με το πρότυπο ζωής του τόπου προορισμού του. Η θεωρία της πολικής ανάπτυξης των Perroux (1955), Myrdal (1957) και Hirshcman (1958) στο ευρύτερο αναλυτικό της πλαίσιο περιλαμβάνει και τον τουρισμό ως οικονομική δραστηριότητα (Λαγός 1996:69). Ετσι, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, ο αγροτουρισμός σε μια περιοχή μπορεί να αναδειχθεί ως κυρίαρχη μορφή ανάπτυξης δηλ. «ηγετικός τομέας» που προωθεί το μηχανισμό της πολωτικής διαδικασίας μέσα από ένα κέντρο που αποτελεί «τουριστικό πόλο». Αυτό επιτυγχάνεται χάρη στην αναπτυγμένη τοπική τουριστική δραστηριότητα που προκαλεί τη συσπείρωση της οικονομικής δραστηριότητας και επηρεάζει την έκταση της αναπτυξιακής επενέργειας. Περαιτέρω, η διαδικασία της ανάπτυξης που προωθεί ο αγροτουρισμός μέσω του μηχανισμού «διασυνδέσεων προς τα εμπρός / διασυνδέσεων προς τα πίσω» - «Backword / forword linkages» δημιουργεί οικονομίες κλίμακας και εξωτερικές οικονομίες στους άλλους τομείς της τοπικής οικονομικής δραστηριότητας. Η Ενεργοποίηση

6 8 Π.ΤΟΜΑΡΑΣ, Δ. ΛΑΓΟΣ του Ενδογενούς Δυναμικού ενός τόπου περιλαμβάνει και την τουριστική δραστηριότητα με τη μορφή του αγροτουρισμού που μπορεί να συμβάλλει μακροχρόνια και εξισορροποιητικά στο χώρο και να προκαλέσει την ανάπτυξη και άλλων περιοχών, αμβλύνοντας έτσι τις ενδοπεριφερειακές και διαπεριφερειακές ανισότητες (Παπαδασκαλόπουλος 1995:51-58). Η νεοκλασική θεωρία του συγκριτικού κόστους ερμηνεύει την ανάπτυξη του αγροτουρισμού σε μια περιοχή με βάση την αρχή του συγκριτικού πλεονεκτήματος που έχει η περιοχή στην ανάπτυξη παραδοσιακών υπηρεσιών έντασης εργασίας. Αυτό οδηγεί τους τοπικούς φορείς στο να εξειδικεύονται στην παραγωγή τουριστικών προϊόντων ή στην παροχή υπηρεσιών με χαμηλότερο σχετικό κόστος και κατά συνέπεια στην απόκτηση και διατήρηση απόλυτου πλεονεκτήματος στην εμπορία τους, έναντι των άλλων περιοχών. Επίσης, οι θεωρίες της ενδογενούς οικονομικής ανάπτυξης με τα διάφορα μοντέλα που έχουν αναπτυχθεί (μοντέλο ανάπτυξης «από τα κάτω», μοντέλο της «αγροπολιτικής ανάπτυξης», μοντέλο της «οικοανάπτυξης», μοντέλο της «ολοκλήρωσης της ανάπτυξης»), μπορούν να φωτίσουν μια πλευρά του αναπτυξιακού προτύπου, η οποία στηρίζεται και στην τουριστική δραστηριότητα του αγροτουρισμού που σε τοπικό επίπεδο συζεύγνυται αρμονικά με τις άλλες οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες και, ταυτόχρονα, μπορεί να προωθήσει την στρατηγική της ενδογενούς τουριστικής ανάπτυξης (Παπαδάκη Τζεδάκη 1999:49-142). Οι θεωρίες της ενδογενούς οικονομικής ανάπτυξης αντιπροσωπεύουν την νέα τάση στην τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη και στηρίζονται στην ενεργοποίηση και συμμετοχή του πληθυσμού στην αναπτυξιακή διαδικασία, την ολοκληρωμένη ανάπτυξη όλων των χωρικών μονάδων κάθε περιφέρειας και στην προώθηση των στόχων της περιφερειακής πολιτικής (Barquero 1991:31-36). 4. Διεθνή εμπειρία Η εμφάνιση του αγροτουρισμού ως ειδική μορφή τουρισμού τοποθετείται στη δεκαετία του 1960, όταν στις ΗΠΑ παρουσιάζεται η τουριστική δραστηριότητα Farm and Ranch hospitality με τις παραλλαγές του γεωργικού τουρισμού Farm / ranch based tourism και του αγροτικού τουρισμού Hotel / resort based tourism (Σφακιανάκης 2000:49, Εξαρχος Καραγιάννης 2004: ). Σήμερα, ο αγροτουρισμός στη διεθνή πρακτική έχει επικρατήσει με τις ακόλουθες δύο βασικές μορφές (Βαφειάδης Κοντογεώργος. Παπακωνσταντινίδης 1992:15-16, ΟΚΕ 1999:3, Καλδής et al, 2000:184). Τη μορφή των διακοπών στη γεωργική εκμετάλλευση «Farm house holidays που είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη σε χώρες, όπου η έννοια «αγρόκτημα» είναι συνυφασμένη με τη γεωργική εκμετάλλευση (Αυστρία, Γερμανία κλπ) και οι φιλοξενούμενοι συμμετέχουν στη ζωή των αγροτών και τις αγροτικές δραστηριότητες. Τη μορφή των διακοπών με «κλίνη και πρωινό» - Bed and breakfast - που αφορά στη δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων και ενοικιαζομένων δωματίων σε εξωαστικούς μικροσυνοικισμούς ή σε αγροτικά καταλύματα (αγροικίες) που βρίσκονται μέσα στον αγροτικό οικισμό και παρέχουν φιλοξενία τουριστών σ αυτά. Το σύστημα αυτό είναι διαδεδομένο σε χώρες, όπως η Βρετανία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ιρλανδία. Στις δύο αυτές μορφές αγροτουρισμού, οι τύποι καταλυμάτων που συναντώνται στην Ευρώπη είναι οι εξής: Κατοικίες προς ενοικίαση, ανεξάρτητες από την κατοικία της γεωργικής οικογένειας. Δωμάτια προς ενοικίαση, στην κατοικία της γεωργικής οικογένειας. Κατασκηνώσεις / κάμπινιγκ σε αγροκτήματα.

7 O ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 9 Αγροκτήματα εξειδικευμένα σε συγκεκριμένου τύπου φιλοξενία. Η διεθνή εμπειρία, όπως έχει καταγραφεί από το 1950 και μετά, στις χώρες Γαλλία, Ιταλία, Αγγλία, Ιρλανδία, Δανία, Γερμανία, Βέλγιο, Ολλανδία, Ισραήλ, Αμερική και Καναδά, δείχνει ότι το πρότυπο του αγροτουρισμού ποικίλει ως προς την μορφή και το βαθμό ανάπτυξης του. Αυτό εξαρτάται από τις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας, την οικονομική δομή, την μεγάλη ή μικρή εκμετάλλευση στο αγρόκτημα, το βαθμό ανάπτυξης του συνεταιριστικού κινήματος, τη γεωργική υπερπαραγωγή, την τοπική επιχειρηματικότητα, το αγροτικό εισόδημα, το βαθμό των περιφερειακών ανισοτήτων (Λογοθέτης 1988:43-53). Στην αγγλοσαξωνική ορολογία, ο αγροτικός τουρισμός δεν συνδέεται πάντα με τη γεωργική ενασχόληση, αλλά με ενέργειες ψυχαγωγίας, διασκέδασης και εκπαίδευσης στην ύπαιθρο. Επιδιώκει την ήπια μορφή και αείφορη αξιοποίηση των φυσικών και ανθρώπινων πόρων, χωρίς διατάραξη του κοινωνικού ιστού (Καλδής et al, 2000). Η «βιομηχανία τουρισμού της φάρμας» είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στις χώρες (Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία). Μόνο στην Αυστρία υπάρχουν φάρμες που προσφέρονται για αγροτουρισμό, (10% του συνόλου), ενώ στη Σουηδία και την Ελβετία το ποσοστό αυτό φθάνει το 20% (Ανθοπούλου et al, 1998:1). Στις χώρες αυτές το αγρόκτημα για τον επισκέπτη τουρίστα αποτελεί χώρο διαμονής και παράλληλα χώρο αγροτικής δραστηριότητας. Ο επισκέπτης διαμένει στο αγρόκτημα και κατά τη διάρκεια της διαμονής του συμμετέχει στις αγροτικές (γεωργικές και κτηνοτροφικές) δραστηριότητες. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του αγροκτήματος στον αγροτουρισμό είναι ότι στο ίδιο χωρικό επίπεδο συνδυάζεται η διαμονή και η αγροτική δραστηριότητα. Η θέση όμως του αγροκτήματος δεν είναι ενιαία στο διεθνή χώρο και διαφοροποιείται ανάλογα με τη χώρα. Καταγράφονται δύο υποδείγματα αγροκτήματος. Το αμερικανικό και το γαλλικό (Μοίρα 2004:263). Σύμφωνα με το αμερικανικό υπόδειγμα ο αγρότης έχει την κατοικία του και τις άλλες κτιριακές εγκαταστάσεις που εξυπηρετούν την αγροτική δραστηριότητα σε κεντρική θέση του αγροκτήματος. Τα γειτονικά αγροκτήματα απέχουν μεταξύ τους λίγα ή περισσότερα χιλιόμετρα. Ανεξαρτήτως της μεταξύ τους απόστασης τα αγροκτήματα βρίσκονται σε κοινωνικοοικονομική αλληλεξάρτηση αποτελώντας κοινότητα, την κοινότητα των αγροκτημάτων. Αυτός ο τύπος αγροκτήματος συναντάται στις Η.Π.Α. (Bosselamn et al, 1999 :260) και στις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Επίσης, συναντάται και σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης. Σύμφωνα με το γαλλικό υπόδειγμα το αγρόκτημα, με την κατοικία του αγρότη και τις λοιπές κτιριακές εγκαταστάσεις, εκτείνεται κατά μήκος ενός ποταμού ή μιας οδικής αρτηρίας. Έτσι, το αγρόκτημα έχει τη μορφή στενής και μακριάς λωρίδας γης. Η χωροταξική διάταξη των αγροκτημάτων αυτών ασκεί ευνοϊκή επίδραση στην κοινότητα, καθώς οι αγρότες βρίσκονται πιο κοντά ο ένας στον άλλον και έχουν πιο συχνή επικοινωνία. Αυτή η διάταξη των αγροκτημάτων αποτελεί παραλλαγή της κοινότητας των αγροκτημάτων του αμερικανικού μοντέλου και χαρακτηρίζεται ως γραμμική κοινότητα. Συναντάται στη Γαλλία και σε πολλές πρώην αποικίες της. Τέλος, ο αγροτουρισμός σε κάθε περίπτωση μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι μια εναλλακτική λύση προσφοράς ευκαιριών απασχόλησης και παροχής συμπληρωματικού εισοδήματος στους αγρότες, ενώ, παράλληλα, σε ορισμένες χώρες αποτελεί μια κατάλληλη στρατηγική επιλογή με συγκεκριμένη επιλογή που μπορεί να συμβάλλει κατά τρόπο ολοκληρωμένο στην ανάπτυξη των φθινουσών ή μειονεκτικών περιοχών. Ειδικότερα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την τελευταία 25ετία παρατηρείται έντονο ενδιαφέρον των ανθρώπων των πόλεων για διακοπές στον αγροτικό χώρο. Αυτό προέκυψε ως ένα είδος ιστορικής αναγκαιότητας που φαίνεται ότι έχει ευοίωνη προοπτική που

8 10 Π.ΤΟΜΑΡΑΣ, Δ. ΛΑΓΟΣ πραγματώνεται είτε από τους αγρότες είτε από τους ιδιώτες επιχειρηματίες. 5. Η Ελληνική εμπειρία Στην Ελλάδα ο αγροτουρισμός αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του γενικού τουρισμού της δεκαετίας του 1980 με τη θέσπιση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) των Μεσογειακών Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων (Μ.Ο.Π.) και ειδικότερα του Κανονισμού ΕΕ 2088/85. Στη συνέχεια, διευρύνθηκε η ενθάρρυνση εφαρμογής αγροτουριστικών επενδύσεων στο πλαίσιο της διαρθρωτικής πολιτικής της Ε.Ε με τους Κανονισμούς Ε.Ε, 797/85, 2328/91, 950/97, Π.Ε.Π. ( ), τις Κοινοτικές Πρωτοβουλίες Leader Ι ( ), Leader ΙΙ ( ) και Leader Plus ( ). Ακόμα, έχουν αναπτυχθεί μια σειρά από αγροτουριστικές πρωτοβουλίες φορέων της Δημόσιας Διοίκησης, όπως της Γενικής Γραμματείας Ισότητας, της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, του Ελληνικού Οργανισμού Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων Χειροτεχνίας (Ε.Ο.Μ.Μ.Ε.Χ.) των Ο.Τ.Α. και του συνεταιριστικού χώρου (ΠΑ.ΣΕ.ΓΕ.Σ.) κ. ά.. Στο βάση του παραπάνω θεσμικού και κανονιστικού πλαισίου, αναπτύχθηκαν αξιόλογες προσπάθειες αγροτουρισμού, με τη μορφή της φιλοξενίας Σημαντικότερες πρωτοβουλίες θεωρούνται αυτές που έγιναν από τους Γυναικείους Αγροτουριστικούς Συνεταιρισμούς στα Αμπελάκια Θεσσαλίας (1984), στην Πέτρα της Μυτιλήνης(1984), στα Μασιχοχώρια της Χίου, στην Αράχωβα της Βοιωτίας, στον Άγιο Γερμανό Πρεσπών και στη Μαρώνεια Ροδόπης (1985), στον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών (1992), στην Ζαγορά Πηλίου (1993), στη Δαδιά Σουφλίου και στους Ψαράδες της Φλώρινας (1994), στην Πορταριά Πηλίου (1997), στην Αλιστράτη Σερρών (1997),στην Ανω Καλλινίκη Φλώρινας (1997), στη Γλώσσα Σκοπέλου (1999) και το Δίκτυο Αγροτουρισμού στον Αποκόρωνα Κρήτης (2001). Σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Γεωργίας από τα 891 αγροτουριστικά καταλύματα που υπάρχουν στην Ελλάδα, τα 298 (35,7 % του συνόλου) προσφέρουν απλά διαμονή, τα 386 (46,2%) προσφέρουν μαζί με την διαμονή και πρωινό, τα 56 (6,7%) προσφέρουν διαμονή, πρωινό και γεύμα, ενώ τα 95 (11,4%) διαθέτουν προς ενοικίαση δωμάτια με κοινή κουζίνα ή επιπλωμένα δωμάτια (Γούσιος Σπιλάνης - Κίζος 2000). Στην Ελλάδα, εκτιμάται ότι η μέχρι σήμερα προώθηση του αγροτουρισμού έγινε με βασικό κριτήριο τη δυνατότητα τουριστικής αξιοποίησης κυρίως των ορεινών και μειονεκτικών περιοχών που διαθέτουν βασικά έργα υποδομής, ενώ προτεραιότητα δόθηκε σε περιοχές με φθίνουσα αγροτική οικονομία και πληθυσμό, καθώς και σε φορείς που είχαν έτοιμα σχέδια για αγροτουριστική ανάπτυξη ή ήταν έτοιμοι να υιοθετήσουν αγροτουριστικές δραστηριότητες σε συνεταιριστική βάση. Ουσιαστικά, η μορφή του αγροτουρισμού που αναπτύχθηκε ήταν δημιούργημα του μηχανισμού της αγοράς (δηλαδή προσφοράς και ζήτησης αγροτουριστικών υπηρεσιών) και έγινε κυρίως με την αυτόνομη ανάπτυξη τοπικών αναπτυξιακών πρωτοβουλιών και χωρίς συγκροτημένη τουριστική πολιτική, ορθολογικό προγραμματισμό και σχεδιασμό της τοπικής ανάπτυξης. Τα αγροτουριστικά καταλύματα που απαντώνται είναι μεμονωμένα και μη ενταγμένα σε ένα συνολικό σχέδιο ανάπτυξης μιας συγκεκριμένης περιοχής, έτσι ώστε ο αγροτουρισμός να αποτελεί μια συνιστώσα της αναπτυξιακής στρατηγικής. Ο αγροτουρισμός, ανάλογα με την περιοχή που λαμβάνει χώρα, διακρίνεται στις ακόλουθες κατηγορίες (Καλδής et al, 2000 : ): Αγροτουρισμός σε μεγάλες γεωργικές εκμεταλλεύσεις, όπου ο επισκέπτης τουρίστας φιλοξενείται σε κατάλληλα διαμορφωμένους χώρους του αγροκτήματος και εθελοντικά μπορεί να ασχολείται με τις γεωργικές ή αγροτικές εργασίες. Αγροτουρισμός σε αγροτικές περιοχές, όπου ο επισκέπτης τουρίστας φιλοξενείται σε κατάλυμα (ενοικιαζόμενα δωμάτια ή ξενώνες ή πανσιόν) και ασχολείται με αγροτικές εργασίες ή με

9 O ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 11 ψυχαγωγικές δραστηριότητες (πεζοπορία, ορειβασία κ. ά.). Αγροτουρισμός σε παραλιακές ή νησιωτικές περιοχές, όπου ο επισκέπτης τουρίστας φιλοξενείται σε απλά καταλύματα και ασχολείται με ψυχαγωγικές δραστηριότητες της θάλασσας, της ζωής του χωριού. Αγροτουρισμός σε παραδοσιακούς οικισμούς, όπου ο επισκέπτης τουρίστας φιλοξενείται σε απλά παραδοσιακά καταλύματα, που έχουν τοπικό χρώμα και διαφορετική αρχιτεκτονική όψη, τους προσφέρονται τοπικά προϊόντα και έχουν ποικίλες δραστηριότητες. Αγροτουρισμός σε χωριά ιδιαίτερου φυσικού κάλλους ή προστατευόμενους χώρους, που είναι χωριά ή εθνικά πάρκα που βρίσκονται κοντά σε όμορφες τοποθεσίες (π.χ. λίμνες, ποτάμια, βιότοπους κ. ά.) που προτιμούνται από τους τουρίστες λόγω της ομορφιάς της φύσης. Αγροτουρισμός σε συνεταιριστικής μορφής συγκροτήματα που είναι πανσιόν μέσα σε ένα φιλικό περιβάλλον, το οποίο περιτριγυρίζεται από πολλές γεωργικές εκμεταλλεύσεις που προβάλλουν τα πολιτιστικά και φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Από σχετική έρευνα που έγινε (Ιακωβίδου et al, 2000) προέκυψε ότι «σε καμία περίπτωση δεν συναντάται συνεργασία μεταξύ των ιδιοκτητών των αγροτουριστικών καταλυμάτων, ούτε και υπάρχει κάποια τοπική ή κρατική υπηρεσία υποστήριξης και παρακολούθησης, η οποία θα μπορούσε να αναλάβει την προώθηση-διαφήμιση του αγροτουριστικού προϊόντος, την ταξινόμηση-κατανομή των αγροτουριστικών μονάδων, την απευθείας σύνδεση με γραφεία ταξιδιών του εξωτερικού, την παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών και την εκπαίδευσηεπιμόρφωση αγροτών σε θέματα εξυπηρέτησης τουριστών και διαχείρισης των αγροτουριστικών μονάδων». Τέλος, σημειώνεται ότι τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί ο λεγόμενος οικοτουρισμός με ένα ιδιάζοντα τρόπο, ο οποίος αφορά την ολιγοήμερη (κυρίως τριήμερη) επίσκεψη εκδρομέων στην ύπαιθρο και τη συμμετοχή τους σε διάφορες φυσιολατρικές εκδηλώσεις με οργανωμένο τρόπο και υπό τη καθοδήγηση ειδικού ξεναγού. Οι φυσιολατρικές εκδηλώσεις αφορούν, ορειβασία, περπάτημα, ποδήλατο, καγιάκ και άλλες. Αυτή η μορφή οικοτουρισμού είναι μια επιμέρους δραστηριότητα του αγροτικού τουρισμού (Sharpley 1977:9) συνδέεται με τον αγροτουρισμό αλλά μεταφέρει το κέντρο του οικονομικού ενδιαφέροντος στον επιχειρηματία της πόλης και όχι στους αγρότες μονίμους κατοίκους της υπαίθρου, αν και βέβαια συμβάλλει στην ανάπτυξή της. Η ανάπτυξη αυτών των μορφών «αστικοκεντρικού» τουρισμού λειτουργούν ανταγωνιστικά με το περιεχόμενο του αγροτουρισμού ο οποίος λειτουργεί «υπαιθροκεντρικά». Σε κάθε περίπτωση ο κίνδυνος δεν συνδέεται, τόσο με τη μετατόπιση του οικονομικού επικέντρου, όσο με τις επιπτώσεις στη διατήρηση και ανάδειξη του φυσικού, ιστορικού και παραδοσιακού περιβάλλοντος της χώρας, λόγω της έλλειψης προγραμματισμού και του μη καθορισμού προτεραιοτήτων. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει συγκροτημένη αγροτουριστική πολιτική στην Ελλάδα. 6. Άξονες χρηματοδότησης του αγροτουρισμού στην Ελλάδα Η προώθηση και η εφαρμογή των αγροτουριστικών προγραμμάτων στηρίζεται στο ακόλουθο θεσμικό και λειτουργικό πλαίσιο: To Επιχειρησιακό Πρόγραμμα (Ε.Π.) «Αγροτική Ανάπτυξη Aνασυγκρότηση της Υπαίθρου », το οποίο είναι ένα πρόγραμμα του εθνικού σκέλους και περιλαμβάνει 7 άξονες προτεραιότητας που υλοποιούνται με 34 επιμέρους μέτρα. Σε ότι αφορά τη χρηματοδότηση του αγροτουρισμού μέσω αυτού του προγράμματος, η δραστηριότητα επιδοτείται από τους άξονες 1 και 7.

10 12 Π.ΤΟΜΑΡΑΣ, Δ. ΛΑΓΟΣ Οι Κοινοτικές πρωτοβουλίες για τον Πρωτογενή Τομέα (π.χ.leader, Interreg, Pesca). Συγκεκριμένα, η Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader Plus που αποσκοπεί στην προώθηση ολοκληρωμένων πρωτότυπων στρατηγικών αειφόρου ανάπτυξης υψηλής ποιότητας, καθώς και προώθηση εμπειριών και τεχνογνωσίας μεταξύ όλων των περιοχών ολοκληρωμένης αγροτικής ανάπτυξης. Η προώθηση και η εφαρμογή των αγροτουριστικών προγραμμάτων στα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (ΠΕΠ) του κοινοτικού πλαισίου Τα Τοπικά Σύμφωνα Απασχόλησης (π.χ. το Τοπικό Σύμφωνο Ποιότητας για τον αγροτουρισμό και την προώθηση των τοπικών προϊόντων του Πάρνωνα). Τα διάφορα προγράμματα του Ελληνικού Οργανισμού Μικρών και Μεσαίων Επιχειρήσεων και Χειροτεχνίας (ΕΟΜΜΕΧ). Τα διάφορα προγράμματα του Οργανισμού Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού (ΟΑΕΔ). Φορείς ανάπτυξης του αγροτουρισμού είναι ο ιδιωτικός τομέας με τη δημιουργία ιδιωτικών αγροτικών τουριστικών επιχειρήσεων οποιασδήποτε νομικής μορφής, ο δημόσιος τομέας με τους δημόσιους οργανισμούς και τους φορείς που εποπτεύει, οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) με τη θεσμική δυνατότητα που έχουν να ιδρύουν «δημοτικές επιχειρήσεις», αλλά και να πραγματοποιούν συμπράξεις και οι αγροτικοί συνεταιρισμοί με τη δυνατότητα που έχουν να αναπτύσσουν αγροτουριστικές δραστηριότητες στον αγροτικό χώρο. Οι Κοινοτικές Οδηγίες και οι Κανονισμοί, καθώς και το εθνικό μας Δίκαιο καθορίζουν τους όρους και τις προϋποθέσεις ίδρυσης και λειτουργίας των διαφόρων δραστηριοτήτων του αγροτουρισμού. Τέλος, το Υπουργείο Γεωργίας, για την καλύτερη και αποτελεσματικότερη διαχείριση προϊόντων και υπηρεσιών, κατά το πρότυπο άλλων χωρών, έχει προχωρήσει στη σύσταση φορέα με την επωνυμία «ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ Α.Ε.» στο μετοχικό κεφάλαιο του οποίου συμμετέχουν και κοινωνικοί φορείς με σκοπό να ενισχύσει και βοηθήσει όσους ενδιαφέρονται να αναπτύξουν αγροτουριστικές δραστηριότητες στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης ανάπτυξης της υπαίθρου. Ακόμα, η υπόψη εταιρεία έχει τη δυνατότητα να χορηγεί και το Σήμα Ποιότητας Αγροτουρισμού στην Ελλάδα, το οποίο μπορούν να αποκτήσουν οι αγροτουριστικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον τουρισμό υπαίθρου, βάσει της Ελληνικής Προδιαγραφής ΕΛΟΤ Το σήμα αυτό αποτελεί εγγύηση για τους καταναλωτές ότι η επιχείρηση πληροί συγκεκριμένες προδιαγραφές ποιότητας και συνιστά πόλο έλξης για τους ταξιδιώτες που προσπαθούν να επιλέξουν τουριστικό προορισμό για τις διακοπές τους. 7. Ο ρόλος του αγροτουρισμού στην αειφόρο τοπική ανάπτυξη Σκοπός της αγροτουριστικής ανάπτυξης είναι η αποκέντρωση της τουριστικής δραστηριότητας, η άμβλυνση του χάσματος μεταξύ κατοίκων της υπαίθρου και των αστικών κέντρων, η δημιουργία συμπληρωματικού εισοδήματος σε τοπικό επίπεδο, η συγκράτηση του αγροτικού πληθυσμού, η ενίσχυση της ενδογενούς τοπικής ανάπτυξης, η προώθηση των στόχων της αειφόρου τοπικής τουριστικής ανάπτυξης, η προστασία του περιβάλλοντος και η διάσωση και διαφύλαξη των στοιχείων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Όλα τα παραπάνω συνθέτουν μια ανθρωπιστική θεώρηση της τουριστικής ανάπτυξης που στηρίζεται στην ενεργοποίηση του ενδογενούς δυναμικού σε τοπικό επίπεδο και παρέχει ερείσματα «κοινωνικά ευαισθητοποιημένης αναπτυξιακής προσέγγισης» που συμφιλιώνουν καλύτερα τον άνθρωπο με το φυσικό του περίγυρο, την αρχιτεκτονική κληρονομιά, τον πολιτισμό, τις ξεχασμένες αξίες και τον φέρνουν πιο κοντά στη συλλογική προσπάθεια της μικρής κοινωνίας για ολοκληρωμένη ενδογενή

11 O ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 13 ανάπτυξη με αειφόρο διάσταση (Παπακωνσταντινίδης 1994: 33). Για την περαιτέρω ανάπτυξη του αγροτουρισμού είναι αναγκαία η διεύρυνση της εμπειρίας των συνεργαζομένων επιχειρήσεων που ασκούν αγροτουριστικές δραστηριότητες ώστε να αποκτήσουν οικονομική οντότητα τέτοια που θα τις καθιστά ικανές να προσφέρουν στον τουρίστα υπηρεσίες ανάλογου επιπέδου (ΟΚΕ 1990:23) Κριτήρια για την επιλογή των κατάλληλων περιοχών για ανάπτυξη του αγροτουρισμού είναι η ύπαρξη τοπικού ενδιαφέροντος, τουριστικών πόρων και στοιχειώδους υποδομής, η δυνατότητα προσπέλασης σε άλλες ενδιαφέρουσες περιοχές και αστικά κέντρα, η δυνατότητα δημιουργίας συναφών δραστηριοτήτων, η χρησιμοποίηση νέων μορφών μάρκετινγκ, η προτεραιότητα από εθνική άποψη κλπ. Έτσι, με την εφαρμογή ενός προγράμματος αγροτουρισμού είναι δυνατή η ανάπτυξη στην ενδοχώρα πολλών δραστηριοτήτων, όπως η δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων - εγκαταστάσεων και ειδική τουριστική υποδομή που εξυπηρετεί τις αγροτουριστικές δραστηριότητες, η προσφορά εδεσμάτων οικογενειακής μορφής κλπ. Ειδικότερα, στις αναπτυσσόμενες χώρες που έχουν συγκριτικό πλεονέκτημα στην αγροτουριστική ανάπτυξη και που οι οικονομίες τους βρίσκονται στο στάδιο της μετάβασης προς την ανάπτυξη, ο αγροτουρισμός αποτελεί κρίσιμο παράγοντα και βασική αναπτυξιακή παράμετρος που συμβάλλει κατά τρόπο ολοκληρωμένο στην προώθηση των στόχων της ενδογενούς της τοπικής ανάπτυξης (Gannon 1994). Ο αγροτουρισμός, είναι αποτέλεσμα τόσο της πολιτικής που ακολουθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση για την ανάπτυξη της υπαίθρου και της ανάγκης των αγροτών για ενίσχυση των αγροτικών εισοδημάτων, όσο και της εγκατάλειψης του υπάρχοντος μοντέλου του μαζικού τουρισμού από ένα μεγάλο ποσοστό τουριστών οι οποίοι πλέον στρέφονται προς την ποιότητα. Το ίδιο ισχύει και για τους ανθρώπους των πόλεων που επιθυμούν να βρεθούν κοντά στη φύση και να απολαύσουν τη γαλήνη, την ησυχία και το διαφορετικό τρόπο ζωής που τους προσφέρει η ύπαιθρος. Ο αγροτουρισμός έχει την ιδιομορφία να συνδέει λειτουργικά την τουριστική δραστηριότητα με την γεωργική εκμετάλλευση και να ενσωματώνει το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον και τον τουρίστα σε μια δομή που ενισχύει και προωθεί την αγροτική και κατ επέκταση την τοπική ανάπτυξη η οποία είναι συμβατή με την έννοια της αειφορίας. Συνεπώς, ο αγροτουρισμός αποτελεί μια δραστηριότητα που προκαλεί μεταβολές στο εσωτερικό των επιχειρήσεων, επιδιώκει τη συνεργασία με άλλους παραγωγικούς τομείς, προτείνει τη συνεργασιακή δράση σε ένα πλαίσιο ολοκληρωμένων παρεμβάσεων, δημιουργεί προϋποθέσεις πολυαπασχόλησης και αξιοποίησης του ενδογενούς δυναμικού και επιδρά πολλαπλασιαστικά σε όλους τους τομείς της τοπικής οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας. 8. Συμπεράσματα Ο αγροτουρισμός είναι μια ειδική μορφή τουρισμού που συγκροτεί ένα εξειδικευμένο προϊόν με διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση. Είναι μια επιτυχημένη ευρωπαϊκή πολιτική ανάπτυξης της υπαίθρου, που εφαρμόζεται επιτυχώς τα τελευταία τριάντα χρόνια για να αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα, όπως η ερήμωση της υπαίθρου, η αστυφιλία και η μείωση της αγροτικής παραγωγής. Ο αγροτουρισμός διεθνώς παρουσιάζεται με δύο εκδοχές. Κατά την πρώτη (farm tourism) είναι μια δραστηριότητα που αναπτύσσεται μέσα στις παραγωγικές μονάδες της γεωργίας, τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις, με σκοπό την απόκτηση συμπληρωματικού εισοδήματος από την παροχή υπηρεσιών φιλοξενίας. Κατά τη δεύτερη (hospitality and tourism services) ο αγροτουρισμός προϋποθέτει την ύπαρξη γεωργικής εκμετάλλευσης σε λειτουργία

12 14 Π.ΤΟΜΑΡΑΣ, Δ. ΛΑΓΟΣ και τον εμπλεκόμενο με την αγροτουριστική επιχείρηση να έχει την ιδιότητα του κατ επάγγελμα γεωργού. Οι μορφές αγροτουρισμού που κυριαρχούν σε άλλες χώρες και έχουν ως βάση το μεγαλογεωργό ως κύριο επιχειρηματικό φορέα δεν μπορούν να εφαρμοστούν στην Ελλάδα, είτε για λόγους γεωγραφικής και πολιτιστικής ιδιαιτερότητας είτε για λόγους λειτουργικούς, αφού ιστορικά η Ελλάδα δεν διαθέτει μεγάλες γεωργικές εκτάσεις (αγροκτήματα) που θα μπορούσε κανείς να τις εκμεταλλευτεί, ούτε συγκροτημένη αγροτική επιχειρηματική βάση που να δικαιολογεί την ανάπτυξη ολοκληρωμένων προγραμμάτων. Συγκρίνοντας τα δύο σχήματα που διεθνώς έχουν αναπτυχθεί στον αγροτουρισμό και λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του ελληνικού αγροτικού χώρου, διαπιστώνεται ότι η μορφή που ταιριάζει περισσότερο στην ελληνική πραγματικότητα είναι το σύστημα της φιλοξενίας σε αγροτουριστικά καταλύματα Bed and breakfast. H διαπίστωση αυτή στηρίζεται στην συγκριτική αντιπαράθεση ποιοτικών στοιχείων και ποσοτικών κυρίως μεγεθών που χαρακτηρίζουν τις συνθήκες και τις προϋποθέσεις εφαρμογής της ειδικής αυτής μορφής τουρισμού στον ελλαδικό χώρο. Συνεπώς, ο αγροτουρισμός στην Ελλάδα στηρίζεται σε μια άλλη βάση και είναι συνδεδεμένος με την τοπική ιδιαιτερότητα κάθε περιοχής και το βαθμό ανάπτυξης των τοπικών επιχειρηματικών πρωτοβουλιών. Ωστόσο, επισημαίνονται τα κυριότερα προβλήματα και αδυναμίες από την εφαρμογή του αγροτουρισμού που έχουν σχέση με τους επενδυτές (έλλειψη εμπειρίας και επιχειρηματικών ικανοτήτων), με την έλλειψη εμπειρίας και υποδομής των αρμοδίων φορέων και με την ιδιομορφία (ορεινές και μειονεκτικές) των περιοχών που εφαρμόζονται τα προγράμματα. Ωστόσο, ο αγροτουρισμός στην Ελλάδα είναι μια πρωτόγνωρη και περιορισμένη δραστηριότητα που είναι εξαρτημένη από τον παραδοσιακό τουρισμό και τις εγγενείς αδυναμίες του, που έχουν σχέση με τα γενικότερα διαρθρωτικά και λειτουργικά προβλήματα του ελληνικού τουρισμού. Η ανάπτυξή του χαρακτηρίζεται από την έλλειψη εθνικού σχεδιασμού, καθώς και την έλλειψη συνολικής καταγραφής της υπάρχουσας αγροτουριστικής υποδομής της χώρας και του προσανατολισμού της. Επιπλέον, στην Ελλάδα προωθήθηκε κυρίως ο ιδιωτικής πρωτοβουλίας αγροτουρισμός που αποτελείται από τα διάφορα καταλύματα (από μικρής κλίμακας ξενοδοχεία μέχρι ενοικιαζόμενα δωμάτια στο σπίτι του αγρότη) τα οποία λειτουργούν στις αγροτικές περιοχές. Επίσης, ο αγροτουρισμός αποκτά διαφορετικά χαρακτηριστικά από ότι σε άλλες χώρες, που προσδιορίζονται από τη φύση της αγροτικής κοινωνίας. Χαρακτηριστικό στοιχείο του αγροτουρισμού στην Ελλάδα είναι η κοινωνικότητα και όχι η ενεργή συμμετοχή στην αγροτική παραγωγική διαδικασία. Ωστόσο, οι διάφορες πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί από τους αγροτοτουριστικούς συνεταιρισμούς και ειδικότερα από τους «Γυναικείους Αγροτικούς Συνεταιρισμούς», πλην ελαχίστων περιπτώσεων, δεν έχουν παρουσιάσει αξιόλογη επιχειρηματική δραστηριότητα και συμβολή στον τοπικό αγροτουρισμό. Πάντως, σε κάθε περίπτωση, ο αγροτουρισμός δεν αποτελεί πανάκεια, ούτε παρέχει τη δυνατότητα επίλυσης των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων των περισσότερων αγροτικών περιοχών. Όμως, αποτελεί μια εναλλακτική προσέγγιση στο πρόβλημα της αναπτυξιακής τους στασιμότητας και μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατάλληλα από τους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) για δρομολόγηση αναπτυξιακών πρωτοβουλιών με στόχο την αναζωογόνηση και την οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση του τοπικού ιστού των ορεινών και μειονεκτικών τουριστικών προορισμών. Τέλος, η Ελλάδα με τη μεγάλη οικιστική της διασπορά, την πολυνησιακή της συγκρότηση, τις μορφολογικές της αντιθέσεις,

13 O ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 15 τις διαφοροποιημένες κλιματολογικές της συνθήκες, την πλούσια ιστορική, αρχιτεκτονική και πολιτιστική της κληρονομιά, συγκεντρώνει πολλές προϋποθέσεις για μια ευρεία κλίμακας ανάπτυξη του αγροτουρισμού. 9. Βιβλιογραφία Barquero Vasquez A. (1991). Τοπική ανάπτυξη: μια στρατηγική για τη δημιουργία απασχόλησης». Εκδόσεις Παπαζήση. Bosselman F.P. C.A. Peterson, Mc C. Carthy, (1999). Managing Tourism Growth: Issues and Applications. Island Press. Christaller W. (1966). Central places in Southern Germany. N.J. Prentice. Clark, J. (1999). Marketing structures for farm tourism; beyond the individual provider of rural tourism. JOURNAL OF SUSTAIN- ABLE TOURISM, Volume 7, No 1, 1999, pp Gannon, A Rural Tourism as a Factor in Rural Community Economic Development for Economies in Transition. JOURNAL OF SUSTAINABLE TOURISM, Volume 2, No 1 & 2, 1994, pp Handee J. C. (1969). Rural Urban Differences reflected in outdoor recreation participation. Journal of Leisure Research, Vol. 1. No 4. Hirschman A.O. (1958). The strategy of Economic Development. New Haven, Yale University Press. Janesen Verbeke, M. and K. Nijmegen, (1990). The Potentials of Rural Tourism and Agritourism. Problemy Turystyki 13, 1-2: Lane, B. (1994). What is Rural Tourism? In B. Bramwell and B. Lane (eds). Rural Tourism and Sustainable Rural Development. Clevedon: Channel View Publications: Myrdal G. (1957). Rich Lands and Poor Lands. Harper and Row. OECD (1994). Tourism Policy and International Tourism in OECD Countries Paris :OECD. Perroux F (1955). Note sur les notion de pole de croissance. Economie Appliquee, N Poon, A. (1993). Tourism, Technology and Competitive Strategies. Wallingford :CAB International. Sharpley Richard and Julia (1997). Rural Tourism: An Introduction. International Thamson Business Press. Swarbrooke J. Susan Horner 1999 Consumer behavior in tourism. Butterworth Heinemann, Oxford. Wood, K. and S. House (1991). The Good Tourist: A Worldwide Guide for the Green Traveller. London: Mandarin. World Tourism Organization, (2002). Tourism 2020 Vision, Global forecasts and profiles of Market segments. Vol.7. Ανθοπούλου, Θ. - Ο. Ιακωβίδου, κ.α. (1998). Ανασυγκρότηση του Αγροτικού χώρου. Πρακτικά 5 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Αγροτικής Οικονομίας, Αθήνα Δεκεμβρίου. Βαφειάδης Γ. Χρ. Κοντογεώργος, - Λ. Κωνσταντινίδης (1992), Αργοτουρισμός και ισόρροπη ανάπτυξη. Εκδόσεις ΑΤΕ. Αθήνα. Γούσιος Α. - Ι. Σπιλάνης - Α. Κίζος (2000). Ο αγροτουρισμός ως εργαλείο ανάπτυξης της υπαίθρου: Η περίπτωση των αγροτουριστικών εκμεταλλεύσεων της Λέσβου. Εισήγηση σε Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο του Πανεπιστημίου Αιγαίου με Θέμα «Τουρισμός σε νησιωτικές περιοχές και ειδικούς προορισμούς», Χίος 1-16/12/2000. Εξαρχος Γ. Σ. Καραγιάννης (2004). «Αγροτουρισμός: Μοχλός για την ανάπτυξη της υπαίθρου. Έκδοση: Κέντρο Τεχνολογικής Ερευνας Κρήτης. Θεσσαλονίκη. Ιακωβίδου Ολγα, (2000). Αγροτική Ανάπτυξη». Εισήγηση στο 2 ο συνέδριο AGROTICA Θεσσαλονίκη.

14 16 Π.ΤΟΜΑΡΑΣ, Δ. ΛΑΓΟΣ Καλδής Π. - Ε. Θεοδωροπούλου - Γ. Αλεξόπουλος - Α. Γιαννουζάκου (2000). «Αγροτουρισμός και Ανάπτυξη. Εκδοση Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Αθήνα. Λαγός Δ. (1996) Οι οικονομικές επιπτώσεις του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη. Διδακτορική Διατριβή. Πάντειο Πανεπιστήμιο. Αθήνα. Λογοθέτης Μ. (1998) Αγροτικός τουρισμός: μια εναλλακτική λύση. Αθήνα. Μοίρα Πολυξένη (2004). Η ανάπτυξη της περιφέρειας μέσω της ανάδειξης της πολιτιστικής ταυτότητας της υπαίθρου ο αγροτουρισμός. Πρακτικά 2 ου Επιστημονικού Συνεδρίου «Διευρυμένη Ευρώπη και περιφερειακές ανισότητες». Πρέβεζα, σελ ΟΚΕ (Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή των ΕΚ) Ο Τουρισμός και η Περιφερειακή Ανάπτυξη. Εκδόσεις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Αθήνα. ΟΚΕ (Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή των ΕΚ) Ολοκληρωμένη ανάπτυξη του αγροτικού χώρου. Αθήνα. Παπακωνσταντινίδης Λ. (1994). Τοπική τουριστική ανάπτυξη: Μια πρόταση. Οικονομικά Χρονικά, τεύχος 77. Αθήνα. Παπαδάκη-Τζεδάκη Στέλλα (1999) Ενδογενής τουριστική ανάπτυξη: Διαρθρωμένη ή αποδιαρθρωμένη τοπική ανάπτυξη;. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα. Παπαδασκαλόπουλος Αθ. (1995). Πρότυπα και πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα. Σφακιανάκης Μ. (2000). Εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Εκδόσεις ΕΛΛΗΝ. Αθήνα.

15 Η Διερεύνηση των Αναπτυξιακών Χαρακτηριστικών των Ορεινών Περιοχών της Περιφέρειας Πελοποννήσου την δεκαετία του 1990 Παναγιώτης ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ* 1. Εισαγωγή Το ανάγλυφο της περιφέρειας Πελοποννήσου χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλομορφία και εντυπωσιακές αντιθέσεις. Ο κεντρικός όγκος είναι γενικά ορεινός και αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα του συνολικού ορεινού χώρου της Ελλάδας. Ειδικότερα, σε χωροταξικό επίπεδο αποτελεί μέρος της μιας εκ των τριών μεγάλων γεωγραφικών ενοτήτων της χώρας, όπου, η πρώτη περιλαμβάνει την ορεινή Κεντροδυτική Μακεδονία, την οροσειρά της Πίνδου και την ορεινή Πελοπόννησο, η δεύτερη την οροσειρά της Ροδόπης και η τρίτη αφορά κυρίως την ορεινή Κρήτη. Ο ορεινός χώρος της Πελοποννήσου έχει σημαντική βαρύτητα για την Περιφέρεια, όχι μόνο στο χωροταξικό αλλά και στο γενικότερο αναπτυξιακό επίπεδο. Το σημαντικότερο στοιχείο που χαρακτηρίζει την διάρθρωση του παραγωγικού και κοινωνικού ιστού της περιφέρειας είναι ότι σε όλους τους νομούς της υπάρχουν σημαντικά τμήματα της ενδοχώρας τους όπου τα δημογραφικά και παραγωγικά τους στοιχεία εμφανίζουν συνεχώς φθίνουσα πορεία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ύπαρξη περιοχών δύο ταχυτήτων ανάπτυξης σε όλους τους νομούς και ως εκ τούτου σε ολόκληρη την Περιφέρεια (βλέπε Αθανασίου Α. Λ., Καβαδίας Α. Π., Κατοχιανού Ν. Δ., Τονικίδου Ι. Π., 1995). Η διαρθρωτική αυτή αναπτυξιακή ανισομέρεια οφείλεται κυρίως στο μεγάλο ποσοστό των ορεινών και απομονωμένων περιοχών. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να διερευνηθούν αναλυτικά τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά των προαναφερόμενων περιοχών τα οποία θα αποτελέσουν τη βάση για τον ορθολογικό προσδιορισμό μιας ολοκληρωμένης και αποτελεσματικής αναπτυξιακής στρατηγικής για τις ορεινές περιοχές της Περιφέρειας. Η παρούσα εργασία αποτελείται από πέντε κεφάλαια. Το επόμενο κεφάλαιο αναλύει τα βασικά *Παναγιώτης ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Δρ. Εντεταλμένος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων ΤΟΠΟΣ Επιθεώρηση Χωρικής Ανάπτυξης, Σχεδιασμού και Περιβάλλοντος, 24-25/2005 ISSN σσ

16 18 Π. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ αναπτυξιακά χαρακτηριστικά των ορεινών περιοχών της Περιφέρειας Πελοποννήσου. Το κεφάλαιο τρία ασχολείται με την κλαδική εξειδίκευση των ορεινών περιοχών. Το κεφάλαιο τέσσερα επικεντρώνεται στις ανισότητες των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας στον ορεινό χώρο. Τέλος, τα συμπεράσματα και τα βασικά προβλήματα και αναπτυξιακές ευκαιρίες των ορεινών περιοχών της περιφέρειας Πελοποννήσου παρουσιάζονται στο πέμπτο κεφάλαιο. 2. Τα βασικά αναπτυξιακά χαρακτηριστικά των ορεινών περιοχών της περιφέρειας Πελοποννήσου Το βασικό χαρακτηριστικό των ορεινών εκτάσεων της Πελοποννήσου είναι η κυριαρχία από βοσκότοπους και δάση. Ειδικότερα, στον πίνακα 1 (βλ. Παράρτημα σελ ) παρουσιάζεται η απόλυτη και ποσοστιαία κατανομή των ορεινών εκτάσεων της περιφέρειας κατά βασική χρήση. Όπως φαίνεται στον πίνακα το 51,5% των ορεινών εκτάσεων καλύπτεται από βοσκότοπους, ενώ τα δάση αποτελούν το 27% περίπου των εκτάσεων αυτών. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις καλύπτουν το 18% περίπου της συνολικής ορεινής έκτασης της περιφέρειας. Ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός των ορεινών περιοχών της περιφέρειας Πελοποννήσου ανέρχεται σε άτομα και αποτελεί το 14,1% του συνολικού οικονομικά ενεργού πληθυσμού των ορεινών περιοχών της χώρας (σύμφωνα με στοιχεία της απογραφής του 1991). Στον πίνακα 2 (βλ. Παράρτημα σελ ) παρουσιάζεται η ποσοστιαία κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού του ορεινού χώρου της Πελοποννήσου κατά Νομό. Όπως φαίνεται στον πίνακα 1 (βλ. Παράρτημα σελ ), το μεγαλύτερο μέρος του ορεινού οικονομικά ενεργού πληθυσμού της περιφέρειας καταλαμβάνουν οι Νομοί Αρκαδίας και Κορινθίας, στους οποίους ο ορεινός χώρος είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Όσον αφορά την οικονομική δραστηριότητα στις ορεινές περιοχές της Περιφέρειας, κυριαρχεί ο πρωτογενής τομέας, καθώς η μεγάλη πλειοψηφία του οικονομικά ενεργού πληθυσμού των ορεινών περιοχών απασχολείται σε σχετικές δραστηριότητες. Στο διάγραμμα 1 (βλ. Παράρτημα σελ. 30) που ακολουθεί παρουσιάζεται η ποσοστιαία κατανομή του οικονομικά ενεργού των ορεινών περιοχών της Πελοποννήσου στους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας. Oπως παρατηρείται ο μισός περίπου οικονομικά ενεργός πληθυσμός της περιφέρειας ανήκει στις δραστηριότητες του πρωτογενή τομέα. Ακολουθεί ο κλάδος των λοιπών υπηρεσιών του τριτογενή τομέα με 12,2%, ενώ το 8,8% και το 6,8% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού απασχολείται στις δραστηριότητες που αφορούν το εμπόριο, τις επισκευές, τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια και στον κλάδο των κατασκευών αντίστοιχα. Η μεταποίηση απορροφά μόλις το 5,7% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού του ορεινού χώρου της περιφέρειας. Τα παραπάνω στοιχεία επιβεβαιώνουν την κυριαρχία των δραστηριοτήτων του πρωτογενή τομέα στην οικονομία του ορεινού χώρου γεγονός που αποτελεί προσδιοριστικό παράγοντα της εξέλιξης και της αναπτυξιακής πορείας των περιοχών αυτών (βλέπε Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Πελοποννήσου Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Πελοποννήσου , ). Όσον αφορά την ενδοπεριφερειακή, κλαδική κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, στους πίνακες 3 και 4 (βλ. Παράρτημα σελ ) που ακολουθούν παρουσιάζεται η απόλυτη και ποσοστιαία κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού των ορεινών περιοχών των νομών της Περιφέρειας, στους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας. Και σ αυτή την περίπτωση ο πρωτογενής τομέας είναι ιδιαίτερα σημαντικός, όσον αφορά το εργατικό δυναμικό, στις ορεινές περιοχές του νομού Αργολίδας, όπου πάνω από το 60% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού των περιοχών αυτών ασχολείται με τις δραστηριότητες του πρωτογενή τομέα. Στους υπόλοιπους νομούς της Περιφέρειας, το αντίστοιχο ποσοστό βρίσκεται πλησίον του 50% για την Κορινθία, Λακωνία

17 Η Διερεύνηση των Αναπτυξιακών Χαρακτηριστικών των Ορεινών Περιοχών της Περιφέρειας Πελοποννήσου την δεκαετία του και Μεσσηνία, ενώ μόνο στο Νομό Αρκαδίας μειώνεται στο 40%. Αντίθετα, στις λοιπές υπηρεσίες του τριτογενή τομέα, όλοι οι νομοί πλην της Αργολίδας έχουν ποσοστό οικονομικά ενεργού πληθυσμού που ξεπερνάει το 10% του συνολικού οικονομικά ενεργού πληθυσμού των ορεινών περιοχών τους. Στο εμπόριο και στις κύριες τουριστικές δραστηριότητες (ξενοδοχεία εστιατόρια), οι νομοί Αρκαδίας, Κορινθίας, Λακωνίας έχουν ποσοστό οικονομικά ενεργού πληθυσμού που κυμαίνεται μεταξύ του 9-10% του συνολικού οικονομικά ενεργού πληθυσμού των ορεινών περιοχών τους. Το ίδιο ποσοστό περίπου στον κατασκευαστικό κλάδο έχουν οι νομοί Μεσσηνίας και Αρκαδίας. Όσον αφορά στη μεταποίηση, για όλους τους νομούς, βρίσκεται κάτω από το 7% του συνολικού οικονομικά ενεργού πληθυσμού των ορεινών περιοχών τους. Στην υψηλότερη θέση ως προς το αντίστοιχο ποσοστό βρίσκονται οι Νομοί Μεσσηνίας και Κορινθίας. Τέλος, υψηλό είναι, σε σχέση με τους άλλους Νομούς, το ποσοστό αυτών που δεν δήλωσαν κλάδο οικονομικής δραστηριότητας για το Νομό Αρκαδίας, γεγονός που πιθανόν να υποδηλώνει σχετικά μεγάλο αριθμό ατόμων που υποαπασχολούνται ή απασχολούνται μερικώς. 3. Κλαδική εξειδίκευση των ορεινών περιοχών της Πελοποννήσου Προκειμένου να διερευνηθεί αναλυτικότερα η κλαδική εξειδίκευση των ορεινών περιοχών των Νομών χρησιμοποιείται ο συντελεστής συμμετοχής 1 (quotient location), o οποίος επιτρέπει συγκρίσεις μεταξύ περιοχών και δραστηριοτήτων με αναφορά στα εθνικά μεγέθη. Στην προκειμένη περίπτωση εκτιμήθηκαν οι συντελεστές συμμετοχής των ορεινών περιοχών των νομών της Πελοποννήσου, βάσει του οικονομικά ενεργού πληθυσμού τους κατά κλάδο (σύμφωνα με την Απογραφή 1991). H εκτίμηση των συντελεστών συμμετοχής των νομών γίνεται τόσο ως προς την περιφέρεια, όσο και ως προς την χώρα προκειμένου να προσδιορισθεί η κλαδική εξειδίκευση των νομών σε σχέση με την περιφέρεια αλλά και με την χώρα. Σχετικά με την βασική ερμηνεία του συντελεστή συμμετοχής είναι χρήσιμο να αναφερθεί (βλέπε μεταξύ άλλων Παπαδασκαλόπουλος, 1995) ότι αν: QL = 1 η δραστηριότητα i είναι αναπτυγμένη στις ορεινές περιοχές του νομού όσο και στο σύνολο των ορεινών περιοχών της Περιφέρειας (ή της χώρας). QL > 1 η δραστηριότητα i είναι περισσότερο αναπτυγμένη στις ορεινές περιοχές του νομού απ' ότι στο σύνολο των ορεινών περιοχών της περιφέρειας (ή της χώρας). QL < 1 η δραστηριότητα i είναι λιγότερο αναπτυγμένη στις ορεινές περιοχές του νομού απ' ότι στο σύνολο των ορεινών περιοχών της περιφέρειας (ή της χώρας). Παράλληλα, ο συντελεστής συμμετοχής θεωρείται και ως ικανοποιητικός δείκτης του εξαγωγικού προσανατολισμού της δραστηριότητας που αναφέρεται (Mayer and Pleeter 1975, Isserman 1977, Παπαδασκαλόπουλος, 1995 β). Στο πλαίσιο αυτό, μία άλλη σημαντική ερμηνεία του συντελεστή είναι η εξής: QL > 1 η δραστηριότητα i θεωρείται βασική ή εξαγωγική. QL < 1 η δραστηριότητα i θεωρείται μη βασική. QL = 1 η δραστηριότητα i θεωρείται εξισορροπημένη. Με βάση τα παραπάνω, στους πίνακες 5 και 6 (βλ. Παράρτημα σελ ) που ακολουθούν, παρουσιάζονται οι συντελεστές συμμετοχής των ορεινών περιοχών των νομών της περιφέρειας Πελοποννήσου κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας ως προς την περιφέρεια και ως προς το σύνολο της χώρας αντίστοιχα. Από τους πίνακες 5 και 6 (βλ. Παράρτημα σελ ) μπορούν να εξαχθούν ορισμένα βασικά συμπεράσματα όσον αφορά την κλαδική εξειδίκευση των ορεινών περιοχών των νομών. Οι ορεινές περιοχές στο νομό Αργολίδας εξειδικεύονται

18 20 Π. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ περισσότερο σε σχέση με το σύνολο των ορεινών περιοχών της περιφέρειας στους κλάδους του πρωτογενή τομέα (γεωργία, κτηνοτροφία, δασοκομία, θήρα, αλιεία) και στον κλάδο των ορυχείων και λατομείων, όπου υπάρχει σχετικά ισχυρή εξειδίκευση. Όσον αφορά την εξειδίκευση των περιοχών αυτών σε σχέση με το σύνολο των ορεινών περιοχών της Χώρας παρατηρείται μεγαλύτερη εξειδίκευση μόνο στους κλάδους του πρωτογενή τομέα. Ο ορεινός χώρος του νομού Αρκαδίας παρουσιάζει μεγαλύτερη εξειδίκευση από την περιφέρεια σε όλους τους κλάδους εκτός του πρωτογενή τομέα και των ορυχείων, λατομείων. Την ισχυρότερη δε εξειδίκευση παρουσιάζει ο κλάδος της παροχής ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού (λόγω ηλεκτροπαραγωγών περιοχών, όπως η Μεγαλόπολη). Ο ίδιος κλάδος παρουσιάζει ακόμα ισχυρότερη εξειδίκευση και ως προς το εθνικό επίπεδο ενώ οι υπόλοιποι κλάδοι στους οποίους ο νομός εξειδικεύεται περισσότερο από τη Χώρα είναι οι κατασκευές, οι μεταφορές αποθηκεύσεις και επικοινωνίες, οι ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί και οι λοιπές υπηρεσίες. Στο ορεινό τμήμα του νομού Κορινθίας μεγαλύτερη εξειδίκευση από την περιφέρεια παρατηρείται στους κλάδους των μεταποιητικών βιομηχανιών, των μεταφορών αποθηκεύσεων επικοινωνιών και των ενδιάμεσων χρηματοπιστωτικών οργανισμών, ενώ λίγο πάνω από το περιφερειακό επίπεδο βρίσκονται και οι κλάδοι του πρωτογενή τομέα καθώς και το εμπόριο, οι επισκευές, τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια. Σε σχέση με τη χώρα μεγαλύτερη εξειδίκευση παρουσιάζεται στον πρωτογενή τομέα, στις μεταφορές αποθηκεύσεις και επικοινωνίες και στους ενδιάμεσους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς. Σχετικά με το νομό Λακωνίας μεγαλύτερη εξειδίκευση από την περιφέρεια παρουσιάζει ο κλάδος του εμπορίου, επισκευών, ξενοδοχείων και εστιατορίων, ο κλάδος των μεταφορών, αποθηκεύσεων και επικοινωνιών, ο κλάδος των ενδιάμεσων χρηματοπιστωτικών οργανισμών και ο κλάδος των λοιπών υπηρεσιών. Στους τρεις αυτούς τελευταίους κλάδους μαζί με τον πρωτογενή τομέα παρουσιάζει ισχυρότερη εξειδίκευση ο νομός και από το σύνολο του ορεινού χώρου της Ελλάδας. Μία επίσης σημαντική παρατήρηση που πρέπει να γίνει είναι ότι οι τρεις νομοί (Αρκαδία, Κορινθία και Λακωνία) φαίνεται να έχουν σε περιφερειακό επίπεδο σε κάποιο βαθμό ανάπτυξη του ορεινού τουρισμού (λόγω της εξειδίκευσής τους στους κλάδους των ξενοδοχείων και εστιατορίων), κάτι όμως που δεν ισχύει ή καλύτερα εξαλείφεται σε σχέση με το εθνικό επίπεδο. Τέλος, οι ορεινές περιοχές του νομού Μεσσηνίας εξειδικεύονται περισσότερο από τις ορεινές περιοχές της περιφέρειας στη μεταποίηση, στις κατασκευές και στις διάφορες υπηρεσίες. Στους δύο αυτούς τελευταίους κλάδους η εξειδίκευση είναι μεγαλύτερη και από το σύνολο των ορεινών περιοχών της χώρας, ενώ μεγαλύτερη εξειδίκευση για το νομό παρατηρείται και για τον πρωτογενή τομέα. Συμπερασματικά η κλαδική εξειδίκευση των ορεινών περιοχών των νομών παρουσιάζεται ως εξής (Πίνακας Κλαδικής Εξειδίκευσης): Όπως φαίνεται ιδιαίτερο δυναμισμό στον ορεινό χώρο της Περιφέρειας παρουσιάζει ο πρωτογενής τομέας, ιδιαίτερα στους νομούς Αργολίδας και Κορινθίας. Υστέρηση παρουσιάζουν οι ορεινές περιοχές της περιφέρειας στη μεταποίηση, όπου οι τρεις νομοί οι οποίοι εξειδικεύονται σε περιφερειακό επίπεδο χάνουν αυτό το πλεονέκτημα στο αντίστοιχο εθνικό επίπεδο. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του εμπορίου και των τουριστικών δραστηριοτήτων. Αντίθετα, ισχυρός προσανατολισμός παρατηρείται στους υπόλοιπους κλάδους του τριτογενή τομέα. Τέλος, φαίνεται η εξειδίκευση της Αρκαδίας στην παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού, καθώς επίσης και στις κατασκευές όπου στον κλάδο αυτό μαζί με τη Μεσσηνία έχουν μεγαλύτερη εξειδίκευση τόσο από την περιφέρεια όσο και από την ορεινή χώρα στο σύνολό της. Συνεπώς η Περιφέρεια παρουσιάζει αδυναμία εξειδίκευσης στη

19 Η Διερεύνηση των Αναπτυξιακών Χαρακτηριστικών των Ορεινών Περιοχών της Περιφέρειας Πελοποννήσου την δεκαετία του ΚΛΑΔΟΙ ΝΟΜΟΙ Α-Β Γεωργία, κτηνοτροφία, θήρα, δασκοκομία και αλιεία Εξειδίκευση ως προς την Περιφέρεια Αργολίδα Κορινθία Εξειδίκευση ως προς την χώρα Αργολίδα Κορινθία Λακωνία Μεσσηνία Γ Ορυχεία και λατομεία Δ Μεταποιητικές βιομηχανίες Ε Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου και νερού ΣΤ Κατασκευές Αργολίδα Αρκαδία Κορινθία Μεσσηνία Αρκαδία Αρκαδία Μεσσηνία Αρκαδία Αρκαδία Μεσσηνία Ζ-Η Εμπόριο, επισκευές, ξενοδοχεία και εστιατόρια Αργολίδα Κορινθία Λακωνία Θ Μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες Ι Ενδιάμεσοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί Αργολίδα Κορινθία Λακωνία Αργολίδα Κορινθία Λακωνία Αργολίδα Κορινθία Λακωνία Αργολίδα Κορινθία Λακωνία Κ-Π Λοιπές Υπηρεσίες Αργολίδα Κορινθία Λακωνία Αργολίδα Κορινθία Λακωνία

20 22 Π. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ μεταποίηση, στο εμπόριο και στον τουρισμό, ενώ χαρακτηρίζεται από ισχυρό προσανατολισμό στον πρωτογενή τομέα, στην παροχή ηλεκτρικού ρεύματος και νερού, στις κατασκευές και στις υπόλοιπες δραστηριότητες του τριτογενή τομέα. 4. Ανισότητες των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας στον ορεινό χώρο Για τη μέτρηση των χωρικών ανισοτήτων μπορούν να αξιοποιηθούν τα μέτρα διασποράς, τα οποία μετρούν τις διαπεριφερειακές (ή και διανομαρχιακές) ανισότητες ως προς το μέσο περιφερειακό (ή και νομαρχιακό) επίπεδο (που εκφράζεται με τον αριθμητικό μέσο). Τα μέτρα διασποράς μας δίνουν πληροφορίες για την απόκλιση που παρουσιάζει, κατά μέσο όρο, κάθε περιφέρεια (ή νομός) από την ισοκατανομή του εξεταζόμενου περιφερειακού (ή νομαρχιακού) μεγέθους. Ο συντελεστής μεταβλητότητας (CV) είναι ίσως το σημαντικότερο μέτρο της κατηγορίας αυτής γιατί δίνει τις υπάρχουσες αποκλίσεις των τιμών του εξεταζόμενου χαρακτηριστικού ως ποσοστό της κεντρικής τιμής του 2. Στην προκειμένη περίπτωση εκτιμήθηκαν οι Συντελεστές Μεταβλητότητας κατά κλάδο, βάσει της περιφερειακής και της νομαρχιακής κατανομής του ορεινού οικονομικά ενεργού πληθυσμού του κάθε κλάδου. Τα σχετικά αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα 7 (βλ. Παράρτημα σελ ). Μια πρώτη άποψη των ανισοτήτων μπορεί να μας δώσει και η μέση απόκλιση τετραγώνου η οποία αποτελεί ένα σημαντικό μέτρο διασποράς παρέχοντας σημαντικές πληροφορίες για τις αποκλίσεις όλων των τιμών του εξεταζόμενου χαρακτηριστικού από την κεντρική του τιμή. Επειδή όμως στην συγκεκριμένη περίπτωση υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ των τιμών του μέσου οικονομικά ενεργού πληθυσμού στους κλάδους κρίνεται σκόπιμη η χρησιμοποίηση του συντελεστή μεταβλητότητας. Έτσι υπάρχει καλύτερη προσέγγιση του ζητήματος της ανισοκατανομής, σε περιφερειακό και νομαρχιακό επίπεδο, του οικονομικά ενεργού πληθυσμού του κάθε κλάδου. Σύμφωνα με τον πίνακα τις μεγαλύτερες ανισότητες παρουσιάζουν οι κλάδοι των ορυχείων μεταλλείων και της παροχής ηλεκτρικού ρεύματος φυσικού αερίου και νερού (ο συντελεστής μεταβλητότητας είναι 131% και 141% αντίστοιχα). Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει συγκέντρωση του οικονομικά ενεργού πληθυσμού των κλάδων αυτών σε ορισμένες μόνο ορεινές περιοχές (π.χ. όπως έχει αναφερθεί υπάρχει ισχυρή συγκέντρωση των ηλεκτροπαραγωγών δραστηριοτήτων στην ευρύτερη περιοχή της Μεγαλόπολης του νομού Αρκαδίας). Μικρότερη ανισότητα, αλλά ωστόσο σημαντική, παρουσιάζει η νομαρχιακή κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού του ορεινού χώρου του κλάδου των ενδιάμεσων χρηματοπιστωτικών οργανισμών (όπου ο συντελεστής μεταβλητότητας του κλάδου είναι 76%). Ανισότητες σε αρκετά μικρότερο βαθμό από τους προηγούμενους κλάδους παρουσιάζουν επίσης και όλοι οι υπόλοιποι κλάδοι, αφού ο Συντελεστής Μεταβλητότητας αυτών κυμαίνεται μεταξύ 47% και 59%. Για να προσδιορισθούν καλύτερα οι ανισότητες στην κατανομή του ορεινού οικονομικά ενεργού πληθυσμού των κλάδων κατά νομό μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο λόγος του συντελεστή μεταβλητότητας του κάθε κλάδου χωριστά ως προς τον συντελεστή μεταβλητότητας της περιφέρειας (ο οποίος προκύπτει από την νομαρχιακή κατανομή του συνολικού οικονομικά ενεργού πληθυσμού των ορεινών περιοχών της περιφέρειας). Ο λόγος αυτός αποτελεί έναν δείκτη διαφοροποίησης των ανισοτήτων και μας δείχνει την μεγαλύτερη ή μικρότερη χωρική ανισοκατανομή του κλάδου σε σχέση με το μέσο περιφερειακό επίπεδο. Ειδικότερα, ο δείκτης διαφοροποίησης των ανισοτήτων δίνεται από τον εξής τύπο:... CV CV i 100 Έτσι, οι κλάδοι που βρίσκονται κοντά στο 100 παρουσιάζουν