ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΟΥ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Επόπτρια: Καθηγήτρια Αγγελική Ράλλη Μέλη συμβουλευτικής επιτροπής Καθηγητής Αργύρης Αρχάκης Αναπληρωτής Καθηγητής Γιώργος Ξυδόπουλος ΠΑΤΡΑ 2016

2 ii Στις αλάνες που ακόμη περιμένουν κι εμείς δεν θα πάμε

3 iii Ευχαριστίες Είναι αλήθεια ότι είναι δύσκολο να συμπεριλάβω σε λίγες μόνο γραμμές όλα τα ονόματα των ανθρώπων που συνέβαλαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εκπόνηση της συγκεκριμένης διδακτορικής διατριβής. Ζητώντας εξ αρχής συγγνώμη από αυτούς που εκ παραδρομής ξέχασα να αναφέρω, θα ήθελα να ευχαριστήσω αρχικά την ακαδημαϊκή κοινότητα. Πιο συγκεκριμένα, ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στην επόπτρια της συγκεκριμένης διατριβής καθ. Αγγελική Ράλλη, για τη συμπαράστασή της σε κάθε στάδιο των σπουδών μου, για την ανεξάντλητη διάθεσή της για επιστημονική συζήτηση, και κυρίως για την επιστημονική καθοδήγησή της, η οποία με βοήθησε να ψάξω να μάθω, να κατανοήσω. Τις θερμές μου ευχαριστίες θα ήθελα, επίσης, να εκφράσω και στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς επιτροπής μου, τον καθ. Αργύρη Αρχάκη, και τον αν. καθ. Γιώργο Ξυδόπουλο για τη βοήθεια καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της διατριβής και οι οποίοι μου προσέφεραν απλόχερα τις συμβουλές τους και ανταποκρίθηκαν με προθυμία σε κάθε μου αίτημα. Θερμά ευχαριστώ και τους καθηγητές μου κατά τη διάρκεια τόσο των προπτυχιακών όσο και των μεταπτυχιακών μου σπουδών, καθ. Άννα Ρούσσου, αναπληρωτή καθηγητή Δημήτρη Παπαζαχαρίου, ερευνήτρια Β βαθμίδος Ιώ Μανωλέσσου, δρ. Συμεών Τσολακίδη οι οποίοι, ήταν πάντα πρόθυμοι να με βοηθήσουν και μου έδειξαν, ο καθένας από τη δική του οπτική γωνία, για πόσους διαφορετικούς λόγους αξίζει κανείς να ασχοληθεί με τη μελέτη της γλώσσας. Πολλές ευχαριστίες στις ποδοσφαιρικές παρέες που βοήθησαν στην άντληση του υλικού μέσα από τις συζητήσεις μας. Η παρέα των Λουτρών με τους: Θανάση Καρθάτη, Γιάννη Καρθάτη και Χρήστο Αποστολόπουλο και η παρέα της Πάτρας με τους: Παντελή Σιμήρη, Κωνσταντίνο Καραγιάννη και Ρωμανό Μαλαμίτση. Ευχαριστώ θερμά για τις ακαδημαϊκές συζητήσεις και τις συμβουλές αλλά και για τη φιλία, τη στήριξη, τους ομοιοπαθείς δρ. Μάριο Ανδρέου, Metin Bağrıaçık και τη δρ. Ελεονώρα Δημελά. Ένα ιδιαίτερο ευχαριστώ στον θείο μου και φιλόλογο Δημήτρη Παπαναγιώτου για την άμεση και έμμεση επιρροή του στην αγάπη μου για τη γλώσσα. Τέλος, το ευχαριστώ που δεν είναι ποτέ αρκετό, ανήκει στην οικογένεια μου, τη μητέρα μου, Ευαγγελία, τον πατέρα μου, Αποστόλη, και τον αδερφό μου, Στάθη, οι οποίοι με αγαπούν, με νοιάζονται και είναι πάντα εκεί να στηρίξουν τις επιλογές μου.

4 iv ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Στόχος και διάρθρωση της διατριβής 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.1. Μορφολογία και μορφολογική ανάλυση Η μορφολογία της ελληνικής γλώσσας: βασικές έννοιες και φαινόμενα Βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά της μορφολογίας της ελληνικής γλώσσας Θεωρητικά εργαλεία επικουρικά της μορφολογικής ανάλυσης Η διαδικασία της παραγωγής Ορισμός και βασικά χαρακτηριστικά της διαδικασίας της παραγωγής στην ΚΝΕ Παραγωγή με προσφυματοποίηση Παράγωγα με προθηματοποίηση Τα προθηματοειδή Παράγωγα με παραγωγικά επιθήματα Παραγωγή χωρίς προσφυματοποίηση Παράγωγα με φωνηεντική αλλαγή του θέματος Παράγωγα με μετάπλαση Παράγωγα με αλλαγή τονισμού Υποκοριστικά/Μεγεθυντικά Η διαδικασία της σύνθεσης Ορισμός και βασικά χαρακτηριστικά Ορισμός Γενικά χαρακτηριστικά των συνθέτων των Ελληνικών Μία φωνολογική λέξη, ένας τόνος και μία γραφική ενότητα Τα συστατικά του συνθέτου Ο δείκτης σύνθεσης Σημασιολογικά χαρακτηριστικά Σχέσεις και σειρά των συστατικών των συνθέτων Σύνθετα με σχέση εξάρτησης Παρατακτικά σύνθετα Γραμματικές κατηγορίες συνθέτων Ουσιαστικά Επίθετα Ρήματα Ειδικές κατηγορίες συνθέτων 35

5 v Σύνθετα με δεσμευμένο θέμα Σύνθετα με συστατικά αριθμητικά Η κεφαλή Ορισμός και κριτήρια ορισμού της κεφαλής Η θέση της κεφαλής στη σύνθεση Ενδοκεντρικότητα και εξωκεντρικότητα στη σύνθεση Η κλίση Λοιπά μορφολογικά φαινόμενα και φαινόμενα διεπαφής με τη φωνολογία και τη σύνταξη Η διαδικασία της σύμφυρσης Ορισμός-Βασική βιβλιογραφία Η χρήση Η δομή των συμφυρμών Συμφυρμοί και η θέση της κεφαλής Αποκοπή υλικού στη σύμφρση Η σημασία Τύποι συμφυρμών Αναλογία και αναλογικοί σχηματισμοί Δομική και σημασιολογική επανανάλυση Φραστικά σύνθετα και ειδικές ονοματικές φράσεις Βασικά χαρακτηριστικά Ομαδοποίηση με βάση τη δομή Ιδιότητες των δομών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] Κατηγοριοποίηση σχηματισμών-ιδιαίτερα χαρακτηριστικά [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] Ενδιάμεσες δομές Ειδικές ονοματικές φράσεις [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] Σημασιολογικά χαρακτηριστικά Σχηματισμός φραστικών συνθέτων και ειδικών ονοματικών φράσεων 77

6 vi 1.7 Σύνοψη 83 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΟ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ ΚΑΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ 2.1 Η έννοια της υπογλώσσας: η περίπτωση της ΓΠ Η υπογλώσσα ως υποσύνολο ενός μεγαλύτερου γλωσσικού συνόλου Τα κριτήρια ορισμού μιας υπογλώσσας σύμφωνα με τον Lehrberger Οι ιδιότητες μιας υπογλώσσας σύμφωνα με τον Lehrberger Οι ειδικές γλώσσες Το ποδόσφαιρο Το παιχνίδι και η ιστορία του Ποδόσφαιρο: οι κοινωνικές του προεκτάσεις Η γλώσσα του ποδοσφαίρου Το επιστημονικό ενδιαφέρον σχετικά με το ποδόσφαιρο Το γλωσσικό «σύμπαν» της ΓΠ Το λεξιλόγιο της ΓΠ Λεξιλόγιο με την εφαρμογή μορφολογικών κανόνων στη ΓΠ Δάνεια και μεταφραστικά δάνεια Ακρωνύμια, περικεκομμένοι τύποι και ειδικά σύμβολα Το υλικό Σύνοψη 109 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΤΗΣ ΓΠ 3.1. Η διαδικασία της παραγωγής στη ΓΠ Παραγωγή στη ΓΠ-Γενικές παρατηρήσεις Παραγωγή χωρίς προσφυματοποίηση Παραγωγή με προσφυματοποίηση Παράγωγα με προθηματοποίηση Παραγωγή με επιθηματοποίηση Επιθήματα ρηματικής κατηγορίας Επιθήματα ουσιαστικών Επιθήματα επιθέτων Υποκοριστικά/Μεγεθυντικά Υποκοριστικά Μεγεθυντικά Σύνοψη 153

7 vii 3.2. Η Σύνθεση στη ΓΠ Γενικά χαρακτηριστικά των συνθέτων της ΓΠ Τονικές ιδιότητες, γραφική απεικόνιση Τα συστατικά των συνθέτων της ΓΠ Ο δείκτης σύνθεσης Σημασιολογικά χαρακτηριστικά Σχέσεις μεταξύ των συστατικών των συνθέτων της ΓΠ Γραμματικές κατηγορίες των συνθέτων της ΓΠ Σύνθετα ειδικών κατηγοριών Σύνθετα με δεσμευμένα θέματα Σύνθετα με δάνεια συστατικά Σύνθετα με αριθμητικά Η κεφαλή στα σύνθετα της ΓΠ Ενδοκεντρικά σύνθετα Εξωκεντρικά σύνθετα Σύνοψη Η σύμφυρση στη ΓΠ Η δομή των συμφυρμών της ΓΠ Σημασια Κατηγορίες συμφυρμών της ΓΠ Ιδιαίτεροι σχηματισμοί, που ομοιάζουν με συμφυρμούς Σύμφυρση και Σύνθεση στη ΓΠ Σύγκριση βασικών χαρακτηριστικών Ενδοκεντρικότητα και εξωκεντρικότητα σε σύνθεση και σύμφυρση Αποκοπή υλικού στη σύνθεση και στη σύμφυρση Οι συμφυρμοί και η θέση τους στη γραμματική Σύνοψη Φραστικά σύνθετα και ειδικές ονοματικές φράσεις στη ΓΠ Βασικά χαρακτηριστικά Ομαδοποίηση με βάση τη δομή Ιδιότητες των δομών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] της ΓΠ Κατηγοριοποίηση σχηματισμών-ιδιαίτερα χαρακτηριστικά [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] Ύπαρξη συστατικών με χαρακτηριστικό [+λόγιο] Γένος και αριθμός των συστατικών των σχηματισμών [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] Ενδιάμεσες δομές στη ΓΠ Ειδικές ονοματικές φράσεις της ΓΠ 240

8 viii Η σημασία των φραστικών συνθέτων και των ειδικών ονοματικών φράσεων της ΓΠ Μεταφραστικά δάνεια Σύνοψη Αναλογία και επανανάλυση Η αναλογία Το πρότυπο του Μπατιγκόλ Τρόπος σχηματισμού των περιπτώσεων του (68) Επανανάλυση Μορφολογική επανανάλυση Η περίπτωση του επιθήματος ινιο Η περίπτωση του επιθήματος οβιτς Σημασιολογική επανανάλυση Σύνοψη 267 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Συμπεράσματα 270 Βιβλιογραφία 280 Παράρτημα 1 Παράρτημα2

9 Στόχος και διάρθρωση της διατριβής Στόχος της παρούσας διατριβής είναι η μορφολογική ανάλυση του λεξιλογίου της γλώσσας του ποδοσφαίρου (ΓΠ). Πιο συγκεκριμένα, θα επιχειρήσω μια δομική προσέγγιση σε ένα γλωσσικό υποσύνολο της Κοινής νέας Ελληνικής (ΚΝΕ), αυτό της ΓΠ, βάσει των σύγχρονων θεωρητικών εργαλείων της μορφολογίας. Αν και οι γεωγραφικές διάλεκτοι έχουν μελετηθεί αρκετά στην ελληνόγλωσση και διεθνή βιβλιογραφία, δομικές μελέτες σε γλωσσικές ποικιλίες οι οποίες διαφέρουν από την ΚΝΕ για κοινωνικούς λόγους δεν είναι αντίστοιχα μελετημένες στην ελληνόγλωσση, τουλάχιστο, βιβλιογραφία. Η παρούσα διατριβή θα επιχειρήσει θα καλύψει αυτό το κενό, στο βαθμό που είναι αυτό εφικτό. Βασικό ερώτημα της διατριβής είναι το αν και σε ποιο βαθμό μπορεί ένα γλωσσικό υποσύνολο, όπως αυτό της ΓΠ, να εμφανίσει μορφολογικούς κανόνες που δεν εμφανίζονται στην ΚΝΕ. Παράλληλα, θα εξεταστεί η παραγωγικότητα των κοινών κανόνων της ΓΠ σε σχέση με τους αντίστοιχους της ΚΝΕ. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι βασικές θεωρητικές μορφολογικές προσεγγίσεις και ο τρόπος με τον οποίο εφαρμόζονται αυτές στην ΚΝΕ. Στις υποενότητες του ίδιου κεφαλαίου που ακολουθούν παρουσιάζονται οι βασικές ιδιότητες της παραγωγής (1.3), της σύνθεσης (1.4) και της κλίσης (1.5). Παράλληλα, παρουσιάζονται λοιπά μορφολογικά φαινόμενα (αναλογία, μορφολογική επανανάλυση), αλλά και φαινόμενα διάδρασης μορφολογίας και φωνολογίας (σύμφυρση) και μορφολογίας και σύνταξης (φραστικά σύνθετα, ειδικές ονοματικές φράσεις). Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζω τις βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις για τα γλωσσικά υποσύνολα μιας φυσικής γλώσσας, τα οποία σχετίζονται με συγκεκριμένα γνωστικά αντικείμενα και ονομάζονται υπογλώσσες. Πιο συγκεκριμένα, θα παρουσιάσω τα κριτήρια ορισμού μια υπογλώσσας (2.1.3) και τις ιδιότητες μιας υπογλώσσας ( ), ( ) αλλά και τις ομοιότητες με τον όρο ειδική γλώσσα, ο

10 2 οποίος φαίνεται να έχει κοντινό περιεχόμενο. Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα βασικά ιστορικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του αθλήματος του ποδοσφαίρου, αλλά και τα βασικά γλωσσικά χαρακτηριστικά του. Στη 2.3 παρουσιάζω το γλωσσικό σύμπαν της ΓΠ με άξονες τον προφορικό/γραπτό λόγο και το τυπικό/μη τυπικό ύφος. Στη 2.4 θα συζητήσω τους διαφορετικούς τύπους λέξεων που εντοπίζονται στη ΓΠ (π.χ. λέξεις παράγωγες, λέξεις σύνθετες, δάνειες λέξεις, ακρωνύμια, περικεκομμένοι τύποι). Το κεφάλαιο κλείνει με αναφορά στο υλικό της παρούσας διατριβής. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζω εκτενώς τη μορφολογική ανάλυση του λεξιλογίου της ΓΠ. Πιο αναλυτικά, στην πρώτη ενότητα του κεφαλαίου θα ασχοληθώ με τις παράγωγες λέξεις του λεξιλογίου της ΓΠ, με τους κανόνες παραγωγής τους και την παραγωγικότητά τους, αλλά και με τα βασικά σημασιολογικά χαρακτηριστικά των παράγωγων. Στην 3.2 θα ασχοληθώ με τη διαδικασία της σύνθεσης στη ΓΠ, σε δομικό και σημασιολογικό επίπεδο, με παράλληλη σύγκριση με τα αντίστοιχα της ΚΝΕ. Στην τρίτη ενότητα θα ασχοληθώ με το ιδιαίτερα παραγωγικό μορφοφωνολογικό φαινόμενο της σύμφυρσης στη ΓΠ, ενώ στην 3.4 του ίδιου κεφαλαίου θα ασχοληθώ με ονοματικές φράσεις (φραστικά σύνθετα και ειδικές ονοματικές φράσεις) οι οποίες βρίσκονται στο σημείο διεπαφής σύνταξης και μορφολογίας. Τέλος, θα συζητήσω περιπτώσεις αναλογικών σχηματισμών και μορφολογικών και σημασιολογικών επαναναλύσεων στο υλικό της ΓΠ. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο θα παρουσιαστούν τα συνολικά συμπεράσματα της διατριβής.

11 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

12 Μορφολογία και μορφολογική ανάλυση Στόχος του πρώτου κεφαλαίου είναι η ανάπτυξη του θεωρητικού πλαισίου στο οποίο θα κινηθεί η μορφολογική ανάλυση της ΓΠ. Στο πλαίσιο αυτού του μοντέλου ανάλυσης, η μορφολογία αποτελεί έναν ανεξάρτητο τομέα της γραμματικής. Ο Chomsky (1970) θεσμοθετεί τον τομέα της μορφολογίας ως ανεξάρτητο, στο πλαίσιο της γενετικής γραμματικής. Η αδυναμία της συντακτικής μετασχηματιστικής προσέγγισης να καλύψει την ανάλυση των λέξεων στην εσωτερική τους δομή, τον οδηγεί στην παραπάνω παραδοχή. Σημαντικά έργα ακολούθησαν για τη θεμελίωση της σύγχρονης μορφολογικής θεωρίας και για την αυτονομία της μορφολογίας σε σχέση με τη σύνταξη (Halle 1973, Aronoff 1976). O Lapointe (1980) υποστηρίζει πως οι συντακτικοί κανόνες δεν μπορούν να έχουν ισχύ στο εσωτερικό των λέξεων και εδραιώνει την Υπόθεση του ισχυρού λεξικαλισμού (strong lexicalist ypothesis). Η αυτονομία της μορφολογίας και η παράλληλη αλληλεπίδρασή της με τη σύνταξη, αλλά και η ανεξαρτησία της μορφολογίας ως προς το Λεξικό και η τροφοδοσία της από αυτό έχει υποστηριχθεί από αρκετούς μελετητές (ενδ. Αronoff 1994, Di Sciullo & Williams 1987, Scalise 1984,1992, Booij 1994, 1996, 1997, 2003, Chomsky 1995, Di Sciullo 1996, 2005, Ralli 1998, 1999, 2002). Το βασικό πεδίο μελέτης της μορφολογίας είναι η λέξη. Οι λέξεις ορίζονται με φωνολογικά, σημασιολογικά και συντακτικά κριτήρια, φέρουν έναν κύριο τόνο, έχουν ολοκληρωμένη σημασία και αποτελούν αυτοτελείς ενότητες με εσωτερική δομή, τέτοια ώστε οι κανόνες της σύνταξης να μην μπορούν να τις επηρεάσουν. Για το λόγο αυτό οι λέξεις χαρακτηρίζονται ως αναφορικές νησίδες (anaphoric islands) (Ράλλη 2005:29). Σχετική με τον όρο αναφορική νησίδα είναι η υπόθεση της λεξικής ακεραιότητας (lexical integrity hypothesis) του Anderson (1992) και η αρχή της λεξικής ατομικότητας (lexical autonomy principle) των Di Sciullo & Williams (1987), σύμφωνα με τις οποίες οι λέξεις αποτελούν ανεξάρτητες ενότητες, οι οποίες δεν επηρεάζονται στο εσωτερικό τους από

13 5 τους κανόνες της σύνταξης. Σε αυτή την υπόθεση στηρίζεται, σε ένα σημαντικό βαθμό, η αιτιολόγηση της ύπαρξης του γραμματικού τομέα της μορφολογίας, ο οποίος λειτουργεί ανεξάρτητα από εκείνον της σύνταξης. Η καθιέρωση της ανεξαρτησίας της μορφολογίας ως ξεχωριστού τομέα της γραμματικής επήλθε έπειτα από συνεχείς διαφωνίες (βλ. σχετικά Ράλλη 2005:19-23). Η δυσκολία της επικράτησης της άποψης αυτής πηγάζει από το γεγονός πως η μορφολογία και η σύνταξη είναι υπεύθυνες για το σχηματισμό των δομών μιας γλώσσας και μοιράζονται ένα κοινό σύνολο αρχών και κανόνων, όπως για παράδειγμα η ύπαρξη κεφαλής σε όλες τις δομές. Ωστόσο, οι ιδιαιτερότητες στη χρήση αυτού του συνόλου αρχών και κανόνων, ανάλογα με τον γραμματικό τομέα, υποστηρίζουν την ανεξαρτησία των τομέων, ενώ παράλληλα δεν αποκλείουν την αλληλεπίδραση μεταξύ τους (Ράλλη 2005:318). Στην παρούσα διατριβή το θεωρητικό μοντέλο ανάλυσης δομείται με βάση τις εργασίες των Aronoff (1976, 1994), Lieber (1980), Kiparsky (1982), Selkirk (1982), Di Sciullo & Williams (1987), Di Sciullo (1996), Booij (2002), Ralli (1998, 1999α, γ, 2002, 2013) και Ράλλη (2005). Ο τομέας της μορφολογίας είναι ανεξάρτητος και αφορά κυρίως τις διαδικασίες της κλίσης, της παραγωγής και της σύνθεσης, ενώ ως βάση για τη δημιουργία νέων λέξεων στην ΚΝΕ, θεωρείται το μόρφημα και όχι η λέξη. Παράλληλα, ως ελάχιστες μορφολογικές μονάδες ορίζονται τα μορφήματα, οι δομές χωρίς εσωτερική δομή, όπως οι μονομορφηματικές λέξεις, και οι λεξικοποιημένες δομές (Ράλλη 1984,2005, Ralli 2002). Οι μορφολογικές αυτές μονάδες αποτελούν λήμματα του σταθερού λεξικού (permanent lexicon), όπως υποστηρίζει η Lieber (1980). Τα λήμματα είναι αδιάσπαστες ενότητες οι οποίες φέρουν ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά, μη προβλέψιμα, και μετέχουν στις μορφολογικές διαδικασίες εφόσον πληρούν τους περιορισμούς των ίδιων των λημμάτων, αλλά και των διαδικασιών Η μορφολογία της ελληνικής γλώσσας: βασικές έννοιες και φαινόμενα

14 6 Στην προηγούμενη ενότητα σκιαγραφήθηκαν οι βασικές κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τον γραμματικό τομέα της μορφολογίας και των βασικών διαδικασιών της. Σε αυτή την ενότητα θα περιγράψω εκτενέστερα τα βασικά χαρακτηριστικά της μορφολογίας της ελληνικής γλώσσας και παράλληλα θα συζητήσω για κάποια θεωρητικά εργαλεία τα οποία δεν προέρχονται αποκλειστικά από το χώρο της μορφολογίας, ωστόσο, είναι σημαντικά στην ανάλυση των μορφολογικών φαινομένων. Πιο συγκεκριμένα, στη συνέχεια θα δοθούν τα βασικά, αλλά και πιο ειδικά, χαρακτηριστικά και ιδιότητες των βασικών μορφολογικών διαδικασιών (παραγωγή, σύνθεση, κλίση), αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά φαινομένων τα οποία βρίσκονται στη διεπαφή μορφολογίας και φωνολογίας (σύμφυρση) και μορφολογίας και σύνταξης (φραστικά σύνθετα και ειδικές ονοματικές φράσεις). Τέλος, θα συζητήσω για μορφολογικά φαινόμενα λιγότερο συχνά, όπως οι αναλογικοί σχηματισμοί και τα φαινόμενα επανανάλυσης. Τα παραδείγματα αυτής της ενότητας αντλούνται από την ΚΝΕ, ώστε στο κεφάλαιο 3 της διατριβής να ακολουθήσει η σύγκρισή τους με τα αντίστοιχα της ΓΠ Βασικά μορφολογικά χαρακτηριστικά της μορφολογίας της ελληνικής γλώσσας Τα πρωτογενή συστατικά της μορφολογικής ανάλυσης είναι τα μορφήματα τα οποία φέρουν μορφή και σημασία και διακρίνονται σε ελεύθερα και δεσμευμένα. Στα ελεύθερα μορφήματα τα όρια τους ταυτίζονται με αυτά της λέξης (π.χ. χθες, αύριο, πάντα). Τα δεσμευμένα μορφήματα διακρίνονται σε θέματα και προσφύματα, ενώ τα τελευταία διακρίνονται περεταίρω σε προθήματα και επιθήματα. Στην ελληνική γλώσσα τα επιθήματα είναι περισσότερα από τα προθήματα, όπως στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου. Τα επιθήματα ανήκουν σε δύο κατηγορίες, αυτή των παραγωγικών επιθημάτων και σε αυτή των κλιτικών επιθημάτων.

15 7 Τα θέματα θεωρούνται οι βάσεις για τη δημιουργία νέων δομών και είναι υπεύθυνα για τη βασική τους σημασία (Ράλλη 2005:41). Στη λέξη ζωγραφίζω, για παράδειγμα, η βασική σημασία δίνεται από το θέμα ζωγραφ- και αποτελεί βάση για τη δημιουργία νέων σχηματισμών, όπως το ρήμα ζωγραφίζω. Τα προθήματα και τα επιθήματα διαχωρίζονται, σε πρώτο επίπεδο, από τη θέση που καταλαμβάνουν σε μία δομή σε σχέση με το θέμα. Τα προθήματα προηγούνται του θέματος, ενώ τα επιθήματα έπονται του θέματος. Τα επιθήματα χωρίζονται σε κλιτικά ή παραγωγικά και σχετίζονται με τις αντίστοιχες μορφολογικές διαδικασίες της κλίσης και της παραγωγής Θεωρητικά εργαλεία επικουρικά της μορφολογικής ανάλυσης Στην υποενότητα που ακολουθεί ασχολούμαι με κάποια θεωρητικά εργαλεία τα οποία δεν αφορούν αποκλειστικά τη μορφολογία, ωστόσο, είναι ιδιαίτερα βοηθητικά στη μορφολογική ανάλυση. Πιο συγκεκριμένα, θα συζητήσω για τη γραμματικοποίηση, τη λεξικοποίηση, τη μεταφορά και τη μετωνυμία. Γραμματικοποίηση είναι η διαδικασία κατά την οποία ένα λεξικό στοιχείο αποκτά γραμματική λειτουργία (βλ. σχετικά Hopper & Traugott 1993, Traugott 1994, Lehmann 1995). Βασισμένος στους ορισμούς των Lehmann (1995:9) και Traugott (1994:1481) ο van der Auwera (2002:20) υποστηρίζει πως γραμματικοποίηση είναι η δημιουργία μιας γραμματικής μορφής (grammatical formative) από μια λεξική μορφή ή από μια γραμματική μορφή με αδύναμη γραμματική λειτουργία. Κλασικό παράδειγμα γραμματικοποίησης, στην ελληνική γλώσσα, αποτελεί η εμφάνιση του μορίου θα από το συνδυασμό του ρηματικού τύπου θέλει και του μόριο ίνα της υποτακτικής. Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005:84-87), η λεξικοποίηση είναι «η διαδικασία βάσει της οποίας μία δομή καθίσταται συγχρονικά μη ορατή έτσι ώστε να θεωρείται λεξικό στοιχείο, και όχι απόρροια γραμματικών κανόνων και αρχών». Η ίδια παρατηρεί πως εκτός από τη λεξικοποίηση μορφολογικών στοιχείων (π.χ. το θέμα τιθε- που συναντάμε σε ρήματα όπως το κατατίθεμαι (Ράλλη 2005:84)), υπάρχουν περιπτώσεις

16 8 λεξικοποίησης πολυλεκτικών στοιχείων, όπως για παράδειγμα οι ιδιωματικές φράσεις εν πάση περιπτώσει και τρέχα γύρευε. Η μεταφορά και η μετωνυμία είναι δύο εννοιολογικές διαδικασίες, οι οποίες χρησιμοποιούνται στην ανάλυση μορφολογικών φαινομένων και για το λόγο αυτό θα τις συζητήσω σε αυτή την υποενότητα. Σύμφωνα με τους Μότσιου (1994:198) και Cruse (2004:198) η μεταφορά και η μετωνυμία αποτελούν σημαντικούς παράγοντες της γλωσσικής δημιουργικότητας, ενώ ενισχύουν την εξέλιξη και ανανέωση του λεξιλογίου. Αρχικά, η μεταφορά είναι μια εννοιολογική διαδικασία κατά την οποία αφηρημένες έννοιες και «μη απτές περιοχές της ανθρώπινης εμπειρίας» γίνονται πιο συγκεκριμένες (Lakoff 1987). Σύμφωνα με τον ίδιο (Lakoff 1987:276), τα βασικά συστατικά της μεταφοράς είναι (α) το πεδίο-πηγή που είναι συγκεκριμένο και οικείο, (β) το πεδίο-στόχος που είναι η αφηρημένη και μη απτή ανθρώπινη εμπειρία και (γ) ένα σύνολο σχέσεων αντιστοίχισης, επιστημονικών ή οντολογικών. Ας δούμε, για παράδειγμα, τη μεταφορική χρήση της λέξης πόδι με τη σημασία του αντικειμένου στήριξης ενός τραπεζιού. Το πεδίο-πηγή είναι το ανθρώπινο όργανο του ποδιού, ενώ το πεδίο-στόχος είναι το αντικείμενο στήριξης του τραπεζιού. Οι οντολογικές αντιστοιχήσεις που υπάρχουν μεταξύ πηγής και στόχου είναι πως πρόκειται για δυο μέρη ενός μεγαλύτερου συνόλου (σώμα/τραπέζι) τα οποία είναι ευθύγραμμα και μακρά, ενώ η επιστημική αντιστοίχιση έγκειται στο γεγονός πως όπως το πόδι στηρίζει το ανθρώπινο σώμα, έτσι και το πόδι του τραπεζιού στηρίζει το τραπέζι. Παράλληλα, όπως το ανθρώπινο πόδι μπορεί να ραγίσει, να σπάσει ή να κλείσει, αντίστοιχα και το ίδιο μπορεί να συμβεί και στο πόδι του τραπεζιού. Σύμφωνα με τον Cruse (2004:221), σε αντίθεση με τη μεταφορά, η μετωνυμία στηρίζεται στη σχέση δύο στοιχείων εντός ενός μόνο εννοιολογικού πεδίου. Σύμφωνα με τον Βελούδη (2005), η μετωνυμία είναι μια διαδικασία κατά την οποία «μια γλωσσική έκφραση που παραπέμπει τυπικά, κυριολεκτικά, σε μια οντότητα Α μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε προκειμένου να παραπέμψουμε, μη κυριολεκτικά αυτή τη φορά, σε μια άλλη οντότητα Β». Βασική προϋπόθεση, ωστόσο, είναι πως οι δυο

17 9 οντότητες πρέπει να σχετίζονται στενά μεταξύ τους, όπως στη φράση ήπιαμε δυο ποτηράκια όπου η λέξη ποτηράκια χρησιμοποιείται μετωνυμικά αντί του περιεχομένου (ποτό). Με άλλα λόγια, χρησιμοποιείται το περιεχόμενο αντί του περιεχομένου. Σύμφωνα με τους Cruse (2004: ) και Βελούδη (2005:173), συστηματικά εντοπίζονται τα παρακάτω είδη μετωνυμικών σχέσεων. 1. Περιέχον αντί του περιεχομένου 2. Κτήτωρ αντί της κτήσης 3. Αντιπροσωπευόμενη οντότητα αντί του αντιπροσώπου 4. Όλο αντί του μέρους 5. Μέρος αντί του όλου 6. Τόπος αντί του θεσμού 7. Υλικό αντί του αντικειμένου 8. Παραγωγός αντί του παραγόμενου 9. Τόπος αντί του γεγονότος 10. Ελεγχόμενου αντί του ελέγχοντος 11. Αίτιο αντί του αποτελέσματος Η μετωνυμία και η μεταφορά, σύμφωνα με τον Βελούδη (2005: ), αποτελούν γενικά μοντέλα σκέψης, εξηγούνται ως συναρτησιακές διεργασίες και βοηθούν στη διεύρυνση των πόρων της γλώσσας, ωστόσο, διαφέρουν σε ένα βασικό σημείο. Η μετωνυμία βλέπει την κατηγορία ενός πεδίου μέσω μιας άλλης κατηγορίας του ίδιου πεδίου, ενώ η μεταφορά μεταφέρει εννοιολογικό (conceptual) υλικό από ένα αφηρημένο σε ένα συγκεκριμένο πεδίο, όπως υπογραμμίζει ο Ξυδόπουλος (2008:162) Η διαδικασία της παραγωγής Ως παραγωγή ορίζεται η διαδικασία σχηματισμού νέων δομών με το συνδυασμό θεμάτων ή λέξεων με προθήματα ή/και επιθήματα (βλ. επίσης για την παραγωγή Aronoff 1976, Carstairs McCarthy 2002, Plag 2003, Booij 2005α, 2007). Σύμφωνα με τη

18 10 Ράλλη (Ralli 1986, Ράλλη 1994, 2005), η διαδικασία παραγωγής στα Ελληνικά βασίζεται κυρίως στο θέμα και όχι στη λέξη. Τα προσφύματα προστίθενται στο θέμα βάσει των κανόνων επιθηματοποίησης (π.χ. χορ-εύ(ω)) και προθηματοποίησης (π.χ. παραχορεύω) δημιουργώντας νέα πολύπλοκα θέματα ή/και λέξεις. Η διαδικασία της παραγωγής επιτρέπει τη συνύπαρξη παραγωγικών επιθημάτων (π.χ. [[[[[χορ]ευ]τ]ικ]ός). Κάθε φορά ένα νέο επίθημα προστίθεται σε ένα θέμα αποκαλύπτοντας πως στη δημιουργία λέξεων οι σχηματισμοί είναι διφυείς και όχι απλές ακολουθίες μορφημάτων ώστε το ένα παρατάσσεται δίπλα στο άλλο. Τα παραγωγικά επιθήματα υπόκεινται στην αρχή της επαναδρομής καθώς μπορούν να αναπτυχθούν στη δεξιά περιφέρεια της δομής θεωρητικά επ άπειρον. Τα παραγωγικά επιθήματα φέρουν ποικίλα και ενδιαφέροντα μορφολογικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά και συγχρονικά μελετώνται συστηματικά (ενδ. Aναστασιάδη- Συμεωνίδη, A. 1994α, 1995, 1997, Ευθυμίου 1994, 1999α,β, Συμεωνίδης 1995, Μελισσαροπούλου 2002, Φυνδάνης 2003). Παράλληλα, σύμφωνα με τη Ράλλη (2007: ), η μορφολογική διαδικασία της παραγωγής μπορεί να πραγματωθεί και χωρίς προσφυματοποίηση. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η παραγωγή πραγματώνεται (α) με φωνηεντική αλλαγή του θέματος (π.χ. φέρω - φορά), (β) με μετάπλαση (π.χ. είναι - (το) είναι ) και (γ) με αλλαγή τονισμού (π.χ. καλάθι - κάλαθος) (για την παραγωγή χωρίς προσφυματοποίηση βλ. και Plag 2003) Ορισμός και βασικά χαρακτηριστικά της διαδικασίας της παραγωγής στην ΚΝΕ Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005:139), ως παραγωγή ορίζεται η μορφολογική διαδικασία σχηματισμού νέων λέξεων, συνήθως με τον συνδυασμό θέματος και παραγωγικού επιθήματος. Η ίδια (Ralli 1988, Ράλλη 1994, 2005) υποστηρίζει πως τα προσφύματα προστίθενται στο θέμα δημιουργώντας νέες πολύπλοκες δομές, σύμφωνα με τους κανόνες προθηματοποίησης και επιθηματοποίησης (1).

19 11 (1α) Προθηματοποίηση ξεντύνω < ξε + ντύνω (1β) Επιθηματοποίηση γαλατάς < γαλατ- (αλλόμορφο γαλα ~ γαλατ-) + α(ς) Συχνά, κατά τη διαδικασία της παραγωγής είναι δυνατόν να συμμετάσχουν περισσότερα του ενός παραγωγικά επιθήματα. Όπως έχει ήδη παρατηρηθεί, τα παραγωγικά επιθήματα υπόκεινται στην αρχή της επαναδρομή καθώς μπορούν να αναπτυχθούν στη δεξιά περιφέρεια του θέματος, σύμφωνα με τους κανόνες επιθηματοποίησης, όπως στο (2). (2) χορ(ός) χορ-εύ(ω) χορευ-τή(ς) χορευτ-ικ(ός) Σύμφωνα με το (2) το ρήμα χορεύω δημιουργείται με το συνδυασμό του θέματος του ουσιαστικού (χορ-), ενός παραγωγικού επιθήματος (-ευ-) και του κλιτικού επιθήματος - ω. Στη συνέχεια, με την προσθήκη του παραγωγικού επιθήματος -τη(ς) δημιουργείται το ρηματικό ουσιαστικό (χορευτής). Τέλος, με την προσθήκη του παραγωγικού επιθήματος -ικ(ος) παράγεται το επίθετο χορευτικός. Οι λεξικές κατηγορίες που δημιουργούνται από την παραγωγή είναι το ουσιαστικό, το ρήμα, το επίθετο και το επίρρημα. Σημαντικό ρόλο στην αλλαγή της γραμματικής κατηγορίας ενός σχηματισμού μπορεί να διαδραματίσει η παρουσία παραγωγικού επιθήματος, σε αντίθεση με τα κλιτικά επιθήματα. Όπως είδαμε στο προηγούμενο παράδειγμα, η χρήση του παραγωγικού επιθήματος -ικ- άλλαξε τη γραμματική κατηγορία της βάσης (χορευτής) από το ουσιαστικό σε επίθετο

20 12 (χορευτικός). Ωστόσο, δεν μπορούν όλα τα παραγωγικά επιθήματα να τροποποιούν την κατηγορία της βάσης. Για παράδειγμα, στο (3) η γραμματική κατηγορία της βάσης δεν αλλάζει κατά την προσφυματοποίηση. (3) Ο<Ο γαλατ-ά-ς < γάλατ-α (αλλόμορφο γαλα- ) Ε<Ε πρασιν-ούλη-ς < πράσιν-ος Τέλος, όπως αναφέρει η Ράλλη (2005:140), παράγωγες λέξεις μπορούν να υπάρξουν χωρίς την παρουσία της προσφυματοποίησης. Τέτοιες περιπτώσεις θα παρουσιάσω σε επόμενη υποενότητα (1.3.3) Παραγωγή με προσφυματοποίηση Στις υποενότητες που ακολουθούν θα ασχοληθώ με τη διαδικασία της παραγωγής με τη χρήση προθημάτων και επιθημάτων. Στην ελληνική γλώσσα, τα παραγωγικά επιθήματα είναι περισσότερα από τα προθήματα και επιφέρουν σημαντικές αλλαγές ως προς την κατηγορία και τη σημασία. Ωστόσο, αρκετά παραγωγική είναι και η διαδικασία της προθηματοποίησης Παράγωγα με προθηματοποίηση Ο όρος προθηματοποίηση αναφέρεται στη μορφολογική διαδικασία σχηματισμού λέξεων και πραγματοποιείται με το συνδυασμό ενός λεξήματος (θέματος ή λέξης) και ενός προθήματος. Ο ορισμός αυτός εναρμονίζεται με το περιεχόμενο των περισσότερων θεωρητικών προσεγγίσεων αναφορικά με το θέμα (Di Sciullο 1997, Iacobini 1998, 2004, Ralli 2001, 2004, Amiot 2004, Ράλλη 2005).

21 13 (4α) (4β) ξεχωρίζω (ξε-χωρίζω) άγνωστος (ά-γνωστος) Στα (4α) και (4β) εντοπίζεται η χρήση δύο προθημάτων της ελληνικής γλώσσας του ξεκαι του α-. Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005), τα προθήματα της ΚΝΕ είναι τα ξε-, δυσ-, α-, ευ. Τα τρία τελευταία προέρχονται από τα Αρχαία Ελληνικά, ενώ το ξε- δημιουργήθηκε κατά την μεσαιωνική περίοδο. Τα παραπάνω προθήματα δεν απαντούν ελεύθερα σε φράσεις, αλλά προκειμένου να χρησιμοποιηθούν συνδυάζονται υποχρεωτικά με άλλα λεξήματα. Μια δεύτερη ομάδα στοιχείων τα οποία προέρχονται από τα αρχαία Ελληνικά και συμπεριφέρονται συγχρονικά ως προθήματα είναι οι αρχαίες προθέσεις (Ράλλη 2005:42). Πρόκειται για τα ανά, αντί, από, διά, εις, εν, εκ, επί, κατά, μετά, παρά, περί, προ, προς, συν, υπέρ, υπό. (5) αναγράφω αντιγράφω απογράφω διαγράφω καταγράφω μεταγράφω παραγράφω περιγράφω συγγράφω υπογράφω Τα στοιχεία αυτά βρίσκονται, σύμφωνα με τη Ράλλη (2005:44), σε διαδικασία γραμματικοποίησης, χωρίς αυτή να έχει ολοκληρωθεί σε όλες τις περιπτώσεις. Η ίδια (Ράλλη 2005:43-45) εξετάζει τον προθηματικό τους χαρακτήρα σε σχέση με την παραγωγικότητά τους, τη δομική τους συμπεριφορά και τη σημασία τους. Εξετάζοντας

22 14 την παραγωγικότητα τους η Ράλλη (2005:43) υποστηρίζει πως η προθετική χρήση τους παρατηρείται μόνο σε τυποποιημένες εκφράσεις, όπως εκ των έσω, εκ των ων ουκ άνευ, ανά χείρας, επί χρήμασι κτλ. Ωστόσο, θα πρέπει να διευκρινιστεί πως περιπτώσεις όπως αυτή του υπέρ δεν μπορεί να ενταχθεί στην παραπάνω γενίκευση καθώς χρησιμοποιείται συγχρονικά, εκτός από τυποποιημένες φράσεις, και σε αυθόρμητους φραστικούς σχηματισμούς (π.χ. είμαι υπέρ του επιχειρήματος, είμαι υπέρ του Γιάννη). Παράλληλα, η Ράλλη (2005:43) παρατηρεί πως τα υπό εξέταση στοιχεία διαφέρουν σημαντικά από τις προθέσεις της ΚΝΕ (π.χ. με, σε, για) καθώς οι τελευταίες απαντώνται ελεύθερες στο λόγο και δε χρησιμοποιούνται ποτέ στο σχηματισμό νέων λεξικών στοιχείων. Όσον αφορά τη σημασία τους, τα υπό εξέταση στοιχεία παρουσιάζουν σημασιολογική ασάφεια σε αντίθεση με τις προθέσεις της ΚΝΕ. Παράλληλα, σημασιολογική διαφοροποίηση παρατηρείται ανάμεσα σε ομώνυμα στοιχεία όπως το νεοελληνικό από, το οποίο δηλώνει προέλευση και το προθηματικό στοιχείο από της Αρχαίας Ελληνικής, το οποίο συνδυάζεται με ρήματα (π.χ. απογράφω, απορροφώ). Η Ράλλη (2005:44-45) συνεχίζοντας τη συζήτηση σχετικά με τα χαρακτηριστικά των προθημάτων προβαίνει σε τρεις σημαντικές παρατηρήσεις. Παρατηρεί πως τα αρχαιοπρεπή προθήματα δε συνδυάζονται με θέματα λαϊκής προέλευσης (π.χ. *υποπέφτω, *ανακόβω), αλλά ούτε και τα προθήματα της ΚΝΕ συνδυάζονται με αρχαιοπρεπή θέματα (π.χ. *ξεπίπτω, *ξεκόπτω). Παράλληλα, τα προθήματα που συνδυάζονται με ονοματικά θέματα προκαλούν μετακίνηση του τόνου (π.χ. μοίραάμοιρος, στόχος-εύστοχος). Ακόμη, η Ράλλη (2005:45) παρατηρεί πως τα προθήματα της ΚΝΕ δεν έχουν κλιτικό χαρακτήρα, παρά σχηματίζουν παράγωγα. Τα παράγωγα της ΚΝΕ, τα οποία παράγονται με το συνδυασμό προθήματος και λεξήματος, ανήκουν στις κατηγορίες των ουσιαστικών, των επιθέτων, των ρημάτων και των επιρρημάτων. (6) Ρ Ρ γράφω ξεγράφω

23 15 Ο χώμα Ο ανάχωμα Ε μακρύς Ε ξέμακρος Επ δίπλα Επ παραδίπλα Σύμφωνα με τα παραδείγματα του (6) οι κατηγορίες των αρχικών λεξημάτων δεν αλλάζουν μετά το συνδυασμό τους με ένα πρόθημα. Για παράδειγμα, η λέξη γράφω ανήκει στην κατηγορία του ρήματος όπως και το παράγωγο ξεγράφω. Τα προθήματα δεν είναι δυνατόν να αλλάξουν την κατηγορία του παράγωγου και για το λόγο αυτό δεν μπορούν να θεωρηθούν κεφαλές των δομών στις οποίες συμμετέχουν Τα προθηματοειδή Η Amiot (2005) υποστηρίζει πως η προθηματικοποίηση (prefixization) είναι μία διαδικασία γλωσσικής μεταβολής, κατά την οποία ένα λέξημα αποκτά τις ιδιότητες ενός προθήματος. Πρόκειται, δηλαδή, για μια σταδιακή μεταβολή, επιτελούμενη στο πλαίσιο μιας ευρύτερης διαδικασίας γλωσσικής μεταβολής, της γραμματικοποίησης (grammaticalisation). Με βάση αυτή την παρατήρηση εντοπίζονται γλωσσικά στοιχεία τα οποία δεν έχουν αποκτήσει πλήρως το χαρακτήρα ενός προσφύματος. Τέτοιες ενδιάμεσες περιπτώσεις είναι γνωστές με τους όρους προσφυματοειδές (affixoid, βλ. Fleischer 1969), ημι-πρόσφυμα (semisuffix, βλ. Marchand 1967, 1969) και ημι-λέξη (semi-word, βλ. Scalise 1984).

24 16 Προθυματοειδή εντοπίζονται σε σχηματισμούς οι οποίοι βρίσκονται μεταξύ της σύνθεσης και της παραγωγής. Η Ράλλη (Ralli 2003, 2004, Ράλλη 2005, 2007) θεωρεί τις δύο διαδικασίες διακριτές, με μη διακριτά όρια (Ralli 2004, Ralli 2010). Οι ten Hacken (2000) και Booij (2005α) μελετώντας τέτοιες περιπτώσεις θεωρούν πως η σύνθεση και η παραγωγή είναι δύο διαφορετικές διαδικασίες χωρίς διακριτό όριο. Στην περίπτωση του θεότρελος, για παράδειγμα, ο σχηματισμός βρίσκεται στα όρια μεταξύ σύνθεσης και παραγωγής. Αν το θε- θεωρηθεί θέμα, τότε το -ο- είναι δείκτης σύνθεσης και το τρελ- το δεύτερο θέμα του συνθέτου. Αν το θεο- θεωρηθεί πρόθημα, τότε η λέξη θεότρελος είναι ένα παράγωγο. Επειδή, ωστόσο, καμία από τις δύο προσεγγίσεις δεν αναιρεί την άλλη, είναι δυνατόν να θεωρηθεί πως ο σχηματισμός βρίσκεται στα όρια μεταξύ σύνθεσης και παραγωγής. Σύμφωνα με τον ten Hacken (2000), η απουσία διακριτού ορίου οφείλεται στο γεγονός πως κάποια στοιχεία εμφανίζουν ομοιότητες, τόσο με την κατηγορία του προσφύματος, όσο και με αυτή του θέματος/λέξης. Υπογραμμίζει, παράλληλα, (ten Hacken 2000:355) πως η αυξημένη παραγωγικότητα και η μειωμένη σημασιολογική εξειδίκευση συνιστούν ομοιότητες των προσφυματοειδών με τα προσφύματα, ενώ η σύνδεση με ένα υπαρκτό ελεύθερο θέμα συνιστά ομοιότητα με τα λεξήματα. Παράλληλα, ο Booij (2005α:117) ερμηνεύει το ασαφές όριο ανάμεσα σε σύνθεση και παραγωγή ως ένδειξη γραμματικοποίησης, η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη. Την πορεία εξέλιξης αποδεικνύουν η δεσμευμένη χρήση αυτών των στοιχείων, η δυνατότητα ταυτόχρονης χρήσης τους ως ανεξάρτητων λεξημάτων και η ύπαρξη σημασιολογικής διαφοροποίησης ανάμεσα στον ελεύθερο τύπο και τη δεσμευμένη μορφή. Η Γιαννουλοπούλου (2000) εξετάζει αυτή την ειδική κατηγορία προσφυματοειδών, τα οποία όπως υποστηρίζει βρίσκονται σε διαδικασία γραμματικοποίησης. Παρατηρεί πως βασική ένδειξη για αυτή τη θέση, αποτελεί η σημασιολογική τους διαφοροποίηση από την αρχαιοελληνική χρήση. Υπογραμμίζει, παράλληλα, πως η διαδικασία ολοκληρώνεται εφόσον ένα γλωσσικό στοιχείο υποστεί φωνολογική μείωση (Γιαννουλοπούλου 2000:227).

25 17 Το σημαντικό ρόλο της σημασιολογικής απόκλισης υποστηρίζει και η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (2008). Σύμφωνα με την ανάλυσή της (Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 2008:100), η σημασιολογική μεταβολή προκάλεσε τη μετατροπή του θεοσε πρόθημα, όπως αποδεικνύεται από τη διττή σημασιολογική του χρήση συγχρονικά (λεξική σημασία και επιτατική σημασία, βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2008:103). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει η παρατήρησή της σχετικά με την παραγωγικότητα της νέας χρήσης του μορφήματος με βάση τις καταχωρήσεις του στα λεξικά της Ελληνικής. Η Δημελά (2010) προτείνει τρεις παραμέτρους με τη βοήθεια των οποίων ερμηνεύεται η μετάβαση από τη σύνθεση στην προθηματοποίηση. Η πρώτη παράμετρος είναι η φωνολογική, κατά την οποία παρατηρείται αλλαγή των αριστερών συστατικών των σύνθετων μορφολογικά δομών, είτε μέσω της απώλειας φωνημάτων, είτε μέσω της γενικότερης φωνολογικής τροποποίησής τους. Η δεύτερη παράμετρος είναι η σημασιολογική, κατά την οποία παρατηρείται μεταβολή της σημασίας των εξεταζόμενων συστατικών. Πιο συγκεκριμένα, η Δημελά (2010:79) υποστηρίζει πως τα μορφήματα κινούνται προς μία σημασία περισσότερο γενική και αφηρημένη. Τέλος, η τρίτη παράμετρος είναι η μορφολογική, κατά την οποία παρατηρείται διεύρυνση των συνδυαζόμενων βάσεων και παραγωγικότητα της νέας χρήσης του στοιχείου. Η Ράλλη (2007:67) παραθέτει μερικά παραδείγματα σύνθετων μορφολογικά σχηματισμών οι οποίοι χρίζουν ιδιαίτερης ανάλυσης και βρίσκονται στα όρια μεταξύ σύνθεσης και παραγωγής. Η Ράλλη (2007:68) ονομάζει ψευδοσύνθετα λέξεις όπως μικροάνοιγμα, νεοαμερικάνος, παλαιοαριστερός, ψευδοαναρχικός, καθώς τα πρώτα συστατικά των δομών αυτών είναι διαφορετικά από τα συνηθισμένα θέματα που απαντώνται στη διαδικασία της σύνθεσης. Η ίδια υποστηρίζει πως στοιχεία όπως τα μικρο-, νεο-, παλαιο-, ψευδο-, θεο- είναι θέματα, τα οποία βρίσκονται σε διαδικασία προσφυματοποίησης και τα θεωρεί προσφυματοειδή (Ράλλη 2007:151). Η Δημελά (2010) εξετάζει τις περιπτώσεις των μωρο-, πλακο-, σιο-, χαμο- σε διάφορες διαλέκτους σχετικά με τα φωνολογικά, σημασιολογικά και μορφολογικά τους χαρακτηριστικά. Παράλληλα, οι Δημελά & Παπαναγιώτου (2011) επιχειρούν μια δια-

26 18 διαλεκτική εξέταση των προθηματοειδών δολιο-, πλακo- και χαμο-, σχετικά με την σημασιολογική απόκλισή τους σε σχέση με τη λεξική σημασία. Εκτός από τα κριτήρια διαχωρισμού προθημάτων και προθηματοειδών που προτείνονται στις παραπάνω εργασίες, υπάρχει ανάγκη για ξεχωριστή ανάλυση των ιδιοτήτων του κάθε στοιχείου καθώς φαίνεται πως αυτές ποικίλουν ανά περίπτωση Παράγωγα με παραγωγικά επιθήματα Στην υποενότητα που ακολουθεί θα ασχοληθώ με παράγωγες λέξεις οι οποίες φέρουν παραγωγικό επίθημα. Τα παραγωγικά επιθήματα επιφέρουν σημαντικές αλλαγές στη βάση αναφορικά με τη γραμματική κατηγορία και τη σημασία. Σε αντίθεση με τα προθήματα τα οποία εμφανίζονται πριν το θέμα, τα παραγωγικά επιθήματα εμφανίζονται αμέσως μετά το θέμα και προηγούνται των κλιτικών επιθημάτων. Τα παραγωγικά επιθήματα επιλέγουν συγκεκριμένες κατηγορίες βάσεων. Για παράδειγμα, ένα παραγωγικό επίθημα που συνδυάζεται με ρήματα δεν συνδυάζεται με ουσιαστικά. Το παραγωγικό επίθημα -τζη(ς), για παράδειγμα, δεν συνδυάζεται με ρήματα αλλά με ουσιαστικά και πιο συγκεκριμένα παράγει επαγγελματικά ουσιαστικά. Η επιλογή συγκεκριμένης κατηγορίας της βάσης για την παραγωγή νέων λεξικών στοιχείων έχει διατυπωθεί από τον Aronoff (1976) ως υπόθεση της μοναδικής βάσης (unitary base hypothesis). Ωστόσο, όπως παρατηρεί η Ράλλη (2005:54), η υπόθεση της μοναδικής βάσης μπορεί να εφαρμοστεί για τη διάκριση μεταξύ ρημάτων και ονομάτων, αλλά όχι για τη διάκριση ουσιαστικών και επιθέτων. Τα παραδείγματα από την παραγωγή υποκοριστικών με τη χρήση του παραγωγικού επιθήματος -ακι είναι ενδεικτικά (π.χ. παιδ- Ο -ακι, μικρ- Ε -ακι). Τα παραγωγικά επιθήματα εμφανίζουν ποικίλα και ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά, τα οποία τα τελευταία χρόνια μελετώνται συστηματικά στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία (μεταξύ άλλων Aναστασιάδη-Συμεωνίδη

27 ,1995,1997α,β, 1999, 2000, 2001, Ευθυμίου 1994, 1999α,β, Συμεωνίδης 1995, Φυνδάνης 2003) Παραγωγή χωρίς προσφυματοποίηση Η Ράλλη (2005: ) εντοπίζει τρεις κατηγορίες παράγωγων χωρίς την παρουσία προσφυμάτων. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει την ύπαρξη παράγωγων (α) με φωνηεντική αλλαγή του θέματος, (β) με μετάπλαση (conversion) και (γ) με αλλαγή τονισμού Παράγωγα με φωνηεντική αλλαγή του θέματος Ο σχηματισμός παράγωγων λέξεων με φωνηεντική αλλαγή του θέματος ήταν αρκετά διαδομένος στα αρχαία Ελληνικά και είναι γνωστός με τον όρο ετεροίωση (ablaut). Το φαινόμενο, σύμφωνα με τη Ράλλη (2005:140), δεν έχει συγχρονική ισχύ και περιορίζεται σε συγκεκριμένα θέματα τα οποία προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά. (7) φέρω φορά τρέχω αποδέχομαι τροχός αποδοχή Παράγωγα με μετάπλαση Η δεύτερη στρατηγική παραγωγής νέων λέξεων χωρίς προσφυματοποίηση είναι η μετάπλαση (conversion). Σύμφωνα με τον Booij (2002), νέες λέξεις μπορούν να

28 20 δημιουργηθούν από άλλες λέξεις με απλή αλλαγή κατηγορίας, εκτός λεξικού. Τα παράγωγα αυτής της κατηγορίας δομούνται σύμφωνα με το ακόλουθο σχήμα. [[α]χ]ζ όπου α= λέξη και Χ,Ζ= γραμματικές κατηγορίες. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα του (8) από τα Αγγλικά. (8) empty (to) empty clean (to) clean Αν και το φαινόμενο δεν είναι ιδιαίτερα παραγωγικό στην ΚΝΕ, η Ράλλη (2005:141) υποστηρίζει πως υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις παράγωγων με μετάπλαση (9). (9) Νομικός > νομικός (ουσιαστικό > επίθετο) γυαλάκια > γυαλάκιας (ουσιαστικό > ουσιαστικό) είναι > (το) είναι (ονοματοποίηση αρχαίων επιθημάτων) Η Ράλλη (2005:141) παρατηρεί πως στις περιπτώσεις του (9) είναι σαφές στον φυσικό ομιλητή το στοιχείο-βάση για τη δημιουργία του παράγωγου. Η παρατήρηση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική. Αν αναγνωρίζεται η φορά της παραγωγικής διαδικασίας (directionality), τότε υπάρχει μια σαφής ένδειξη πως πρόκειται για παραγωγή και όχι για μετάπλαση. Δηλαδή, για το σχηματισμό του νέου στοιχείου η βάση συνδυάζεται με ένα παραγωγικό μόρφημα, το οποίο σε αυτή την περίπτωση είναι μηδενικό. Άλλωστε, η διαδικασία της μετάπλασης έχει χαρακτηριστεί και ως μηδενική παραγωγή (zero derivation) (μεταξύ άλλων Sanders 1988, Lieber 1992). Στην περίπτωση της λέξης γυαλάκιας, για παράδειγμα, το θέμα του πληθυντικού γυαλάκια- συνδυάζεται με ένα μηδενικό παραγωγικό επίθημα δημιουργώντας το νέο θέμα γυαλάκια -, το οποίο θα δεχθεί το κλιτικό -ς και θα ολοκληρωθεί ως δομή (λέξη). Η Ράλλη (2005:141), αν και δεν

29 21 ακολουθεί αυτό το συλλογισμό, δεν αποκλείει την ύπαρξη μηδενικού παραγωγικού επιθήματος Παράγωγα με αλλαγή τονισμού Η Ράλλη (2005:143) παρατηρεί πως η διαδικασία της παραγωγής μπορεί να σχετίζεται όχι μόνο με την τεμαχιακή ακολουθία των φωνημάτων, αλλά και με τα υπερτεμαχιακά χαρακτηριστικά των λέξεων, όπως ο τόνος. Τα Αγγλικά προσφέρουν πληθώρα παραδειγμάτων. Παρατηρείται, δηλαδή, η παραγωγή νέων λεξικών στοιχείων με την αλλαγή της θέσης του τόνου (10). (10) cóntrast (ουσιαστικό) > contrást (ρήμα) ímport (ουσιαστικό) > impórt (ρήμα) Η Ράλλη (2005:143) παρατηρεί πως για την αγγλική γλώσσα ο τρόπος αυτός παραγωγής είναι σχετικά απλός καθώς η αγγλική γλώσσα στερείται κλίσης και η αλλαγή κατηγορίας δεν προϋποθέτει την ύπαρξη διαφορετικών κλιτικών επιθημάτων για την κάθε μία κατηγορία. Όσον αφορά την ελληνική γλώσσα, η πλούσια κλίση της θέτει σημαντικούς περιορισμούς για την εμφάνιση του φαινομένου. Παρόλα αυτά, η Ράλλη (2005) υποστηρίζει πως υπάρχουν παράγωγα με αλλαγή τονισμού, όπως αυτές του (11). (11α) βούβαλ(ος) < βουβάλι κάλαμ(ος) < καλάμι (11β) γλωσσολογ(ώ) < γλωσσολόγ(ος) χρηματοδοτ(ώ) < χρηματοδότ(ης)

30 22 Στο (11α) διαπιστώνεται η δημιουργία αρσενικών μεγεθυντικών σε -ος από ουσιαστικά σε -ι, χωρίς να υπάρξει αλλαγή γραμματικής κατηγορίας. Τα ουδέτερα ουσιαστικά σε -ι δεν αποτελούν τα ίδια μεγεθυντικά άλλων ουσιαστικών. Παράλληλα, παρατηρείται η συστηματική αλλαγή της θέσης του τόνου, ο οποίος ανεβαίνει στην τρίτη συλλαβή από το τέλος των μεγεθυντικών ονομάτων (Ράλλη 2005:143). Αλλαγή παρατηρείται και στο γένος, οποία αιτιολογεί τη εμφάνιση του κλιτικού -ος στα μεγεθυντικά. Στο (11β) παρατηρείται η παραγωγή των ρημάτων γλωσσολογώ και χρηματοδοτώ, τα οποία, σύμφωνα με τη Ράλλη (2005: 145), σχηματίζονται με αλλαγή τονισμού και προέρχονται από τα ουσιαστικά γλωσσολόγος και χρηματοδότης αντίστοιχα. Σε εκτενή συζήτηση σχετικά με περιπτώσεις όπως αυτή του (11α), η Ράλλη (2005: ) απορρίπτει την υπόθεση ύπαρξης παραγωγικού επιθήματος -ος, το οποίο δηλώνει τη μεγέθυνση, αλλά και την υπόθεση πως το κλιτικό -ος φέρει ιδιότητες παραγωγής. Υποστηρίζει πως τα μεγεθυντικά του (11) παράγονται με αλλαγή στις τονικές ιδιότητες του θέματος και τη μετατόπιση του τόνου κατά μία θέση προς τα αριστερά. Ωστόσο, όπως η ίδια παρατηρεί η φορά σχηματισμού των περιπτώσεων του (11) είναι γνωστή. Το γεγονός αυτό είναι ενδεικτικό πως πρόκειται για μια διαδικασία παραγωγής. Η παρούσα διατριβή προτείνει πως περιπτώσεις όπως αυτές του (11) θα πρέπει να εξετάζονται ως παράγωγα με χρήση μηδενικού επιθήματος και πως η μετάθεση του τόνου αποτελεί ένα επιφαινόμενο αυτής της χρήσης. Θα αναφερθώ εκτενέστερα στο φαινόμενο στη συνέχεια, κατά την ανάλυση τέτοιων περιπτώσεων στη ΓΠ Υποκοριστικά/Μεγεθυντικά Η μορφολογική διαδικασία της μεγέθυνσης και του υποκορισμού ανήκει στο χώρο της αξιολογικής μορφολογίας (evaluative morphology) και έχει μελετηθεί αρκετά μέσα από διάφορες προσεγγίσεις σχετικά με τη θέση τους στη γραμματική (μεταξύ άλλων Anderson 1985, 1992, Bauer 1997, Scalise 1984, 1988, 1994, Melissaropoulou & Ralli 2008, Andreou 2015).

31 23 Στα ελληνικά ο υποκορισμός και η μεγέθυνση δημιουργούνται κυρίως με τη χρήση παραγωγικού επιθήματος (Melissaropoulou & Ralli 2008). Σύμφωνα με τις Melissaropoulou & Ralli (2008), τα παραγωγικά επιθήματα της αξιολογικής μορφολογίας αποτελούν κεφαλές των παράγωγων που προκύπτουν. Τα επιχειρήματα υπέρ αυτής της άποψης στηρίζονται (α) στην τροποποίηση της σημασίας της βάσης, (β) στην τροποποίηση των μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών της βάσης (γένος, κλιτική τάξη), (γ) στη παραγωγή μη αναμενόμενων κενών και ανωμαλιών στο κλιτικό παράδειγμα των παράγωγων (π.χ. παιδάκι vs. *παιδακίου) και (δ) στην επιβολή περιορισμών στη βάση (Melissaropoulou & Ralli 2008). Οι Dressler & Merlini-Barbaresi (1991, 1994) υποστηρίζουν ότι τα υποκοριστικά επιθήματα δεν είναι πρωτοτυπικά παραγωγικά επιθήματα και δεν αποτελούν κεφαλές παραγώγων. Ο Scalise (1988) υποστηρίζει, αναφορικά με τα υποκοριστικά επιθήματα των Ιταλικών, ότι αυτά βρίσκονται ανάμεσα στα παραγωγικά και κλιτικά επιθήματα. Τα υποκοριστικά επιθήματα, σύμφωνα με τον Scalise (1988), βρίσκονται σε αυτή την ενδιάμεση θέση διότι δεν είναι ικανά να αλλάξουν την κατηγορία της βάσης, βρίσκονται στην περιφέρεια της δομής, αλλά πριν την κλίση, και δε συνδυάζονται αποκλειστικά με μία κατηγορία βάσεων. Το γεγονός πως τα επιθήματα υποκοριστικών και των μεγεθυντικών δεν τροποποιούν τη γραμματική κατηγορία της βάσης είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Για παράδειγμα, το επίθημα -ακι αν συνδυαστεί με ένα ουσιαστικό (π.χ. καρφί) το παράγωγο (καρφάκι) είναι της ίδιας κατηγορίας, δηλαδή ουσιαστικό. Η ιδιότητα αυτή είναι σημαντική για τη αντιμετώπιση ενός μορφήματος ως κεφαλή ενός σχηματισμού, όπως υπογραμμίζει ο Andreou (2015). Ο Andreou (2015) υποστηρίζει πως η ικανότητα των επιθημάτων αυτών να τροποποιούν τη σημασία της βάσης δεν είναι επαρκές και αναγκαίο χαρακτηριστικό, ώστε να χαρακτηριστούν κεφαλές. Άλλωστε, το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και στη σύνθεση, όπου τα πρώτα συστατικά μπορούν να τροποποιούν τη σημασία των κεφαλών.

32 24 Ακόμη, η απόδοση μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κριτήριο για τον εντοπισμό της κεφαλή ευρύτερα και ως εκ τούτου, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την περίπτωση των υποκοριστικών/μεγεθυντικών επιθημάτων. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της λέξης πόρτα και του υποκοριστικού πορτάκι, το παράγωγο αλλάζει γένος και κλιτική τάξη. Ωστόσο, αντίστοιχες μεταβολές παρατηρούνται σε ορισμένες περιπτώσεις συνθέτων. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της λέξης αγριόγιδο, το συστατικό κεφαλή (γίδι ΚΤ6 1 ) δεν είναι αυτό που αποδίδει στο σύνολο του σχηματισμού την τιμή της κλιτικής τάξης καθώς ο σχηματισμός ανήκει στην ΚΤ5. Ακόμη, το σύνθετο μπασοκίθαρο, είναι ουδέτερο αν και το συστατικό κεφαλή (κιθάρα ΚΤ3) είναι θηλυκό, ενώ αλλαγή παρατηρείται και στην τιμή της κλιτικής τάξης (ΚΤ5). Συμπερασματικά, στην παρούσα διατριβή τα μεγεθυντικά/υποκοριστικά επιθήματα δεν θεωρούνται κεφαλές καθώς δεν ανταποκρίνονται με επιτυχία στους παραπάνω ελέγχους. Σε περίπτωση όπου ένα μεγεθυντικό/υποκοριστικό επίθημα αλλάζει τη γραμματική κατηγορία της βάσης, τότε πρέπει να θεωρείται κεφαλή της δομής (Andreou 2015) Η διαδικασία της σύνθεσης Ορισμός και βασικά χαρακτηριστικά Ορισμός Η σύνθεση είναι μια μορφολογική διαδικασία σχηματισμού νέων λέξεων η οποία είναι ιδιαίτερα παραγωγική στην ΚΝΕ. Οι Guevara & Scalise (2008:107) αναπαριστούν τη διαδικασία της σύνθεσης με το παρακάτω γράφημα. 1 Σχετικά με τις κλιτικές τάξεις βλ. 1.5.

33 25 [Χ R Υ]Ζ Με τα σύμβολα Χ και Υ αναπαρίστανται τα συστατικά της σύνθεσης και με Ζ το σύνθετο. Το σύμβολο R αναπαριστά τη σχέση μεταξύ των Χ και Υ. Σε μια πρώτη προσέγγιση η σύνθεση ορίστηκε ως η διαδικασία δημιουργίας μορφολογικά πολύπλοκων στοιχείων από την ένωση δύο λέξεων (μεταξύ άλλων Marchand 1960:11, Katamba 1993:54, Fabb 1998:70). Ο ορισμός αυτός, αν και λειτουργεί ικανοποιητικά για τις ρωμανικές γλώσσες, για γλώσσες όπως τα Ελληνικά και τα Ρωσικά δεν έχει την ίδια ανταπόκριση. Αυτό συμβαίνει λόγω του ότι τα συστατικά των συνθέτων των ρωμανικών γλωσσών είναι λέξεις, ενώ σε γλώσσες όπως τα Ελληνικά και τα Ρωσικά είναι θέματα (Ralli 2013). Η Olsen (2000) υποστηρίζει πως η σύνθεση είναι μια διαδικασία ένωσης δύο ελεύθερων στοιχείων ή/και θεμάτων με σκοπό τη δημιουργία ενός νέου σύνθετου λεξικού στοιχείου. Η Ράλλη (2007) και Ralli (2013) υποστηρίζει πως η σύνθεση είναι ένας συνδυασμός θεμάτων, ενώ υπογραμμίζει τη δυνατότητα σχηματισμού συνθέτων με βάση το θέμα όχι μόνο για την ελληνική γλώσσα, αλλά και για τις ρωμανικές γλώσσες. Συχνά, στη βιβλιογραφία απαντά ένας πιο διευρυμένος ορισμός της σύνθεσης σύμφωνα με τον οποίο, η σύνθεση είναι η διαδικασία ένωσης δύο ή περισσότερων λεξημάτων (Bauer 2001, Booij 2002, 2005, Haspelmath 2002, Ralli 2013). O Montermini (2010) αναφέρει πως οι διαφορετικές μορφές των συστατικών, ρίζες, θέματα, λέξεις, είναι εκφάνσεις ενός λεξήματος. Η εμφάνιση αυτών των τριών διαφορετικών εκφάνσεων σχετίζεται με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της σύνθεσης σε κάθε γλώσσα. Ο ορισμός αυτός έχει την πρόθεση να συμπεριλάβει κάθε πιθανό τρόπο σχηματισμού συνθέτων με βάση το θέμα (Ελληνικά), τη λέξη (Αγγλικά), και τη ρίζα (Κινέζικα). Παράλληλα, ο Dressler (2006:24-25) ορίζει πως ένα σύνθετο αποτελείται από δύο πρωτοτυπικά λεξικά στοιχεία (prototypical lexical words). Με τον όρο αυτό αναφέρεται στα ελεύθερα μορφήματα. Για το λόγο αυτό, εξαιρεί από την ανάλυσή του

34 26 τα δεσμευμένα μορφήματα, ενώ τα νεοκλασικά σύνθετα και τις δομές με μορφές - berry τις χαρακτηρίζει ως μη πρωτοτυπικά σύνθετα Γενικά χαρακτηριστικά των συνθέτων των Ελληνικών Τα γενικά χαρακτηριστικά των συνθέτων της ΚΝΕ θα αναλυθούν στις επόμενες υποενότητες. (α) Μία φωνολογική λέξη, ένας τόνος και μία γραφική ενότητα. (β) Συστατικά του συνθέτου. (γ) Συνθετικό φωνήεν. (δ) Σημασιολογικά χαρακτηριστικά Μία φωνολογική λέξη, ένας τόνος και μία γραφική ενότητα Τα σύνθετα της ΚΝΕ αποτελούν φωνολογικές ενότητες, οι οποίες στη βιβλιογραφία αναφέρονται ως φωνολογικές λέξεις. Οι φωνολογικές λέξεις φέρουν έναν τόνο, όπως και τα σύνθετα. Ο τόνος του συνθέτου μπορεί να συμπίπτει με τον τόνο του πρώτου ή του δεύτερου συστατικού (12α) (12β) ή μπορεί να διαφέρει (12γ). Οι Nespor & Ralli (1994:201, 1996:357) και Ralli (2013) εντοπίζουν περιπτώσεις όπου το δεύτερο συστατικό του συνθέτου είναι λέξη, αλλά δε διατηρεί τον τόνο του. Το φαινόμενο αυτό αποδίδεται στην εφαρμογή ενός ειδικού φωνολογικού κανόνα σύμφωνα με τον οποίο, ο τόνος τοποθετείται στην τρίτη συλλαβή από το τέλος (12γ). Στην περίπτωση όπου το δεύτερο συστατικό του συνθέτου είναι λέξη ο κανόνας αυτός δεν εφαρμόζεται καθώς οι λέξεις φέρουν ήδη τόνο (12α). (12α) ελαφοκυνηγός < ελάφι + κυνηγός (12β) αλατοπίπερο < αλάτι + πιπέρι

35 27 (12γ) λασπόλουτρο < λάσπη + λουτρό Ράλλη (2007:22) Τα συστατικά του συνθέτου Τα συστατικά ενός συνθέτου της ΚΝΕ μπορεί να είναι λέξεις ή θέματα. Όσον αφορά το πρώτο συστατικό αυτό στις περισσότερες περιπτώσεις είναι θέμα, ενώ το δεύτερο λέξη ή θέμα. Η ΚΝΕ εμφανίζει όλους τους δυνατούς συνδυασμούς εμφάνισης λέξης ή/και θέματος στο πρώτο και στο δεύτερο συστατικό (Ράλλη 2007:181). (13α) τυρόψωμο θέμα+θέμα (13β) πατατοσαλάτα θέμα+λέξη (13γ) πανωσέντονο λέξη+θέμα (13δ) πισωγυρίζω λέξη+λέξη Τα παραπάνω δομικά σχήματα δεν έχουν την ίδια συχνότητα εμφάνισης. Πιο σπάνιες είναι οι περιπτώσεις των δομικών σχημάτων [Λέξη+Θέμα] και [Λέξη+Λέξη]. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το πρώτο συστατικό είναι μία μονομορφηματική λέξη. Οι μονομορφηματικές λέξεις αποτελούν ένα σχεδόν κλειστό σύνολο στοιχείων και για το λόγο αυτό τα σύνθετα με συστατικά μονομορφηματικές λέξεις είναι λίγα. Παράλληλα, οι μονομορφηματικές λέξεις δεν φέρουν κλιτικό επίθημα. Στην ΚΝΕ η σύνθεση δεν επιτρέπει τη συμμετοχή του πρώτου συστατικού εάν αυτό φέρει κλιτικό επίθημα Ο δείκτης σύνθεσης Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σύνθεσης είναι ο δείκτης σύνθεσης (Ράλλη 2005, 2007, Ralli 2006, 2008, 2013). Πρόκειται για το φωνήεν -ο- το οποίο ενώνει τα συστατικά των συνθέτων και διασφαλίζει τη μετάβαση από το ένα στο άλλο. Το

36 28 φωνήεν αυτό έχει λάβει διάφορες ονομασίες όπως συνδετικό φωνήεν (Ralli 1988, Booij 1992, Scalise 1992), και διένθημα (Dressler 1984, 1986). Ο δείκτης σύνθεσης δεν αποτελεί φαινόμενο της σύνθεσης αποκλειστικά της ελληνικής γλώσσας, αλλά εμφανίζεται και σε άλλες γλώσσες όπως τα γερμανικά (Becker 1992) και τα ολλανδικά (Booij 1992, 2002, 2005). Αντίθετα, δείκτης σύνθεσης δεν εμφανίζεται σε γλώσσες όπως τα Αγγλικά και τα Κινέζικα (Ralli 2013). Σύμφωνα με τις αναλύσεις των Dressler (1984, 1986), Dressler & Merlini- Barbaresi (1989, 1991) και Crocco-Galeas (2002), υπάρχουν διάφορα διενθήματα τα οποία εμφανίζονται σε σύνθετα και παράγωγα διαχυτικών γλωσσών με σκοπό να οριοθετήσουν την αρχή και το τέλος των μορφηματικών συστατικών. Ο δείκτης σύνθεσης αποτελεί μια τέτοια περίπτωση ενισχύοντας τα όρια μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου συνθετικού όταν αυτά είναι θέματα. Στην περίπτωση όπου τα συστατικά του συνθέτου είναι λέξεις, τότε ο δείκτης σύνθεσης απουσιάζει, γεγονός που επιβεβαιώνεται από δεδομένα αρκετών γλωσσών (Ράλλη 2007:40-50, Ralli 2013:47-71). Ο δείκτης σύνθεσης αποτελούσε θεματικό φωνήεν στην αρχαία Ελληνική, ωστόσο, συγχρονικά δεν αποτελεί μέρος του θέματος του πρώτου συστατικού και οπωσδήποτε ούτε μέρος του δεύτερου. Οι εργασίες των Anastasiadi-Symeonidi (1983) και Ράλλη & Ραυτοπούλου (1999) υποστηρίζουν πως από την κλασική εποχή υπάρχουν δείγματα καθιέρωσης του -ο- ως συνδετικού των συστατικών των συνθέτων, αλλά τυποποιείται πλήρως κατά την ελληνιστική περίοδο. Συγχρονικά, όπως υποστηρίζει η Ράλλη (Ralli 1992, 2013, Ράλλη 2007), ο δείκτης σύνθεσης στερείται σημασίας και συγκεκριμένης μορφοσυντακτικής λειτουργίας και ως εκ τούτου δεν έχει μορφηματική υπόσταση. Σύμφωνα με την ίδια, υπεύθυνος για την παρουσία του δείκτη σύνθεσης είναι ένας διορθωτικός κανόνας, ο οποίος τακτοποιεί τη μορφή των συστατικών των συνθέτων και λειτουργεί μετά την εφαρμογή των κανόνων σχηματισμού συνθέτων. Συγχρονικά, η ύπαρξη του δείκτη σύνθεσης στα σύνθετα είναι καθολική. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις συνθέτων τα οποία δεν εμφανίζουν δείκτη σύνθεσης. Το φαινόμενο αυτό ερμηνεύεται, είτε φωνολογικά, είτε μορφολογικά.

37 29 (14α) ομορφάντρας (14β) ξαναπαίζω (14γ) πανεπιστημιούπολη Στο (14α) η απουσία του δείκτη σύνθεσης ερμηνεύεται φωνολογικά (Νικολού 2003). Ο δείκτης σύνθεσης απουσιάζει λόγω της εφαρμογής του νόμου της φωνηεντικής ιεραρχίας, ο οποίος ορίζει πως το /ο/ αποβάλλεται όταν έπεται φωνήεν ισχυρότερο στην κλίμακα ιεραρχίας (a>o>u>e>i ή i>e), ειδικά όταν αυτά είναι τονισμένα. Στο (14β) η αιτία της απουσίας του δείκτη σύνθεσης είναι μορφολογική. Στο (14β) το πρώτο συστατικό λέξη (ξανά) και όχι θέμα, όπως συμβαίνει συχνότατα στη διαδικασία της σύνθεσης. Η ύπαρξη λέξης ως πρώτο συστατικό καθιστά περιττή την παρουσία του δείκτη σύνθεσης καθώς ως λέξη έχει ήδη ευδιάκριτα όρια, αντίθετα με τα θέματα. Στο ίδιο πλαίσιο ερμηνεύεται η απουσία του δείκτη σύνθεσης στο (14γ). Το πρώτο συστατικό είναι λέξη (πανεπιστημίου) και για το λόγο αυτό δεν εμφανίζεται ο δείκτης σύνθεσης. Σε περιπτώσεις αντίστοιχες του (14γ) το πρώτο συστατικό μπορεί να είναι λέξη αρχαιοπρεπής ή αρχαίας προέλευσης και για το λόγο αυτό φέρει κλιτικά μορφήματα στο εσωτερικό της δομής του σε αντίθεση με το (14β) Σημασιολογικά χαρακτηριστικά H Ράλλη (2007) και Ralli (2013) υποστηρίζει πως, όπως σε πολλές γλώσσες, έτσι και στην ΚΝΕ η σημασία των συνθέτων δεν προκύπτει πάντοτε από το άθροισμα των σημασιών των συστατικών τους. Η ίδια παρατηρεί πως, ενώ ένα σύνθετο όπως το ασπρόμαυρος εμφανίζει πλήρη σημασιολογική διαφάνεια καθώς η σημασία του προκύπτει από το άθροισμα των σημασιών των μερών του, ενώ αντίθετα το σύνθετο γλυκανάλατος παρουσιάζει σημασιολογική αδιαφάνεια καθώς η σημασία του δεν προέρχεται από το άθροισμα των σημασιών των συστατικών του. Παράλληλα, το

38 30 σύνθετο ανοιχτοχέρης λαμβάνει τη σημασία του γενναιόδωρου από τη μετωνυμική χρήση ολόκληρου του σχηματισμού, εμφανίζοντας και αυτό σημασιολογική αδιαφάνεια. Η H Ράλλη (2007) και Ralli (2013) υποστηρίζει την ύπαρξη ενός συνεχούς, το ένα άκρο του οποίου ορίζεται από τη σημασιολογική διαφάνεια και το άλλο από τη σημασιολογική αδιαφάνεια. Ο βαθμός σημασιολογικής αδιαφάνειας υποστηρίζεται και από τον Dressler (2006), ο οποίος, ωστόσο, αναλύει τα σύνθετα ως λεξικοποιημένες δομές του νοητικού λεξικού. Όσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός της λεξικοποίησης, τόσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός της σημασιολογικής αδιαφάνειας, ενώ όσο μικρότερος είναι ο βαθμός λεξικοποίησης του συνθέτου, τόσο μεγαλύτερη είναι η σημασιολογική του διαφάνεια. Στην παρούσα διατριβή, δε θα χρησιμοποιήσω αυτόν τον τρόπο ανάλυσης των συνθέτων, ωστόσο, έχει σημασία να υπογραμμιστεί πως διαφορετικοί τρόποι ανάλυσης εντοπίζουν αυτή τη σημασιολογική ιδιαιτερότητα της σύνθεσης. Ο Libben (1998) κατηγοριοποιεί τα σύνθετα με κριτήριο το βαθμό σημασιολογικής διαφάνειας/αδιαφάνειας των συστατικών τους. (1) Σημασιολογική διαφάνεια και των δύο συστατικών (π.χ. αλατοπίπερο). (2) Σημασιολογική διαφάνεια του συστατικού κεφαλή και σημασιολογική αδιαφάνεια του συστατικού μη κεφαλή (π.χ. γλυκοχάραμα) (3) Σημασιολογική αδιαφάνεια του συστατικού κεφαλή και σημασιολογική διαφάνεια του συστατικού μη κεφαλή (π.χ. γερμανοτσολιάς) (4) Σημασιολογική αδιαφάνεια και των δύο συστατικών (π.χ. γλυκανάλατος) Σημαντικό ρόλο στο βαθμό σημασιολογικής αδιαφάνειας διαδραματίζει η μεταφορική ή μετωνυμική χρήση των συστατικών του συνθέτου, αλλά και του ίδιου του συνθέτου ως σύνολο. Στην περίπτωση του συνθέτου γλυκοχάραμα, για παράδειγμα, το πρώτο συστατικό χρησιμοποιείται μεταφορικά για να περιγράψει την αρχή του χαράματος, όπου οι όμορφοι χρωματισμοί του πρωινού παραπέμπουν σε κάτι γλυκό. Στο σύνθετο γερμανοτσολιάς το δεύτερο συστατικό του συνθέτου (τσολιάς) χρησιμοποιείται

39 31 μεταφορικά περιγράφοντας κάποιον που δεν φέρει αντίσταση σε γερμανική θέληση. Τέλος, στην περίπτωση του γλυκανάλατος, το σύνολο του σχηματισμού χρησιμοποιείται μετωνυμικά για να περιγράψει έναν άνθρωπο χωρίς χάρη και γοητεία. Τα παραπάνω σύνθετα δε θα πρέπει να χαρακτηριστούν ως σημασιολογικά αδιαφανή. Η σημασιολογική ανάλυση αυτών αποκαλύπτει πως η μεταφορά και η μετωνυμία είναι οι σημασιολογικές διαδικασίες βάσει των οποίων οι σχηματισμοί λαμβάνουν τη σημασία τους. Μάλιστα, είδαμε πως αυτές οι διαδικασίες μπορούν να αφορούν το πρώτο ή το δεύτερο συστατικό ή και ολόκληρο το σχηματισμό. Η συστηματικότητα της εφαρμογής τους και η δυνατότητα κατανόησης της σημασίας των παραπάνω σχηματισμών, μέσω των σημασιολογικών αυτών σχέσεων συγχρονικά, μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως δεν πρόκειται για σημασιολογικά αδιαφανείς δομές. Με άλλα λόγια, αν μία σημασία μπορεί να κατανοηθεί μέσω της μεταφοράς ή της μετωνυμίας σε συγχρονικό επίπεδο, τότε ο σχηματισμός είναι σημασιολογικά διαφανής Σχέσεις και σειρά των συστατικών των συνθέτων Στην θα κατηγοριοποιήσω τα σύνθετα της ΚΝΕ με βάση τη λειτουργική σχέση των συστατικών τους. Κατά καιρούς, έχουν γίνει πολλές προτάσεις σχετικά με την κατηγοριοποίηση των συνθέτων (μεταξύ άλλων Bloomfield 1933, Bally 1944, Marchand 1969, Spencer 1991, Fabb 1998, Bauer 2001, Olsen 2001, Haspelmath 2002, Booij 2005β, Bisetto & Scalise 2005, 2009, Ralli 2013). Οι Bisetto & Scalise (2005) προτείνουν την κατηγοριοποίηση των συνθέτων σε τρεις ομάδες. Πρόκειται για τα υποτακτικά (subordinate) σύνθετα, τα σύνθετα όπου το πρώτο συστατικό αποδίδει μία ιδιότητα στο δεύτερο συστατικό (attributive) και τα παρατακτικά σύνθετα (coordinate) Σύνθετα με σχέση εξάρτησης

40 32 Τα σύνθετα με σχέση εξάρτησης χωρίζονται σε δύο ομάδες. Η πρώτη αποτελείται από υποτακτικά σύνθετα όπου το πρώτο συστατικό αποτελεί συμπλήρωμα του δευτέρου. Στη δεύτερη ομάδα το πρώτο συστατικό του συνθέτου προσδιορίζει το δεύτερο. (15α) χαρτοπαίζω Σχέση εξάρτησης-υπόταξη (15β) τρελόπαιδο Σχέση εξάρτησης-απόδοση ιδιότητας Στο (15α) το συστατικό χαρτ- αποτελεί συμπλήρωμα του δεύτερου συστατικού του ρήματος παίζω. Στο (15β) το συστατικό τρελ- αποδίδει μια ιδιότητα στο δεύτερο συστατικό και ο σχηματισμός ανήκει στα εξαρτημένα σύνθετα Παρατακτικά σύνθετα Εκτός των συνθέτων τα οποία εμφανίζουν σχέσεις εξάρτησης, υπάρχει μια άλλη κατηγορία συνθέτων όπου τα μέλη τους βρίσκονται σε σχέση παράταξης (16). Η σχέση των συστατικών των παρατακτικών συνθέτων μπορεί να είναι πρόσθεσης (additive) ή παράθεσης (appositive) (Ράλλη 2007:80). Ο Booij (2005β) υποστηρίζει πως σύνθετα dvandva είναι μόνο εκείνα τα οποία εμφανίζουν σχέση πρόσθεσης. Ως υπερώνυμο όρο χρησιμοποιεί τον όρο ενωτικά (copulative) σύνθετα, συμπεριλαμβάνοντας τα παρατακτικά σύνθετα με σχέση πρόσθεσης ή παράθεσης. (16) αλατοπίπερο ψωμοτύρι μπαινοβγαίνω Τα συστατικά των παρατακτικών συνθέτων της ελληνικής γλώσσας μπορούν να είναι του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό] (π.χ. αλατοπίπερο), [Επίθετο + Επίθετο] (π.χ.

41 33 ασπρόμαυρος) και [Ρήμα + Ρήμα] (π.χ. μπαινοβγαίνω) 2. Ειδικά για τα παρατακτικά σύνθετα [Ρήμα + Ρήμα], το δεύτερο συστατικών τέτοιων σχηματισμών είναι κατά κανόνα λέξη (βλ. και Ralli 2013). Τα παρατακτικά σύνθετα του (16) εμφανίζουν σχέση πρόσθεσης μεταξύ των συστατικών τους. Η σχέση της παράθεσης δεν παρατηρείται για τα ελληνικά στα κλασικά σύνθετα, αλλά σε άλλες φραστικές δομές με ιδιαίτερα συντακτικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά (Ράλλη 2007:81). Πρόκειται για ειδικές ονοματικές φράσεις, όπως για παράδειγμα, ηθοποιός τραγουδιστής, έθνος κράτος, οι οποίες αναλύονται εκτενώς στην ενότητα Γραμματικές κατηγορίες συνθέτων Οι γραμματικές κατηγορίες των συνθέτων περιλαμβάνουν ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα και επιρρήματα. Οι γραμματική κατηγορία του πρώτου και του δεύτερου συστατικού μπορεί να ποικίλει κατά περίπτωση. Οι συνδυασμοί των γραμματικών κατηγοριών που απαντώνται στην ΚΝΕ παρουσιάζονται αναλυτικά στη συνέχεια Ουσιαστικά Οι κατηγορίες των συστατικών που μετέχουν στη δημιουργία συνθέτων της κατηγορίας του ουσιαστικού είναι ουσιαστικά (17α) και επίθετα (17β). (17α) [ΟΟ] ντοματοσαλάτα νυχτοπούλι οργανοπαίκτης 2 Στην ελληνική γλώσσα, τα παρατακτικά σύνθετα του τύπου [Επιρ + Επιρ] δεν είναι μονολεκτικά αλλά αποτελούνται από δύο λέξεις (π.χ. λίγο λίγο, πάνω κάτω, σήμερα αύριο) (βλ. Ralli 2013:162).

42 34 αλατοπίπερο (17β) [ΕΟ] αγριόγατα ομορφάντρας γλυκοπατάτα ελαφροχέρης Επίθετα Στα σύνθετα επίθετα της ΚΝΕ απαντώνται οι δομές, επίθετο και επίθετο [ΕΕ] (18α), ουσιαστικό και επίθετο [ΟΕ] (18β) και επίρρημα και επίθετο [ΕπΕ] (18γ). (18α) ερυθρόλευκος στενόμακρος γλυκόξινος (18β) σημαιοστολισμένος ηλιοκαμένος φεγγαροχτυπημένος (18γ) αργοκίνητος καλοντυμένος κακοπληρωμένος Ρήματα Τα ρηματικά σύνθετα της ΚΝΕ εμφανίζουν τρεις δομικούς τύπους, ρήμα και ρήμα [ΡΡ] (19α), ουσιαστικό και ρήμα [ΕΡ] (19β) και επίρρημα και ρήμα [ΕπΡ] (19γ).

43 35 (19α) πηγαινοέρχομαι ανεβοκατεβαίνω αναβοσβήνω (19β) χαρτοπαίζω χαροπαλεύω θαλασσοδέρνομαι (19γ) αργοσβήνω συχνορωτώ καλομαθαίνω Τα παραδείγματα του (19α) ανήκουν στην κατηγορία των παρατακτικών συνθέτων. Τα παραδείγματα του (19β) και (19γ) ανήκουν στην κατηγορία των συνθέτων τα οποία εμφανίζουν σχέση εξάρτησης Ειδικές κατηγορίες συνθέτων Στην υποενότητα αυτή θα ασχοληθώ με δύο ειδικές κατηγορίες συνθέτων. Πρόκειται για σύνθετα με δεσμευμένο θέμα και σύνθετα με συστατικά αριθμητικά. Οι ομάδες αυτές συνθέτων φέρουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και για το λόγο αυτό εντάσσονται στις ειδικές κατηγορίες συνθέτων Σύνθετα με δεσμευμένο θέμα Η πρώτη ομάδα συνθέτων των ειδικών κατηγοριών αφορά τα σύνθετα που φέρουν ως δεύτερο συστατικό ένα δεσμευμένο θέμα. Τα δεσμευμένα θέματα έχουν προέλευση από τα αρχαία Ελληνικά και συγχρονικά δεν αναλύονται.

44 36 Τα στοιχεία αυτά βρίσκονται στα όρια μεταξύ επιθήματος και θέματος. Για το λόγο αυτό, ένας σχηματισμός που φέρει ένα δεσμευμένο θέμα βρίσκεται στα όρια μεταξύ σύνθεσης και παραγωγής (Ράλλη 2007: ). Υιοθετώντας την ανάλυση της Ράλλη (2005:56-61) πως τα δεσμευμένα θέματα είναι περισσότερο θέματα παρά επιθήματα εντάσσω τους σχηματισμούς που φέρουν τέτοια στοιχεία στα σύνθετα και όχι στα παράγωγα. Βασικά χαρακτηριστικά των δεσμευμένων θεμάτων δεν εμφανίζονται στα επιθήματα. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι (α) η συγκεκριμένη σημασία, (β) οι πληροφορίες σθένους, (γ) η ύπαρξή τους δίπλα από το δείκτη σύνθεσης και (δ) η ικανότητα να εμφανίζονται ως πρώτα ή δεύτερα συστατικά σε μορφολογικές δομές (Ράλλη 2005:56-61). Η ύπαρξή τους δίπλα από τον δείκτη σύνθεσης υπογραμμίζει όχι μόνο την υπόστασή τους ως θέματα, αλλά και πως η διαδικασία στην οποία μετέχουν είναι η σύνθεση. Τα σύνθετα με δεσμευμένο θέμα δομούνται με βάση το σχήμα [Θέμα+Θέμα] και ο τόνος εμφανίζεται στην παραλήγουσα και όχι στην προπαραλήγουσα, όπως αναμένεται. Το γεγονός αυτό ερμηνεύεται από την αμφίσημη φύση των δεσμευμένων θεμάτων. Οι Nespor & Ralli (1994, 1996) παρατηρούν πως ο λεξικά χαρακτηρισμένος τονισμός της συλλαβής του δεσμευμένου θέματος είναι όμοιος με τις λεξικά χαρακτηρισμένες τονικές ιδιότητες των παραγωγικών επιθημάτων. Σε αυτή την περίπτωση, οι σχηματισμοί του (20α) μοιάζουν περισσότερο με παράγωγα παρά με σύνθετα. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις όπως αυτές του (20β), στις οποίες τα δεσμευμένα θέματα χάνουν τον τόνο τους και ο σχηματισμός ακολουθεί το προβλεπόμενο τονικό σχήμα των συνθέτων με δομή [Θέμα+Θέμα]. (20α) θεολόγος δασονόμος μελισσοκόμος ταυρομάχος κτηνοτρόφος μητροκτόνος -λογ(ος) -νομ(ος) -κομ(ος) -μαχ(ος) -τροφ(ος) -κτον(ο)ς

45 37 (20β) οικότροφος ιππόδρομος δευτερότοκος -τροφ(ος) -δρομ(ος) -τοκ(ος) Σύνθετα με συστατικά αριθμητικά Στη συγκεκριμένη ειδική κατηγορία συνθέτων ανήκουν σχηματισμοί οι οποίοι εμφανίζουν στη θέση του πρώτου συστατικού ένα αριθμητικό. Ο αριθμός του συγκεκριμένου τύπου συνθέτων δεν είναι μεγάλος καθώς δε χρησιμοποιείται το σύνολο των αριθμητικών (Ράλλη 2007:123). (21) δίδραχμο < δύο δραχμή τρίλεπτο < τρία λεπτό τετράγωνο < τέσσερα γωνία πεντάρφανος < πέντε ορφανός Στο (21) δεν εμφανίζεται ο δείκτης σύνθεσης, αν και πρόκειται για σύνθετα. Η απουσία του δείκτη σύνθεσης εξηγείται στο πλαίσιο κάποιου φωνολογικού ή μορφολογικού περιορισμού. Η Ράλλη (2007:123) υπογραμμίζει πως η απουσία του δείκτη σύνθεσης είναι δικαιολογημένη καθώς ο τελευταίος συνδέεται με θέματα και όχι με άκλιτες λέξεις, όπως είναι τα αριθμητικά. Παράλληλα, η ίδια παρατηρεί πως όταν το αριθμητικό είναι μεγαλύτερο του τρία και μικρότερο του εκατό τότε το σύνθετο φέρει ένα -α-, αντί για το φωνήεν που είχε ως ανεξάρτητη λέξη. Τέτοιες περιπτώσεις φαίνεται να σχετίζονται με το φαινόμενο της αναλογίας. Αριθμητικά, όπως το πέντε και το έξι, εμφανίζονται σε σύνθετα ως πεντα- (π.χ. πεντάδραχμο) και εξα- (π.χ. εξαδάκτυλος) κατ αναλογία με τα υπόλοιπα αριθμητικά που λήγουν σε -α (επτά, εννιά, δέκα κτλ).

46 Η κεφαλή Ορισμός και κριτήρια ορισμού της κεφαλής Γενικά, η έννοια της κεφαλής είναι ιδιαίτερα σημαντική στη μορφολογική θεωρία. Ο Plag (2003:135) υποστηρίζει πως η κεφαλή είναι το πιο σημαντικό συστατικό των σύνθετων γλωσσικών σχηματισμών, ενώ οι Scalise & Fábregas (2010:109) υπογραμμίζουν πως η ασύμμετρη δομή των σύνθετων σχηματισμών προϋποθέτει πως κάποια συστατικά είναι πιο σημαντικά από άλλα. Η Lieber (2010:200) θεωρεί πως οι ιδιότητες της κεφαλής σχετίζονται με την απόδοση της λεξικής κατηγορίας και του σημασιολογικού τύπου μιας λέξης ή μιας φράσης. Τα κριτήρια εντοπισμού της κεφαλής ενός σχηματισμού που έχουν προταθεί ποικίλλουν (μεταξύ άλλων Zwicky 1985, Bauer 1990, Plag 2003, Booij 2007, Ralli 2013). Οι ιδιότητες που αποδίδονται συχνά στην κεφαλή είναι: (α) αποδίδει τη λεξική κατηγορία στο σχηματισμό (β) λειτουργεί ως υπερώνυμο (γ) αποδίδει τα βασικά μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά (δ) λειτουργεί ως υποκατηγοριοποιητής (ε) φέρει τα χαρακτηριστικά κλίσης και συμφωνίας (morphosyntactic locus) Η κεφαλή του συνθέτου αγριάνθρωπος, για παράδειγμα, είναι το δεύτερο συστατικό, άνθρωπος γιατί αυτό (α) αποδίδει τη λεξική κατηγορία στο σχηματισμό (καθώς ο άνθρωπος είναι ουσιαστικό όπως και ο σχηματισμός αγριάνθρωπο), (β) λειτουργεί ως υπερώνυμο (καθώς ο αγριάνθρωπος είναι ένα είδος ανθρώπου), (γ) αποδίδει τα βασικά μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά (καθώς ο αγριάνθρωπος είναι αρσενικό, ΚΤ1 3 3 Στις κλιτικές τάξεις θα αναφερθώ εκτενώς στην επόμενη ενότητα.

47 39 όπως και ο άνθρωπος) και (δ) είναι το συστατικό το οποίο φέρει τα χαρακτηριστικά κλίσης (άνθρωπ-ος). Η ανάλυση σχηματισμών από διαφορετικές μορφολογικές διαδικασίες (κλίση, παραγωγή, σύνθεση) αποδεικνύει πως οι παραπάνω ιδιότητες δεν μπορούν να θεωρούνται ως τυπικές της κεφαλής (βλ. σχετικά Andreou 2014). Για παράδειγμα, στην περίπτωση του συνθέτου καμηλοπάτημα (Ράλλη 2007:24) το σύνθετο αποτυγχάνει στο τεστ της υπωνυμίας καθώς αυτό δεν αποτελεί ένα είδος πατήματος, αλλά ένα είδος φυτού. Στην παρούσα διατριβή υποστηρίζω πως βασική ιδιότητα του στοιχείου κεφαλή είναι η απόδοση της λεξικής κατηγορίας του σχηματισμού (βλ. Hoeksama 1992, Kageyama 2010, Andreou 2014). Στο σύνθετο ανθοστολισμένος, για παράδειγμα, η κεφαλή είναι το επίθετο στολισμένος καθώς το σύνθετο ανήκει στην κατηγορία των επιθέτων. Ωστόσο, το κριτήριο αυτό δεν μπορεί να εφαρμοστεί όταν τα συστατικά του συνθέτου ανήκουν στην ίδια λεξική κατηγορία. Στο ουσιαστικό οργανοπαίκτης, για παράδειγμα, τόσο το πρώτο όσο και το δεύτερο συστατικό είναι ουσιαστικό και για το λόγο αυτό, δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστεί το κριτήριο της απόδοσης της λεξικής κατηγορίας. Σε περιπτώσεις όπως η παραπάνω εφαρμόζεται ως βοηθητικό κριτήριο αυτό της υπωνυμίας. Για παράδειγμα, η κεφαλή στο σύνθετο οργανοπαίκτης είναι το συστατικό παίκτης καθώς αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υπερώνυμο. Ο οργανοπαίκτης, δηλαδή, είναι ένα είδος παίκτη και όχι ένα είδος οργάνου. Ωστόσο, το κριτήριο της υπωνυμίας δεν λειτουργεί σε αρκετές περιπτώσεις. Για παράδειγμα, στο λέξη καμηλοπάτημα (Ράλλη 2007:24) όπου το σύνθετο δεν αποτελεί υπώνυμο, ούτε του πρώτου, ούτε του δεύτερου συστατικού. Με άλλα λόγια, το καμηλοπάτημα δεν είναι ούτε είδος καμήλας, ούτε είδος πατήματος, αλλά ένα είδος φυτού. Η περίπτωση των παρατακτικών συνθέτων είναι αρκετά προβληματική σχετικά με τον εντοπισμό της κεφαλής. Σε αυτές τις περιπτώσεις κανένα από τα δύο συστατικά δεν είναι λιγότερο σημαντικό από το άλλο. Για παράδειγμα, το ρήμα μπαινοβγαίνω της, τόσο σε δομικό, όσο και σε σημασιολογικό επίπεδο, κανένα από τα δύο συστατικά δε φαίνεται να κυβερνά στο σχηματισμό. Λαμβάνοντας υπόψη μας τη γραμματική

48 40 κατηγορία του ρήματος μπαινοβγαίνω, σε σχέση με τις γραμματικές κατηγορίες των συστατικών του είναι αδύνατο να οριστεί ως κεφαλή καθώς είναι και τα δύο ρήματα. Παράλληλα, η σημασία του μπαινοβγαίνω αντλείται από το άθροισμα των σημασιών, του πρώτου συστατικού και του δεύτερου συστατικού εξ ίσου. Για τους δύο αυτούς λόγους ο ορισμός της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα είναι προβληματική. Για τους ίδιους λόγος θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως τα παρατακτικά σύνθετα δεν εμφανίζουν κεφαλή ή να συμφωνήσει με την θέση του Kageyama (2009), πως τα παρατακτικά σύνθετα εμφανίζουν δύο κεφαλές. Η εύρεση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα παραμένει προβληματική και στην περίπτωση χρήσης άλλου κριτηρίου όπως ο φορές των μορφοσυντακτικών και κλιτικών χαρακτηριστικών του συνθέτου. (22α) ανεμόβροχο < άνεμος + βροχή (22β) γυναικόπαιδα < γυναίκες + παιδιά Το σύνθετο ανεμόβροχο (22α) αποτελείται από δύο ουσιαστικά (άνεμος, βροχή). Το πρώτο συστατικό είναι αρσενικό, της ΚΤ1, ενώ το δεύτερο θηλυκό και ανήκει στην ΚΤ2. Το σύνθετο ανεμόβροχο, ωστόσο, δεν είναι αρσενικό, όπως το πρώτο συστατικό, ούτε θηλυκό, όπως το δεύτερο. Το γένος του συνθέτου είναι ουδέτερο και μάλιστα της ΚΤ5. Το (22β) είναι λίγο διαφορετική περίπτωση. Τα συστατικά του συνθέτου είναι ουσιαστικά. Το πρώτο είναι θηλυκό (γυναίκες) της ΚΤ2 και το δεύτερο ουδέτερο (παιδιά) της ΚΤ8. Το σύνθετο γυναικόπαιδα είναι ουδετέρου γένους, όπως το δεύτερο συστατικό του, και μάλιστα, ανήκει στην ίδια κλιτική τάξη (ΚΤ8). Άρα, κεφαλή του συνθέτου μπορεί να θεωρηθεί το δεύτερο συστατικό καθώς δίνει το γένος και τα κλιτικά χαρακτηριστικά στο σχηματισμό. Συμπερασματικά, τα περισσότερα από τα κριτήρια ορισμού της κεφαλής δύσκολα εφαρμόζονται στα παρατακτικά σύνθετα. Το κριτήριο της γραμματικής κατηγορίας και το σημασιολογικό κριτήριο δεν είναι δυνατό, σε καμία περίπτωση, να εφαρμοστούν. Η εφαρμογή του κριτηρίου της απόδοσης γένους και κλιτικών

49 41 χαρακτηριστικών σε κάποιες περιπτώσεις (22β) δείχνει πως η κεφαλή βρίσκεται στα δεξιά, ωστόσο σε περιπτώσεις όπως το ρήμα πηγαινοέρχομαι, αδυνατούν να ορίσουν το συστατικό κεφαλή Η θέση της κεφαλής στη σύνθεση Στα σύνθετα της ελληνικής γλώσσας η κεφαλή βρίσκεται κατά κανόνα στα δεξιά. Για παράδειγμα, στο σύνθετο αγριοκάτσικο η κεφαλή του σχηματισμού είναι το κατσίκ(ι), το οποίο βρίσκεται στα δεξιά. Αντίστοιχα παραδείγματα υπάρχουν σε γλώσσες όπως τα Αγγλικά (Lieber 1992), τα Γερμανικά (Becker 1992), τα Ρώσικα (Koutsantoni 2005) και τα Ολλανδικά (Booij 1992, 2002). Στο σύνθετο lemon tree των Αγγλικών, στο γερμανικό σύνθετο herzkrank και στο ολλανδικό σύνθετο vleesoep η κεφαλή βρίσκεται στα δεξιά. Το γεγονός πως σε ένα μεγάλο αριθμό γλωσσών η κεφαλή των συνθέτων εμφανίζεται στα δεξιά, οδήγησε τον Williams (1981) να διατυπώσει το νόμο της δεξιόστροφης κεφαλής. Ο κανόνας αυτός προέβλεπε πως η κεφαλή όλων των μορφολογικών δομών, άρα και των συνθέτων, βρίσκεται στα δεξιά. Η θέση αυτή ωστόσο, δέχτηκε σημαντική κριτική (μεταξύ άλλων Scalise 1992, 1994) με την παρουσίαση παραδειγμάτων εκ του αντιθέτου, δηλαδή σχηματισμών με την κεφαλή στην αριστερή περιφέρειά τους. Η Ράλλη (2007) και Ralii (2013) παρατηρεί πως τα σύνθετα της ΚΝΕ, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, εμφανίζουν την κεφαλή τους στα δεξιά Ενδοκεντρικότητα και εξωκεντρικότητα στη σύνθεση Οι Bisetto & Scalise (2005) προτείνουν τη διμερή διαφοροποίηση των συνθέτων σε ενδοκεντρικά και εξωκεντρικά με κριτήριο την ύπαρξη ή όχι κεφαλής, ενώ το ίδιο κριτήριο χρησιμοποιούν και οι Bauer (2008) και Lieber (2009). Αντίθετα, έχει

50 42 υποστηριχθεί (Dressler 2006, Ράλλη 2007:92) τα εξωκεντρικά σύνθετα έχουν κεφαλή, ωστόσο αυτή βρίσκεται εκτός του σχηματισμού, σε αντίθεση με τα ενδοκεντρικά όπου αυτή βρίσκεται εντός του σχηματισμού. Σύμφωνα τους Ανδρέου (2010), Ralli & Andreou (2011), Ralli (2013), Andreou (2014) ένα σύνθετο είναι ενδοκεντρικό όταν η σύνθεση και η παραγωγή, οι οποίες συνυπάρχουν σε έναν σύνθετο μορφολογικό σχηματισμό, αλληλεπιδρούν με τέτοιο τρόπο ώστε η παραγωγή να προηγείται της σύνθεσης ή υπάρχει μόνο η σύνθεση. (23α) θαλασσοπούλι < [[θαλασσ] -ο- [πουλ]]-ι (23β) αγριοκόριτσο < [[άγρι] -ο- [κορίτσ]]-ο (23γ) οργανοπαίκτης < [[οργαν] -ο- [[[παίκ]τη]ς]] Στα (23α) και (23β) εντοπίζεται μόνο η διαδικασία της σύνθεσης, ενώ (23γ) συνεμφανίζονται η σύνθεση και η παραγωγή, με την παραγωγή να προηγείται της σύνθεσης. Αντίθετα, σε περιπτώσεις όπου η σύνθεση προηγείται της παραγωγής τότε ο σχηματισμός ανήκει στα εξωκεντρικά σύνθετα. (24) κοκκινομάλλης < [[κοκκιν] -ο- [μαλλ]η]ς ανοιχτόμυαλος < [[ανοιχτ] -ο- [μυαλ] ]ος Στο (24) η παραγωγή έπεται της σύνθεσης και για το λόγο αυτό τα κοκκινομάλλης και ανοιχτόμυαλος ορίζονται ως εξωκεντρικά. Θα πρέπει να διευκρινιστεί πως η εξωκεντρικότητα αφορά το σύνολο του σχηματισμού σχετικά με τις διαδικασίες της παραγωγής και της σύνθεσης. Στην περίπτωση του ανοιχτόμυαλος, το συστατικό μη κεφαλή εμφανίζει παραγωγικό επίθημα (ανοικ- + τ-), ωστόσο αυτό δε σχετίζεται με το σύνολο του σχηματισμού. Ακόμη, σε περιπτώσεις όπως το ανοιχτόμυαλος το επίθημα που δίνει την κατηγορία του συνθέτου δεν πραγματώνεται φωνολογικά καθώς είναι μηδενικό μόρφημα (Ανδρέου 2010, Ralli & Andreou 2011, Ralli 2013, Andreou 2014).

51 Η κλίση Η τρίτη σημαντική διαδικασία της μορφολογίας είναι η κλίση. Η κλίση είναι, σύμφωνα με τη Ράλλη (2005:106), η μορφολογική διαδικασία σχηματισμού διαφορετικών μορφών μιας λέξης, οι οποίες προέρχονται από τον συνδυασμό θέματος και κλιτικού προσφύματος. Η βασική σημασία της λέξης προέρχεται από το θέμα, ενώ τα κλιτικά προσφύματα φέρουν μορφοσυντακτικές πληροφορίες ανάλογα με τη γραμματική κατηγορία της λέξης. Το σύνολο των κλιτών τύπων μιας λέξης ονομάζεται κλιτικό παράδειγμα. Στην παρούσα διατριβή δεν θα ασχοληθώ με τα κλιτικά χαρακτηριστικά των λέξεων της ΓΠ καθώς δε διαφέρουν ως προς τον αριθμό τους και τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά σε σχέση με εκείνα των λέξεων της ΚΝΕ. Αυτό στο οποίο θα πρέπει, ωστόσο, να σταθώ είναι οι κλιτικές τάξεις. Η παρούσα διατριβή υιοθετεί τη θέση της Ράλλη (2005) σχετικά με την οργάνωση των κλιτικών τάξεων της ΚΝΕ. Οι κλιτικές τάξεις ορίζονται σύμφωνα με δύο κριτήρια: (α) τη συστηματική αλλομορφική ποικιλία των θεμάτων (σχετικά με την αλλομορφία Ράλλη 2005:65-74) και (β) τη μορφή του συνόλου των κλιτικών επιθημάτων που συνδέονται με αυτά (Ράλλη 2005:118). Πιο συγκεκριμένα, για τις κλιτικές τάξεις των ονομάτων τα κριτήρια κατηγοριοποίησης είναι (α) η ύπαρξη αλλομορφικής σχέσης μεταξύ των θεμάτων και (β) το σύνολο των κλιτικών επιθημάτων του κλιτικού παραδείγματος. Με βάση αυτά τα κριτήρια ορίζονται οκτώ κλιτικές τάξεις 4 για τα ονόματα και δύο ακόμη 4 ΚΤ1 ΑΡΣ/ΘΗΛ χωρίς αλλομορφική σχέση -ος/-ου/-ο/-ε -οι/-ων/-ους/-οι ΚΤ2 ΑΡΣ με αλλομορφική σχέση (π.χ. ταμια ~ ταμι) -ς/ / / -ες/-ων /-ες/-ες ΚΤ3 ΘΗΛ με αλλομορφική σχέση (π.χ. αυλη ~ αυλ) /-ς/ / -ες/-ων /-ες/-ες ΚΤ4 ΘΗΛ με αλλομορφική σχέση (π.χ. πολη ~ πολε ~ πολ) /-ς ή-εως/ / -εις/-ων /-εις/-εις ΚΤ5 ΟΥΔ χωρίς αλλομορφική σχέση -ο/-ου/-ο/-ο -α/-ων/-α/-α ΚΤ6 ΟΥΔ χωρίς αλλομορφική σχέση /-ου/ / -α/-ων/-α/-α ΚΤ7 ΟΥΔ χωρίς αλλομορφική σχέση -ος/-ου/-ος/-ος

52 44 ιδιαίτερες κλιτικές τάξεις, οι οποίες αφορούν κυρίως αρχαιοπρεπή επίθετα (π.χ. ευγενής ευγενές) και κάποια αρχαιοπρεπή ουσιαστικά (π.χ. βεληνεκές). Για τα ρήματα οι κλιτικές τάξεις ορίζονται (α) βάσει της ύπαρξης συστηματικής αλλομορφικής σχέσης του τύπου Χ(α) ~ Χ(φωνήεν) (π.χ. αγαπ(α) ~ αγαπη) και (β) βάσει του συνόλου των κλιτικών επιθημάτων του κλιτικού παραδείγματος. Με τον τρόπο αυτό ορίζονται δύο βασικές κλιτικές τάξεις και μία υποκατηγορία της δεύτερης 5 (Ράλλη 2005: ) Λοιπά μορφολογικά φαινόμενα και φαινόμενα διεπαφής με τη φωνολογία και τη σύνταξη Εκτός από την παραγωγή, τη σύνθεση και την κλίση, η μορφολογική ανάλυση ενδιαφέρεται και για άλλες λιγότερο συχνές διαδικασίες, αλλά και για διαδικασίες οι οποίες εμφανίζουν διεπίδραση της μορφολογίας με τη φωνολογία και τη σύνταξη Η διαδικασία της σύμφυρσης Είναι γενικά αποδεκτό πως η διαδικασία της σύμφυρσης αφορά τη δημιουργία μιας νέας λέξης από την αποκοπή και ένωση τμημάτων συνήθως δύο άλλων ήδη γνωστών λέξεων (π.χ. motel < motor + hotel, καρχαρίνι < καρχαρίας + καναρίνι) (μεταξύ άλλων Soudek 1978, Kubozono 1990, Bat-El 1996, Kemmer 2003, Sung-Hoon Hong 2004, Ralli & Xydopoulos 2012, Κατσούδα & Νάκας 2013). -η/-η/-η/-η ΚΤ8 ΟΥΔ με αλλομορφική σχέση (π.χ. σωματ ~ σαμα) /-ος/ / -α/-ων/-α/-α 5 ΚΤ1 χωρίς αλλομορφική σχέση ή χωρίς συστηματική αλλομορφική σχέση (π.χ. δεν ~ δε, κλεβ-) ΚΤ2 με συστηματική αλλομορφική σχέση του τύπου Χ(α) ~ Χ(φωνήεν) (π.χ. αγαπ(α) ~ αγαπή, φορ(α) ~ φορε ) ΚΤ2β με συστηματική αλλομορφική σχέση του τύπου Χ ~ Χ(φωνήεν) (π.χ. διαιρ ~ διαιρε)

53 45 Οι συμφυρμοί είναι προϊόντα εκούσιας σκέψης του ομιλητή επιτυγχάνοντας συγκεκριμένα επικοινωνιακά αποτελέσματα. Η αποκοπή φωνολογικού υλικού των συστατικών τους θα αποτελέσει το κριτήριο της ομαδοποίησης των συμφυρμών. Σε δομικό και σημασιολογικό επίπεδο η σύμφυρση φαίνεται να μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά με τη σύνθεση, ωστόσο αποτελούν δύο ξεχωριστές διαδικασίες. Η σύνθεση είναι μία άκρως μορφολογική διαδικασία, ενώ η σύμφυρση αποτελεί ένα μορφοφωνολογικό φαινόμενο. Το γεγονός αυτό εγείρει αμφιβολίες σχετικά με τα αν οι συμφυρμοί αποτελούν μέρος της παραγωγικότητας (productivity) ή της δημιουργικότητας (creativity) της γλώσσας Ορισμός-Βασική βιβλιογραφία Η διαδικασία της σύμφυρσης αφορά τη δημιουργία μιας νέας λέξης, «ερμαφρόδιτης» κατά τον Χατζιδάκι (1915: ), από την αποκοπή και ένωση τμημάτων συνήθως δύο άλλων ήδη γνωστών λέξεων (μεταξύ άλλων Soudek 1978, Cannon 1986, Kubozono 1990, Štekauer 1991, Bat-El 1996, Hock & Joseph 1996, Κρύσταλ 2003, Kemmer 2003, Plag 2003, Sung-Hoon Hong 2004, Gries 2004, 2006, Ralli & Xydopoulos 2012, Κατσούδα & Νάκας 2013, Παπαναγιώτου υπό έκδοση). Η διεθνής βιβλιογραφία χρησιμοποιεί συνήθως τον όρο blending για τη διαδικασία και τον όρο blend για το προϊόν, ενώ οι όροι αυτοί αποδίδονται στην ελληνική γλώσσα ως σύμφυρση και συμφυρμός αντίστοιχα (βλ. Ξυδόπουλος 2008, Katsouda 2009). Ο Bauer (1983: ) αναφέρει πως ένας συμφυρμός είναι ένα νέο λέξημα, το οποίο δημιουργείται από την ένωση τμημάτων δύο ή περισσότερων λέξεων. Κατά κανόνα, το πρώτο από τα πρότυπα λεξικά στοιχεία χάνει φωνολογικό υλικό από το τέλος προς την αρχή, ενώ το δεύτερο από την αρχή προς το τέλος. Οι σχηματισμοί αυτοί είναι δυνατόν να αναλυθούν καθώς τουλάχιστον το ένα από τα συστατικά του είναι αναγνωρίσιμο. Ο Cannon (1986:730) υποστηρίζει πως ένας συμφυρμός αποτελείται από τμήματα δύο ή περισσότερων λέξεων οι οποίες ενώνονται συχνά, με

54 46 φωνολογικές επικαλύψεις, σε μία νέα δομή. Η σημασία του νέου σχηματισμού αντλείται τουλάχιστον από τη σημασία του ενός συστατικού. Παρατηρεί επίσης, πως τουλάχιστον το ένα από τα συστατικά του συμφυρμού θα πρέπει να είναι αναγνωρίσιμο. Ο Štekauer (1991:26) υποστηρίζει πως ένας συμφυρμός δημιουργείται από την ένωση τμημάτων δύο άλλων λέξεων και φέρει μια νέα σημασία. Η Kemmer (2003:75) επισημαίνει πως οι συμφυρμοί δημιουργούνται από την ένωση τμημάτων δύο άλλων λέξεων. Το γεγονός αυτό, πως δεν συμμετέχουν ολόκληρες λέξεις στη διαδικασία, καθιστά τη σύμφυρση διαφορετική διαδικασία από τη σύνθεση. Στη διαδικασία της σύμφυρσης τα φωνολογικά χαρακτηριστικά των λέξεων-πηγών προκρίνονται σε σχέση με τα μορφολογικά τους. Ο Gries (2004) υποστηρίζει πως ένας συμφυρμός δημιουργείται από την ένωση τμημάτων δύο ή περισσότερων λέξεων (π.χ. fantabulous < fantastic + fabulous Gries 2004:640), με τη μία, τουλάχιστον, να έχει υποστεί αποκοπή φωνολογικού υλικού, ενώ συχνά παρατηρείται φωνολογική ή γραφηματική επικάλυψη. Ο Bauer (1983) υποστηρίζει πως η σύμφυρση δε χαρακτηρίζεται από συστηματικότητα και πρόκειται για αυθαίρετη ένωση λέξεων, ενώ ο Spencer (1991) θεωρεί πως το φαινόμενο δεν έχει κανένα ενδιαφέρον για τη μορφολογική θεωρία. Η σύμφυρση έχει χαρακτηριστεί ως ελάσσονα παραγωγική διαδικασία (minor word formation process) (Scalise 1994), αλλά και ως μια διαδικασία εξωγραμματικής (extragrammatical) μορφολογίας (Dressler 2000, Piñeros 2004). Οι Aronoff & Anshen (2001) υπογραμμίζουν πως σχηματισμοί, όπως οι συμφυρμοί και τα ακρωνύμια εντάσσονται, στον χώρο της μη παραγωγικής μορφολογίας (unproductive morphology). Ωστόσο, η παρούσα διατριβή, όπως και πλήθος άλλων εργασιών (μεταξύ άλλων Kubozono 1990, Hock & Joseph 1996, Sung-Hoon Hong 2004, Ralli & Xydopoulos 2012), υποστηρίζει πως το φαινόμενο της σύμφυρσης είναι παραγωγικότατο συγχρονικά και πως διέπεται από κανόνες και συστηματικότητα. Αν και στη διεθνή βιβλιογραφία οι αναφορές στο φαινόμενο είναι πολλές, η ελληνόφωνη βιβλιογραφία δεν επιδεικνύει τον ίδιο πλούτο. Σε συγχρονικό επίπεδο, η Αρβανίτη (1998) μελετά ανεκδοτολογικούς σχηματισμούς (π.χ.

55 47 καρχαρίνι<καρχαρίας+καναρίνι) εστιάζοντας στους ιεραρχημένους περιορισμούς σχηματισμού τους. Οι Koutita & Fliatouras (2001) προτείνουν μία κατηγοριοποίηση των συμφυρμών βάσει του διαλεκτού τους υλικού και διαφοροποιούν τα προϊόντα της σύμφυρσης από εκείνα της σύνθεσης. Οι Καρατζόλα & Φλιάτουρας (2004) επιχειρούν μια γενική παρουσίαση του φαινομένου της σύμφυρσης ως μηχανισμού γραμματικής και της λεξιλογικής αλλαγής. Η Katsouda (2009) εντοπίζει τα προβλήματα ορολογίας αναφορικά με το φαινόμενο. Οι Κατσούδα & Κρητικού (2010) ασχολούνται με το είδος των οπτικών συμφυρμών. Οι Ralli & Xydopoulos (2012) συγκρίνουν τη σύνθεση με τη σύμφυρση και υπογραμμίζουν το συστηματικό χαρακτήρα της δεύτερης, ως αντιπαράδειγμα αναφορικά με την υποτιθέμενη σποραδική εμφάνιση του φαινομένου. Οι Κατσούδα & Νάκας (2013) μελετούν τη σύμφυρση στην ΚΝΕ και τη συγκρίνουν με τη διαδικασία της επανετυμολόγησης. Τέλος, ο Παπαναγιώτου (υπό έκδοση) ασχολείται με τους συμφυρμούς της ΓΠ, υποστηρίζει τη σημαντική συστηματικότητά ως προς τη δόμησή τους και υπογραμμίζει τη σημαντική παραγωγικότητά τους στο πλαίσιο της ΓΠ Η χρήση Οι συμφυρμοί βρίσκουν συχνή χρήση στο δημοσιογραφικό λόγο και στο λόγο των Μ.Μ.Ε. (Καρατζόλα & Φλιάτουρας 2004:176), με σκοπό να έλκουν την προσοχή (for attention-catching purposes) Adams (2001:141). O Crystal (1995:130) παρατηρεί πως κατά τη δεκαετία του 1980 εντοπίζεται αυξημένη χρήση των σχηματισμών αυτών, οι οποίοι εμφανίζονταν συχνά στο δημοσιογραφικό και διαφημιστικό λόγο. Παράλληλα, η Lehrer (2007:116), μελετώντας τους συμφυρμούς των Αγγλικών, υποστηρίζει πως στις μέρες μας η διαδικασία της σύμφυρσης είναι ιδιαίτερα συχνή. Ο Cannon (2000:956) υποστηρίζει πως η σύμφυρση είναι μια παλαιότατη διαδικασία παραγωγής νέων λεξικών στοιχείων και εντοπίζεται σε αρκετές αρχαίες γλώσσες, όπως τα Βεδικά Σανσκριτικά (Vedic Sanskrit), τα Λατινικά και τα αρχαία Γερμανικά (Old High German). Επιπρόσθετα, οι Ralli & Xydopoulos (2012) υπογραμμίζουν οι συμφυρμοί

56 48 χρησιμοποιούνται κυρίως σε ειδικά λεξιλόγια κοινωνικών, λειτουργικών ή γεωγραφικών ποικιλιών. Η δημιουργία των συμφυρμών είναι, κατά κανόνα, σκόπιμη, ενώ αποτελούν ένα προϊόν σκέψης (Ronneberger-Sibold 2006:157) και ευφυΐας (Stockweell & Minkona 2001:7). Για τη δημιουργία ενός συμφυρμού τίθεται ένας γενικός πραγματολογικός περιορισμός, ο οποίος εξαρτάται από τη θέληση του δημιουργού να κατασκευάσει ένα σχηματισμό με συγκεκριμένο βαθμό σημασιολογικής αδιαφάνειας κάτω από συγκεκριμένες επικοινωνιακές περιστάσεις (Dressler 2000, Ronneberger-Sibold 2006, Ralli & Xydopoulos 2012). Ο βαθμός σημασιολογικής αδιαφάνειας σχετίζεται με τον περιορισμό της ανακτησιμότητας των συστατικών του συμφυρμού. Τα συστατικά του συμφυρμού, δηλαδή, θα πρέπει να είναι ανακτήσιμα-αναγνωρίσιμα, ώστε ο σχηματισμός να είναι κατανοητός. Σημαντικό ρόλο, εκτός από το δημιουργό, έχει και ο δέκτης, ο οποίος θα πρέπει να έχει γνώση των αρχικών συστατικών, ώστε να είναι σε θέση να τα αναγνωρίσει στο τελικό προϊόν. Τέλος, είναι πιθανό ένας συμφυρμός να μην είναι το αποτέλεσμα μιας νοητικής διεργασίας, αλλά μιας ασυνείδητης διαδικασίας κατά την οποία δύο λέξεις έρχονται ταυτόχρονα στη συνείδησή μας και προκαλούν παραδρομές. Τα προϊόντα αυτά συνήθως δεν περνούν στο γενικό λεξιλόγιο (Bausmann 1996). Η παρούσα διατριβή δε θα ασχοληθεί με αυτές τις περιπτώσεις. (Σχετικά με αυτές τις περιπτώσεις: MacKay 1972, 1973, 1987, Laubstein 1999α,β) Η δομή των συμφυρμών Ένας συμφυρμός αποτελείται, κατά κανόνα, από την αποκοπή και ένωση τμημάτων συνήθως δύο άλλων ήδη υπαρκτών λέξεων. Τα συστατικά πηγές ονομάζονται διεθνώς source words (λέξη πηγή), αλλά και base word (λέξη-βάση) (Bat-El & Cohen 2012), constituent (word) (λέξη-συστατικό) (Kelly 1998, Ralli & Xydopoulos 2012) etymon

57 49 (Cannon 2000). Ο όρος splinters χρησιμοποιείται για τα συστατικά του συμφυρμού μετά τη φωνολογική αποκοπή (López Rúa 2002, Ronneberger-Sibold 2012). Οι συμφυρμοί αποτελούν μία φωνολογική λέξη και έχουν έναν τόνο (Bat-El & Cohen 2012, Ralli & Xydopoulos 2012), ο οποίος, κατά κανόνα, βρίσκεται στην ίδια θέση με εκείνον του δευτέρου συστατικού. (25) σκαλαμπόκι < σκά(λα) + (κα)λαμπόκι (Κατσούδα & Νάκας 2013:222) Λόγω του τρόπου σχηματισμού τους, ο Marchand (1969:451) υποστηρίζει πως οι συμφυρμοί ομοιάζουν με τα σύνθετα, με την έννοια της ένωσης δύο γλωσσικών στοιχείων και τη δημιουργία ενός νέου (compounding by means of curtailed words). Ειδικά για τα Ελληνικά, ο Soudek (1978:466) υποστηρίζει πως, παρόλο που οι συμφυρμοί δεν ταυτίζονται με τα σύνθετα, δομούνται σύμφωνα με τους κανόνες σχηματισμού λέξεων, και συγκεκριμένα, με βάση τους κανόνες της σύνθεσης. Οι Ralli & Xydopoulos (2012) επεκτείνοντας αυτόν τον συλλογισμό, υποστηρίζουν πως οι συμφυρμοί ακολουθούν τη δομή των συνθέτων και συγκεκριμένα του τύπου [Θέμα + Λέξη] (Ράλλη 2007, 2009, Ralli 2013). Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζουν πως (α) οι συμφυρμοί, εμφανίζουν την κεφαλή στα δεξιά της δομής τους, όπως και τα ενδοκεντρικά σύνθετα και (β) αν και τα σύνθετα υπόκεινται σε μορφολογικού τύπου περιορισμούς σχετικά με την αποκοπή υλικού από το πρώτο συστατικό, οι συμφυρμοί εμφανίζουν απώλεια υλικού, συνήθως και στα δύο συστατικά τους, με τη μη κεφαλή να δέχεται μια πιο ισχυρού τύπου αποκοπή. Καταλήγουν δε στο συμπέρασμα πως αφού τα σύνθετα και οι συμφυρμοί μοιράζονται ένα δομικό σχήμα, οι τελευταίοι αποτελούν μέρος της γραμματικής (γλωσσικής ικανότητας (linguistic competence)) ενός φυσικού ομιλητή. Ωστόσο, παρά τις σημαντικές ομοιότητες σύνθεσης και σύμφυρσης, οι δύο διαδικασίες είναι διακριτές. Τα συστατικά των συμφυρμών ανήκουν στις γνωστές γραμματικές κατηγορίες, ουσιαστικό, επίθετο, ρήμα και συνδυάζονται με διαφορετικούς τρόπους. Παράλληλα,

58 50 τα συστατικά τους βρίσκονται σε σχέση υπόταξης (subordinate), σε σχέση απόδοσης ιδιότητας (attributive) ή σε σχέση παράταξης (coordinative) Συμφυρμοί και η θέση της κεφαλής Οι συμφυρμοί, όπως και τα σύνθετα της ΚΝΕ, ακολουθούν τον κανόνα της δεξιόστροφης κεφαλής (Ralli & Xydopoulos 2012). Η κεφαλή, δηλαδή, βρίσκεται στα δεξιά του νέου σχηματισμού και είναι υπεύθυνη για τη γραμματική του κατηγορία. Παράλληλα, ο νέος σχηματισμός, στις περισσότερες περιπτώσεις, ακολουθεί το πρότυπο τονισμού του συστατικού-κεφαλή. (26) αστακότα < αστα(κός) + κότα (Κατσούδα & Νάκας 2013) Στο (26) ο νέος σχηματισμός είναι ένα ουσιαστικό, θηλυκού γένους, χαρακτηριστικά που φέρει το δεύτερο συστατικό (κότα). Παράλληλα, ακολουθεί το τονικό πρότυπο του συστατικού κεφαλή Αποκοπή υλικού στη σύμφυρση Ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της σύμφυρσης είναι η αποκοπή φωνολογικού υλικού από τα αρχικά του συστατικά. Σύμφωνα με την Bat-El (2006:66), το πρώτο συστατικό χάνει υλικό από το τέλος προς την αρχή του, ενώ το δεύτερο από την αρχή προς το τέλος. Σε κάθε περίπτωση, το πρώτο συστατικό χάνει ένα μέρος του αρχικού φωνολογικού του υλικού (25), (26), ενώ το δεύτερο συστατικό μπορεί να συμμετάσχει ολόκληρο στη διαδικασία. Στην ΚΝΕ δεν εντοπίζονται συμφυρμοί με το πρώτο συστατικό τους ακέραιο και το δεύτερο με απώλεια φωνολογικού υλικού.

59 51 Αρκετοί ερευνητές δεν θεωρούν συμφυρμούς, σχηματισμούς οι οποίοι δεν εμφανίζουν καμία απώλεια υλικού στο δεύτερο συστατικό τους (Bat-El 2006, Ralli & Xydopoulos 2012). Στο το θέμα αυτό θα αναφέρω αναλυτικότερα στη συνέχεια (3.3.3). Η αποκοπή υλικού των συστατικών ενός συμφυρμού δεν μπορεί να μελετηθεί αποκλειστικά υπό το πρίσμα της μορφολογίας, όπως η σύνθεση, αλλά κυρίως επί τη βάση της προσωδίας (Bat-El 1996, Kubozono 1990, Aρβανίτη 1998, López Rúa 2002, Ralli & Xydopoulos 2012). O Berman (1961:279) εισάγει τον όρο splinter για τα συστατικά των συμφυρμών υπογραμμίζοντας την ιδιαίτερη φύση τους. Η López Rúa (2002:37) παρατηρεί πως τα συστατικά των συμφυρμών (splinter-χρησιμοποιεί τον ίδιο όρο) μπορεί να είναι συλλαβές ή μονάδες μεγαλύτερες από τη συλλαβή. Σε περίπτωση όπου το συστατικό είναι μικρότερο από τη συλλαβή, αυτό είναι η έμβαση της συλλαβής. Οι συμφυρμοί της ΚΝΕ, όσον αφορά το πρώτο συστατικό τους, είναι δυνατόν να απολέσουν το μεγαλύτερο μέρος τους, έως την έμβαση της πρώτης συλλαβής τους. Το δεύτερο συστατικό είναι αυτό που συνήθως διατηρεί το μεγαλύτερο μέρος του υλικού του. Οι Ralli & Xydopulos (2012) υποστηρίζουν πως αυτό σχετίζεται με τη θέση της κεφαλής, η οποία βρίσκεται στις περισσότερες περιπτώσεις στα δεξιά και προκειμένου ο συμφυρμός να είναι σημασιολογικά προσπελάσιμος υπόκειται σε μια λιγότερο ισχυρή αποκοπή. Ο σημαντικός ρόλος της κεφαλής σχετίζεται και με το συλλαβικό μήκος (syllabic length) του συμφυρμού, το οποίο στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ίδιο με αυτό της κεφαλής, όπως παρατηρεί ο Kubozono (1990) για τα Αγγλικά και τα Ιαπωνικά. Δηλαδή, στην περίπτωση του motel, το συλλαβικό μήκος του συστατικού κεφάλη hotel είναι ίδιο με εκείνο του συμφυρμού, όπως και στην περίπτωση του βλαξιτζής της ΚΝΕ όπου το συλλαβικό μήκος του συμφυρμού είναι ίδιο με εκείνο της κεφαλής (ταξιτζής) (Ralli & Xydopoulos 2012). Στην ΚΝΕ αρκετά συχνά το συλλαβικό μήκος του συμφυρμού είναι διαφορετικό από εκείνο της κεφαλής όπως στο νυχτεργίδα (< νυχτερίδα + γίδα) όπου το συλλαβικό

60 52 μήκος του συμφυρμού είναι μεγαλύτερο, κατά δύο συλλαβές, από εκείνο της κεφαλής (γίδα) Η σημασία Σύμφωνα με την Katsuda (2009:890), στη σύμφυρση συμβαίνει η συνένωση όχι μόνο δύο μορφών, αλλά και δύο σημασιών ή λειτουργιών. Οι συμφυρμοί φέρουν το σύνολο των σημασιών των λέξεων από τις οποίες αποτελούνται και η σημασία τους εξαρτάται από τη σημασιολογική τους σχέση (Bat-El 1996). Οι Dirven & Verpoor (2004) υπογραμμίζουν πως η σημασία ενός συμφυρμού είναι διαφορετική από εκείνη των συστατικών του. Με άλλα λόγια, ένας συμφυρμός είναι ένα νέο γλωσσικό σημείο με νέο σημαίνον και νέο σημαινόμενο (Hock & Joseph 1996, Hock 2006). Ακόμη, όταν οι λέξεις πηγές είναι συνώνυμες, η νέα σημασία είναι εμφατική (Koutita & Fliatouras 2001). H Katsuda (2009:891) σημειώνει πως η νέα λέξη δεν λειτουργεί ανταγωνιστικά ως προς τις δύο άλλες, από τις οποίες προέρχεται. Ο Cannon (1986:730) επισημαίνει πως ο τελικός σχηματισμός θα πρέπει να έχει τουλάχιστον τη σημασία του ενός εκ των δύο συστατικών, ενώ συχνά, λόγω της μεγάλης φωνολογικής αποκοπής, δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστεί κάποιο από τα αρχικά συστατικά. Τίθεται έτσι το ζήτημα της ανακτησιμότητας των αρχικών λεξικών στοιχείων. Η Αρβανίτη (1998:76) υποστηρίζει πως ο περιορισμός αυτός είναι πολύ σημαντικός και πως θα πρέπει και τα δύο μέλη του συμφυρμού να είναι ανακτήσιμα (αναγνωρίσιμα). Οι Ralli & Xydopoulos (2012:44) παρατηρούν πως διάφοροι σχηματισμοί εμφανίζουν όμοια δομικά χαρακτηριστικά με έναν συμφυρμό, αλλά δεν πληρούν το τα σημασιολογικά κριτήριά τους καθώς δε φέρουν καμία σημασία και χαρακτηρίζουν τέτοιους σχηματισμούς ως ψευδοσυμφυρμούς (pseudo-blends). Η Αρβανίτη (1998) θεωρεί συμφυρμούς όλους τους σχηματισμούς οι οποίοι φέρουν τα δομικά χαρακτηριστικά ενός συμφυρμού.

61 53 (27α) καρχαρίνι < καρχαρίας + καναρίνι (27β) μπεκάλτσα < μπεκάτσα + κάλτσα (27γ) μασχαλίτσα < μασχάλη + πασχαλίτσα (Αρβανίτη 1998:72) Σύμφωνα με τους Ralli & Xydopoulos (2012), σχηματισμοί όπως οι παραπάνω (27α,β,γ) είναι σημασιολογικά κενοί. Η δημιουργία τους στηρίζεται αποκλειστικά στην ηχητική ομοιότητα του πρώτου και του δεύτερου συστατικού και σχετίζεται με τη διάθεση του ομιλητή να προσθέσει ένα ανεκδοτολογικό/χιουμοριστικό ύφος στο λόγο του. Ωστόσο, παρατηρούν πως σχηματισμοί οι οποίοι μέσα σε συγκεκριμένες πραγματολογικές περιστάσεις μπορούν να θεωρηθούν συμφυρμοί. Τέτοια είναι η περίπτωση, σύμφωνα με τους ίδιους, του σχηματισμού πιθηκώτσης, όπου ο τραγουδιστής Μπιθικώτσης παρομοιάζεται με πίθηκο. Ωστόσο, θεωρώ πως οι περιπτώσεις του (27), ακόμη και αν δεν έχουν αναφορά σε αντικείμενα της πραγματικότητας, δεν στερούνται νοήματος και για το λόγο αυτό θα τους θεωρήσω συμφυρμούς. Αντίθετοι στη θεώρηση αυτών των σχηματισμών ως συμφυρμούς ασκούν και οι Κατσούδα & Νάκας (2013:271), θεωρώντας αναλύσιμες περιπτώσεις αυτές του (27), με χιουμοριστικό χαρακτήρα στον οποίο ανταποκρίνονται οι δέκτες τους. Οι Ralli & Xydopoulos (2012) υποστηρίζουν πως περιπτώσεις όπως αυτές του (27) είναι παρωνυμικοί σχηματισμοί. Σύμφωνα με τους Hartmann & James (1998:106), τα παρώνυμα είναι λέξεις που ομοιάζουν φωνολογικά και μπορούν να εμφανίζουν κάποιο βαθμό σημασιολογικής ομοιότητας μεταξύ τους, όπως οι αγγλικές λέξεις affect και effect. Με παρόμοιο τρόπο παρουσιάζει τα παρώνυμα το Λεξικό του Ιδρύματος Τριαναταφυλλίδη (1998) καθώς παρατηρεί πως πρόκειται για λέξεις «με περίπου όμοια προφορά και με ίδια ή διαφορετική σημασία». Ο Ξυδόπουλος (2008: ) κατηγοριοποιεί τα παρώνυμα σε (α) σημασιολογικά, (β) ετυμολογικά και (γ) φωνολογικά. Περιπτώσεις όπως αυτές του (27) ανήκουν, σύμφωνα με τους Ralli & Xydopoulos (2012), στα φωνολογικά παρώνυμα. Σύμφωνα με τον Ξυδόπουλο (2008: ), τα φωνολογικά παρώνυμα έχουν παραπλήσιους φωνητικούς τύπους,

62 54 χωρίς, ωστόσο, να έχουν κοινή προέλευση, ενώ παράλληλα δεν παρουσιάζουν σημασιολογική ομοιότητα (π.χ. αγνεία-άγνοια, απορία-απόρροια, γέρνω-γερνώ, μαγιάμάγια, μετόπη-μέτωπο Ξυδόπουλος 2008:157). Ωστόσο, τα παρώνυμα εμφανίζονται ως ζεύγη, σε αντίθεση με τα παραδείγματα του (27) όπου θα πρέπει να υποτεθεί μια τριαδική σχέση (μασχαλίτσα-μασχάληπασχαλίτσα). Παράλληλα, ενώ στα φωνολογικά παρώνυμα η διαφορετική προέλευσή τους είναι γνωστή, σε περιπτώσεις όπως αυτές του (27) δεν είναι δυνατόν να εντοπιστεί η προέλευση ξέχωρα από την προέλευση άλλων στοιχείων. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της λέξης μπεκάλτσα η προέλευσή της οδηγεί στα λεξικά στοιχεία μπεκάτσα και κάλτσα, όπως προδίδει η ερώτηση τι είναι αυτό που πετάει και μυρίζει άσχημα;, για να ακολουθήσει η απάντηση η μπεκάλτσα. Ακόμη, ενώ τα φωνολογικά παρώνυμα δεν έχουν σημασιολογική σχέση, οι περιπτώσεις του (27) σχετίζονται σημασιολογικά. Στην περίπτωση της λέξης μπεκάλτσα, για παράδειγμα, η τελευταία σχετίζεται άμεσα με τη λέξη κάλτσα. Τέλος, οι περιπτώσεις του (27) σχηματίζονται εκούσια από τους ομιλητές προκειμένου να δημιουργήσουν ένα χιουμοριστικό ύφος στο λόγο τους, βασιζόμενοι στη φωνολογική ομοιότητα λεξικών στοιχείων, χαρακτηριστικό το οποίο δεν εμφανίζουν τα φωνολογικά παρώνυμα. Για τους παραπάνω λόγους, στην παρούσα διατριβή θα θεωρήσω πως σχηματισμοί όπως αυτοί του (27) είναι συμφυρμοί καθώς δεν παρουσιάζουν δομικές και σημασιολογικές διαφορές σε σχέση με τους υπόλοιπους συμφυρμούς. Συνοψίζοντας, είναι φανερό πως για να χαρακτηριστεί ένας σχηματισμός ως συμφυρμός, θα πρέπει να φέρει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά δομής και σημασίας, παράλληλα με τη σκόπιμη δημιουργία τους από τον ομιλητή Τύποι συμφυρμών Κατά καιρούς έχουν προταθεί διάφορες κατηγοριοποιήσεις των συμφυρμών (Koutita- Kaimaki & Fliatouras 2001, Ralli & Xydopoulos 2012, Κατσούδα & Νάκας 2013). Βάσει

63 55 της αποκοπής φωνολογικού υλικού (βλ. σχετικά 6.1.4) θα κατηγοριοποιήσω τους συμφυρμούς σε ομάδες. Στην παρούσα διατριβή ακολουθώ τη λογική κατηγοριοποίησης των Ralli & Xydopoulos (2012:42-43) καθώς προσφέρουν μια ολοκληρωμένη προσέγγιση σε δομικό και σημασιολογικό επίπεδο, λαμβάνοντας υπόψη τους ένα σημαντικό μορφολογικό κριτήριο, την κεφαλή, χωρίς να παραβλέπουν την μορφοφωνολογική φύση του φαινομένου. Οι Ralli & Xydopoulos (2012) κατηγοριοποιούν τους συμφυρμούς ως εξής: 1) Το συλλαβικό μήκος του δεύτερου συστατικού παραμένει το ίδιο, ενώ το πρώτο συστατικό συνεισφέρει δύο συλλαβές στο συμφυρμό. (π.χ. σιντιράζω < σιντί + (αγο)ράζω). 2) Η πρώτη συλλαβή του δεύτερου συστατικού αντικαθίσταται από την πρώτη συλλαβή του πρώτου συστατικού (π.χ. βλαξιτζής < βλά(κας) + (τα)ξιτζής). 3) Η έμβαση της πρώτης συλλαβής του πρώτου συστατικού αντικαθιστά την έμβαση της πρώτης συλλαβής του δεύτερου συστατικού (π.χ. παντό < π(αλτό) + (μ)αντό 6 ). Οι περιπτώσεις αυτές χαρακτηρίζονται από τους Koutita-Kaimaki & Fliatouras (2001) ως acro-blends. 4) Η έμβαση της πρώτης συλλαβής του πρώτου συστατικού προσκολλάται στο δεύτερο συστατικό το οποίο είναι ολόκληρη λέξη (π.χ. ζαρχιδιά < ζ(άρι) + αρχιδιά). Τέλος, υπάρχουν κάποιοι σχηματισμοί οι οποίοι διασπώνται από ένα μέρος μιάς άλλης λέξης (π.χ. τσακλακίδια < τσακίδια + κλακέτες Koutita-Kaimaki & Fliatouras (2001:123)) και ονομάζονται infixed blends από τους Koutita-Kaimaki & Fliatouras (2001:123), θεωρώντας πως εφαρμόζεται κάποιο είδος ενθηματοποίησης. Οι Ralli & Xydopoulos (2012:46) παρατηρούν πως ο τρόπος αυτός σύμφυρσης δεν είναι αρκετά παραγωγικός στην ΚΝΕ, ενώ δεν είναι δυνατόν να εντοπιστεί συστηματικότητα στη δημιουργία τους. Η ανάλυση των δεδομένων της ΓΠ θα μας δώσει αρκετά παραδείγματα, ώστε να ερευνηθούν οι σχηματισμοί αυτοί συστηματικότερα. 6 Σύμφωνα με τους Κατσούδα & Νάκας (2013: ) το παντό προέρχεται από τα πα(λτό) + (μα)ντό.

64 Αναλογία και αναλογικοί σχηματισμοί Ένα ακόμη φαινόμενο που βρίσκεται στο πεδίο της μορφολογίας είναι η αναλογία. Ο Campbell (2004:104) υποστηρίζει πως [ ] στην αναλογική μεταβολή, ένα συστατικό της γλώσσας μεταβάλλεται προκειμένου να μοιάσει περισσότερο σε ένα άλλο πρότυπο (pattern) της γλώσσας. Οι ομιλητές προσλαμβάνουν το μεταβαλλόμενο συστατικό ως όμοιο με το πρότυπο [ ]. Η αναλογία, παρατηρεί η Ράλλη (2005:28), επηρεάζει μία μορφή στη βάση κάποιας άλλης και είναι υπεύθυνη για την αναδιάρθρωση της κλίσης στην ΚΝΕ. Τα πρωτόκλιτα ονόματα δημιούργησαν την ονομαστική τους αναλογικά με τη μορφή της αιτιατικής (π.χ. μήτηρ-μητέρα). Συχνά, το φαινόμενο αυτό επιβάλλει μια αλλαγή σε έναν τύπο λιγότερο συχνό, κατά το πρότυπο ενός άλλου πιο συχνού και πιο παραγωγικού (Ράλλη 2007:124). Ο Plag (1999:20) παρατηρεί πως η αναλογία πρέπει να διαφοροποιείται από τους κανόνες παραγωγής νέων λεξικών στοιχείων σε ένα γλωσσικό σύστημα. Η αναλογία παρατηρεί η Ralli (2013:263) είναι μία διαδικασία με σποραδικό και όχι συστηματικό χαρακτήρα και θεωρείται παράγοντας γλωσσικής μεταβολής και όχι παραγωγικός μηχανισμός. Κατά τον Kiparsky (2012), η αναλογία μπορεί να έχει παραδειγματικό χαρακτήρα (exemplar based analogy), που είναι και ο χαρακτήρας που φέρει παραδοσιακά (βλ. μεταξύ άλλων Hock 1991, Campbell 2004, Campbell & Mixco 2007), μπορεί όμως να έχει και μη παραδειγματικό χαρακτήρα (non-exemplar based analogy), δημιουργώντας στην τελευταία περίπτωση νέα πρότυπα στη γλώσσα, καθορισμένα από ανεξάρτητους γλωσσικούς περιορισμούς της Καθολικής Γραμματικής (Universal Grammar). 7 Στην παρούσα διατριβή υποστηρίζω πως η αναλογία είναι, κατά κανόνα, μια διαδικασία κατά την οποία μια μορφή επηρεάζεται στη βάση κάποιας άλλης, αλλά παράλληλα, μπορεί να αποτελέσει μηχανισμό δημιουργίας νέων λέξεων. Η διαδικασία 7 Ο Booij (2005β) παρατηρεί πως η αναλογία είναι ένας μηχανισμός συμμόρφωσης κάποιων τύπων στο πρότυπο κάποιων άλλων, αλλά και ένας μηχανισμός δημιουργίας προτύπων στη βάση των οποίων δημιουργούνται νέα λεξικά στοιχεία. Υπάρχουν δηλαδή, κάποια στοιχεία-πρότυπα τα οποία εδραιώνουν ένα δομικό και σημασιολογικό σχήμα παραγωγής νέων στοιχείων.

65 57 της αναλογίας μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να δώσει απάντηση αναφορικά με τον τρόπο σχηματισμού δομών οι οποίες δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας συχνής διαδικασίας παραγωγής (π.χ. παραγωγή, σύνθεση) αλλά εμφανίζουν συστηματικότητα στην παραγωγή τους Δομική και σημασιολογική επανανάλυση Οι Hopper & Traugott (1993:49) θεωρούν πως η μορφολογική επανανάλυση είναι ένας νέος τρόπος κατανόησης ενός γλωσσικού στοιχείου η οποία προϋποθέτει γραμμική, συνταγματική και συχνά τοπική, αναπλαισίωση και αλλαγή κανόνων. Ο νέος τρόπος κατανόησης μιας δομής υπογραμμίζεται και από τον Haspelmath (1995) και σχετίζεται με την αντίληψή μας σχετικά με άλλες δομές. Σύμφωνα με τον ορισμό του ίδιου (Haspelmath 1995:1), η επανανάλυση είναι «ένας νέος τρόπος με τον οποίο οι ομιλητές κατανοούν τη δομή μιας λέξης συσχετίζοντάς την με άλλες λέξεις με ένα διαφορετικό καινοφανή τρόπο». Ο Kiparsky (1982) υποστηρίζει πως η μορφολογική επανανάλυση ορίζεται ως η μετατόπιση των ορίων σε μία λέξη, επιφέροντας συγκεκριμένες αλλαγές, οι οποίες αφορούν θέματα, επιθήματα, μορφολογικούς και φωνολογικούς κανόνες που εφαρμόζονται στα επαναναλυμένα μορφήματα. Η Ράλλη (2007:25) υποστηρίζει πως η επανανάλυση μπορεί να αφορά, είτε την αλλαγή της γραμματικής κατηγορίας ενός λεξικού στοιχείου (π.χ. η αλλαγή του γένους του αρχαιοπρεπούς η ψήφος σε αρσενικό), είτε την αλλαγή της εσωτερικής του δομής και τον επαναπροσδιορισμό των ορίων των μορφημάτων (π.χ. η επανανάλυση του παραγωγικού -κ(ος) σε -ι/ακ(ος) βλ. σχετικά Ράλλη 2005:25-26). Στην παρούσα διατριβή η μορφολογική επανανάλυση σχετίζεται με το νέο τρόπο αντίληψης ενός γλωσσικού στοιχείου από τους ομιλητές, ο οποίος σχετίζεται με τον τρόπο αντίληψης άλλων γλωσσικών στοιχείων και αφορά τα όρια ή/και τα

66 58 μορφολογικά χαρακτηριστικά (π.χ. γένος) θεμάτων και προσφυμάτων επιφέροντας αλλαγές στους μορφολογικούς κανόνες. Παράλληλα, όπως υποστηρίζει ο Booij (2007:258), η επανανάλυση είναι ένας σημαντικός παράγοντας παραγωγής νεολογισμών, παρατήρηση η οποία θα αναλυθεί εκτενέστερα σε επόμενο κεφάλαιο (3.5.2). Εκτός από τη μορφολογική επανανάλυση, στην παρούσα διατριβή θα ασχοληθώ και με τη σημασιολογική επανανάλυση, η οποία μπορεί να εμφανιστεί με ποικίλους τρόπους. Εδώ, θα ασχοληθώ με τη σημασιολογική επανανάλυση ενός ήδη υφιστάμενου λεξικού στοιχείου, μέσω της σκόπιμης επανετυμολόγησής του (Κατσούδα & Νάκας 2013). Για παράδειγμα, στην περίπτωση της λέξης πατέρας ο ομιλητής μπορεί σκόπιμα να την επανετυμολογήσει, ώστε να θεωρηθεί πως στο εσωτερικό της υπάρχει το λέξημα τέρας. Με τον τρόπο αυτό, η λέξη διευρύνει τη σημασία της και αναφέρεται σε έναν πατέρα-τέρας. Ο λόγος για τον οποίο θα ασχοληθώ με την επανετυμολόγηση είναι για να αποσαφηνιστούν τα χαρακτηριστικά του φαινομένου, το οποίο θα μπορούσε να νοηθεί ως ένα είδος σύμφυρσης, αλλά όπως θα υποστηρίξω στη συνέχεια κάτι τέτοιο δεν ισχύει Φραστικά σύνθετα και ειδικές ονοματικές φράσεις Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν κάποιες ονοματικές φράσεις, οι οποίες εμφανίζουν χαρακτηριστικά μορφολογίας, αλλά και σύνταξης καθώς αποκαλύπτουν πως μορφολογία και σύνταξη δεν αποτελούν δυο ριζικά διαχωρισμένα γλωσσικά επίπεδα, αλλά άκρα ενός συνεχούς, στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται η μορφολογία και στο άλλο η σύνταξη. Οι σχηματισμοί αυτοί κατηγοριοποιούνται δομικά σε τρεις κατηγορίες [Επίθετο + Ουσιαστικό] (π.χ. ψυχρός πόλεμος), [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (π.χ. ζώνη ασφαλείας) και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (π.χ. παιδί θαύμα).

67 59 Οι δομές αυτές φέρουν κάποιες όμοιες ιδιότητες δομής και σημασίας με τα μονολεκτικά σύνθετα. Παράλληλα, εμφανίζουν αρκετές διαφορές με αυτά καθώς παρουσιάζουν συντακτικά χαρακτηριστικά (απόδοση πτώσης, συμφωνία επιθέτουουσιαστικού, πληθυντικοποίηση) Βασικά χαρακτηριστικά Αρκετοί μελετητές έχουν υποστηρίξει πως εκτός από τα κλασικά σύνθετα, υπάρχει μια ιδιαίτερη κατηγορία ονοματικών φράσεων, οι οποίες φέρουν ιδιάζοντα χαρακτηριστικά ομοιάζοντας με τα κλασικά σύνθετα (π.χ. ψυχρός πόλεμος, ζώνη ασφαλείας, θέση βολής, νόμος πλαίσιο). Στην προσπάθειά τους οι μελετητές να κατηγοριοποιήσουν τους σχηματισμούς αυτούς και να τους διαφοροποιήσουν από τα κλασικά σύνθετα αλλά και από τις κοινές ονοματικές φράσεις, τους ονομάτισαν λεξικές φράσεις (lexical phrases) (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986, Ράλλη 1991), πολυλεκτικά σύνθετα (multi-word compounds) (Ralli 1992, Ralli & Stavrou 1998, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1996, Φλιάτουρας 2002, 2003), χαλαρά πολυλεκτικά σύνθετα (loose multi-word compounds) (Ράλλη 2005, 2007, Koliopoulou 2009, Κολιοπούλου 2012) και φραστικά σύνθετα (phrasal compounds) (Booij 2009, 2010, Ralli 2011, 2013, Παπαναγιώτου 2015). Οι ονομασίες αυτές στηρίζονται στη συντακτική ή μορφολογική προσέγγιση των ερευνητών για την περιγραφή και ανάλυσή τους. Ονοματικές δομές με χαρακτηριστικά συνθέτων παρατηρούνται σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπως στα Αγγλικά (Sadler & Arnold 1994, Jackendoff 2002, Bell 2011) (π.χ. cold war ψυχρός πόλεμος, woman s magazine γυναικείο περιοδικό ), στα Ιταλικά (Bisetto & Scalise 2005) (π.χ. divano letto καναπές κρεβάτι ), στα Ολλανδικά (Booij 2009, 2010) (π.χ. directeur artistieke zaken διευθυντής καλλιτεχνικών θεαμάτων ), στα Ισπανικά (Rainer & Varela 1992) (π.χ. pollera pantalón φούστα παντελόνι, hombre lobo λυκάνθρωπος, στα Γαλλικά (Fradin 2003:199) (π.χ. moulin à vent ανεμόμυλος ).

68 60 Οι σχηματισμοί αυτοί αποτελούνται από δύο ανεξάρτητες λέξεις, σε αντίθεση με τα κλασικά σύνθετα όπου το πρώτο συνθετικό τους είναι συνήθως θέμα και συνδέεται με το δεύτερο συνθετικό με τον δείκτη σύνθεσης -ο- (compound marker) (Ράλλη 2007, Ralli 2013). Παράλληλα, αποτελούνται από δύο φωνολογικές λέξεις, φέροντας δύο τόνους, αντίθετα με τα κλασικά σύνθετα που φέρουν έναν. Κάποιες από τις ονοματικές αυτές φράσεις εμφανίζουν ισχυρή δομική συνοχή, παρόμοια με αυτή των κλασικών συνθέτων. Δηλαδή, δε διασπώνται, από την εισαγωγή άλλων λέξεων στο εσωτερικό τους. Παράλληλα, οι σχηματισμοί αυτοί παρουσιάζουν ιδιαίτερα σημασιολογικά χαρακτηριστικά καθώς ένα ή και τα δύο συστατικά τους χρησιμοποιούνται μεταφορικά ή μετωνυμικά, αλλά και ολόκληρος ο σχηματισμός Ομαδοποίηση με βάση τη δομή Βάσει της δομής τους οι σχηματισμοί εντάσσονται σε τρεις μεγάλες ομάδες. Η πρώτη ομάδα είναι του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] (28), η δεύτερη [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (29) και η τρίτη [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (30). Τα συστατικά στις δομές [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] εμφανίζουν σχέση εξάρτησης, ενώ στις δομές [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] σχέση εξάρτησης αλλά και παράταξης. (28) Επίθετο + Ουσιαστικό ψυχρός πόλεμος τρίτος κόσμος στεγνό καθάρισμα μικρή οθόνη λαϊκή αγορά δημόσιος υπάλληλος

69 61 (29) Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική άρμα μάχης ζώνη ασφαλείας πρακτορείο ειδήσεων οίκος ανοχής φακοί επαφής (30) Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό θέση κλειδί εταιρία μαϊμού νόμος πλαίσιο άνθρωπος φάντασμα Οι σχηματισμοί των (28), (29), (30) αποτελούνται από δύο κλιτές λέξεις, αντίθετα προς τα κλασικά σύνθετα τα οποία δεν εμφανίζουν εσωτερική κλίση, εκτός από τις περιπτώσεις όπου ένα εσωτερικό κλιτικό εμφανίζεται ως απολίθωμα κλίσης, ειδικά σε περιπτώσεις όπου τα σύνθετα προέρχονται από τα αρχαία Ελληνικά (π.χ. νουνεχής) (Ράλλη 2007:174). Οι δομές [Επίθετο + Ουσιαστικό] (31β) εμφανίζουν την κεφαλή τους στα δεξιά, όπως και τα κλασικά σύνθετα (31α), αντίθετα οι δομές [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (31γ) και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (31δ) εμφανίζουν την κεφαλή τους στα αριστερά, όπως μια κοινή ονοματική φράση. (31α) ντοματοσαλάτα < ντομάτα + σαλάτα (31β) μαύρη αγορά (31γ) ζώνη ασφαλείας (31δ) νόμος πλαίσιο

70 62 Στο (31α) το προσδιοριστικό στοιχείο (ντομάτα) προηγείται του προσδιοριζόμενου στοιχείου-κεφαλή του συνθέτου (σαλάτα), όπως και στο (31β). Αντίθετα, στο (31γ) το προσδιοριστικό στοιχείο (ασφαλείας) έπεται του προσδιοριζόμενου στοιχείου και κεφαλή του σχηματισμού (ζώνη). Οι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] έχουν θεωρήθηκαν μορφολογικοί, λόγω των ιδιαίτερων ιδιοτήτων τους, οι οποίες μοιάζουν με εκείνες των κλασικών συνθέτων (Ralli 1992, Ralli & Stavrou 1998, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1996, Φλιάτουρας 2002, 2003, Ράλλη 2005, Koliopoulou 2009). Αντίθετα, οι σχηματισμοί [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό], σύμφωνα με τη Ράλλη (2007:250), ανήκουν σε μια ειδική κατηγορία ονοματικών φράσεων, οι οποίες ονομάζονται ειδικές ονοματικές φράσεις, λόγω της μεγάλης αυτονομίας των στοιχείων τους. Κάποιοι από τους σχηματισμούς αυτούς βρίσκονται σε διαδικασία μορφολογοποίησης (Ράλλη 2007:249). Στις επόμενες υποενότητες θα παρουσιάσω αναλυτικότερα τις ιδιότητες του κάθε σχηματισμού Ιδιότητες των δομών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] Στην ενότητα που ακολουθεί, θα συζητήσω τις ιδιαίτερες ιδιότητες που φέρουν οι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] μέσα από μια σειρά ελέγχων. Έλεγχος των δομών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. α) Έλεγχος της δυνατότητας σύνταξης των συστατικών με κάποιο προσδιοριστικό στοιχείο.

71 63 Τα συστατικά των σχηματισμών αυτών δεν είναι δυνατόν να συνταχθούν ανεξάρτητα με κάποιο προσδιοριστικό στοιχείο, στερούμενα την αυτονομία τους στη σύνταξη (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1996:99, Ράλλη 2007, Κολιοπούλου 2006, Koliopoulou 2009, Ralli 2013). Σε περίπτωση όπου τα συστατικά του σχηματισμού μπορούν να συνταχθούν με κάποιο προσδιοριστικό στοιχείο τότε η δομή θεωρείται κοινή ονοματική φράση. (32α) ψυχρός πόλεμος *πολύ ψυχρός πόλεμος (32β) ζώνη ασφαλείας *δερμάτινη ζώνη ασφαλείας (32γ) λέξη κλειδί *λέξη σιδερένιο κλειδί Βεβαίως, στη διαφοροποίηση μιας τέτοιας δομής από μία κοινή ονοματική φράση οδηγεί η σύνταξη του στοιχείου-μη κεφαλή. Αντίθετα, όταν το προσδιοριστικό στοιχείο συντάσσεται με το συστατικό-κεφαλή της δομής τότε αυτή χαρακτηρίζεται ως γραμματική. Οι αντιγραμματικές δομές εμφανίζονται όταν το προσδιοριστικό στοιχείο συντάσσεται με το συστατικό-μη κεφαλή των σχηματισμών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό +Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Στις απλές συντακτικές δομές η δυνατότητα σύνταξης κάποιου συστατικού με κάποιο προσδιοριστικό στοιχείο είναι ελεύθερη. Για παράδειγμα, στη φράση είχε πολύ κρύο αέρα, το συστατικό αέρας προσδιορίζεται από το επίρρημα πολύ χωρίς να προκύπτει αντιγραμματική δομή. Αντίθετα, στην περίπτωση της δομής ψυχρός πόλεμος το συστατικό πόλεμος δεν μπορεί να συνταχθεί ανεξάρτητο με κάποιο προσδιοριστικό στοιχείο. β) Έλεγχος της δυνατότητας εισαγωγής γλωσσικού στοιχείου στο εσωτερικό αυτών των δομών.

72 64 Στο δεύτερο τεστ ελέγχεται η δυνατότητα εισαγωγής ενός γλωσσικού στοιχείου στο εσωτερικό αυτών των δομών. Οι Bisetto & Scalise (1999: ) ονομάζουν αυτόν τον έλεγχο test of insertion. Αν ο σχηματισμός δεν επιτρέπει την εισαγωγή ενός λεξικού στοιχείου στο εσωτερικό, τότε θεωρείται δομικά ισχυρός. (33α) ψυχρός πόλεμος *ψυχρός μεγάλος πόλεμος (33β) ζώνη ασφαλείας *ζώνη δερμάτινη ασφαλείας (33γ) νόμος πλαίσιο *νόμος ευρύ πλαίσιο (33δ) επεξεργασία δεδομένων επεξεργασία σημαντικών δεδομένων Στα (33α),(33β) και (33γ) δεν επιτρέπεται η εισαγωγή λεξικού στοιχείου εντός των σχηματισμών, άρα είναι δομικά ισχυροί, αντίθετα με το (33δ). Σε αυτή την περίπτωση, ο σχηματισμός εμφανίζει χαλαρή δομική συνοχή και χαρακτηρίζεται ως ενδιάμεση δομή, σύμφωνα με τις Ralli & Stavrou (1998: ). Στις απλές συντακτικές φράσεις, όπως στη φράση φυσούσε ένας δυνατός άνεμος, μπορούν διάφορα λεξικά στοιχεία να παρεμβάλλονται, όπως ένα δεύτερο επίθετο (φυσούσε ένας δυνατός και ξηρός άνεμος), αντίθετα ό, τι συμβαίνει στα (33α),(33β) και (33γ). γ) Έλεγχος της ικανότητας των δομών να ανατρέπουν τη σειρά των συστατικών τους. Το τρίτο τεστ ελέγχει την ικανότητα των δομών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] να ανατρέπουν τη σειρά των συστατικών τους. Όπως θα διαπιστώσουμε, η κεφαλή των σχηματισμών [Επίθετο + Ουσιαστικό] δεν μπορεί να περάσει στην αριστερή περιφέρεια της δομής (34α) και αντίστοιχα στους σχηματισμούς [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] να περάσει στα δεξιά (34β). Αντίθετα, στους σχηματισμούς [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (34γ) παρατηρείται η δυνατότητα ανατροπής της σειράς των συστατικών τους, όπως και σε κάποιες περιπτώσεις σχηματισμών [Επίθετο + Ουσιαστικό] (34δ).

73 65 (34α) ψυχρός πόλεμος *πόλεμος ψυχρός (34β) ζώνη ασφαλείας *ασφαλείας ζώνη (34γ) υπογραφή μαϊμού/μαϊμού υπογραφή (34δ) γαλάζια σημαία/σημαία γαλάζια Η μη ανατροπή των συστατικών των σχηματισμών [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] υποδηλώνει την ισχυρή δομική συνοχή, σε αντίθεση με τους σχηματισμούς [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] και κάποιους του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό]. Οι απλές ονοματικές φράσεις μπορούν να ανατρέπουν τη σειρά των συστατικών τους ελεύθερα. Για παράδειγμα, στη φράση ένας ξηρός και θερμός άνεμος, τα επίθετα μπορούν να αλλάξουν θέση (ένας θερμός και ξηρός άνεμος), αλλά και το ουσιαστικό (ένας άνεμος θερμός και ξηρός). Η ανατροπή της σειράς των συστατικών σχηματισμών αυτοί των (34α) και (34β) οδηγούν σε αντιγραμματικές δομές, σε αντίθεση με τις απλές ονοματικές φράσεις. δ) Έλεγχος της δυνατότητας επανάληψης του άρθρου. Στο τέταρτο τεστ ελέγχεται η δυνατότητα επανάληψης του άρθρου στους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Οι κοινές ονοματικές φράσεις εμφανίζουν αυτή την ιδιότητα, όπως η φράση η ήρεμη θάλασσα η οποία μπορεί να ειπωθεί και ως η ήρεμη η θάλασσα. Αν η επανάληψη του άρθρου εμφανίζεται στις παραπάνω δομές, αυτό αποτελεί μια ένδειξη πως αυτές ανήκουν στις κοινές ονοματικές φράσεις. (35α) ψυχρός πόλεμος * ο ψυχρός ο πόλεμος (35β) ζώνη ασφαλείας *η ζώνη της ασφαλείας (35γ) νόμος πλαίσιο *ο νόμος το πλαίσιο

74 66 (35δ) γαλάζια σημαία? η γαλάζια η σημαία Οι περισσότεροι σχηματισμοί του (35) δεν επιτρέπουν την επανάληψη του άρθρου στο εσωτερικό τους, με εξαίρεση το (35δ) το οποίο ανήκει στις ενδιάμεσες δομές (Ralli & Stavrou 1998). ε) Έλεγχος συναναφοράς της μη κεφαλής του σχηματισμού. Στο πέμπτο τεστ ελέγχεται η δυνατότητα συναναφοράς των συστατικών των σχηματισμών, και συγκεκριμένα της μη κεφαλής τους. Στην περίπτωση όπου η μη κεφαλή μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο αναφοράς, τότε ο σχηματισμός είναι μια κοινή ονοματική φράση. Το τεστ αυτό δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε περιπτώσεις όπου τα συστατικά του σχηματισμού είναι του ίδιου γένους, διότι δεν μπορεί να ελεγχθεί η συσχέτιση με το αναφορικό στοιχείο. Πιο συγκεκριμένα, ο έλεγχος αυτός δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό] και κάποιους του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (36β). (36α) εγκλήματα πολέμου *εγκλήματα πολέμου i, ο οποίος i [...] (36β) αγορά εργασίας! αγορά εργασίας i, η οποία i [...] (36γ) νόμος πλαίσιο *νόμος πλαίσιο i, το οποίο i [...] Σύμφωνα με το (36) οι σχηματισμοί στους οποίους είναι δυνατόν να εφαρμοστεί αυτό το τεστ, ανταποκρίνονται αρνητικά. Δεν είναι δυνατή, δηλαδή, η συναναφορά του στοιχείου μη κεφαλή (πολέμου, εργασίας, πλαίσιο) των παραπάνω σχηματισμών. Στις κοινές ονοματικές φράσεις η συναναφορά ενός στοιχείου είναι δυνατή, αν και δεν είναι συχνή. Για παράδειγμα, στη φράση ήταν το δώρο του Γιάννη, ο οποίος μόλις το έδωσε έφυγε, το συστατικό Γιάννης εμφανίζει συναναφορά.

75 Κατηγοριοποίηση σχηματισμών-ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Με κριτήριο την ανταπόκριση των σχηματισμών στα παραπάνω τεστ σχηματίζονται δύο ομάδες. Στην πρώτη ανήκουν οι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική], οι οποίοι ανταποκρίνονται αρνητικά σε όλα τα τεστ και χαρακτηρίζονται από μεγάλη δομική συνοχή. Στη δεύτερη ομάδα τα αποτελέσματα των ελέγχων είναι ανάμεικτα. Αυτό σημαίνει πως οι σχηματισμοί αυτοί δεν έχουν ισχυρή δομική συνοχή καθώς εντοπίζονται σε αυτούς χαρακτηριστικά εσωτερικής κλίσης, και συντακτικής αυτονομίας. Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι ενδιάμεσες δομές [Επίθετο + Ουσιαστικό] (Ralli & Stavrou 1998: ) και οι σχηματισμοί [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Οι τελευταίες ονομάζονται ειδικές ονοματικές φράσεις (Ράλλη 2007). γενική] [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε Η πρώτη ομάδα σχηματισμών ανταποκρίνεται αρνητικά σε όλα τα τεστ, χαρακτηρίζεται από μεγάλη δομική συνοχή και αποτελείται από σχηματισμούς του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική]. Η Ράλλη (2007) υποστηρίζει πως οι ιδιότητες αυτές διαφοροποιούν αυτούς τους σχηματισμούς από τις κοινές ονοματικές φράσεις και πως δεν μπορούν να αναλυθούν με μια συντακτική προσέγγιση. Οι σχηματισμοί ονομάστηκαν χαλαρά πολυλεκτικά σύνθετα (Ράλλη 2005,2007, Koliopoulou 2009) και θεωρήθηκαν αντικείμενα της μορφολογίας (Ράλλη 1991, 2005, Ralli 1992, Ralli & Stavrou 1998, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1996, Φλιάτουρας 2002, 2003). Χαρακτηρίστηκαν ως σύνθετα καθώς περιέχουν τουλάχιστον δύο θέματα και χαλαρά πολυλεκτικά, διότι αποτελούνται από δύο ανεξάρτητες κλιτές λέξεις και εμφανίζουν συντακτικά χαρακτηριστικά, τα οποία δεν εμφανίζονται στα κλασικά

76 68 σύνθετα. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι η εσωτερική κλίση (κλίση του πρώτου συστατικού), η συμφωνία (γένος, αριθμός, πτώση επιθέτου-ουσιαστικού) και η απόδοση πτώσης (στην περίπτωση [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική]). Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά, ωστόσο, παραβιάζουν τη βασική αρχή της διάκρισης σύνταξης και μορφολογίας. Η Αρχή της Λεξικής Ακεραιότητας (Anderson 1992:84) ορίζει πως οι κανόνες της σύνταξης δεν μπορούν να εφαρμοστούν στο εσωτερικό μιας μορφολογικής δομής. Στους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική], παρά την ισχυρή δομική τους συνοχή, παρατηρείται η ύπαρξη εσωτερικής κλίσης, η συμφωνία ουσιαστικού και επιθέτου και η απόδοση πτώσης, τα οποία είναι χαρακτηριστικά συντακτικών δομών. Οι Lieber & Štekauer (2011) παρατηρούν πως σε γλώσσες όπως τα Ελληνικά, τα συστατικά των συνθέτων εμφανίζουν κλιτικά επιθήματα μόνο στο συστατικό της κεφαλής και πως κλίνονται σαν ενιαία ενότητα. Αντίθετα, στους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] εμφανίζεται κλίση εντός των σχηματισμών και το καθένα από τα συστατικά του σχηματισμού φέρει ξεχωριστό κλιτικό επίθημα (π.χ. ψυχρός πόλεμος, επόπτης γραμμών). Ο Booij (2005α) αναλύοντας περιπτώσεις όπως Murphy s law, women s magazine, girl s school, προτείνει τη συντακτική αντιμετώπιση αυτών των δομών. Το κριτήριο της έλλειψης εσωτερικής κλίσης παραβιάζεται σε αυτές τις περιπτώσεις λόγω της εμφάνισης του μορφήματος s. Θεωρεί πως οι περιπτώσεις αυτές είναι συντακτικοί σχηματισμοί, αν και συμπεριφέρονται σαν σύνθετα. Την ίδια αντιμετώπιση βρίσκουν και οι σχηματισμοί των Γαλλικών sale à manger, chamber d hôte, οι οποίοι εμφανίζουν εσωτερική κλίση. Αντίστοιχα, οι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] θα πρέπει να θεωρούνται συντακτικοί καθώς παραβιάζουν την Αρχή της Λεξικής Ακεραιότητας. Η παρούσα διατριβή, σε σύμπνοια με τις απόψεις των Ralli (2011, 2013) και Booij (2009, 2010), θεωρεί πως οι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] δημιουργούνται στη σύνταξη και όχι στη μορφολογία διαφέροντας, τόσο από τα κλασικά σύνθετα, όσο και από τις κοινές ονοματικές

77 69 φράσεις και ονομάζονται φραστικά σύνθετα (phrasal compounds) (Booij 2009,2010, Ralli 2011, 2013). H Ralli (2013:266) παρατηρεί πως μια συντακτική προσέγγιση εξηγεί το λόγο για τον οποίο οι δομές [Επίθετο + Ουσιαστικό] εμφανίζονται δίχως τα κλιτικά τους επιθήματα όταν συμμετέχουν στη διαδικασία της παραγωγής. (37α) ψυχρ-ο-πολεμ-ικ-ός (37β) τριτο-κοσμ-ικ-ός (37γ) δημοσι-ο-υπαλληλ-ικ-ός (Ralli 2013:266) Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν υπάρχει εσωτερική κλίση και το δεύτερο συστατικό φέρει το παραγωγικό επίθημα, όπως σε όλες τις παράγωγες λέξεις της ΚΝΕ. Παράλληλα, το πρώτο συστατικό δε φέρει κλιτικά χαρακτηριστικά και μετέχει στη διαδικασία της σύνθεσης ως θέμα. Δηλαδή, το φραστικό σύνθετο δημιουργείται στη σύνταξη, όμως προκειμένου να συμμετάσχει σε μία μορφολογική διαδικασία επαναναλύει (remolded) τα συστατικά του με μορφολογικούς όρους σε θέματα. Οι σχηματισμοί, ωστόσο, οι οποίοι συνδέονται με κάποιο παραγωγικό επίθημα σχηματίζοντας νέα μονολεκτικά σύνθετα, δεν αποτελούν συχνό φαινόμενο στην ΚΝΕ καθώς υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις φραστικών συνθέτων, τα οποία δεν εμπλέκονται σε περαιτέρω μορφολογικές διαδικασίες (38). (38) μαύρη λίστα μέση ηλικία πράσινη γραμμή μικρή οθόνη ουράνιο τόξο

78 Ενδιάμεσες δομές Κάποιοι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] εμφανίζουν τη δυνατότητα εισαγωγής λεξικού στοιχείου στο εσωτερικό τους, εμφανίζουν χαλαρή δομική συνοχή και χαρακτηρίζονται ως ενδιάμεσες δομές (Ralli & Stavrou 1998: ). Η χαλαρή δομική τους συνοχή επιτρέπει την ύπαρξη προσδιοριστικού στοιχείου σε κάποιο από τα συστατικά τους και παράλληλα, την ανατροπή της σειράς των συστατικών τους (39). (39α) αθέμιτος ανταγωνισμός αθέμιτος και σκληρός ανταγωνισμός (39β) κλοιός απεργιών ο κλοιός των απεργιών (39γ) ιστορικό γεγονός αδιαμφισβήτητα ιστορικό γεγονός (39δ) γαλάζια σημαία σημαία γαλάζια Οι Ralli & Stavrou (1998: ) παρατηρούν πως οι ενδιάμεσες δομές έχουν ως πρώτο συστατικό ένα επίθετο, το οποίο δηλώνει ένα όρισμα του ουσιαστικού ή μια ταξινομική σχέση με το ουσιαστικό. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν σχηματισμοί όπως θεατρική κριτική, όπου το επίθετο είναι όρισμα του ουσιαστικού, ενώ στη δεύτερη ανήκουν σχηματισμοί, όπως πυρηνική ζώνη όπου το επίθετο προσδιορίζει το είδος του ουσιαστικού. Η Ράλλη (2007: ) επεκτείνει την παρατήρηση στους σχηματισμούς [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] σε περιπτώσεις όπου το συστατικό μη κεφαλή αποτελεί όρισμα της κεφαλής όπως παραγωγή καπνού, επεξεργασία δεδομένων, εκπομπή αερίων, χορήγηση δανείου. Οι Ralli & Stavrou (1998) προτείνουν πως οι σχηματισμοί αυτοί θα πρέπει να εξετάζονται υπό το πρίσμα της σύνταξης και όχι της μορφολογίας καθώς τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν προέρχονται από τη φύση των επιθέτων. Η ύπαρξη

79 71 ενδιάμεσων δομών έχει υποστηριχθεί και από τους Bisetto & Scalise (1999) μελετώντας δομές συνθέτων στα Ιταλικά. Παρατηρούν πως υπάρχουν δομές με σημαντική σημασιολογική αδιαφάνεια και τις ονομάζουν λεξικοποιημένα σύνθετα (lexicalized compounds). Οι ίδιοι εξετάζουν αυτές τις κατασκευές με σκοπό να ελέγξουν τη μορφολογική ή συντακτική τους φύση και παρατηρούν πως ένα μέρος τους δεν είναι δυνατόν να κατηγοριοποιηθεί αμιγώς σε ένα από τα δυο γλωσσικά επίπεδα. Τις περιπτώσεις αυτές τις ονομάζουν compound-like phrases (Bisetto & Scalise 1999:39-42) και αντιστοιχούν στις ενδιάμεσες δομές (Ralli & Stavrou 1998). Ουσιαστικό] Ειδικές ονοματικές φράσεις [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Οι σχηματισμοί [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] έχουν μελετηθεί συστηματικά (μεταξύ άλλων Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986, 1996, Ράλλη 1991,1999, Ralli 1992) και σύμφωνα με τη Ράλλη (Ράλλη 2009, Ralli 2013) ονομάζονται ειδικές ονοματικές φράσεις και coordinative compounds από τους Biseto & Scalise (2005). Παράλληλα, εμφανίζουν δύο υποκατηγορίες με βάση τη σχέση των συστατικών τους. Στο (40α) παρουσιάζονται σχηματισμοί με σχέση εξάρτησης και στο (40β) σε σχέση παράταξης. (40α) Σχέση εξάρτησης άνθρωπος αράχνη άνθρωπος φάντασμα αποκάλυψη βόμβα δρόμος παγίδα εταιρία μαϊμού ημέρα ορόσημο εταιρία φάντασμα άνθρωπος κλειδί

80 72 λέξη κλειδί νόμος πλαίσιο (40β) Σχέση παράταξης σκηνοθέτης παραγωγός ηθοποιός τραγουδιστής Οι σχηματισμοί [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] εμφανίζουν αρκετές ομοιότητες και διαφορές με τους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική]. Οι σχηματισμοί [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (41α) και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (41β) εμφανίζουν την κεφαλή τους στα αριστερά, σε αντίθεση με τους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό] (42γ) αλλά και τα κλασικά σύνθετα (41δ), όπου η κεφαλή βρίσκεται στα δεξιά. (41α) [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] νόμος πλαίσιο (41β) [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] ζώνη ασφαλείας (41γ) [Επίθετο + Ουσιαστικό] ψυχρός πόλεμος (41δ) Κλασικό σύνθετο ντοματ-ο-σαλάτα Αν και οι σχηματισμοί [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] αποτελούνται από δυο ανεξάρτητες κλιτές λέξεις, συχνά εμφανίζουν μορφολογική αυτονομία και ισχυρή δομική συνοχή, όπως οι σχηματισμοί [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Επίθετο + Ουσιαστικό]. Όπως έδειξα στην προηγούμενη ενότητα, είναι αδύνατο να εμφανιστεί ένας ποσοδείκτης ή ένα αναφορικό στοιχείο, το οποίο σχετίζεται με το στοιχείο-μη κεφαλή της δομής, ούτε να εισχωρήσει ένα οποιοδήποτε στοιχείο ανάμεσα στα δύο συστατικά του σχηματισμού. (42α) νόμος πλαίσιο * νόμος ευρύ πλαίσιο

81 73 (42β) νόμος πλαίσιο ψηφίστηκε ο νόμος πλαίσιο i [το οποίο] i ανοίγει το δρόμο. (42γ) νόμος πλαίσιο * ο νόμος, όπως φαίνεται, πλαίσιο θα περάσει από τη Βουλή Ας δούμε τις διαφορές που παρουσιάζουν οι παραπάνω δομές εν συγκρίσει με τις δομές [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Επίθετο + Ουσιαστικό]. Όπως παρατηρεί η Ράλλη (2007:251), για τις δομές με σχέση εξάρτησης είναι δυνατόν να υπάρξουν αλλαγές στη δομή, όπως φαίνεται στο (43). (43α) υπογραφή μαϊμού αλλά και μαϊμού υπογραφή Αλλά (43γ) ζώνη ασφαλείας * ασφαλείας ζώνη (43δ) ψυχρός πόλεμος * πόλεμος ψυχρός Παράλληλα, στους σχηματισμούς [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική], για παράδειγμα, το προσδιορίζον στοιχείο παραμένει αμετάβλητο, αντίθετα, με αρκετές περιπτώσεις σχηματισμών [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] όπου το προσδιορίζον στοιχείο μεταβάλλεται ανάλογα με το συντακτικό περιβάλλον (44). (44) *ζώνες ασφαλειών πλοία φαντάσματα *κώδικες τιμών συνεντεύξεις βόμβες Στο (44) παρατηρούμε τη πληθυντικοποίηση των σχηματισμών [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Οι Γαβριηλίδου & Νάκας (2002:69) παρατηρούν πως ο παράγοντας της παγίωσης παίζει σημαντικό ρόλο στη συμμετρία του αριθμού μεταξύ πρώτου και δεύτερου συστατικού. Δηλαδή, όσο πιο παγιωμένος είναι ο σχηματισμός τόσο πιθανότερο είναι τα συστατικά του να παρουσιάζουν συμμετρία στον αριθμό

82 74 τους. Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986:204) υπογραμμίσει πως σημαντικοί παράγοντες για τη συμμετρία των αριθμών είναι ο σημασιολογικός και ο συντακτικός. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει πως αν η σημασία της δομής είναι μεταφορική τότε αναμένεται να υπάρχει ασυμμετρία μεταξύ των αριθμών των συστατικών, ενώ αν το δεύτερο συστατικό μπορεί να αναλυθεί ως κατηγορούμενο, τότε συμφωνεί υποχρεωτικά με το πρώτο συστατικά. Αντίθετα, αν αναλυθεί ως συμπλήρωμα δεν υπάρχει συμφωνία αριθμού μεταξύ των συστατικών. Η Ράλλη (2007:250) υποστηρίζει πως οι περιπτώσεις αυτές ανήκουν σε μια ειδική κατηγορία ονοματικών φράσεων, οι οποίες ανήκουν στη σύνταξη, λόγω της μεγάλης αυτονομίας των στοιχείων αυτής της δομής σε σύγκριση με την αυτονομία των στοιχείων των δύο άλλων δομών. Η ίδια (Ράλλη 2007:249) παρατηρεί πως υπάρχουν σχηματισμοί [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] στους οποίους το προσδιορίζον στοιχείο εμφανίζει σημαντική αμεταβλητότητα (45), η οποία μπορεί να συγκριθεί με εκείνη των σχηματισμών [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Επίθετο + Ουσιαστικό]. (45) νόμος πλαίσιο *νόμοι πλαίσια ταξίδι αστραπή *ταξίδια αστραπές Παρατηρεί επίσης, πως αυτοί οι λεξικοί σχηματισμοί είναι ιδιαίτερα παραγωγικοί σε διάφορες υπογλώσσες, κυρίως επιστημονικές, σε τέτοιο βαθμό που τείνουν να αντικαταστήσουν τα κλασικά σύνθετα. Η Ράλλη (2007:250) υποστηρίζει πως οι δομές αυτές είναι πιο εύκολα να δημιουργηθούν καθώς δεν υπόκεινται σε τόσους περιορισμούς όσους τα κοινά σύνθετα. Στην περίπτωση των κλασικών συνθέτων, οι περιορισμοί που τίθενται από τα θέματα είναι δομικοί και σημασιολογικοί. Ένα θέμα δηλαδή, αν και φέρει κάποια σημασία, θα πρέπει να προστεθούν σε αυτή μορφοσυντακτικές πληροφορίες (πτώση, αριθμός κτλ), τις οποίες δίνουν τα κλιτικά επιθήματα, ώστε να δημιουργηθούν γραμματικές δομές.

83 75 Το γεγονός της συχνής εμφάνισης των σχηματισμών [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] φαίνεται να ενδυναμώνει την εσωτερική τους συνοχή και κατ επέκταση το καθεστώς της αμεταβλητότητάς τους. Για παράδειγμα, ο σχηματισμός νόμος πλαίσιο εμφανίζει ισχυρή εσωτερική συνοχή (*νόμος ευρύ πλαίσιο) και σημαντική αμεταβλητότητα του δεύτερου συστατικού (*νόμοι πλαίσια). Παρατηρείται έτσι πως οι εν λόγω σχηματισμοί βρίσκονται σε διαδικασία αποσυντακτικοποίησης και σταδιακά μετατοπίζονται από το χώρο της σύνταξης σε εκείνον της μορφολογίας (Ράλλη 2007:251) Σημασιολογικά χαρακτηριστικά Έχει υποστηριχθεί πως ένα μεγάλο μέρος των σχηματισμών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό σημασιολογικής αδιαφάνειας. Η σημασία τους δηλαδή, είναι ιδιοσυγκρασιακή και δεν προέρχεται από το άθροισμα των σημασιών των συστατικών του σχηματισμού, όπως και στη σύνθεση. Το φαινόμενο της σημασιολογικής αδιαφάνειας των συνθέτων, είναι ένα φαινόμενο το οποίο έχει επισημανθεί από πολλούς ερευνητές (μεταξύ άλλων Cartairs-McCarthy 1992, Fabb 1998, Plag 2003, Ράλλη 2005, 2007, Harley 2009, Ralli 2013). Όπως έχω υποστηρίξει σε αυτή την διατριβή για τα κλασικά σύνθετα, έτσι και για τις υπό εξέταση δομές, σε περιπτώσεις όπου η σημασία τους είναι δυνατόν να αντληθεί συγχρονικά μέσω συγκεκριμένων σημασιολογικών διαδικασιών, όπως η μεταφορά και η μετωνυμία, τότε η δομή δεν θα πρέπει να θεωρείται σημασιολογικά αδιαφανής. Στους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό] [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] συχνά τα συστατικά ή ολόκληροι οι σχηματισμοί χρησιμοποιούνται με μεταφορική ή μετωνυμική σημασία. Μέσω της διαδικασίας της μεταφοράς ή της μετωνυμίας είναι δυνατόν να αποκωδικοποιηθεί η σημασία του σχηματισμού. Για παράδειγμα, η μαύρη διαφήμιση, δεν είναι μια

84 76 διαφήμιση σε μαύρο φόντο, αλλά μια ανήθικη διαφήμιση. Το επίθετο μαύρη χρησιμοποιείται μεταφορικά για να περιγράψει τον ανήθικο. Στην περίπτωση του σχηματισμού μικρή οθόνη το σύνολο του σχηματισμού χρησιμοποιείται μετωνυμικά με τη σημασία της τηλεόρασης. Επίσης, οι ενδιάμεσες δομές μπορούν να φέρουν ιδιαίτερα σημασιολογικά χαρακτηριστικά, αντίστοιχα με τα παραπάνω. Στην περίπτωση του βουνό προβλημάτων, για παράδειγμα, η σημασία δεν παράγεται από το άθροισμα των κυριολεκτικών σημασιών των δύο συστατικών του καθώς δεν πρόκειται για ένα πραγματικό βουνό, αλλά για μια δύσκολη κατάσταση συσσώρευσης προβλημάτων. Η σημασία του ουσιαστικού βουνό σε αυτή την περίπτωση είναι μεταφορική. Δηλαδή, ο μεγάλος όγκος ενός βουνού σχετίζεται μεταφορικά με των μεγάλο όγκο προβλημάτων. Η Γαβριηλίδου (1996) εξετάζει τη μεταφορική σχέση με την οποία συνδέονται τα συστατικά των σχηματισμών του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Αναφέρει συγκεκριμένα πως «τέτοιου είδους πολυλεκτικά σύνθετα, των οποίων τα συστατικά συνδέονται μεταφορικά μεταξύ τους εκφράζουν γενικά μια σχέση αναλογίας, ομοιότητας, ανάμεσα σε ένα αντικείμενο και ένα δεύτερο, το οποίο ανήκει σε διαφορετική τάξη και παρουσιάζουν αυτή τη σχέση αναλογίας σε ένα διπλό γλωσσικό σημείο, του οποίου το πρώτο συνθετικό αποτελεί τον προσδιοριζόμενο όρο, οποίος εξομοιώνεται με το β συνθετικό, δηλαδή τον προσδιορίζοντα όρο. Πρόκειται για μια διαδικασία [ ] παραλληλισμού δύο διαφορετικών εννοιών που γίνεται με βάση ένα κοινό χαρακτηριστικό που υπονοείται και δεν δηλώνεται». Κατηγοριοποιεί τα μεταφορικά συστατικά μη κεφαλές σε δύο μεγάλες ομάδες α) σε εκείνα που δηλώνουν επίταση (π.χ. περιοδεία μαμούθ) και β) σε εκείνα που δεν δηλώνουν επίταση, αλλά λειτουργούν ως ποιοτικά επίθετα (π.χ. πίτα γίγας) (Γαβριηλίδου 1996:155). Η δήλωση της επίτασης μπορεί να αναφέρεται στη διάρκεια στο μέγεθος και στο όγκο, ή σε μια ιδιότητα θετική ή αρνητική στο μέγιστο βαθμό.

85 77 φράσεων Σχηματισμός φραστικών συνθέτων και ειδικών ονοματικών Οι Di Sciullo & Williams (1987) μελετώντας τις δομές ρωμανικών γλωσσών που περιέχουν ουσιαστικό και προθετική φράση, υποστηρίζουν αυτές δημιουργούνται αρχικά στη σύνταξη, όπως οι κοινές ονοματικές φράσεις, και στη συνέχεια υιοθετούν ένα καθεστώς λεξικοποίησης και επαναναλύονται ως ουσιαστικά. Με άλλα λόγια, οι σχηματισμοί αυτοί δημιουργήθηκαν στο χώρο της σύνταξης ως ονοματικές φράσεις, και στη συνέχεια επαναναλύονται ως ουσιαστικά και συμπεριφέρονται όπως οι μορφολογικοί σχηματισμοί, δηλαδή ως δομικές νησίδες μη ορατές στη σύνταξη. Οι δομές αυτές αποτελούν ένα είδος λέξης και τις ονομάζουν συντακτικές λέξεις (συντακτικά άτομα). (46) Ο ΟΦ Ε ψυχρός Ο πόλεμος Η ανάλυση αυτή έχει μεν περιγραφική αξία, ωστόσο, δεν λαμβάνει υπόψη της πως οι δομές αυτές αποτελούν συγχρονικά παραγωγικότατα μοντέλα δημιουργίας νεολογισμών και για το λόγο αυτό δεν μπορούν να καταχωρηθούν στην κατηγορία των λεξικοποιημένων στοιχείων, αλλά στο δυναμικό τομέα παραγωγής της γραμματικής. Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: ) υποστηρίζει πως οι λεξικές φράσεις [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] προέρχονται από ελεύθερες φράσεις οι οποίες λεξικοποιήθηκαν, και από συντακτικές δομές μετατράπηκαν σε μορφολογικές. Παράλληλα, διακρίνει βαθμούς λεξικοποίησης, οι

86 78 οποίοι διαφέρουν από φράση σε φράση και προσδίδουν ιδιαίτερο σημασιολογικό χαρακτήρα. Ωστόσο, και σε αυτή την περίπτωση παρατηρείται αδυναμία ερμηνείας της συγχρονικής παραγωγικότητας των δομών αυτών. Στην προσπάθεια ερμηνείας αυτών των συντακτικών χαρακτηριστικών των σχηματισμών [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] η Ράλλη (1991) και Ralli & Stavrou (1998) υιοθετούν την άποψη της Borer (1988), σύμφωνα με την οποία, στο εσωτερικό του γραμματικού τομέα της γλώσσας η μορφολογία και η σύνταξη βρίσκονται σε παράλληλη διάταξη και σε αρκετές περιπτώσεις η μία επηρεάζει την άλλη. Σύνταξη Μορφολογία H Borer (1988) αναλύει μια ειδική ομάδα δομών στα εβραϊκά, οι οποίες μοιάζουν με τις κοινές ονοματικές φράσεις ωστόσο, εμφανίζουν δύο ιδιάζοντα χαρακτηριστικά. Πρώτον, οι σχηματισμοί αυτοί δεν εμφανίζουν τον προσδιοριστή shel, τον εκφραστή της σχέσης κτήτορα-κτήσης (47α) και δεύτερον εμφανίζουν έναν μόνο τόνο στην κεφαλή τους. Το γεγονός αυτό, έχει ως αποτέλεσμα τη μετατροπή του προηγούμενου φωνήεντος σε shwa (47β). Η Borer (1988:47-48) τις ονομάζει ονοματικές κατασκευές (construct state nominals). (47α) ha caỉif (shel ya-yalda) το μαντήλι του κοριτσιού (47β) caỉif ya-yalda μαντήλι κοριτσιού

87 79 Παρά τις ιδιαίτερες ιδιότητές τους, η Borer θεωρεί πως τέτοιοι σχηματισμοί δεν είναι μορφολογικοί καθώς δεν εμφανίζουν ίδια χαρακτηριστικά με τα σύνθετα. Για να αποδείξει αυτόν τον ισχυρισμό χρησιμοποιεί το τεστ της δυνατότητας εισαγωγής προσδιοριστικού στοιχείου παρατηρώντας πως η δυνατότητα αυτή υπάρχει στις ονοματικές κατασκευές (47α), σε αντίθεση με τα σύνθετα, τα οποία δεν επιτρέπουν την είσοδο προσδιοριστικών στοιχείων (47β) (Borer 1988: 49-51). (48α) gan peyrot tropyim κήπος τροπικών φρούτων (48β) *gan yalandim ktanim κήπος παιδιών μικρών νηπιαγωγείο Η ίδια (Borer 1988) προτείνει την προσέγγιση της παράλληλης μορφολογίας, λόγω της διαφοροποίησης των ονοματικών κατασκευών τόσο από τις κοινές ονοματικές φράσεις, όσο και από τα σύνθετα. Η προσέγγιση αυτή προβλέπει την παράλληλη διάταξη του τομέα της μορφολογίας και της σύνταξης. Λόγω αυτής της αλληλεπίδρασης είναι δυνατόν να υπάρξουν μορφολογικές δομές, οι οποίες φέρουν συντακτικά χαρακτηριστικά και το αντίστροφο. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται οι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] οι οποίοι δεν μπορούν να χαρακτηριστούν μορφολογικοί, αλλά εμφανίζουν σημαντική αμεταβλητότητας. Η ερμηνεία αυτή αποφεύγει ασάφειες άλλων θεωριών και την αοριστία της έννοιας του βαθμού λεξικοποίησης, ανάλογα με τη σημασιολογική και δομική αδιαφάνεια που αυτοί παρουσιάζουν. Η ανάλυση αυτή, αν και ερμηνεύει τα συντακτικά χαρακτηριστικά των σχηματισμών, υστερεί σε κάποια σημεία. Πιο συγκεκριμένα, δε φαίνεται να δίνει μια πειστική απάντηση στο ερώτημα γιατί μόνο στα σύνθετα είναι εμφανής η διεπίδραση των κανόνων της σύνταξης και της μορφολογίας;. Αν ίσχυε η παράλληλη δόμηση της γραμματικής, τότε όχι μόνο τα σύνθετα αλλά και άλλα μορφολογικά στοιχεία θα

88 80 έφεραν συντακτικά χαρακτηριστικά. Παράλληλα, δεν τίθενται συντακτικοί περιορισμοί, δηλαδή, δεν ορίζεται ο τρόπος και ο βαθμός της σύνταξης στη διεπαφή της με τη μορφολογία. Η Ράλλη (2007:236) επιχειρεί να ερμηνεύσει τον τρόπο παραγωγής των σχηματισμών αυτών μέσα από μια καθαρά μορφολογική προσέγγιση. Η Ράλλη (2007:181) προτείνει τέσσερεις κανόνες για τη δημιουργία των νεοελληνικών συνθέτων, με βάση τα δομικά σχήματα που δημιουργούνται από την εφαρμογή των κανόνων. (49α) θέμα + θέμα θέμα (49β) λέξη + θέμα λέξη (49γ) λέξη + λέξη θέμα (49δ) λέξη + λέξη λέξη Παρατηρεί πως ο κανόνας ο οποίος προβλέπει πως τα μονολεκτικά σύνθετα μπορούν να αποτελούνται από δύο λέξεις (π.χ. ξαναλέω, εξώπορτα) καλύπτει επαρκώς την περίπτωση αυτών των σχηματισμών. Για παράδειγμα, ο σχηματισμός ψυχρός πόλεμος παράγεται με βάση το δομικό σχήμα [Λέξη + Λέξη] και αποτελείται από δύο ολοκληρωμένες λέξεις χωρίς αλλαγή κλιτικών επιθημάτων και τόνων, όπως φαίνεται στο (50). (50) Λέξη (ψυχρός πόλεμος) Λέξη ψυχρός Λέξη πόλεμος

89 81 Στον ανώτερο κόμβο βρίσκεται το ουσιαστικό, ενώ το επίθετο βρίσκεται σε θέση εξαρτήματος. Χάρη στη μεταπήδηση των χαρακτηριστικών επιτυγχάνεται η συμφωνία μεταξύ ουσιαστικού και επιθέτου. Η παραπάνω ανάλυση θεωρεί τους εν λόγω σχηματισμούς μορφολογικά στοιχεία, ωστόσο, μια αποκλειστικά μορφολογική ανάλυση δεν μπορεί να ερμηνεύσει την ύπαρξη εσωτερικής κλίσης, τη συμφωνία των δύο συστατικών στους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό], αλλά ούτε την απόδοση της γενικής στους σχηματισμούς [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική]. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει να οριστεί ένας συντακτικός κανόνας παραγωγής. Οι Booij (2009), Koliopoulou (2009:69) και Ralli (2013:267) προτείνουν την ύπαρξη ενός κανόνα που προβλέπει τη συγχώνευση δύο κατηγοριών σε λεξικό επίπεδο, δύο ουσιαστικών (Ο 0 ) ή ενός επιθέτου (Ε 0 ) και ενός ουσιαστικού (Ο 0 ) (51α). Οι ειδικές ονοματικές φράσεις, οι οποίες εμφανίζουν μικρότερη δομική συνοχή, αλλά και περισσότερα συντακτικά χαρακτηριστικά, βρίσκονται στο επίπεδο του Χ (51β). (51α) [Ο 0 + Ο 0 ]Ο (51β) [Ο + Ο ]Ο [Ε 0 + Ο 0 ]Ο [Ε +Ο ]Ο Η Ράλλη (2007:249) και Ralli (2013:266) προτείνει τον ορισμό ενός συνεχούς, όπου στο ένα άκρο βρίσκεται η σύνταξη και στο άλλο η μορφολογία. Οι τομείς της μορφολογίας και της σύνταξης βρίσκονται σε γραμμική σχέση και όχι σε παράλληλη, όπως προτείνει η Borer (1988). Η μορφολογία προηγείται της σύνταξης χωρίς ωστόσο, τα όριά τους να είναι σαφώς διαχωρισμένα. Η γραμμικότητα της διάταξης μορφολογίας και σύνταξης αποτελεί παραδοσιακή θέση της γενετικής γραμματικής (Kiparsy 1982). Ανάμεσα σε αυτά τα άκρα τοποθετούνται όλοι οι σχηματισμοί οι οποίοι συζητήθηκαν σε αυτή την ενότητα. Το συνεχές αυτό έχει περιγραφική αξία, ενώ παράλληλα παρουσιάζει ερμηνευτική επάρκεια.

90 82 μονολεκτικά σύνθετα ειδικές ονοματικές φράσεις Μορφολογία Σύνταξη φραστικά σύνθετα κοινές ονοματικές φράσεις Τα μονολεκτικά σύνθετα τοποθετούνται στο άκρο της μορφολογίας και οι κοινές ονοματικές φράσεις στο άκρο της σύνταξης. Οι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (φραστικά σύνθετα) τοποθετούνται πιο κοντά στο άκρο της μορφολογίας, ενώ οι σχηματισμοί [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (ειδικές ονοματικές φράσεις) κοντά στο άκρο της σύνταξης. Οι ειδικές ονοματικές φράσεις βρίσκονται σε διαδικασία αποσυντακτικοποίησης και αναμένεται η μετατόπισή τους προς το άκρο της μορφολογίας, στο πέρασμα του χρόνου (Ράλλη 2007:246, Koliopoulou 2009:69, Κολιοπούλου 2012, Ralli 2013:262) Σύνοψη Στο πρώτο κεφάλαιο ασχολήθηκα με τις βασικές αρχές της μορφολογίας και της μορφολογικής ανάλυσης, όπως αυτές δομήθηκαν βάσει των εργασιών των Chomsky (1970), Aronoff (1976, 1994), Lieber (1980), Kiparsky (1982), Selkirk (1982), Di Sciullo & Williams (1987), Di Sciullo (1996), Booij (2002), Ralli (1998, 1999α, γ, 2002, 2013) και Ράλλη (2005) και με βασικές μορφολογικές διαδικασίες της ΚΝΕ. Πιο συγκεκριμένα, ασχολήθηκα με την παραγωγή, την σύνθεση και την κλίση, παρουσιάζοντας τις βασικές θεωρητικές αρχές αναφορικά με αυτές παράλληλα με την παρουσίαση παραδειγμάτων. Ακόμη, ασχολήθηκα με φαινόμενα διάδρασης μορφολογίας και φωνολογίας, αλλά και μορφολογίας της σύνταξης. Πρόκειται για τα προϊόντα της σύμφυρσης και για τα φραστικά σύνθετα και τις ειδικές ονοματικές φράσεις. Τέλος, ασχολήθηκα με το φαινόμενο της αναλογίας και της επανανάλυσης.

91 83 Οι θεωρητικές κατευθύνσεις που δόθηκαν σε αυτό το κεφάλαιο θα χρησιμοποιηθούν στο τρίτο για τη μορφολογική ανάλυση του λεξιλογίου της ΓΠ.

92 84 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΟ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ ΚΑΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ

93 Η έννοια της υπογλώσσας Στη 2.1 θα ασχοληθώ με την έννοια της υπογλώσσας και πιο συγκεκριμένα, θα συζητήσω τους ορισμούς σχετικά με αυτές, τα κριτήρια ορισμού και τις βασικές τους ιδιότητες. Στόχος της συζήτησης είναι η δημιουργία του θεωρητικού πλαισίου αναφορικά με τις υπογλώσσες, ώστε στη συνέχεια να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αν η ΓΠ μπορεί να θεωρηθεί υπογλώσσα. συνόλου Η υπογλώσσα ως υποσύνολο ενός μεγαλύτερου γλωσσικού Η ιδέα της ύπαρξης μιας υπογλώσσας εντός μιας γλώσσας αναπτύχθηκε από τον Zelling Harris (1968) στο πλαίσιο της μαθηματικής του θεωρίας για τη γλώσσα. Θεωρεί πως μέσα σε ένα γλωσσικό σύστημα είναι δυνατόν να αναπτυχθούν διάφορα υποσύνολα, τα οποία εμφανίζουν ιδιαίτερες λεξικές, συντακτικές, ενίοτε και φωνολογικές διαφοροποιήσεις, αλλά και ένα ιδιαίτερο και περιορισμένο σημασιολογικό πλαίσιο. Ο Harris (1968: ) υποστηρίζει πως οι υπογλώσσες μπορούν να έχουν πρόσθετους γραμματικούς κανόνες οι οποίοι δεν εμφανίζονται στην κοινή (standard) γλώσσα. Το ενδιαφέρον της μελέτης μιας υπογλώσσας μπορεί να περιστρέφεται γύρω από τις διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται σε δομικό επίπεδο και σημασιολογικό επίπεδο. Κατά τη δεκαετία του 1970, οι Swales (1971) και Widdowson (1979) παρατηρούν πως υπήρχαν διάφορα γλωσσικά υποσύνολα, τα οποία διαφοροποιούνταν από την κοινή (standard) γλώσσα σε λεξικό και σημασιολογικό επίπεδο. Οι Kittredge & Lehrberger (1982) στην εισαγωγή του βιβλίου τους Sublanguages: studies of languages in restricted semantic domain, αναφέρουν πως η έρευνα επιστημονικών άρθρων, επιστημονικών εγχειριδίων, αλλά ακόμη και βιβλίων

94 86 μαγειρικής, αποκαλύπτει ένα εξειδικευμένο λεξιλόγιο, το οποίο υποδηλώνει την ύπαρξη μιας υπογλώσσας. Ορίζουν πως η υπογλώσσα είναι ένας ειδικός τύπος μιας φυσικής γλώσσας, ο οποίος σχετίζεται με κείμενα ειδικών γνωστικών πεδίων, όπως τεχνικά ή/και επιστημονικά. Ο Grishman (2001) παρατηρεί πως οι βασικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα σε μια γλώσσα και μια υπογλώσσα βρίσκονται στο επίπεδο του λεξιλογίου, της σημασιολογίας και της σύνταξης. Οι Aubin et al (2005) υποστηρίζουν πως πρόκειται για ένα περιορισμένο (restricted) και αποκλίνον γλωσσικό σύστημα (deviant language) καθώς εμφανίζει μικρό λεξιλόγιο και περιορισμένες σημασιολογικές σχέσεις. Παράλληλα, ο Biber (1994:53) τονίζει πως ο όρος υπογλώσσα αναφέρεται σε γλωσσικά συστήματα, τα οποία αναφέρονται σε συγκεκριμένα γνωστικά αντικείμενα και εμφανίζουν τη δική τους ξεχωριστή γραμματική. Σύμφωνα με τον Moskovich (1982), ο όρος υπογλώσσα αναφέρεται σε ένα μεγάλο εύρος περιπτώσεων, από τη γλώσσα της επιστήμης και της τεχνολογίας, έως τη γλώσσα των πιο περιορισμένων γνωστικών πεδίων. Ο Grishman (2001) δίνει μερικά παραδείγματα υπογλώσσας όπως αυτή των μετεωρολόγων, των επιστημονικών άρθρων, της φαρμακολογίας, ακτινολογικών νοσοκομειακών αναφορών και της διαφήμισης. Παράλληλα, οι Symonenko et al (2006) υπογραμμίζουν, σε σύμπνοια με τις απόψεις των Lehrberger και Grishman, πως μια υπογλώσσα αναπτύσσεται από την επικοινωνιακή ανάγκη συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, γύρω από ένα γνωστικό αντικείμενο. Η κοινωνική αυτή ομάδα μοιράζεται ένα κοινό λεξιλόγιο, κοινές συνήθειες, κοινή και ιδιαίτερη χρήση λέξεων και γραμματικών κανόνων. Η Σελλά (1994) υπογραμμίζει πως τέτοιες κοινωνικές ομάδες μοιράζονται μια βασική κοινή γνώση, ένα κοινό σύστημα αρχών και μια κοινωνιόλεκτο με την οποία αναγνωρίζονται μεταξύ τους και χρησιμοποιούν στις κοινές δραστηριότητες. Συμπερασματικά, ο όρος υπογλώσσα αναφέρεται σε ένα γλωσσικό σύστημαυποσύνολο μιας φυσικής γλώσσας, το οποίο σχετίζεται άμεσα με ένα συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο και με την επικοινωνιακή ανάγκη κοινωνικών ομάδων να

95 87 μιλήσουν γι αυτό. Παράλληλα, ο ορισμός της υπογλώσσας προϋποθέτει διαφοροποιήσεις σε δομικό (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη) και σημασιολογικό επίπεδο σε σχέση με τη φυσική γλώσσα της οποίας είναι υποσύνολο. Lehrberger Τα κριτήρια ορισμού μιας υπογλώσσας σύμφωνα με τον Ο Lehrberger (1982) προτείνει τα παρακάτω χαρακτηριστικά ορισμού μιας υπογλώσσας: α) Περιορισμένο θέμα αναφοράς. β) Λεξικοί, συντακτικοί, σημασιολογικοί περιορισμοί. γ) Αποκλίνοντες γραμματικοί κανόνες. δ) Μεγάλη συχνότητα συγκεκριμένων σχηματισμών. Η κάθε υπογλώσσα σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο θέμα αναφοράς. Για παράδειγμα, η ΓΠ έχει ένα συγκεκριμένο θέμα αναφοράς και αυτό είναι το ποδόσφαιρο, και πιο συγκεκριμένα, οι κανόνες του παιχνιδιού, οι ενέργειες των συμμετεχόντων, οι παράγοντες, οι φίλαθλοι, τα στοιχήματα και ό, τι άλλο μπορεί να είναι συναφές με αυτό. Θα πρέπει να υπογραμμίσω, ωστόσο, πως δεν αρκεί μόνο του αυτό το κριτήριο για να τον χαρακτηρισμό ενός γλωσσικού υποσυνόλου ως υπογλώσσα. Παράλληλα, σύμφωνα με τον Lehrberger (1982), οι υπογλώσσες εμφανίζουν λεξικούς, συντακτικούς και σημασιολογικούς περιορισμούς. Αυτό σημαίνει πως οι σημασιολογικές σχέσεις που εμφανίζονται στις υπογλώσσες, αλλά και οι κανόνες παραγωγής λέξεων και φραστικών δομών, είναι περιορισμένοι σε σχέση με εκείνους της φυσικής γλώσσας στην οποία ανήκουν. Ο Lehrberger (1982:102) υπογραμμίζει πως βασικό χαρακτηριστικό της οποιασδήποτε υπογλώσσας είναι η δυνατότητα εφαρμογής κανόνων οι οποίοι δεν χρησιμοποιούνται στην φυσική γλώσσα στην οποία ανήκει. Η παρατήρηση αυτή

96 88 βρίσκεται υπό εξέταση στην παρούσα διατριβή. Θα προσπαθήσω δηλαδή, να εντοπίσω την εμφάνιση μορφολογικών κανόνων στη ΓΠ, οι οποίοι δεν εφαρμόζονται στην ΚΝΕ και την παραγωγικότητά τους. Η συχνή εμφάνιση συγκεκριμένων σχηματισμών είναι, σύμφωνα με τον Lehrberger (1982), ένα ακόμη χαρακτηριστικό της υπογλώσσας. Στη ΓΠ, για παράδειγμα, παρατηρείται συχνότατη χρήση σχηματισμών οι οποίοι σχετίζονται με τους κανόνες του παιχνιδιού, τις θέσεις των παικτών στο γήπεδο και τις ενέργειές τους, όπως πέναλντι, άουτ, κόρνερ, φάουλ, οφσάιτ, σεντράρω, σέντρα, σουτ, γκολ, γκολτζής, εξτρέμ, μπακ, ματς, τερματοφύλακας, σκόρερ (βλ. σχετικά με το λεξιλόγιο-πυρήνα της ΓΠ Politis 2009). Το χαρακτηριστικό αυτό δεν μπορεί, βεβαίως, να χρησιμοποιηθεί για τον χαρακτηρισμό ενός γλωσσικού υποσυνόλου ως υπογλώσσα. Ο Lehrberger (1982) παρατηρεί ακόμη πως στις διάφορες υπογλώσσες παρατηρείται χρήση συγκεκριμένων ειδικών συμβόλων, ενώ υποστηρίζει πως υπάρχει συγκεκριμένη κειμενική δομή. Τα χαρακτηριστικά, ωστόσο, αυτά αφορούν τον γραπτό λόγο, ο οποίος δεν αποτελεί μέρος ενός γλωσσικού συστήματος και για το λόγο αυτό δεν θα ληφθούν υπόψη στην παρούσα διατριβή. Συμπερασματικά, σύμφωνα με τον Lehrberger (1982), προκειμένου να οριστεί ως υπογλώσσα ένα γλωσσικό υποσύνολο αυτό θα πρέπει να σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο θέμα αναφοράς, να υπάρχουν λεξικοί, συντακτικοί, σημασιολογικοί περιορισμοί, αποκλίνοντες γραμματικοί κανόνες και μεγάλη συχνότητα συγκεκριμένων σχηματισμών Οι ιδιότητες μιας υπογλώσσας σύμφωνα με τον Lehrberger Ο Lehrberger (1986), με βάση τη μαθηματική του αντίληψη σχετικά με τα σύνολα, προτείνει πέντε βασικά χαρακτηριστικά της υπογλώσσας. Ορίζει μια φυσική γλώσσα ως ένα ανεξάρτητο σύνολο και την υπογλώσσα ως ένα μικρότερο σύνολο μέσα σε αυτό χωρίς τα όρια μεταξύ τους να είναι πάντοτε τελείως ξεκάθαρα.

97 89 Η πρώτη παρατήρηση του Lehrberger αγγίζει τα όρια της ταυτολογίας και αναφέρει πως μια υπογλώσσα αποτελεί μέρος μιας φυσικής γλώσσας. Ακόμη και αν οι φυσικοί ομιλητές μιας φυσικής γλώσσας Α δεν αντιλαμβάνονται την ακριβή σημασία κάποιων γλωσσικών στοιχείων μιας υπογλώσσας Α1, αυτό δεν σημαίνει πως δεν αντιλαμβάνονται ότι η Α1 είναι μέρος του γλωσσικού συστήματος Α και όχι ενός γλωσσικού συστήματος Β. Αν και η κατανοησιμότητα δεν αποτελεί ένα αμιγώς γλωσσολογικό εργαλείο, ωστόσο, ο Lehrberger (1986:20) παρατηρεί ως μία ιδιότητα της υπογλώσσας την κατανόησή της από τους ομιλητές, ως μέρος ενός μεγαλύτερου γλωσσικού συστήματος, της κοινής (standard) γλώσσας. Παράλληλα, ο Lehrberger (1986) διατηρεί σημαντική επιφύλαξη σχετικά με τους γραμματικούς κανόνες της Α και της Α1. Ενώ, δηλαδή, αναμένεται οι κανόνες της Α1 να είναι «υποκανόνες» της γραμματικής της Α, αφού η Α1 είναι υποσύνολο της Α, τα δεδομένα τού δεν επιβεβαιώνουν αυτή την υπόθεση. Σύμφωνα με τον ίδιο, είναι δυνατόν γραμματικοί κανόνες της Α να παραβιάζονται στην Α1, ενώ δεν αποκλείεται το γεγονός η Α1 να χρησιμοποιεί κανόνες, οι οποίοι δεν είναι αποδεκτοί/υπαρκτοί στην Α. Η δεύτερη παρατήρηση του Lehrberger (1986) είναι πως μια υπογλώσσα ταυτίζεται με ένα συγκεκριμένο σημασιολογικό πεδίο (semantic domain), συνήθως τεχνικό ή επιστημονικό. Οι υπογλώσσες εξελίσσονται παράλληλα με τις φυσικές γλώσσες και εμφανίζουν ένα δυναμικό χαρακτήρα, σε αντίθεση προς τις τεχνητές γλώσσες. Οι επικοινωνιακές ανάγκες που γέννησαν μια υπογλώσσα αλλάζουν παράλληλα με τους χρήστες της και αυτή η εξέλιξη σχετίζεται με την εξέλιξη της υπογλώσσας. Η τέταρτη παρατήρηση αναφέρεται στο γεγονός πως ένα κείμενο μιας υπογλώσσας δεν αποτελείται αποκλειστικά από γλωσσικά χαρακτηριστικά αυτού του συστήματος. Δηλαδή, το σύνολο των γλωσσικών στοιχείων που περιέχει ένα κείμενο της Α1, είναι ένα άθροισμα γλωσσικών στοιχείων της φυσικής γλώσσας Α και γλωσσικών στοιχείων της υπογλώσσας. Με άλλα λόγια, η υπογλώσσα είναι ένα μη αυτόνομο γλωσσικό υποσύνολο, μέσα στο οποίο θα ήταν μάλλον αδύνατο να συνταχθεί ένα κείμενο με γλωσσικά στοιχεία αποκλειστικά δικά της.

98 90 Τελευταία παρατήρηση του Lehrberger (1986), είναι πως ό, τι μπορεί να ειπωθεί στην Α1 είναι βέβαιο πως αυτό μπορεί να παραφραστεί στη Α. Δηλαδή, οι ιδιαίτερες λεξικές επιλογές που γίνονται από τον ομιλητή της Α1 είναι δυνατόν να αντικατασταθούν από γλωσσικά στοιχεία της φυσικής γλώσσας Α, αποδίδοντας το ίδιο νόημα. Με άλλα λόγια, μια υπογλώσσα δεν έχει τη δική της μεταγλώσσα, σε αντίθεση με μια φυσική γλώσσα Ειδικές γλώσσες Εκτός από τον όρο υπογλώσσα, στη βιβλιογραφία εντοπίζεται ο όρος ειδική γλώσσα με παραπλήσιο περιεχόμενο. Σύμφωνα με τους Sager et al. (1980), μια ειδική γλώσσα είναι ένα σημειωτικό σύστημα, το οποίο βασίζεται σε μια φυσική γλώσσα, αλλά διαφέρει από αυτή, ενώ παράλληλα, σχετίζεται πάντοτε με κάποιο συγκεκριμένο ειδικό θέμα (special subject). Οι διαφορές μεταξύ μιας κοινής γλώσσας (general) και μιας ειδικής γλώσσας βρίσκονται στο επίπεδο του λεξιλογίου και των συντακτικών δομών (Sager et al. 1980, Robinson, 1989, Serianni 2003). O Taborek (2012:238) υποστηρίζει πως οι ειδικές γλώσσες μπορούν να διαφέρουν στο επίπεδο του λεξιλογίου, της σύνταξης, στη φωνολογία και στη μορφολογία. Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι όροι υπογλώσσα και ειδική γλώσσα φαίνεται να συγκλίνουν σε δύο βασικά σημεία. Το πρώτο είναι πως και οι δύο αναφέρονται σε γλωσσικά υποσύνολα μιας κοινής γλώσσας και σχετίζονται με ένα συγκεκριμένο θέμα. Η δεύτερη ομοιότητα σχετίζεται με το γεγονός πως και οι δύο όροι προϋποθέτουν διαφοροποιήσεις στη γραμματική. Η παρούσα διατριβή απαντώντας στο ερώτημα για το αν η ΓΠ είναι μια υπογλώσσα, απαντά έμμεσα και στο ερώτημα για το αν είναι μια ειδική γλώσσα, εξετάζοντας την ύπαρξη γραμματικών διαφοροποιήσεων στο επίπεδο της μορφολογίας σε σχέση με την ΚΝΕ και θεωρώντας ως βάση το γεγονός πως σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο θέμα, το ποδόσφαιρο. Η ΓΠ έχει χαρακτηριστεί ως

99 91 ειδική γλώσσα σύμφωνα με τους Bergh & Olander (2012:14), Seddon (2004:8) και Taborek (2012:238) Το ποδόσφαιρο Στη θα ασχοληθώ με το άθλημα του ποδοσφαίρου, το παιχνίδι, την ιστορία του, την κοινωνική απήχηση και τη γλώσσα του. Στόχος της υποενότητας αυτής είναι να δώσει τις βασικές πληροφορίες γύρω από το άθλημα και να υπογραμμίσει το μέγεθος και τον αντίκτυπό του στους φιλάθλους, αλλά και στην επιστήμη, η οποία έχει ασχοληθεί με αυτό συστηματικά Το παιχνίδι και η ιστορία του Το ποδόσφαιρο είναι σήμερα το πιο δημοφιλές άθλημα στον κόσμο. Η ελληνική ονομασία ποδόσφαιρο 8 αποτελεί μεταφραστικό δάνειο 9 της αγγλικής λέξης football, συνώνυμου του όρου soccer, ο οποίος σύμφωνα με τον Seddon (2004:3), χρησιμοποιείται αντιθετικά προς τον όρο American football, το οποίο αποτελεί ένα άλλο συγγενικό άθλημα. Στις αρχές του 21ου αιώνα ασχολούνταν με το ποδόσφαιρο περισσότεροι από 250 εκατομμύρια αθλητές σε περισσότερα από 200 κράτη. Στις μέρες μας ο χαρακτηρισμός παγκόσμιο παιχνίδι (the world s game) (βλ. Murray 1996) φαντάζει σχεδόν κοινότυπος. Ο Seddon (2004:8) χαρακτηρίζει το ποδόσφαιρο ως το πιο γνωστό παιχνίδι παγκοσμίως, ενώ ο Sir Bobby Charlton έχει δηλώσει πως «το ποδόσφαιρο και τα Αγγλικά είναι οι μόνες πραγματικά παγκόσμιες γλώσσες» (football and English are the only truly global languages) (όπως αναφέρεται στον Thaler 2008). 8 Σύμφωνα με το λεξικό του Κουμανούδη, η λέξη ποδόσφαιρο εισέρχεται στην Ελληνική το 1985 (στην εφημερίδα Άστυ 8 Φεβρ. 1985). 9 Για τη μετάφραση των όρων από τα Αγγλικά χρησιμοποιώ το αγγλοελληνικό λεξικό ποδοσφαιρικών όρων του Αγάπιου Οικονομίδη (2015).

100 92 Το ποδόσφαιρο μπορεί να παιχτεί σε διάφορα επίπεδα, φιλικό, ερασιτεχνικό ή επαγγελματικό, με λιγότερους ή περισσότερους από έντεκα παίκτες, παιδιά ή ενήλικες, γυναίκες ή άντρες, σε γήπεδο οποιουδήποτε μεγέθους, με δύο τυχαία αντικείμενα για δοκάρια (goalpost), αυστηρή ή όχι τήρηση των κανονισμών. Ανώτατη οργανωτική αρχή του επαγγελματικού ποδοσφαίρου είναι η ΦΙΦΑ (FIFA - Fédération Internationale de Football Association), η οποία, μεταξύ άλλων, διεξάγει την κορυφαία ποδοσφαιρική διοργάνωση, το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου, κάθε τέσσερα χρόνια. Ιστορικά, υπάρχουν αναφορές για παιχνίδια όπου οι παίκτες κλοτσούν μία μπάλα, όπως ο επίσκυρος στην Αρχαία Ελλάδα, το harpastum κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το woggabaliri στην Αυστραλία και το cuju στην Κίνα. Οι σύγχρονοι κανόνες του βασίζονται στην τυποποίηση των ποικίλων μορφών του ποδοσφαίρου που παιζόταν στα δημόσια σχολεία της Αγγλίας, κατά τον 19 ο αιώνα. Η ιστορία του αθλήματος στην Αγγλία χρονολογείται τουλάχιστον από τον 8 ο αιώνα. Οι Κανόνες του Κέμπριτζ (Cambridge), οι οποίο καταρτίστηκαν για πρώτη φορά στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ (Cambridge University) το 1846, είχαν μεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη των επόμενων κανόνων του ποδοσφαίρου (για την ιστορία του αθλήματος βλ. και Harvey 2005, Goldblatt 2007). Σύμφωνα με τη Bernard (2008:72), σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση του ποδοσφαίρου έπαιζε η ναυτιλία της Αγγλίας καθώς το παιχνίδι έγινε γνωστό στα λιμάνια όλης της Ευρώπης μέσω των ναυτών Ποδόσφαιρο: οι κοινωνικές του προεκτάσεις Σήμερα, εκατομμύρια κόσμου πηγαίνουν στο γήπεδο προκειμένου να παρακολουθήσουν τις αγαπημένες τους ομάδες, ενώ δισεκατομμύρια φιλάθλων το παρακολουθούν από την τηλεόραση ή το διαδίκτυο. Σε πολλά μέρη του κόσμου οι άνθρωποι παθιάζονται με το ποδόσφαιρο, το οποίο διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή των φιλάθλων, σε κοινότητες, ακόμα και σε έθνη. Χαρακτηριστική είναι η

101 93 περίπτωση της Εθνικής Ακτής Ελεφαντοστού, η οποία βοήθησε στην εξασφάλιση ανακωχής κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου της χώρας το 2006, με την πρόκρισή της στην τελική φάση του Παγκοσμίου Κυπέλλου Αντίθετα, το ίδιο άθλημα επιδείνωσε τις εντάσεις, στις αρχές του πολέμου, στη Γιουγκοσλαβία τη δεκαετία του 1990, όταν ένας αγώνας μεταξύ της Ντιναμό Ζάγκρεμπ και του Ερυθρού Αστέρα Βελιγραδίου οδήγησε σε γενικευμένες ταραχές το Μάιο του 1990 (βλ. και Čolović (2007) για τους μηχανισμούς που οδήγησαν κάποιους νέους από τη συμβολική μάχη της κερκίδας στα υπαρκτά χαρακώματα του πολέμου στη Γιουγκοσλαβία). Συχνά, το ποδόσφαιρο κατηγορείται πως χρησιμοποιείται από τους εκάστοτε πολιτικούς στην προσπάθεια αποπροσανατολισμού του κόσμου από τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα, γεγονός που οδήγησε στον χαρακτηρισμό όπιο του λαού. Γύρω από το ποδόσφαιρο έχει αναπτυχθεί ένα ιδιαίτερο σύνολο συμπεριφορών ένας ποδοσφαιρικός πολιτισμός ή ποδοσφαιρική κουλτούρα. Ο Godblatt (2007) χαρακτηρίζει το ποδόσφαιρο ως «το πιο καθολικό πολιτισμικό φαινόμενο παγκοσμίως» (the most universal cultural phenomenon in the world). Η συμπεριφορά των οπαδών των ποδοσφαιρικών ομάδων αποτελεί μια διάσταση του ποδοσφαιρικού πολιτισμού (μεταξύ άλλων Hognestand 2012, Cawthorne 2012). Οι οπαδοί μπορεί να είναι οργανωμένοι σε ειδικούς συνδέσμους ή όχι, μπορούν να διοργανώνουν διάφορες εκδηλώσεις στις κερκίδες κατά τη διάρκεια αγώνων, πριν ή/και μετά από αυτούς, μπορούν να ενθαρρύνουν την ομάδα φωνάζοντας συνθήματα (για τα συνθήματα των ελληνικών γηπέδων βλ. Ναρ 2014), κρεμώντας πανό στο γήπεδο, φορώντας φανέλες και κασκόλ της ομάδας τους, και βέβαια, συχνά, προσβάλλουν τους αντιπάλους βρίζοντας, γιουχάροντας ή απλά κάνοντας θόρυβο (σχετικά με τον ορισμό του φιλάθλου/οπαδού βλ. Hognestand 2012). Το πάθος με το οποίο οι οπαδοί υποστηρίζουν τις ποδοσφαιρικές ομάδες σε μερικές περιπτώσεις οδηγεί σε επιθετικές συμπεριφορές και βίαιες συγκρούσεις μεταξύ οπαδών. Το φαινόμενο αυτό είναι γενικότερα γνωστό με τον όρο χουλιγκανισμός. Σύμφωνα με τον Duda (2008:245), ο χουλιγκανισμός εμφανίζεται μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και οι αιτίες του ποικίλλουν, έχοντας μελετηθεί σε βάθος από κοινωνική, πολιτική,

102 94 ψυχολογική, ανθρωπολογική οπτική (μεταξύ άλλων Jones 1988, Carnibella et al 1996, Armstrong 2003, Cawthorne 2012). Οι Carnibella et al (1996) υποστηρίζουν πως η αρχή του χουλιγκανισμού εντοπίζεται στην Αγγλία κατά τη δεκαετία του 1960, ενώ τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά του φαινομένου εμφανίζονται δέκα χρόνια μετά σχεδόν σε ολόκληρη την Ευρώπη Η γλώσσα του ποδοσφαίρου Η ΓΠ αποτελεί γλωσσική ποικιλία μιας ευρύτερης γλωσσικής ποικιλίας, αυτής της γλώσσας του αθλητισμού (μεταξύ άλλων Palmatier & Ray 1993, Leitner & Hesselmann 1996, Beard 1998, Bergh & Olander 2012). O Seddon (2004:4) παρατηρεί πως στο αγγλικό λεξικό του Johnson (1755) υπάρχει η λέξη football, αλλά αποκλειστικά με τη σημασία του σφαιρικού αντικειμένου, δηλαδή της μπάλας. Οι Bergh & Olander (2012:14) παρατηρούν πως από εκείνη την αναφορά χρειάστηκαν κάποια χρόνια, ώστε το ποδόσφαιρο να κάνει μια μεγάλη ανατροπή και στις μέρες μας η λέξη (football) να αποτελεί την πιο αναγνωρίσιμη ανά τον κόσμο (Seddon 2004:8) και η γλώσσα του την πιο αναγνωρίσιμη ανά τον κόσμο ειδική γλώσσα (special language). Ειδικά για την ελληνική ΓΠ, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μετωνυμική σχέση της λέξης μπάλα και της λέξης ποδόσφαιρο. Ενώ, δηλαδή, σε πολλά σπορ χρησιμοποιείται η μπάλα, μόνο το ποδόσφαιρο έχει αναπτύξει μια τόσο άρρηκτη σχέση με αυτή, σε βαθμό που οι δύο λέξεις έγιναν συνώνυμες. O Schmidt (2008:20) παρατηρεί πως παρά τις διαφορετικές επικοινωνιακές περιστάσεις στις οποίες μπορεί κάποιος να μιλήσει ή να γράψει για το ποδόσφαιρο (π.χ. αθλητική εφημερίδα, συζητήσεις μεταξύ φιλάθλων, αθλητικά blogs) το τελευταίο είναι ένα ειδικό θέμα (special subject) και το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ως ένα καλά οριοθετημένο ειδικό πεδίο (special domain). Ενώ, ο Taborek (2012) υπογραμμίζει πως η ΓΠ δεν αποτελεί ποικιλία της γλώσσας των νέων καθώς χρησιμοποιείται σε ποικίλες

103 95 επικοινωνιακές περιστάσεις (π.χ. μεταξύ φιλάθλων, παικτών, προπονητών, δημοσιογράφων) και σε κείμενα τα οποία έχουν ένα ειδικό θέμα, το ποδόσφαιρο. Σύμφωνα με τους Bergh & Olander (2012:14), το γεγονός πως η ΓΠ βρίσκεται στα χείλη εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο την καθιστά την πιο διαδεδομένη ειδική γλώσσα, αλλά παράλληλα, ενέχει ένα δημόσιο χαρακτήρα, δημιουργώντας έτσι ένα παράδοξο. Δηλαδή, αν και σχετίζεται με ένα ειδικό θέμα, έχει δημόσιο χαρακτήρα καθώς εντοπίζεται στον τύπο, στο ραδιόφωνο, στο διαδίκτυο, στην τηλεόραση, στα γήπεδα, στους συνδέσμους φιλάθλων. Σύμφωνα με τους ίδιους, η δημόσια αναγνώριση της ΓΠ ως μιας ειδικής γλώσσας, με μία όχι τεχνική έννοια, αντανακλάται σε όρους όπως footballspeak και football talk (Seddon 2004) και footballese, όρος ο οποίος χρησιμοποιείται κυρίως για να περιγράψει τυποποιημένες εκφράσεις της αθλητικογραφίας, όπως αυτές του (1). (1) το παιχνίδι δεν τελειώνει πριν σφυρίξει ο διαιτητής «[ ] Μπορούσαμε να κερδίσουμε το παιχνίδι, αλλά το παιχνίδι δεν έχει τελειώσει μέχρι να σφυρίξει ο διαιτητής [ ]» (ΓΑΥΡΟΣ 30/10/2015) η στρογγυλή θεά μετωνυμικά η μπάλα «Η "στρογγυλή θεά" σπάει το εμπάργκο της Κούβας! Χιλιάδες Κουβανοί θα δουν από κοντά μια αμερικανική ομάδα για πρώτη φορά μετά το 1978» ( koybas 9/10/2015) η μπάλα είναι πόρνη «Όσιμ: Η μπάλα είναι και παραμένει πόρνη [ ]» (contra.gr 14/4/2013) ανοίγω το σκορ 'όταν κάποια από τις δύο ομάδες σκοράρει για πρώτη φορά στον αγώνα, «[ ] Με κεφαλιά του Μπράνισλαβ Ιβάνοβιτς, η Τσέλσι άνοιξε το σκορ στο Παρκ ντε Πρενς [ ]» (contra.gr 17/2/2015)

104 96 «[ ] O Λιονέλ Μέσι εκτέλεσε ιδανικά ένα φάουλ από αριστερά, ο Ζερεμί Ματιέπρόλαβε τον Σέρχιο Ράμος στον αέρα και με κεφαλιά άνοιξε το σκορ [ ]» (contra.gr 22/5/2015) βγαίνω τετ α τετ με τον τερματοφύλακα όταν κάποιος παίκτης βρεθεί μόνος του με τον αντίπαλο τερματοφύλακα, σε ευνοϊκή θέση για γκολ «[ ] Στο 13 ο τερματοφύλακας της Καβάλας απομάκρυνε σε κόρνερ την μπάλα στο τετ α τετ που είχε με τον Ν Λουντούλου [ ]» (sport24.gr 10/5/2015) «[ ] Ο Ολυμπιακός πιέζει και ισοφαρίζει σε 1-1 με τον Καριμπίδη στο 10' ενώ στο 13' ο Βοϊλης έχει τετ-α-τετ με τον τερματοφύλακα αλλά η μπάλα δεν καταλήγει στα δίχτυα [ ]» (olympiacos.org 18/5/2015) σκοράρω από τα αποδυτήρια σημειώνω γκολ στα πρώτα λεπτά/δευτερόλεπτα του αγώνα «[ ] Ο Χαβιέρ Ούμπιντες σκόραρε από τα αποδυτήρια, μόλις στο 11 0 δευτερόλεπτο [ ]» (thinkover.gr 26/1/2015) η μπάλα γλείφει το δοκάρι όταν η μπάλα περνάει πολύ κοντά στο δοκάρι «[ ] Η Μπαρτσελόνα παραλίγο να κλέψει τη νίκη στο 90ο λεπτό, όταν ο Μέσι με απευθείας εκτέλεση φάουλ είδε τη μπάλα να γλύφει το δοκάρι. [ ]» (sport24.gr 12/8/2015) ο τάδε γράφει το 1-0/1-1 κτλ 'όταν κάποιος παίκτης σημειώσει ένα τέρμα, σκοράρει «[ ] Στο 7' ο Τσιμίκας βγάζει σέντρα από τα αριστερά και ο Λάτσι με κεφαλιά γράφει το 1-0. Στο 36' ο Ολυμπιακός σκοράρει πάλι με κεφαλιά. [ ]» (olympiacos.org 26/10/2015) διαβάζω τη φάση όταν κάποιος παίκτης προβλέψει σωστά τη συνέχεια μιας φάσης, κυρίως λόγω εμπειρίας ή ποδοσφαιρική οξυδέρκειας

105 97 «[ ] Στα στημένα ένας αμυντικός ξέρει να διαβάζει τη φάση και να την ακολουθεί. Είναι μια εντολή που έχω και είναι σημαντικό να σκοράρουν και οι αμυντικοί για την ομάδα και τον προπονητή [ ]» (SportDay 4/8/2011) «[ ] ο Κοιλιάρας προσπάθησε να γυρίσει για τον Ογκουνσότο, όμως ο Φερνάντες διάβασε σωστά την φάση πρόλαβε τον Νιγηριανό επιθετικό [ ]» (sport24.gr 1/3 /2008) ζυγίζει το πόδι του όταν κάποιος παίκτης ετοιμάζεται να λακτίσει τη μπάλα, να σουτάρει, με σκοπό να πετύχει γκολ και μετράει τις δυνάμεις του «[ ] Το πρώτο απειλητικό σουτ ήρθε στο 19' με τον Πράνιτς να ζυγίζει το πόδι του και να πιάνει ένα αριστερό σουτ με τον Χογκ να απομακρύνει. [ ]» (prasinanea.gr 24/1/2015) πατάω περιοχή 'βρίσκομαι συχνά στη μεγάλη περιοχή της αντίπαλης ομάδος, δηλαδή κάνω συχνά επιθέσεις «[ ] όμως ο Γαλλοαφρικάνος τουλάχιστον πατάει πιο πολύ περιοχή. Δεν διστάζει να χωθεί μέσα για να κυνηγήσει το γκολ [ ]» (gavros.gr 12/11/2014) «[ ] Ο Ατζαγκούν δεν είναι τόσο οτι δεν πατάει περιοχή όσο ότι τα τελειώματά του δεν είναι καθόλου καλά. [ ]» (sport24.gr 30/9/2015) το γκολ της τιμής 'το μοναδικό γκολ το οποίο πετυχαίνει μια ομάδα, ενώ έχει δεχτεί πολλά περισσότερα «[ ] Στο 86' η Εθνική πέτυχε το γκολ της τιμής. Ο Τοροσίδης έκανε το γύρισμα από δεξιά κι ο Αραβίδης με προβολή έστειλε την μπάλα στα δίχτυα [ ]» (contra.gr 9/11/2015) ο ουρανός των δικτύων 'το επάνω μέρος των δικτύων, πίσω από τα δοκάρια του τερματοφύλακα «[ ] Ο Αργυρίου στην πρώτη επίθεση του ματς, έβγαλε τη σέντρα από τα δεξιά, ο Βάλλας δεν κατάφερε να διώξει σωστά, η μπάλα στρώθηκε στον Βραζιλιάνο και με ξερό

106 98 σουτ έστειλε τη μπάλα στον "ουρανό" των δικτύων του Γκσπούρνινγκ. [ ]» (sport24.gr 29/1/2011) κρεμάω τα γάντια μου ολοκληρώνω την ποδοσφαιρική μου καριέρα ως τερματοφύλακας «[ ] Στα 43 του χρόνια κρέμασε τα γάντια του, όμως η ανάγκη τα έφερε έτσι και τα φόρεσε ξανά σε ηλικία 57 ετών. [ ]» (sport24.gr 14/10/2012) κατεβάζω ρολά αναφέρεται σε τερματοφύλακα ο οποίος κάνει σημαντικές επεμβάσεις και αποτρέπει γκολ των αντιπάλων, κρατώντας το μηδέν παθητικό για την εστία του «[ ] Πέρυσι ο Ρομπέρτο κατέβασε τα ρολά κόντρα στη Μπενφίκα, φέτος πήρε το... σκαλπ της Γιουβέντους. [ ]» (sport24.gr 23/10/2014) «[ ] Κατέβασε ιστορικά ρολά ο Βαλντέζ! Ο Βίκτορ Βαλντές κατέρριψε το ρεκόρ απαραβίαστης εστίας στην ιστορία της Μπαρτσελόνα, ξεπερνώντας την επίδοση του Μιγκέλ Ρέινα [ ]» (sport24.gr 2/11/2011) Το επιστημονικό ενδιαφέρον σχετικά με το ποδόσφαιρο Ο Thaler (2008:392) παρατηρεί πως το ποδόσφαιρο, ως ένα παγκόσμιο πολιτιστικό φαινόμενο, στις μέρες μας έχει μπει σε σημαντικό βαθμό στον ακαδημαϊκό διάλογο, στηριζόμενος στο μεγάλο αριθμό και στη μεγάλη ποικιλία εργασιών σχετικά με αυτό. Οι εργασίες αυτές καλύπτουν ένα μεγάλο εύρος οπτικών και σχετίζονται με τη γλωσσολογία, τις τέχνες, τη θρησκεία, την ψυχολογία, τα οικονομικά και τη φιλοσοφία (για τη σχετική βιβλιογραφία βλ. Goldblatt 2007). Ωστόσο, όπως παρατηρούν οι Bergh & Olander (2012:19), παρά το γεγονός πως η ΓΠ είναι μια ειδική γλώσσα που μιλιέται, γράφεται, διαβάζεται και ακούγεται ανά τον κόσμο περισσότερο από κάθε άλλη, εντούτοις, η βιβλιογραφία που αφορά αποκλειστικά το γλωσσολογικό ενδιαφέρον που

107 99 αυτή παρουσιάζει είναι σχετικά μικρή. Ειδικότερα, όσον αφορά το ποδόσφαιρο στην Ελλάδα, αλλά και την ελληνική ΓΠ, η βιβλιογραφία είναι πολύ περιορισμένη. Οι περισσότερες βιβλιογραφικές αναφορές αντιμετωπίσουν τη ΓΠ από υφολογική σκοπιά, ενώ κάποιες άλλες παρουσιάζουν αποκλειστικά λεξικολογικό ενδιαφέρον. Ο Politis (2009) ασχολείται με το λεξιλόγιο-πυρήνα του αθλητικού ρεπορτάζ (ιδιαίτερα του ποδοσφαιρικού) δύο πολιτικών εφημερίδων. Η προσέγγισή του είναι λεξικολογική, κατά βάση, αφού μελετά τη συχνότητα εμφάνισης λέξεων που αφορούν τον αθλητισμό μέσα από τον αθλητικογραφικό γραπτό λόγο. Η Κυριακοπούλου (2003) ασχολείται με τη μετάφραση γαλλικών όρων του ποδοσφαίρου στα Ελληνικά, ενώ οι Κατσογιάννου και Αργυρόπουλος (2009) μελετούν την αθλητική ορολογία στα λεξικά της ΚΝΕ. Πιο συγκεκριμένα, συζητούν τον τρόπο με τον οποίο χειρίζονται τρία λεξικά της ΚΝΕ διάφορους αθλητικούς όρους. Η μελέτη τους έχει λεξικογραφικό και σημασιολογικό χαρακτήρα και εστιάζεται στην εμφάνιση ή όχι αθλητικών όρων στα λεξικά, αλλά και στην ολοκληρωμένη ή όχι ερμηνεία τους. Τα λεξικά που εξετάζουν είναι το Λεξικό Κριαρά, το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη και το λεξικό Μπαμπινιώτη. Οι περισσότεροι αθλητικοί όροι αντλούνται από τη ΓΠ και για το λόγο αυτό το άρθρο αυτό εμφανίζει ενδιαφέρον για την παρούσα διατριβή. Ο Παπαναγιώτου (2011) επιχειρεί μια πρώτη μορφολογική προσέγγιση στη ΓΠ, παρουσιάζοντας δεδομένα από αυτή και κατηγοριοποιώντας τα βάσει των διαφορετικών φωνολογικών και μορφολογικών φαινομένων που εντοπίζονται σε αυτή. Η έλλειψη μελετών για τη ΓΠ που αφορούν τη δομή της επεκτείνονται και πέρα από την ελληνόφωνη βιβλιογραφία. Ωστόσο, η ξενόγλωσση βιβλιογραφία είναι σαφώς πιο πλούσια συγκριτικά με την ελληνόγλωσση, αναφορικά με τη ΓΠ. Από την εργασία του Ferguson (1983), μία από τις πρώτες μελέτες για τη ΓΠ, έως το βιβλίο Linguistics of Football (2008), το οποίο περιέχει πληθώρα σύγχρονων άρθρων για τη ΓΠ (μεταξύ άλλων Makarona (2008), Theodoropoulou (2008) με άρθρα που αφορούν την ελληνική ΓΠ), η ξενόγλωσση βιβλιογραφία είναι σαφώς πιο πλούσια από την ελληνική.

108 Το γλωσσικό «σύμπαν» της ΓΠ Η ΓΠ εμφανίζει γραπτή και προφορική μορφή, αλλά και τυπικό και μη τυπικό ύφος όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα του γλωσσικού σύμπαντός της. Κάθετα τοποθετείται το συνεχές προφορικός-γραπτός λόγος και οριζόντια το συνεχές τυπικόςμη τυπικός εν αντιστοιχία με τις απόψεις των Πολίτη (2001) και Αρχάκη (2011) αναφορικά με το σύστημα αξόνων προφορικός/γραπτός-μονολογικός/διαλογικός λόγος. Σύμφωνα με τον Eggins (1994:67) (όπως αναφέρεται στους Αρχάκη & Κονδύλη 2011:96), «το τυπικό ύφος περιέχει λεξιλόγιο γοήτρου, πλήρεις τύπους, απουσία ιδιωματισμών, τύπους ευγενείας, προσεκτική εναλλαγή συνομιλητών, τροπικότητα για την έκφραση σεβασμού», ενώ αντίθετα το μη τυπικό ύφος χαρακτηρίζεται από τη χρήση καθημερινού και συνηθισμένου λεξιλογίου, περικεκομμένους τύπους, ιδιωματισμούς, επαναλήψεις, διακοπές, υποκοριστικά, τροπικότητα που εκφράζει πιθανότητα και γνώμη. Παράλληλα, σύμφωνα με τον Eggins (1994), ο προφορικός λόγος έχει συχνά διαλογική οργάνωση, είναι εξαρτημένος από το συμφραστικό πλαίσιο, ενώ συχνές είναι οι διακοπές, οι επικαλύψεις και οι επανεκκινήσεις, αντίθετα ο γραπτός εμφανίζει συνήθως μονολογική οργάνωση, δεν εξαρτάται άμεσα από το συμφραστικό πλαίσιο και αποτελεί ολοκληρωμένο και διορθωμένο κείμενο με λεξιλόγιο κύρους και τυποποιημένες γραμματικές επιλογές.

109 101 Προφορικός λόγος Αθλητικό δελτίο ειδήσεων Αθλητική τηλεοπτική εκπομπή Αθλητική ραδιοφωνική εκπομπή Αθλητική εκπομπή φιλάθλων Φιλική συζήτηση φιλάθλων Συζητήσεις εντός αγωνιστικού χώρου Τυπικός Μη τυπικός Εγχειρίδια κανονισμών Αθλητικό ένθετο πολιτικής εφημερίδας Αθλητική εφημερίδα Οπαδικός τύπος Οπαδικά περιοδικά Blogs φιλάθλων Γραπτός λόγος Στο πρώτο τεταρτημόριο του «σύμπαντος» της ΓΠ εμφανίζεται το «αθλητικό δελτίο ειδήσεων», ο λόγος του οποίου είναι προφορικός, αλλά και τυπικός. Περιέχει δηλαδή, λεξιλόγιο γοήτρου, μονολογική διάρθρωση και επεξεργασμένο κείμενο. Στο ίδιο τεταρτημόριο ανήκει και η επικοινωνιακή περίσταση «αθλητική ραδιοφωνική εκπομπή», της οποίας ο λόγος είναι προφορικός, αλλά είναι πιο ανεπίσημος από το λόγο της αθλητικής τηλεοπτικής εκπομπής. Στον τελευταίο υπάρχει ευρύτερη χρήση γλωσσικών τύπων χαμηλότερου γλωσσικού κύρους, αλλά και χαρακτηριστικά προφορικότητας, όπως μη μονολογική διάρθρωση, διακοπές και επικαλύψεις καθώς συχνά υπάρχει συζήτηση μεταξύ δημοσιογράφων ή μεταξύ φιλάθλων και δημοσιογράφων. Στο άλλο άκρο του συνεχούς βρίσκεται η ποδοσφαιρική φιλική συζήτηση μεταξύ φιλάθλων, αλλά και οι συζητήσεις/οδηγίες/παρατηρήσεις από τους παίκτες και τους προπονητές εντός αγωνιστικού χώρου. Ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της ποδοσφαιρικής φιλικής συζήτησης μεταξύ φιλάθλων παρατηρείται η πιο μη τυπική μορφή της ΓΠ, με

110 102 όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου, ενώ παράλληλα χαρακτηρίζεται από μεγάλη παραγωγικότητα νεολογισμών. Στα εγχειρίδια κανονισμών των ποδοσφαιρικών ομοσπονδιών και οργανισμών, και στο «αθλητικό ένθετο πολιτικής εφημερίδας», εμφανίζεται η πιο τυπική έκφραση της ΓΠ. Η «αθλητική εφημερίδα» βρίσκεται λίγο πιο κοντά στον μη τυπικό λόγο, αφού σε αυτή παρατηρείται μεγαλύτερη χρήση ειδικού λεξιλογίου του ποδοσφαίρου και ιδιωματικών φράσεων. Στο μέσο του συνεχούς υπάρχει ο «οπαδικός τύπος» και τα «οπαδικά περιοδικά», τα οποία είναι πιο ανεπίσημες μορφές λόγου από τις δυο προηγούμενες γραπτές εκφάνσεις της ΓΠ καθώς εκτός από τα χαρακτηριστικά μιας αθλητικής εφημερίδας, εντοπίζονται σε αυτά αρκετοί νεολογισμοί, αλλά και ύβρεις (βλ. σχετικά με την έντυπη ελληνική αθλητικογραφία, τη δομή της και τα ιδεολογήματά της Ανδρουλάκης 2008). Τέλος, στο άκρο του συνεχούς υπάρχουν τα οπαδικά blogs. Η επικοινωνιακή περίσταση της γραφής σε ένα διαδικτυακό blog φέρει πολλά από τα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου καθώς παρατηρείται μη οργανωμένος λόγος, δυνατότητα άμεσης απάντησης, διαλογική οργάνωση, εξάρτηση από το συμφραστικό περιβάλλον, μέγιστος βαθμός χρήσης ειδικού λεξιλογίου του ποδοσφαίρου, ιδιωματικών φράσεων, νεολογισμών και ύβρεων. Ίδια χαρακτηριστικά εντοπίζονται στην επικοινωνιακή περίσταση της φιλικής ποδοσφαιρικής συζήτησης Το λεξιλόγιο της ΓΠ Στην υποενότητα που ακολουθεί θα συζητήσω αναλυτικότερα τα χαρακτηριστικά του λεξιλογίου της ΓΠ. Για αρκετούς ερευνητές η ΓΠ παρουσιάζει ιδιαίτερο λεξικολογικό ενδιαφέρον (βλ. Lavric et al. 2008) γεγονός που μαρτυρεί η ύπαρξη αρκετών λεξικών αποκλειστικά για το ποδόσφαιρο, όπως των Leigh & Woodhouse (2006) και το τρίγλωσσο οnline λεξικό του Thomas Schmidt με τον τίτλο Kicktionary (

111 103 Το λεξιλόγιο της ελληνικής ΓΠ αποτελείται από λέξεις της ΚΝΕ με διαφοροποιημένη σημασία (π.χ. κοράκι διαιτητής, κλάδεμα δυνατό μαρκάρισμα στα πόδια του αντιπάλου ), νέες λέξεις παράγωγες και σύνθετες (π.χ. γκολτζής, χασογκόλης) αλλά και συμφυρμούς, φραστικά σύνθετα, ειδικές ονοματικές φράσεις και αναλογικούς σχηματισμούς. Παράλληλα, σημαντικός αριθμός δανείων και μεταφραστικών δανείων εμφανίζονται στη ΓΠ. Αρκετά δάνεια στοιχεία εμπλέκονται σε περαιτέρω μορφολογικές διαδικασίες, ενώ άλλα όχι. Τέλος, στο λεξιλόγιο της ΓΠ εντοπίζονται ακρωνύμια και περικεκομμένοι τύποι. Με βάση τα παραπάνω, το ενδιαφέρον σχετικά με το λεξιλόγιο της ΓΠ δεν εξαντλείται στη λεξικολογία, αλλά επεκτείνεται και στη μορφολογία. Το λεξιλόγιο της ΓΠ εμφανίζει ένα δυναμικό χαρακτήρα καθώς εξελίσσεται συνεχώς παράλληλα με την εξέλιξη του ποδοσφαίρου. Για παράδειγμα, ο όρος τέταρτος διαιτητής δεν υπήρχε πριν 40 χρόνια στη ΓΠ, στις μέρες μας όμως θεωρείται δεδομένος καθώς οι κανόνες του παιχνιδιού έχουν αλλάξει Λεξιλόγιο με την εφαρμογή μορφολογικών κανόνων στη ΓΠ Ένα μέρος του λεξιλογίου της ΓΠ αποτελείται από λέξεις παράγωγες και σύνθετες. Στη ΓΠ συναντούμε, για παράδειγμα, τις παράγωγες λέξεις παιχτούρα, τριπλίδι, σουτάρω, πνευμόνιας και τις σύνθετες γαυροτήγανο, βαζελοκάναλο, φαλτσοσφύριγμα, πανηγυρόμετρο. Τα παράγωγα και τα σύνθετα της ΓΠ θα αποτελέσουν αντικείμενο εκτενούς μελέτης σε ξεχωριστές ενότητες του τρίτου κεφαλαίου (3.1 και 3.2), όσον αφορά τα χαρακτηριστικά τους, αλλά και σε σχέση με εκείνα της ΚΝΕ. Σημαντικό μέρος του λεξιλογίου της ΓΠ καλύπτουν οι συμφυρμοί όπως για παράδειγμα Θρυλοπολίδης, Χαχαβίτο, Ριπάντος, Γκολέμπας. Οι ιδιότητες των συμφυρμών σε δομικό και σημασιολογικό επίπεδο και οι κανόνες δόμησής τους θα αναλυθούν εκτενώς σε ξεχωριστή ενότητα (3.3). Παράλληλα, αποσαφηνίζονται τα όρια της σύμφυρσης και άλλων διαδικασιών, όπως η επανετυμολόγηση (βλ. σχετικά

112 104 Κατσούδα & Νάκας 2013), η οποία εμφανίζεται τακτικότατα κυρίως στην έντυπη αθλητικογραφία (π.χ. έ-χ-ασαν (< Χ το σύμβολο της ισοπαλίας + έχασαν) την ευκαιρία, έμειναν στο 1-1 (sport24.gr 19/9/2015)). Ακόμη, φραστικά σύνθετα, όπως άμυνα ζώνης, λευκή ισοπαλία, κρυφός κυνηγός, και ειδικές ονοματικές φράσεις, όπως παίκτης κλειδί γκολ ποίημα και νίκη χρυσάφι, εμφανίζονται συχνότατα στη ΓΠ. Δομές όπως οι παραπάνω θα αναλυθούν σε ξεχωριστό κεφάλαιο (3.4), συζητώντας τα ιδιαίτερα μορφολογικά, συντακτικά και σημασιολογικά τους χαρακτηριστικά. Τέλος, ένα μικρό μέρος του λεξιλογίου της ΓΠ αποτελείται από αναλογικούς σχηματισμούς, οι οποίοι δομούνται αναλογικά ως προς ένα συγκεκριμένο πρότυπο. Σε ξεχωριστό κεφάλαιο (3.5) θα παρουσιάσω τα χαρακτηριστικά της αναλογίας και θα αναλύσω τον τρόπο παραγωγής αναλογικών σχηματισμών με βάση το πρότυπου του Μπατιγκόλ Δάνεια και μεταφραστικά δάνεια Όσον αφορά την προέλευση των λεξικών στοιχείων της ΓΠ αυτά είναι (α) μορφήματα (θέματα και επιθήματα) και τις λέξεις που προέρχονται από τα ελληνικά και (β) δάνεια από τα Αγγλικά και άλλες λατινογενείς γλώσσες (Γαλλικά, Ιταλικά Ισπανικά), όπως προβλέπει η Cabré (1999) για τα λεξιλόγια τα οποία σχετίζονται με κάποιο ειδικό ή τεχνικό πεδίο. Τα Aγγλικά είναι η βασική γλώσσα πηγή δανεισμού για τη ΓΠ (π.χ. άουτ (out), κόουτς (coach), γκολκίπερ (goalkeeper), πέναλτι (penalty), σουτ (sout), μπακ (back), λίμπερο (libero), στόπερ (stopper), χαφ (half), όβερλαπ (overlap) τρόπος τακτικής ανάπτυξης μεταξύ δύο ποδοσφαιριστών όπου ο ένας περνάει πίσω από τον άλλο, γκολπόστ (goal post), ρέφερι (referee), εξτρέμ (extreme), οφσάιτ (off site) και λιγότερο τα Γαλλικά (π.χ. βολ πλανέ (vol plané), βολέ (volée), ντεφορμέ (déformé), παλμαρέ (palmarès) κατάλογος νικών ή επιτυχιών σε αγώνες και διαγωνισμούς), τα Ιταλικά (π.χ. κατενάτσιο (catenaccio) τρόπος παιχνιδιού με έμφαση στην αμυντική λειτουργία ) και

113 105 τα Ισπανικά (π.χ. γκολεαδόρ (goleador) γκολτζής, (τα) τσικό (chico) νέοι ποδοσφαιριστές από τις ακαδημίες των ομάδων, ραμπόνα (rabona) περίτεχνο λάκτισμα με σταύρωμα των ποδιών ). Η αγγλική γλώσσα δεν είναι τυχαία η κύρια πηγή δανεισμών στη ΓΠ καθώς αποτελεί συγχρονικά μια lingua franca παγκοσμίως, ενώ το ίδιο το άθλημα και οι πρώτοι κανονισμοί του ορίστηκαν στην Αγγλία (βλ. ενότητα 2.2). Αξίζει ακόμη να αναφέρω πως το φαινόμενο δανεισμού λεξικών στοιχείων από τα Αγγλικά προς τη ΓΠ δεν εντοπίζεται αποκλειστικά στην ελληνική ΓΠ (βλ. και Bergh & Ohlander 2012, Bergh & Ohlander forthcoming). Μεταξύ άλλων, η Pintarić (2008) μελετάει τα δάνεια από την αγγλική γλώσσα στη βουλγαρική ΓΠ, ο Sępek (2008) αντίστοιχα στην πολωνική ΓΠ, η Velčić (1973) στην κροατική ΓΠ, ο Vachek (1986) τα αγγλικά δάνεια στη ορολογία του αθλητισμού της Τσεχίας, ενώ η Dzahene-Quarshie (2012) τα αγγλικά δάνεια της ΓΠ της γλώσσας Σουαχίλι μέσω αθλητικών εφημερίδων. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί πως τα δάνεια στοιχεία της ΓΠ αποτελούν, κατά κανόνα, λεξικά στοιχεία της ΓΠ της γλώσσας πηγής. Για παράδειγμα, η λέξη πέναλτι (penalty) της ελληνικής ΓΠ, ανήκει στο λεξιλόγιο της αγγλικής ΓΠ επίσης. Αυτό είναι φανερό από το γεγονός πως στην ελληνική ΓΠ υπάρχει μόνο με τη συγκεκριμένη σημασία και όχι με τη γενικότερη σημασία της ποινής, που υπάρχει στην αγγλική γλώσσα. Αντίστοιχα, στην περίπτωση της λέξης κατενάτσιο αυτή έχει προέλθει από την ιταλική ΓΠ και περιγράφει μεταφορικά ένα είδος ιδιαίτερα αμυντικού ποδοσφαίρου, ενώ στα Ιταλικά έχει τη σημασία του μπουλονιού. Κάποια από τα δάνεια στοιχεία ενσωματώνονται στη ΓΠ, αλλά δεν εμπλέκονται σε περεταίρω μορφολογικές διαδικασίες, ενώ άλλα συμμετέχουν, κυρίως στη διαδικασία της παραγωγής (π.χ. σεντρεφοράς, γκολτζής, ντεφορμάρισμα, χαφάρα) και της σύνθεσης (π.χ. χασογκόλης, μπακότερμα). Στη ΓΠ εντοπίζεται ένας σημαντικός αριθμός μεταφραστικών δανείων, δηλαδή αυτολεξεί μετάφραση στα ελληνικά δομών άλλων γλωσσών. Τέτοιες περιπτώσεις είναι οι λέξεις τερματοφύλακας > goalkeeper και ποδόσφαιρο > football, αλλά και λεξικές δομές, όπως golden goal < χρυσό γκολ. Σε κάποιες περιπτώσεις η ΓΠ δανείζεται μόνο

114 106 ένα μέρος της δομής από μια άλλη γλώσσα, όπως στην περίπτωση ψαλίδι/ψαλιδάκι, το οποίο αποτελεί μετάφραση μέρους της αγγλικής λεξικής δομής scissor kick. Παράλληλα, όπως παρατηρεί η Cabré (1999), υπάρχει η περίπτωση εσωτερικού δανεισμού από άλλα ειδικά ή τεχνικά λεξιλόγια. Μία τέτοια περίπτωση αποτελεί η δομή άμυνα ζώνης, η οποία είναι μεν δάνεια από τα Αγγλικά, αλλά στη ΓΠ πέρασε από το λεξιλόγιο του αθλήματος της καλαθοσφαίρισης. Συχνά, παρατηρείται σημασιολογική διεύρυνση λέξεων της ΚΝΕ μέσω της χρήσης τους στη ΓΠ. Για παράδειγμα, η λέξη κλάδεμα χρησιμοποιείται στη ΓΠ μεταφορικά για να περιγράψει το αντιαθλητικό μαρκάρισμα ενός ποδοσφαιριστή, ενώ η λέξη κοράκι χρησιμοποιείται επίσης μεταφορικά, για τον διαιτητή μιας αναμέτρησης λόγω των μαύρων εμφανίσεων που φορούσαν παλιότερα. Στη ΓΠ η λέξη λεωφόρος χρησιμοποιείται μετωνυμικά για το γήπεδο Απόστολος Νικολαΐδης, παραδοσιακής έδρας του Παναθηναϊκού στο ποδόσφαιρο, γιατί βρίσκεται επί της λεωφόρου Αλεξάνδρας στη Αθήνα, ενώ μετωνυμικά χρησιμοποιείται και η λέξη μπάλα αντί του αθλήματος, του ποδοσφαίρου. Ακόμη, μετωνυμικά χρησιμοποιείται η λέξη ασβέστης, για να δηλώσει τις γραμμές του γηπέδου, ενώ η λέξη γάμα χρησιμοποιείται μεταφορικά για να περιγράψει τη συμβολή των δοκών του τέρματος. Το σημασιολογικό φαινόμενο της μεταφοράς στη ΓΠ είναι ιδιαίτερα μελετημένο στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία (Chapanga 2004, Nordin 2008, Vierkant 2008, Bergh 2011), ενώ πιο περιορισμένη είναι η ελληνόφωνη (Οικονόμου 1997, Ανδρουλάκης 2001). Αξίζει εδώ να υπογραμμίσω πως τα δάνεια στοιχεία από ξένες γλώσσες μεταφέρουν τη σημασία τους χωρίς εμπλοκή επιμέρους σημασιολογικών διαδικασιών (π.χ. μεταφορά, μετωνυμία). Δηλαδή, οι δάνειες λέξεις κόουτς, γκολ, πέναλτι, άουτ, σουτ, φάουλ, έχουν στη ΓΠ την ίδια σημασία με αυτή των Αγγλικών, χωρίς να εμπλακούν άλλες σημασιολογικές διαδικασίες. Αντίθετα, κάποιες λέξεις που προέρχονται από την ΚΝΕ φαίνεται να εμπλέκονται στις σημασιολογικές διαδικασίες της μεταφοράς και της μετωνυμίας, προκειμένου να λάβουν διαφορετική σημασία στη ΓΠ. Για παράδειγμα, η λέξη λεωφόρος, χρησιμοποιείται μετωνυμικά, ενώ η λέξη

115 107 κλάδεμα μεταφορικά, όπως είδαμε αναλυτικότερα πιο πάνω. Το γεγονός πως οι δάνειες λέξεις από τα Αγγλικά δεν εμπλέκονται σε σημασιολογικές διαδικασίες, σχετίζεται με το ότι η ελληνική ΓΠ δανείζεται από την αγγλική ΓΠ και όχι από την κοινή αγγλική γλώσσα. Για παράδειγμα, η λέξη κόρνερ (corner) έχει άλλη σημασία στη κοινή Αγγλική από εκείνη στην αγγλική ΓΠ καθώς στην πρώτη έχει τη σημασία της γωνίας, ενώ στη δεύτερη αναφέρεται μετωνυμικά στο λάκτισμα το οποίο εκτελείται από τη γωνία του γηπέδου. Η ελληνική ΓΠ δανείζεται τη λέξη κόρνερ με τη σημασία που αυτή έχει στην αγγλική ΓΠ. Σε σημασιολογικό επίπεδο, αντίστοιχη πορεία έχει ήδη παρατηρηθεί σε αρκετές περιπτώσεις όπου λέξεις της ΚΝΕ χρησιμοποιούνται μεταφορικά ή μετωνυμικά στη ΓΠ (π.χ. (μτν.) λεωφόρος, (μτφ.) κλάδεμα) Ακρωνύμια, περικεκομμένοι τύποι και ειδικά σύμβολα Η ΓΠ διαθέτει σύνθετους όρους με τη μορφή ονοματικών φράσεων, με υψηλή συνθετότητα οι οποίες συχνά απλοποιούνται. Η συντόμευσή τους επιτυγχάνεται με τη χρήση αρκτικόλεξων (π.χ. Α.Ε.Κ < Αθλητική Ένωση Κωνσταντινουπόλεως), ακρωνυμίων (π.χ. ΠΡΟ.ΠΟ < ΠΡΟγνωστικά Ποδοσφαίρου, Τσου Λου < Τσάμπιονς Λινγκ (Champions League)), και περικεκομμένων τύπων (π.χ. κόντρα < κόντρα επίθεση, ελεύθερο < ελεύθερο λάκτισμα, κορεό < choreography, ζέλα < βαζέλα, διαρκείας < εισιτήρια διαρκείας). Αρτικόλεξα της ΓΠ όπως τα Π.Α.Ο.Κ και Α.Ε.Κ θα πρέπει να θεωρούνται ακρωνύμια, σύμφωνα με τους Vazou & Xydopoulos (2007: ), καθώς έχουν μετασχηματιστεί σε προφερτές, λεξικές μονάδες, οι οποίες υποβάλλονται σε μορφολογικές διεργασίες, φέρουν γραμματικά χαρακτηριστικά, εμφανίζουν εννοιακά χαρακτηριστικά και παρουσιάζουν σημασιολογική αδιαφάνεια. Για παράδειγμα, το ακρωνύμιο Π.Α.Ο.Κ λειτουργεί ως κοινό θέμα και μετέχει στη διαδικασία της παραγωγής (π.χ. παοκτζής). Παράλληλα, φέρει χαρακτηριστικά γένους και αριθμού, τα οποία σχετίζονται με την κεφαλή της φράσης από την οποία προέρχεται. Στην

116 108 περίπτωση του ΠΑΟΚ αυτό είναι αρσενικό, ενικού αριθμού καθώς το όμιλος της φράσης Πανθεσσαλονίκειος Αθλητικός Όμιλος Κωνσταντινουπόλεως έχει αυτά τα χαρακτηριστικά. Αναφορικά με τα εννοιακά χαρακτηριστικά, τα λεξικοποιημένα ακρωνύμια μπορούν να εμφανίζουν πολυσημία, όπως για παράδειγμα ο Π.Α.Ο.Κ (=η ομάδα) και ο Π.Α.Ο.Κ (=η διοίκηση της ομάδας). Τέλος, το ΠΑΟΚ μπορεί να είναι σημασιολογικά αδιαφανές καθώς αναγνωρίζεται κυρίως ως λέξη και όχι ως ακρωνύμιο από τους ομιλητές. Εκτός από τους περικεκομμένους τύπους που ανέφερα πιο πάνω, στη ΓΠ συχνά εντοπίζονται και άλλοι περικεκομμένοι τύποι, οι οποίοι δεν απλοποιούν κάποιο σύνθετο όρο, αλλά δηλώνουν οικειότητα, όπως Πανάθα < Παναθηναϊκός, Μπάρτσα 10 <Μπαρτσελόνα αλλά και παράτα < παράταση. Στην τελευταία περίπτωση, ο περικεκομμένος τύπος παράτα ίσως προέρχεται από την έντονη συναισθηματική φόρτιση που προκαλεί μια τέτοια διαδικασία ή λόγω της διάθεσης του ομιλητή να προσδώσει στη λέξη μια λαϊκότητα, μια πιο μάγκικη χροιά. Τέλος, ένα σύμβολο μπορεί να αντικαταστήσει μια ονοματική φράση, όπως για παράδειγμα, το σύμβολο 1, το οποίο χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη νίκη του γηπεδούχου, το Χ, για την ισοπαλία και το 2, για τη νίκη του φιλοξενούμενου Το υλικό Το υλικό αυτής της διατριβής αντλήθηκε από τη μελέτη του συνόλου των επικοινωνιακών περιστάσεων του «σύμπαντος» της ΓΠ, όπως αυτό παρουσιάστηκε στη 2.3., προκειμένου να υπάρξει μια ολοκληρωμένη εικόνα της ΓΠ, στο επίπεδο του λεξιλογίου και κυρίως των μορφολογικών κανόνων της. Πιο συγκεκριμένα, μεγάλο μέρος του υλικού μου αντλήθηκε από ένα μεγάλο εύρος αθλητικών ιστοσελίδων, κάποια από αυτά αυτοχαρακτηρίζονται ως αντικειμενικά (π.χ ενώ άλλα δηλώνουν ξεκάθαρα τη στήριξη σε 10 Δάνειος περικεκομμένος τύπος από τα Ισπανικά.

117 109 συγκριμένη ομάδα (π.χ www. olapaok.gr). Αυτού του τύπου οι ιστοσελίδες περιέχουν κείμενα αθλητικογράφων, ενώ επιτρέπουν και σχόλια φιλάθλων. Η τυπικότητα των κειμένων κυμαίνεται από ιστότοπο σε ιστότοπο, όπως και οι γλωσσικές επιλογές των αθλητικογράφων και των χρηστών. Παράλληλα, υλικό συγκεντρώθηκε από τον έντυπο αθλητικό τύπο, ο οποίος χαρακτηρίζεται αντικειμενικός (π.χ. Sport Day, Goal) ή οπαδικός (π.χ. Γαύρος, Πρωταθλητής, Φως, Πράσινη, Αθλητική Ώρα) με ποικίλες γλωσσικές ιδιαιτερότητες 11. Ακόμη, μέρος του υλικού έχει αντληθεί μέσα από αθλητικές συζητήσεις, σε προσωπικό επίπεδο, αλλά και από τη μελέτη αθλητικών εκπομπών σε τηλεόραση και ραδιόφωνο. Τέλος, ένα μέρος του υλικού έχει αντληθεί από τον ιστότοπο ο οποίος καταγράφει νεολογισμούς ποικίλης ύλης (βλ. σχετικά Xydopoulos, Iordanidou & Efthymiou (2011)), μεταξύ των οποίων αρκετοί σχετικοί με το ποδόσφαιρο Σύνοψη Στο κεφάλαιο 2 ασχολήθηκα, αρχικά, με τον όρο υπογλώσσα, τα κριτήρια ορισμού και τις βασικές ιδιότητές τους, σύμφωνα με τον Lehrberger (1982), (1986). Ως υπογλώσσα ορίζεται ένα γλωσσικό σύνολο το οποίο ανήκει σε μια φυσική (standard) γλώσσα, σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο θέμα και εμφανίζει διαφοροποιήσεις στη γραμματική. Παράλληλα, σχολίασα τον όρο ειδική γλώσσα, ο οποίος φαίνεται σε μεγάλο βαθμό να συμπίπτει με εκείνον της υπογλώσσας. Στη 2.2 επιχείρησα μια εισαγωγική τοποθέτηση για το άθλημα του ποδοσφαίρου αναφορικά με τα βασικά χαρακτηριστικά του και τις ιστορικές και κοινωνιολογικές του προεκτάσεις. Στη συνέχεια, παρουσίασα μια 11 Ο αθλητικός τύπος στον οποίο αναφέρομαι είναι αθηναϊκός. Παράλληλα, υπάρχει και ο αθλητικός τύπος της επαρχίας (π.χ. Σπορ του Βορρά, MetroSport, The Match (Θεσσαλίας)) ο οποίος δεν αποτελεί μέρος της διατριβής, λόγω έλλειψης δεδομένων. Το κενό καλύπτεται μέσα από τη μελέτη των ιστότοπων οι οποίοι υποστηρίζουν επαρχιακές ομάδες (π.χ. www. olapaok.gr,

118 110 εισαγωγική εικόνα της ΓΠ και του λεξιλογίου της. Στη 2.3 παρουσίασα το γλωσσικό «σύμπαν» της ΓΠ με άξονες τον γραπτό-προφορικό λόγο και τον τυπικό-μη τυπικό λόγο και τέλος, στη 2.5 συζήτησα για το υλικό της παρούσας διατριβής.

119 111 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΤΗΣ ΓΠ

120 Η διαδικασία της παραγωγής στη ΓΠ Στην 3.1 θα ασχοληθώ με τη διαδικασία της παραγωγής στη ΓΠ. Ήδη στην 1.3 έχω συζητήσει τα βασικά χαρακτηριστικά του φαινομένου και εδώ θα κατηγοριοποιήσω και θα αναλύσω το υλικό της ΓΠ βάσει της απουσίας ή της παρουσίας προσφύματος στη διαδικασία της παραγωγής. Ιδιαίτερο βάρος θα δοθεί στις διαδικασίες της προθηματοποίησης και της επιθηματοποίησης και θα παρουσιαστούν εκτενώς τα παραγωγικά προσφύματα τα οποία εμφανίζονται στη ΓΠ, ανά γραμματική κατηγορία. Σε ξεχωριστή υποενότητα θα παρουσιαστούν τα επιθήματα τα οποία σχετίζονται με τον υποκορισμό και τη μεγέθυνση. Καθ' όλη την ανάπτυξη των ενοτήτων θα υπάρχουν συγκριτικές παρατηρήσεις ανάμεσα στην ΚΝΕ και στη ΓΠ σε δομικό και σημασιολογικό επίπεδο. Έμφαση θα δοθεί στον τρόπο παραγωγής, στην παραγωγικότητα κάποιων προσφυμάτων σε αντίθεση με αλλά, ενώ, θα εξεταστεί και η πιθανότητα ύπαρξης παραγωγικών προσφυμάτων τα οποία δε χρησιμοποιούνται στην ΚΝΕ Παραγωγή στη ΓΠ-Γενικές παρατηρήσεις Η μορφολογική διαδικασία της παραγωγής είναι ένας από τους σημαντικότερους μηχανισμούς δημιουργίας νέων λεξικών στοιχείων στην ΚΝΕ και στη ΓΠ. Το μεγαλύτερο μέρος των παράγωγων λέξεων της ΓΠ δημιουργείται μέσω της διαδικασίας της προσφυματοποίησης. Τα προσφύματα που χρησιμοποιούνται είναι, κατά κανόνα, ίδια με εκείνα της ΚΝΕ. Για παράδειγμα, στις λέξεις σουτάρω, παιχτούρα, μπαλαδόρος της τα παραγωγικά επιθήματα -αρω, -ουρα, -αδορ(ος) χρησιμοποιούνται και στην ΚΝΕ. Εκτός από την παραγωγή με προσφυματοποίηση (προθηματοποίηση/επιθηματοποίηση) υπάρχουν περιπτώσεις παραγωγής χωρίς πραγματωμένο πρόσφυμα, αλλά με χρήση ενός μηδενικού μορφήματος.

121 Παραγωγή χωρίς προσφυματοποίηση Στη ΓΠ εντοπίζονται αρκετές περιπτώσεις δημιουργίας νέων λέξεων με τη χρήση μηδενικού παραγωγικού επιθήματος, φαινόμενα μετάπλασης, σύμφωνα με τη λογική των Ράλλη (2005) και Booij (2002). (1α) Ουσιαστικό από Ουσιαστικό καραβούτας < καραβούτα παίκτης ο οποίος προσποιείται συνεχώς πως πέφτει (βουτάει) λόγω μαρκαρίσματος μυρωδιάς < μυρωδιά κακός παίκτης, αυτός που δεν έχει πάρει μυρωδιά τρύπας < τρύπα συνήθως χρησιμοποιείται για κακό τερματοφύλακα, τα χέρια του οποίου είναι τρύπια πνευμόνιας < πνευμόνια παίκτης ο οποίος έχει γερά πνευμόνια με αποτέλεσμα τα πολλά τρεξίματα στον αγωνιστικό χώρο μανταταλάκιας < μανταλάκια χρησιμοποιείται για κακό τερματοφύλακα, του οποίου τα χέρια είναι σα μανταλάκια

122 114 (1β) Ουσιαστικό από Επίρρημα πουθενάς < πουθενά χαρακτηρισμός για κακό παίκτη, παίκτη που δεν πάει πουθενά Στα (1α) και (1β) υπάρχουν αλλαγές στα χαρακτηριστικά των νέων λέξεων (π.χ. γένος) και στις κλιτικές τάξεις. Για παράδειγμα, το ουσιαστικό μανταλάκιας παράγεται από το συνδυασμό του θέματος του πληθυντικού μανταλακια-, το μηδενικό παραγωγικό και το κλιτικό επίθημα -ς, περνώντας από το ουδέτερο γένος στο αρσενικό και λαμβάνοντας νέα κλίση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει το (1β) όπου το πουθενάς παράγεται από τον συνδυασμό του θέματος πουθενα-, το μηδενικό παραγωγικό επίθημα και το κλιτικό -ς, τρέπεται σε ουσιαστικό (από επίρρημα), αποκτά γένος (αρσενικό) και κλιτικά χαρακτηριστικά. Η λέξη χρησιμοποιείται συχνά, στην ΚΝΕ και στη ΓΠ, ωστόσο, είναι ένα ενδιαφέρον παράδειγμα και για το λόγο αυτό θέλησα να μην το παραλείψω. Μια διαφορετική περίπτωση παράγωγου με χρήση μηδενικού επιθήματος στη ΓΠ είναι αυτή του χάνουμος, μεγεθυντικό τύπο της λέξης χανούμι, η οποία χρησιμοποιείται για οπαδό της Α.Ε.Κ.. Σύμφωνα με τη Ράλλη (2007), περιπτώσεις όπως αυτή παράγονται με αλλαγή τονισμού και το φαινόμενο εμφανίζεται σποραδικά στην ΚΝΕ (π.χ. βούβαλος < βουβάλι) (βλ. και 1.3.3). Ωστόσο, η παρούσα διατριβή προτείνει πως τέτοιες περιπτώσεις παράγονται με τη χρήση μηδενικού μορφήματος καθώς η φορά σχηματισμού είναι γνωστή και η αλλαγή της θέσης του τόνου είναι ένα επιφαινόμενο της παραγωγικής διαδικασίας. Έτσι, στο χάνουμος, το θέμα χανουμισυνδυάζεται με το μηδενικό παραγωγικό επίθημα και στη συνέχεια με το κλιτικό επίθημα -ος. Όπως στις περιπτώσεις της ΚΝΕ (π.χ. βούβαλος < βουβάλι), έτσι και σε αυτή την περίπτωση ο τόνος έχει μετατεθεί στην προηγούμενη συλλαβή, από εκείνη της αρχικής λέξης. Η μετάθεση του τόνου δεν απαντάται μόνο σε περιπτώσεις όπως αυτή που μόλις ανέφερα, αλλά και σε κάποια σύνθετα. Στην περίπτωση σύνθεσης δύο θεμάτων παρατηρείται αλλαγή της θέσης του τόνου, όπως για παράδειγμα στο σπιρτόκουτο, όπου η θέση του τόνου του συνθέτου είναι διαφορετική από εκείνη της κεφαλής του

123 115 (κουτί). Το φαινόμενο θα συζητηθεί περισσότερο στην ενότητα που αφορά αποκλειστικά τη σύνθεση (3.2) Παραγωγή με προσφυματοποίηση Στις υποενότητες που ακολουθούν θα ασχοληθώ με τη διαδικασία της παραγωγής με τη χρήση προθημάτων και επιθημάτων στη ΓΠ Παράγωγα με προθηματοποίηση Έχει ήδη επισημανθεί πως ο όρος προθηματοποίηση (prefixation) αναφέρεται στη μορφολογική διαδικασία σχηματισμού λέξεων στο πλαίσιο της παραγωγής και πραγματώνεται με τον συνδυασμό ενός λεξήματος (θέματος ή λέξης) και ενός προθήματος. Η παραγωγή λεξικών με προθηματοποίηση δεν αποτελεί ιδιαίτερα συχνό φαινόμενο στη ΓΠ. (2α) ξεμαρκάρομαι φεύγω από την αμυντική επιτήρηση κάποιου παίκτη (2β) άμπαλος αυτός που δεν ξέρει (από) ποδόσφαιρο (2γ) αντιποδόσφαιρο είδος ποδοσφαιρικής τακτικής κατά την οποία η ομάδα που την ακολουθεί παίζει πολύ αμυντικά και συχνά σκληρά αντιολυμπιακός

124 116 φίλαθλος που αντιπαθεί την ομάδα του Ολυμπιακού αντιπαναθηναϊκός φίλαθλος που αντιπαθεί την ομάδα του Παναθηναϊκού (2δ) καραβούτας παίκτης ο οποίος βουτάει, δηλαδή προσποιείται συνεχώς πως πέφτει λόγω μαρκαρίσματος καραπεναλντάρα οφθαλμοφανές πέναλτι, πέναλτι μαρς καραβουπαρία πολύ δυνατό σουτ (βουπ) καραβασικός παίκτης ο οποίο ξεκινάει πάντα στην βασική ενδεκάδα ή θα έπρεπε να βρίσκεται πάντα σε αυτή καραβολίδα πολύ δυνατό σουτ (βολίδα) καραντεφορμέ παίκτης που δεν είναι σε καλή κατάσταση, δεν είναι φορμαρισμένος Στο (2) παρουσιάζονται σχηματισμοί της ΓΠ οι οποίοι συνδυάζουν ένα πρόθημα και μία λέξη ή θέμα. Στα (2α) και (2β) παρατηρείται η χρήση των προθημάτων της ΚΝΕ ξε- και α- (βλ. και Γαβριηλίδου (2013) σχετικά με τις σημασιολογικές ιδιότητες του προθήματος). Στο (2α) το ξε- συνδυάζεται με το ρήμα μαρκάρομαι και παράγει ένα νέο

125 117 ρήμα (ξεμαρκάρομαι), ενώ στο (2β) το πρόθημα α- συνδυάζεται με το θέμα μπαλ- και με την παράλληλη χρήση ενός μηδενικού παραγωγικού επιθήματος παράγεται η λέξη άμπαλος. Στο (2γ) το πρόθημα αντι-, που προέρχεται από την αρχαιοελληνική πρόθεση, συνδυάζεται με το ουσιαστικό ποδόσφαιρο και τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα Ολυμπιακός/Παναθηναϊκός, παράγοντας το νέο ουσιαστικό αντιποδόσφαιρο και τα νέα επίθετα αντιολυμπιακός και αντιπαναθηναϊκός. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζουν τα παραδείγματα του (2δ) στα οποία παρατηρείται η χρήση του δάνειου στοιχείου καρα-, το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως πρόθημα. Το καρα- προέρχεται από το τουρκικό kara μαύρος και σε κάποιες περιπτώσεις έχει διατηρήσει την αρχική του σημασία (π.χ. καραμπογιά της ΚΝΕ), ενώ σε άλλες όχι. Στο (2δ) χρησιμοποιείται για την επίταση της σημασίας της λέξης με την οποία συνδυάζεται, ενώ συνδυάζεται αποκλειστικά με λέξεις και όχι θέματα, χωρίς να προκαλεί τονικές μεταβολές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει η περίπτωση του καραντεφορμέ στην οποία συνυπάρχουν δύο δάνεια στοιχεία, το καρα- από τα Τουρκικά και το ντεφορμέ από τα Γαλλικά. Η λέξη χρησιμοποιείται κατά κόρον στο λεξιλόγιο του ποδοσφαίρου, και μάλιστα, υπάρχουν και άλλα παράγωγα που σχετίζονται με αυτή, όπως το ντεφορμάρισμα. Η χρήση του προθήματος καρα- εντοπίζεται στη ΓΠ και στην ΚΝΕ (π.χ. καρασεβντάς, καράβλαχος, καραμπογιά) και συνδέεται με τον ανεπίσημο, λαϊκό λόγο, ενώ δεν υπάρχουν περιπτώσεις χρήσης του με λέξεις με το χαρακτηριστικό [+λόγιο]. Εκτός από τα προθήματα, υπάρχουν και άλλα γλωσσικά στοιχεία τα οποία βρίσκονται σε διαδικασία προθηματικοποίησης και ονομάζονται προθηματοειδή (βλ ). Στην ΚΝΕ παρατηρείται σημαντική χρήση προθηματοειδών (μικρο-, νεο-, παλαιο-, ψευδο-, θεο-, ακρο-, ψιλο-, τρελο-). Ας δούμε παραδείγματα από τη ΓΠ σχηματισμών με τα προθηματοειδή κωλο- και γαμο-. (3α) κωλοσούτ κακό σουτ, σουτ του οποίου η κατάληξη μας ενόχλησε

126 118 κωλοσέντρα κακή σέντρα, ίσως και με αναπάντεχη κατάληξη κωλοπλασεδάκι κακό πλασέ κωλοκεφαλιά κακή κεφαλιά, ίσως και με αναπάντεχη κατάληξη (με άρνηση δηλώνει το ελάχιστο δυνατό όπως στο εκφώνημα Δε γίνεται να είναι 1,80 φεύγα και να μην πιάνει μια κωλοκεφαλιά!) (3β) γαμόσουτο κακό σουτ, σουτ του οποίου η κατάληξη μας ενόχλησε γαμόπασα κακή πάσα, το ελάχιστο δυνατό καλή Τα προθηματοειδή κωλο- και γαμο- εμφανίζονται στη ΓΠ και στην ΚΝΕ 12. Το πρώτο προέρχεται από το λεξικό στοιχείο κώλος και συνδυάζεται με ρηματικές και ονοματικές βάσεις. Στη ΓΠ συσνδυάζεται αποκλειστικά με ονοματικές βάσεις, και πιο συγκεκριμένα ουσιαστικών, ενώ στην ΚΝΕ με θέματα/λέξεις ονομάτων (π.χ. κωλοκατάσταση, κωλόχαρτο, κωλόπαιδο, κωλοδουλειά) αλλά και με ρηματικά θέματα/λέξεις (π.χ. κωλοκάθομαι, κωλοβαράω). Το εν λόγω στοιχείο εμφανίζεται τονισμένο (π.χ. κωλόχαρτο, κωλόπαιδο), αλλά και άτονο (π.χ. κωλοσούτ, κωλοκάθομαι). Σε σημασιολογικό επίπεδο, το κωλο- φέρει ποικίλες ιδιότητες. Οι σχηματισμοί στους οποίους εμφανίζεται δηλώνουν (α) ότι κάτι σχετίζεται με τα οπίσθια ανθρώπου ή ζώου (π.χ. κωλόχαρτο) (β) κάτι είναι κακής ποιότητας (π.χ. κωλοφυλλάδα, κωλοπάσα) (γ) κάτι 12 Η Χριστοπούλου (2010:38) υπογραμμίζει την σημαντική παραγωγικότητα των στοιχείων αυτών στο άσεμνο λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής.

127 119 που προκαλεί έντονη δυσαρέσκεια, έντονη συναισθηματική φόρτιση στον ομιλητή (π.χ. κωλοσούτ, κωλοκεφαλιά, κωλοκατάσταση) (δ) τον κακό χαρακτήρα κάποιου (π.χ. κωλόπαιδο, κωλόγερος). Στη ΓΠ παρατηρούνται οι σημασιολογικές ιδιότητες που περιγράφονται στο (β) και (γ), δηλαδή, τη δήλωση της κακής ποιότητας και τη δήλωση της έντονης δυσαρέσκειας, έντονης συναισθηματικής φόρτισης του ομιλητή. Το προθηματοειδές γαμο- προέρχεται από το λεξικό στοιχείο γαμώ και εμφανίζεται σε σχηματισμούς της ΓΠ και της ΚΝΕ (π.χ. γαμοπάπουτσα, γαμότσαντα, γαμοτηλεόραση, γαμοσχολή) με βάσεις της κατηγορίας των ουσιαστικών. 13 Σε σημασιολογικό επίπεδο, τα παράγωγα που φέρουν το εν λόγω προθηματοειδές δηλώνουν (α) πως κάτι είναι κακής, χαμηλής ποιότητας (π.χ. γαμοτηλεόραση, γαμοπάσα, γαμόσουτο) και (β) την έντονης δυσαρέσκεια, έντονης συναισθηματική φόρτιση του ομιλητή (π.χ. γαμόσουτο, γαμοσχολή, γαμότσαντα) Παραγωγή με επιθηματοποίηση Στην θα ασχοληθώ με παράγωγες λέξεις της ΓΠ οι οποίες φέρουν πραγματωμένο παραγωγικό επίθημα. Τα παραγωγικά επιθήματα επιφέρουν σημαντικές αλλαγές στη βάση, ως προς τη γραμματική κατηγορία και ως προς τη σημασία. Στη συνέχεια, ακολουθεί ένας κατάλογος με τα πιο συχνά παραγωγικά επιθήματα στη ΓΠ. Σε όλες τις περιπτώσεις δηλώνεται η γραμματική κατηγορία και η κατηγορία της βάσης την οποία επιλέγουν, ενώ δίνονται πληροφορίες για την κατηγορία των θεμάτων της βάσης και των παραγώγων, το θεματικό αλλόμορφο και σχετικές με τη σημασία του παράγωγου. 13 Ίσως μοναδική περίπτωση που εντοπίζεται το γαμο- να συνδυάζεται με ρήμα είναι αυτή του γαμοσταυρίζω. Ωστόσο, ρήμα *σταυρίζω δεν υπάρχει στην ΚΝΕ. Το ρήμα ίσως να σχηματίστηκε από το ουσιαστικό γαμοσταυρίδι σε συνδυασμό με τον ρηματοποιητή -ιζ(ω).

128 Επιθήματα ρηματικής κατηγορίας Ο -αρ(ω) πλασ-άρ-ω < πλασέ (placé (γαλλ)) χτυπώ την μπάλα με το εσωτερικό μέρος του πέλματος, συνήθως για πάσα ή στην προσπάθεια για σκοράρισμα ντεμπουτ-άρ-ω < ντεμπούτο (debut (γαλλ)) κάνω την πρώτη μου εμφάνιση με μια ομάδα στοπ-άρ-ω < στοπ (stop (αγγ)) σταματάω την μπάλα με το στήθος μου και την περνάω στον έλεγχό μου κοντρολ-άρ-ω < κοντρόλ (control (αγγ)) σταματάω την μπάλα και την περνάω στον έλεγχό μου σουτ-άρ-ω < σουτ (shoot (αγγ)) λακτίζω την μπάλα με σκοπό να τη στείλω στο αντίπαλο τέρμα και να σκοράρω πασ-άρ-ω < πάσα (pass (αγγ)) (αλλόμορφο πασ-) δίνω την μπάλα σε κάποιον συμπαίκτη μου σεντρ-άρ-ω < σέντρα (centre (αγγ)) (αλλόμορφο σεντρ-) λακτίζω την μπάλα με σκοπό να τη δώσω σε κάποιο συμπαίκτη μου, εκτελείται κυρίως από τα πλάγια του γηπέδου και συνήθως είναι ψηλή αλλά και χαμηλή

129 121 σκορ-άρ-ω < σκορ (score (αγγ)) πετυχαίνω γκολ τριπλ-άρ-ω/ντριμπλ-άρω < τρίπλα/ντρίμπλα (dribbling (αγγ)) (αλλόμορφο τριπλ-/ντριμπλ-) περνώ, αποφεύγω αντίπαλο παίκτη με τεχνική ενέργεια κουουτσ-άρ-ω < κόουτς (coach (αγγ)) καθοδηγώ την ομάδα από τη θέση του προπονητή (συνήθως κατά τη διάρκεια του αγώνα) γκελ-άρ-ω < γκέλα (gela (τουρκ)) φέρω ανέλπιστα ένα κακό αποτέλεσμα Το παραγωγικό επίθημα -αρ(ω) εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα στη ΓΠ δημιουργώντας ρήματα που αναφέρονται σε ενέργειες και δραστηριότητες παικτών και προπονητών. Πρόκειται για επίθημα, ιταλικής προέλευσης, το οποίο χρησιμοποιείται από τη μεσαιωνική ελληνική (Ανδριώτης 1992, Μπαμπινιώτης 2002) και επιλέγει, κατά κανόνα, θέματα ξενικής προέλευσης (βλ. και Ευθυμίου 2013 σχετικά με την παραγωγικότητα και τις ιδιότητες του επιθήματος). Η τελευταία παρατήρηση επιβεβαιώνεται από τα δεδομένα της ΚΝΕ αλλά και της ΓΠ καθώς όλα τα παραπάνω παραδείγματα φέρουν το χαρακτηριστικό [+δάνειο]. Πιο συγκεκριμένα, τα δάνεια θέματα προέρχονται κυρίως από τα Αγγλικά και τα Γαλλικά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ρήμα γκελάρω του οποίου το θέμα προέρχεται από την τουρκική γλώσσα, αλλά συνδυάζεται με το -αρ(ω), όπως τα δάνεια θέματα που προέρχονται από τα Αγγλικά και τις λατινογενείς γλώσσες. Η συγκεκριμένη λέξη χρησιμοποιείται συχνά στην ΚΝΕ και στη ΓΠ, σε βαθμό που είναι δύσκολο να εντοπιστεί ποιο σύστημα δάνεισε στο άλλο.

130 122 Υπάρχουν ακόμη ρήματα της ΓΠ τα οποία δεν αποτελούν ξεκάθαρες περιπτώσεις παράγωγων. Για παράδειγμα, τα ρήματα τζαρτζάρω και μαρκάρω δεν αποτελούν ξεκάθαρες περιπτώσεις παραγωγής, με την έννοια ότι η βάση των σχηματισμών δεν υπάρχει στην ελληνική γλώσσα (ΚΝΕ ή/και ΓΠ). Στην περίπτωση του τζαρτζάρω δεν υπάρχει το θέμα *τζαρτζα-, ούτε το *μαρκ- του μαρκάρω. Τα Αγγλικά mark και charge δεν εισήχθησαν ΠΟΤΈ ως λέξεις στη ΓΠ, αλλά ενσωματώθηκαν στο λεξιλόγιό της με τη χρήση του -αρ(ω) ως ρηματοποιητή (verbalizer), αφού επαναναλύθηκαν δομικά (για τους διαφορετικούς τρόπους ενσωμάτωσης δάνειων στοιχείων βλ. Whichmann & Wohlgemuth 2008). Δηλαδή, τα mark και charge επαναναλύονται ως θέματα και συνδέονται με ένα ρηματοποιητή, σηματοδοτώντας την κατηγορία του ρήματος, προσδιορίζοντας τη κλιτική τάξη και λαμβάνοντας κλιτικό επίθημα. Ο -ιζ(ω) γαυρ-ίζ-ω < γαύρ-ος αποκτώ συμπεριφορά γαύρου, οπαδού του Ολυμπιακού βαζελ-ίζ-ω < βάζελ-ος αποκτώ συμπεριφορά βάζελου, οπαδού του Παναθηναϊκού παοκτσ-ίζ-ω < παοκτσή-ς αποκτώ συμπεριφορά οπαδού του Π.Α.Ο.Κ Το παραγωγικό επίθημα -ιζ(ω) συναντάται στη ΓΠ κατά τη δημιουργία παράγωγων δομών όπως παραπάνω. Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη (2002), προέρχεται από τα αρχαία Ελληνικά όπου αρχικά συνδυαζόταν με θηλυκά ουσιαστικά των οποίων το θεματικό φωνήεν έληγε σε /δ-/. Στη ΓΠ συνδυάζεται με ουσιαστικά και φέρει τη σημασία της υιοθέτησης ή τη μίμηση της συμπεριφοράς κάποιου (Efthymiou 2015) όπως και στην ΚΝΕ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ρήμα παοκτσίζω το οποίο

131 123 προέρχεται από τον συνδυασμό του θέματος παοκτση- και του παραγωγικού επιθήματος -ιζ(ω). Το θέμα παοκτση- προέρχεται από τη λεξικοποίηση του ακρωνυμίου Π.Α.Ο.Κ (βλ. και 2.4.3) και τον συνδυασμό του με το επίθημα -τζη(ς)/τση(ς) 14. Τα υπόλοιπα παραγωγικά επιθήματα ρηματικής κατηγορίας της ΚΝΕ (-ευ(ω), - αζ(ω), -ων(ω), -αιν(ω)) δεν εμφανίζονται σε σχηματισμούς της ΓΠ Επιθήματα ουσιαστικών Ρ -τη(ς) πέφ-τη-ς < πέφτ-ω παίκτης ο οποίος προσποιείται συνεχώς πως πέφτει λόγω μαρκαρίσματος, βούτας πνίχ-τη-ς < πνίγ-ω χαρακτηρισμός για κακό τερματοφύλακα, τερματοφύλακας ο οποίος σύμφωνα με τη φράση πνίγει τα σουτ κόφ-τη-ς < κόβ-ω το αμυντικό χαφ, μέσος κεντρικός παίκτης με αμυντικά καθήκοντα, παλιότερα το εξάρι Το παραγωγικό επίθημα -τη(ς) συνδυάζεται αποκλειστικά με ρηματικές βάσεις και εμφανίζεται είτε άτονο όπως σε όλα τα παραδείγματα από τη ΓΠ (π.χ πέφτης), είτε τονισμένο (π.χ. χορευτής). Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005:148), τα ουσιαστικά τα οποία φέρουν το -τη(ς) δηλώνουν συνήθως το δράστη ή το όργανο. Στα παραδείγματα από τη ΓΠ, τα πνίχτης και πέφτης δηλώνουν τον δράστη, ενώ το κόφτης αποτελεί εσωτερικό δάνειο από την ΚΝΕ. Το παράδειγμα παρατίθεται ώστε να διαπιστωθεί η διαφορά στο θεματικό ρόλο που λαμβάνει η λέξη στη ΓΠ. Ενώ, στην ΚΝΕ δηλώνει το όργανο, στη ΓΠ 14 Τα παραγωγικά επιθήματα -τζη(ς) και -τση(ς) βρίσκονται σε ελεύθερη εναλλαγή.

132 124 δηλώνει τον δράστη καθώς ο κόφτης είναι ένα είδος κεντρικού μέσου αμυντικού παίχτη (αμυντικό χαφ). Ο -ιτη(ς) συνδεσμ-ίτη-ς < σύνδεσμ-ος οπαδός που ανήκει σε σύνδεσμο φιλάθλων κάποιας ομάδας παγκ-ίτη-ς < πάγκ-ος αναπληρωματικός παίκτης, παίκτης που συνήθως δεν αγωνίζεται βασικός Το παραγωγικό επίθημα -ιτη(ς) συνδυάζεται με ονοματικές βάσεις. Η Ράλλη (2005:150) παρατηρεί πως συνδυάζεται με ονοματικές βάσεις και συνήθως σχηματίζει πατριδωνυμικά. Στις περιπτώσεις της ΓΠ οι βάσεις είναι ονοματικές, ωστόσο, δε σχηματίζουν πατρωνυμικά. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι σημασιολογικές ιδιότητες του παραγωγικού επιθήματος -ιτη(ς) θα πρέπει να συσχετιστούν με τις αντίστοιχες του αρχαιοελληνικού -ιτης, δηλωτικό ανθρώπων οι οποίοι ασχολούνται με κάτι ή ανήκουν κάπου (π.χ. όπλο < οπλίτης, πόλη < πολίτης) και οι οποίες υπάρχουν συγχρονικά και σε δομές όπως Πασπίτης (Π.Α.Σ.Π < Πανελλήνια Αγωνιστική Σπουδαστική Παράταξη) και Δαπίτης (Δ.Α.Π< Δημοκρατική Ανανεωτική Πρωτοπορία). Το συνδεσμίτης της ΓΠ δηλώνει το φίλαθλο που ανήκει και ασχολείται με κάποιον σύνδεσμο φιλάθλων, ενώ ο παγκίτης δηλώνει τον παίκτη που ανήκει στον πάγκο μιας ομάδας και σπάνια χρησιμοποιείται ως βασικός. Ο -ια μπαλ-ιά < μπάλα (αλλόμορφο μπαλ- ) λάκτισμα με σκοπό ένας παίκτης να δώσει την μπάλα σε κάποιο συμπαίκτη του, συνήθως πιο μακρινή από την πάσα και πιο χαμηλή από τη σέντρα

133 125 καραφλ-ιά < καράφλα-ς (αλλόμορφο καραφλ- ) κεφαλιά από καραφλό παίκτη σκαρ-ιά < σκάρα (αλλόμορφο σκαρ- ) χτύπημα με τις τάπες (σκάρα) των ποδοσφαιρικό παπουτσιών μαλεζαν-ιά < Μαλεζάνι συμπεριφορά του προπονητή Αλμπέρτο Μαλεζάνι, πρώην προπονητή του Παναθηναϊκού και αφορά αναπάντεχες, απρόβλεπτες προπονητικές επιλογές σε παίκτες και συστήματα βυντρ-ιά < Βύντρα τυπική γηπεδική συμπεριφορά του πρώην παίκτη του Παναθηναϊκού Λουκά Βύντρα καρατ-ιά < καράτε άτεχνη κίνηση επικίνδυνη για τη σωματική ακεραιότητα του αντίπαλου παίκτη ζεμπεκ-ιά < ζεμπέκη-ς άτεχνη ενέργεια παίκτη, η οποία θυμίζει φιγούρα του γνωστού λαϊκού χορού Το παραγωγικό επίθημα -ια συνδυάζεται με βάσεις της κατηγορίας των ουσιαστικών. Ο συνδυασμός θεμάτων με το συγκεκριμένο επίθημα παράγει θηλυκά ουσιαστικά, τα οποία δηλώνουν την ενέργεια που γίνεται με αυτό που εκφράζει το αρχικό ουσιαστικό. Για παράδειγμα, η μπαλιά είναι η ενέργεια, το ρίξιμο ή το πέταγμα της μπάλας και συχνά χρησιμοποιείται με τα επίθετα δυνατή, προωθημένη, ψηλοκρεμαστή κτλ. Το ίδιο

134 126 συμβαίνει στις περιπτώσεις των καραφλιά και σκαριά της ΓΠ, ενώ τα μαλεζανιά και βυντριά διαφοροποιούνται ελάχιστα. Η βασική διαφοροποίηση είναι πως τα μαλεζανιά και βυντριά προέρχονται από κύρια ονόματα, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα παραδείγματα τα οποία προέρχονται από τυπικά ουσιαστικά. Τα παράγωγα αυτά δηλώνουν την ενέργεια, τη χαρακτηριστική πράξη/συμπεριφορά (Ευθυμίου 1999α:193), που πράττει ο άνθρωπος του οποίου το όνομα χρησιμοποιείται στη διαδικασία της παραγωγής. Η λέξη βυντριά, για παράδειγμα, εκφράζει την τυπική συμπεριφορά του παλιού παίκτη του Παναθηναϊκού Λουκά Βύντρα, ο οποίος συνήθιζε να κάνει άτεχνες ενέργειες και διάφορες ποδοσφαιρικές γκάφες, ενώ αντίστοιχα, το μαλεζανιά χαρακτηρίζει την τυπική προπονητική συμπεριφορά του πρώην ιταλού προπονητή του Παναθηναϊκού Αλμπέρτο Μαλεζάνι. Η συμπεριφορά αυτή περιελάμβανε αναπάντεχες, απρόβλεπτες προπονητικές επιλογές σε παίκτες και συστήματα. Ο νεολογισμός βυντριά έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς η σημασία του αφορά αποκλειστικά τις ενέργειες του συγκεκριμένου παίκτη, αλλά χρησιμοποιείται ευρύτερα για ενέργειες άλλων ποδοσφαιριστών που σχετίζονται με κακή τεχνική κατάρτιση και άστοχες ενέργειες, όπως φαίνεται στο απόσπασμα [ ] κάνει για πολλοστή φορά βυντριά ο Μπουμσόνγκ [ ] (paoprasina 11/2/2013). Σε αυτή την περίπτωση το παράγωγο δεν σχετίζεται με την ενέργεια του ίδιου του Βύντρα, αλλά με εκείνη ενός άλλου παίκτη, του Μπουμσόγκ 15. Στο απόσπασμα [ ] αν δεν κάνει τη βυντριά του και ο αντίπαλος [ ] 2-0 Από τα αποδυτήρια 22/10/2010, φαίνεται πως η λέξη χρησιμοποιείται ακόμη πιο γενικά καθώς δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένο παίκτη, αλλά ευρύτερα σε παίκτες που αναμένεται να κάνουν κάποια άτεχνη ενέργεια. Το καρατιά συναντάται συχνά στη ΓΠ και στην ΚΝΕ, καθώς πιθανώς δημιουργήθηκε σε ένα από τα δύο συστήματα και πέρασε ως δάνειο στο άλλο. Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί ένα παράγωγο με το συνδυασμό του ουσιαστικού καράτε και του παραγωγικού επιθήματος -ια. Ακόμη, η λέξη ζεμπεκιά αποτελεί δάνεια από την ΚΝΕ, ωστόσο, στην ΚΝΕ η χρήση της σχετίζεται με την ευχάριστη διάθεση για κάτι καλό (ένα ζεϊμπέκικο που έχει χορευτεί καλά), όπως φαίνεται στη φράση έριξε μια ζεμπεκιά, 15 Βλ. και το κείμενο με τίτλο «Ο Βύντρα έφυγε η βυντριά έμεινε» στο squared.blogspot.gr/2013/02/blog-post_2.html [4/9/2014].

135 127 ενώ στη ΓΠ χρησιμοποιείται αρνητικά καθώς αναφέρεται στην προσπάθεια κάποιου παίχτη να χτυπήσει στο αέρα την μπάλα χωρίς αποτέλεσμα 16 ή όταν κάποιος αμυντικός στριφογυρίζει μπροστά από επιθετικό προσπαθώντας άτεχνα να του πάρει την μπάλα ή γενικότερα όταν κάποιος παίκτης επιχειρεί κάποια άτεχνη ενέργεια, η οποία θυμίζει φιγούρα του γνωστού αυτού λαϊκού χορού, όπως στα παρακάτω παραδείγματα Ο τερματοφύλακας της Αλ Αχλί, έκανε ένα τραγικό λάθος. [ ] Έκανε "ζεμπεκιά", κλωτσώντας τον... αέρα [ ] sport 24 26/2/2015, Επική... ζεμπεκιά Μανωλά, ήττα για Ρόμα SDNA 23/2/2015. Ρ -μα κοουτσάρισ-μα < κοουτσάρ-ω (αλλόμορφο κουτσαρισ- ) η ενέργεια του ρήματος κοουτσάρω πρεσάρισ-μα < πρεσάρ-ω (αλλόμορφο πρεσαρισ- ) πίεση που ασκείται από τη μία ομάδα προς την άλλη με συνεχόμενο τρέξιμο πάνω στην μπάλα σκοραρίσ-μα < σκοράρ-ω (αλλόμορφο σκοραρισ- ) η ενέργεια του ρήματος σκοράρω μαρκάρισ-μα < μαρκάρω (αλλόμορφο μαρκάρισ- ) η επιτήρηση ενός αντίπαλου ποδοσφαιριστή γενικά, αλλά και η συγκεκριμένη προσπάθεια κλεψίματος της μπάλας από αντίπαλο ντεφορμάρισ-μα < ντεφορμάρ-ομαι (αλλόμορφο ντεφορμάρισ- ) καθίσταμαι ντεφορμέ, χάνω τη φόρμα μου ντριμπλάρισ-μα < ντριπλάρ-ω (αλλόμορφο ντριμπλάρισ- ) 16 Δείτε τη ζεμπεκιά του Μοράτα σε βίντεο [25/9/2015].

136 128 η ενέργεια του ρήματος ντριπλάρω τζαρτζάρισ-μα < τζαρτζάρ-ω (αλλόμορφο τζαρτζάρισ- ) δυνατό μαρκάρισμα με τον ώμο πλασάρισ-μα < πλασάρ-ω (αλλόμορφο πλασάρισ- ) η ενέργεια του ρήματος πλασάρω Το παραγωγικό επίθημα -μα συνδυάζεται αποκλειστικά με ρηματικά θέματα και παράγει ουδέτερα ουσιαστικά, τα οποία δηλώνουν την πράξη ή το αποτέλεσμα της ενέργειας που εκφράζει το ρήμα. Στην ΚΝΕ και στη ΓΠ τα ρηματικά θέματα συμμετέχουν με το θέμα που εμφανίζεται στον Αόριστο (π.χ. ντριμπλάρι-σ-α, κουτσάρισ-α), με το σχηματιστικό στοιχείο -σ- της όψης να επαναναλύεται ως μέρος του θέματος και για το λόγο αυτό, το παράγωγο εμφανίζει αυτή τη μορφή (π.χ. πλασάρισμα, ντεφορμάρισ-μα, σκοραρίσ-μα). Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται στα παράγωγα ρημάτων με παραγωγικό επίθημα -αρ(ω) ή -έρν(ω) στην ΚΝΕ (π.χ. παρκάρισμα < παρκάρω) και στη ΓΠ (π.χ. σκοράρισμα < σκοράρω). Σπάνια παρατηρείται σε παράγωγα ρημάτων χωρίς παραγωγικό επίθημα, όπως στο ξεψύχισμα < ξεψυχώ της ΚΝΕ. Ο -ιλικι οπαδ-ιλίκι < οπαδ-ός αρνητική δήλωση της ιδιότητας του οπαδού βεντετ-ιλίκι < βεντέτα (αλλόμορφο βεντετ- ) συμπεριφορά υπεροπτική και αλαζονική Το παραγωγικό επίθημα -ιλικι είναι τούρκικης καταγωγής, συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και δηλώνει συχνά μειωτικά το επάγγελμα (π.χ. δικηγοριλίκι < δικηγόρος), και την ασχολία ή την ιδιότητα που σχετίζονται με τη σημασία του αρχικού

137 129 ουσιαστικού (οπαδιλίκι < οπαδός). λέξη βεντετιλίκι θα πρέπει να θεωρηθεί δάνεια από την ΚΝΕ προς τη ΓΠ και αποτελείται από δύο δάνεια συστατικά, το θέμα της είναι από ευρωπαϊκές γλώσσες (γαλλ. vedett(e) ή ιταλ. vendetta), ενώ το επίθημα από την τουρκική. Αντίστοιχη περίπτωση στην παρούσα διατριβή είναι η λέξη όπου το θέμα (γκολ-) προέρχεται από την αγγλική γλώσσα (goal) και το επίθημα (-τζη(ς)) από τα τουρκικά. Ο/Ε -ιλα φανατ-ίλα < φανατικ-ός η ιδιότητα του φανατικού οπαδού προποτζ-ίλα < προποτζή-ς η οσμή του χώρου του προποτζίδικου Το παραγωγικό επίθημα -ιλα συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και επιθέτων δημιουργώντας θηλυκά ουσιαστικά, τα οποία δηλώνουν τη δυσάρεστη οσμή (π.χ. προποτζίλα) και τη δυσάρεστη κατάσταση (π.χ. φανατίλα). Η Ράλλη (2005:149) παρατηρεί πως σπάνια το επίθημα -ιλα συνδυάζεται με ρηματικά θέματα, όπως συμβαίνει στη λέξη καΐλα, ενώ αντίστοιχη περίπτωση δε βρέθηκε στα δεδομένα της ΓΠ. Ο -τζη(ς) τερμα-τζή-ς < τέρμα ο τερματοφύλακας τρεχαλα-τζή-ς < τρεχάλα παίκτης ο οποίος κάνει πολλά τρεξίματα κατά τη διάρκεια του αγώνα προπο-τζή-ς < ΠΡΟ.ΠΟ (< ΠΡΟβλέψεις ΠΟδοσφαίρου) ο ιδιοκτήτης πρακτορείου ΠΡΟ.ΠΟ

138 130 γκολ-τζή-ς < γκολ παίκτης που πετυχαίνει πολλά γκολ, δεινός σκόρερ, γκολεαδόρ παοκ-τζή-ς < Π.Α.Ο.Κ (< Πανθεσσαλονίκειος Αθλητικός Όμιλος Κωνσταντινουπολιτών) φίλαθλος της ομάδας του Π.Α.Ο.Κ αεκ-τζή-ς < Α.Ε.Κ (< Αθλητική Ένωση Κωνσταντινουπόλεως) φίλαθλος της ομάδας της Α.Ε.Κ Το παραγωγικό επίθημα -τζη(ς) συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και παράγει νέα ουσιαστικά αρσενικού γένους, τα οποία δηλώνουν (α) το πρόσωπο που το επάγγελμά του σχετίζεται με τη σημασία του πρώτου ουσιαστικού και (β) το πρόσωπο που χαρακτηρίζεται από τα στοιχεία που συνεπάγεται η πρότυπη λέξη, ενώ τέλος δηλώνουν τον οπαδό μιας ιδέας, ενός σωματείου ή μιας ομάδας. Τα τερματζής, τρεχαλατζής, γκολτζής της ΓΠ χαρακτηρίζουν παίκτες που κάνουν συστηματικά- και με επιτυχία -αυτό που περιγράφουν τα ουσιαστικά από τα οποία προέρχονται τα παράγωγα. Πιο συγκεκριμένα, ο τρεχαλατζής είναι ένας παίκτης ο οποίος τρέχει συνεχώς στο γήπεδο, ενώ ο γκολτζής είναι εκείνος ο οποίος σκοράρει τακτικά. Το τερματζής αναφέρεται σε τερματοφύλακα χωρίς να είναι φανερή η ικανότητά του σε αυτή τη θέση. Στο προποτζής η έννοια του επαγγελματία αποδίδεται στο άτομο το οποίο διατηρεί πρακτορείο ΠΡΟ.ΠΟ. Παράλληλα, τα παράγωγα ουσιαστικά που φέρουν το παραγωγικό επίθημα -τζη(ς) δηλώνουν συστηματικά τον οπαδό μιας ομάδας (π.χ. αεκτζής < Α.Ε.Κ, παοκτσής< Π.Α.Ο.Κ.). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εν λόγω σχηματισμοί καθώς τα θέματά τους έχουν προκύψει από επανανάλυση των ακρωνυμίων Α.Ε.Κ και Π.Α.Ο.Κ ως θέματα (βλ. και 2.4.2), ενώ το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του προποτζής που ανέφερα πιο πάνω.

139 131 Συχνά, το επίθημα εμφανίζει μια δεύτερη, εναλλακτική μορφή -τσης. Δηλαδή, παράλληλα με τους τύπους παοκτζής και αεκτζής εμφανίζονται και οι τύποι παοκτσής και αεκτσής. Η διπλοτυπία αυτή δε φαίνεται να βασίζεται στα μορφολογικά χαρακτηριστικά των θεμάτων, αλλά ερμηνεύεται ως ένα φαινόμενο εναλλακτικής ποικιλίας. Ο/Ρ -α(ς) σεντρεφορ-ά-ς < σέντερ φορ ικανός κεντρικός επιθετικός παίκτης, του οποίοι αυτή είναι και η φυσική του θέση στο γήπεδο σουπερ-ά-ς < σούπερ (3) φίλαθλος του Άρης που ανήκει στον σύνδεσμο φιλάθλων Super 3 Το παραγωγικό επίθημα -α(ς) επιλέγει ρηματικά θέματα και θέματα ουσιαστικών, σε συνδυασμό με τα οποία παράγονται νέα αρσενικά ουσιαστικά. Η σημασία των παράγωγων σχετίζεται με την απόδοση της ιδιότητας σε κάποιο πρόσωπο που περιγράφει το αρχικό ρήμα ή ουσιαστικό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σεντρεφοράς και σουπεράς της ΓΠ, όπου τα θέματά τους προέρχονται από την αγγλική γλώσσα. Στο σεντρεφοράς μάλιστα, η δομή σέντερ φορ (center for(ward)) έχει επαναναλυθεί ως ενιαίο θέμα και ως τέτοιο μετέχει στη διαδικασία της παραγωγής. Αντίστοιχες περιπτώσεις παρατηρούνται σε παράγωγα της ΚΝΕ όπως κουμπιουτεράς, χακεράς, γεγονός που δείχνει πως το επίθημα, ενώ παλαιότερα επέλεγε, κατά κανόνα, θέματα ελληνικής προέλευσης (π.χ. χειλάς, λεφτάς, πολυλογάς) συγχρονικά επιλέγει και ξένα θέματα. Ήδη ανέφερα πως τα παράγωγα ουσιαστικά που φέρουν το παραγωγικό επίθημα -α(ς) δηλώνουν το πρόσωπο το οποίο εμφανίζει το χαρακτηριστικό που απορρέει από τη σημασία του αρχικού ρήματος ή ουσιαστικού. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του σουπερά πρόκειται για κάποιον που ανήκει στον σύνδεσμο του Άρη Super 3. Στην περίπτωση του σεντρεφορά η σημασία του νέου

140 132 ουσιαστικού έχει την έννοια της αυθεντικότητας και ποιότητας. Δηλαδή, δε χρησιμοποιείται για κάποιον παίκτη που τυχαία βρέθηκε στη θέση του σέντερ φορ, αλλά για κάποιον που η φυσική του θέση είναι αυτή και μάλιστα είναι διακεκριμένος σε αυτή. Ο -αδορ(ος) γκελ-αδόρ-ος < γκέλα (αλλόμορφο γκελ-) παίκτης που συνηθίζει να κάνει γκέλες μαντουμ 17 -αδόρ-ος < μαν του μαν (man to man (αγγ)) παίκτης ικανός σε αυτό το είδος άμυνας, το προσωπικό μαρκάρισμα (man to man) μπουκ-αδόρ-ος < μπούκα (αλλόμορφο μπουκ- ) παίκτης ιδιαίτερα διεισδυτικός τριπλ-αδόρ-ος < τρίπλα (αλλόμορφο τριπλ- ) παίκτης με ιδιαίτερες τεχνικές ικανότητες και εξαιρετικός στο να τριπλάρει μπαλ-αδόρ-ος < μπάλα (αλλόμορφο μπαλ- ) παίκτης με εξαιρετική τεχνική κατάρτιση και ποδοσφαιρική οξυδέρκεια Το παραγωγικό επίθημα -αδορ(ος) συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και παράγει αρσενικά ουσιαστικά, τα οποία δηλώνουν τον ειδικευμένο χειριστή ενός εργαλείου (π.χ. τορναδόρος < τόρνος) ή το άτομο που ειδικεύεται ή χαρακτηρίζεται από την επιδεξιότητα σε αυτό που δηλώνει το αρχικό ουσιαστικό (π.χ. τσιλιαδόρος < τσίλια). Στη ΓΠ εντοπίζεται τη δεύτερη δήλωση, δηλαδή, του προσώπου που χαρακτηρίζεται 17 Το θέμα έχει υποστεί απλοποίηση με την αποκοπή των φωνημάτων [a] και [n] και για το λόγο αυτό το παράγωγο δεν εμφανίζεται ως *μαντουμαναδόρος.

141 133 από την ικανότητα ή επιδεξιότητα να κάνει αυτό που εκφράζει το αρχικό ουσιαστικό, όπως στο μαντουμαδόρος που πρόκειται για ένα παίκτη ο οποίος «ειδικεύεται» στον τύπο άμυνας μαν του μαν (man to man). Το συγκεκριμένο παράδειγμα εμφανίζει ιδιαίτερο δομικό ενδιαφέρον καθώς το θέμα του παράγωγου έχει προέλθει από λεξικοποίηση της δομής μαν το μαν (man to man). Η Ράλλη (2005:176) παρατηρεί πως το παραγωγικό επίθημα -αδορ(ος) συνδυάζεται κυρίως με ουσιαστικά ιταλικής προέλευσης, ωστόσο, στα παραπάνω παραδείγματα είδαμε περιπτώσεις αυτό συνδυάζεται με τη λεξικοποιημένη φράση man to man από την αγγλική γλώσσα και με το ουσιαστικό γκέλα από την τουρκική γλώσσα (gele). Άρα, φαίνεται πως το εν λόγω επίθημα σχετίζεται ευρύτερα με δάνεια στοιχεία. Το μπουκαδόρος αν και χρησιμοποιείται συχνά στη ΓΠ για να περιγράψει κάποιον διεισδυτικό παίκτη θα πρέπει να θεωρηθεί δάνειο από την ΚΝΕ. Τέλος, η επίσης συχνά εμφανιζόμενη στη ΓΠ λέξη γκολεαδόρ πρέπει να θεωρηθεί δάνεια από την ισπανική γλώσσα και σε καμία περίπτωση δεν σχετίζεται με την μορφολογική διαδικασία της παραγωγής στη ΓΠ. Ο -ιστα(ς) πεναλντ-ίστα-ς < πέναλτι παίκτης ικανός στις εκτελέσεις πέναλτι παγκ-ίστα-ς < πάγκ-ος παίκτης του πάγκου, που δεν είναι βασικός, παγκίτης Το παραγωγικό επίθημα -ιστα(ς) επιλέγει θέματα ουσιαστικών και παράγει αρσενικά ουσιαστικά, τα οποία δηλώνουν (α) το άτομο το οποίο παίζει επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά ένα μουσικό όργανο (π.χ. κιθαρίστας), (β) επιδίδεται στο άθλημα που δίνει το αρχικό ουσιαστικό (π.χ. μπασκετμπολίστας) (γ) επιδίδεται στο είδος της τέχνης που δίνει η πρότυπη λέξη (π.χ. μακετίστας), ενώ (δ) δηλώνουν το άτομο που χαρακτηρίζεται από την ιδιότητα που εκφράζει το αρχικό ουσιαστικό (π.χ.

142 134 χιουμορίστας). Στη ΓΠ το πεναλτίστας δηλώνει τον παίκτη που επιδίδεται σε ένα είδος τέχνης καθώς αυτός χαρακτηρίζεται ως ιδιαίτερα ικανός στις εκτελέσεις πέναλτι, ενώ το παγκίστας χαρακτηρίζεται από την ιδιότητα που εκφράζει το αρχικό ουσιαστικό (πάγκος). Ο παγκίστας, δηλαδή, είναι ένας παίκτης του πάγκου, αναπληρωματικός και όχι βασικός. Ο/Ε -(ι)αδα πουλιδ-ιάδα < Πουλίδο το σήριαλ του αναπτύχθηκε σχετικά με τη μεταγραφή του Άλαν Πουλίδο στον Ολυμπιακό το καλοκαίρι του 2014 κατσουραν-ιάδα < Κατσουράνη-ς το σήριαλ του αναπτύχθηκε σχετικά με τη μεταγραφή του Κώστα Κατσουράνη το καλοκαίρι του 2014 καραγκουν-ιάδα < Καραγκούνη-ς το σήριαλ του αναπτύχθηκε σχετικά με τη μεταγραφή του Γιώργου Καραγκούνη το καλοκαίρι του 2014 μητρογλ-ιάδα < Μήτρογλου το σήριαλ του αναπτύχθηκε σχετικά με τη μεταγραφή του Κώστα Μήτρογλου κατά την αποχώρησή του από Ολυμπιακό τον χειμώνα/άνοιξη του 2014 Το παραγωγικό επίθημα -(ι)αδα συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και επιθέτων. Στη ΓΠ εμφανίζεται αποκλειστικά με ουσιαστικά και μάλιστα με κύρια ονόματα. Οι σημασιολογικές ιδιότητες των παράγωγων λέξεων που φέρουν το επίθημα αυτό στην ΚΝΕ είναι πολλές (βλ. και Ευθυμίου 1999α), ωστόσο, θα ήθελα, να εστιάσω σε αυτή που εμφανίζεται συχνότερα στη ΓΠ. Τα πουλιδιάδα, κατσουρανιάδα,

143 135 καραγκουνιάδα, μητρογλιάδα φέρουν τη σημασία των συνεχιζόμενων επεισοδίων, σε μια ιστορία στην οποία πρωταγωνιστεί το κύριο όνομα του ποδοσφαιριστή, το οποίο χρησιμοποιείται ως θέμα του παράγωγου. Η Ευθυμίου (1999α:193) παρατηρεί πως σχηματισμοί όπως οι παραπάνω παραπέμπουν σε «κατασκευασμένο σήριαλ», το οποίο συνεχίζεται διαρκώς. Οι σχηματισμοί αυτοί είναι ιδιαίτερα συχνοί στη ΓΠ κυρίως, σε περιόδους μεταγραφών και έχουν πρόσκαιρο χαρακτήρα καθώς με τη λήξη του εκάστοτε «σήριαλ» παύει και η χρήση του αντίστοιχου παράγωγου Επιθήματα επιθέτων Ο -ικ(ος) γαύρ-ικ-ος < γαύρ-ος αυτός που φέρει τα χαρακτηριστικά του γαύρου, δηλαδή του φιλάθλου του Ολυμπιακού βαζέλ-ικ-ος < βάζελ-ος αυτός που φέρει τα χαρακτηριστικά του βάζελου, δηλαδή του φιλάθλου του Παναθηναϊκού γηπεδ-ικ-ός < γήπεδ-ο αυτός που φέρει τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που συχνάζουν στα γήπεδα μουντιαλ-ικ-ός < μουντιάλ αυτός που σχετίζεται ή συμμετέχει στο παγκόσμιο κύπελλο ποδοσφαίρου (Μουντιάλ) βαλβερδ-ικ-ός < Βαλβέρδε

144 136 αυτός που ανήκει ή πρόσκειται ή υποστηρίζει τη συμπεριφορά και νοοτροπία του πρώην προπονητή του Ολυμπιακού Ερνέστο Βαλβέρδε μπαγεβιτσ-ικ-ός < Μπάγεβιτς αυτός που ανήκει ή πρόσκειται ή υποστηρίζει τη συμπεριφορά και νοοτροπία του πρώην προπονητή του Ολυμπιακού, της Α.Ε.Κ, του Π.Α.Ο.Κ Ντούσαν Μπαγεβιτς Στην ΚΝΕ το παραγωγικό επίθημα -ικ(ος) συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών (π.χ. μαγικός < μάγος) και επιθέτων (π.χ. απλοϊκός < απλός), ενώ στη ΓΠ εμφανίζεται αποκλειστικά με θέματα ουσιαστικών, όπως φαίνεται στα παραπάνω παραδείγματα. Η Ράλλη (2005:153) παρατηρεί πως το -ικ(ος) εμφανίζει δύο τύπους ανάλογα με τη θέση εμφάνισης του τόνου. Στα παραπάνω παραδείγματα της ΓΠ εντοπίζεται το τονισμένο στη λέξη μουντιαλικός και μη τονισμένο στην προπαραλήγουσα, όπως στο γαύρικος. Σε σημασιολογικό επίπεδο, τα παράγωγα με το επίθημα -ικ(ος) φέρουν ποικίλες ιδιότητες και στη ΓΠ εντοπίζονται κάποιες από αυτές. Το γαύρικος και δηλώνουν τα χαρακτηριστικά που εκφράζει η πρωτότυπη λέξη (γαύρος, βάζελος), το μουντιαλικός δηλώνει τον παίκτη εκείνο που ανήκει στο αρχικό ουσιαστικό (Μουντιάλ). Τέλος, ταβαλβερδικός και μπαγεβιτσικός χαρακτηρίζουν τον υποστηρικτή του αρχικού ουσιαστικού (Βαλβέρδε, Μπάγεβιτς). Ρ -τ(ος) φαλτσαρισ-τ-ός < φαλτσ-άρ-ω χαρακτηρισμός κυρίως για σουτ με καμπύλη τροχιά ξεμαρκάρισ-τ-ος < ξεμαρκάρ-ομαι χαρακτηρισμός για παίκτη ο οποίος δε μαρκάρεται, δε δέχεται πίεση από αντίπαλο

145 137 Το παραγωγικό επίθημα -τ(ος) συνδυάζεται αποκλειστικά με ρηματικά θέματα, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα της ΚΝΕ (π.χ. αγαπητός < αγαπώ, βιδωτός < βιδώνω), και της ΓΠ (π.χ. φαλτσαριστός < φαλτσάρω, ξεμαρκάριστος < ξεμαρκάρομαι). Τα παράγωγα με το επίθημα -τ(ος) παράγει επίθετα με ποικίλες σημασιολογικές ιδιότητες. Στο φαλτσαριστός το επίθετο λαμβάνει την ιδιότητα που αποδίδεται από τη σημασία του ρήματος (φαλτσάρω). Το επίθετο χρησιμοποιείται κυρίως για να περιγράψει το σουτ το οποίο έχει φάλτσο, δηλαδή έχει περιστρεφόμενη και καμπύλη τροχιά. Το ξεμαρκάριστος δηλώνει πως ισχύει αυτό που περιγράφει το ρήμα (ξεμαρκάρομαι). Ο/Ε -ιστικ(ος) βαζελ-ίστικ-ος < βάζελ-ος το πράγμα ή η συμπεριφορά που ανήκει ή ταιριάζει σε βάζελο γαυρ-ίστικ-ος < γαύρ-ος το πράγμα ή η συμπεριφορά που ανήκει ή ταιριάζει σε γαύρο αεκτζ-ίστικ-ος < αεκτζή-ς το πράγμα ή η συμπεριφορά που ανήκει ή ταιριάζει σε κάποιον που υποστηρίζει την Α.Ε.Κ αριαν-ίστικ-ος < αριαν-ός το πράγμα ή η συμπεριφορά που ανήκει ή ταιριάζει σε κάποιον που υποστηρίζει τον Άρη καραγκουν-ίστικ-ος < Καραγκούνη-ς το πράγμα ή η συμπεριφορά που ανήκει ή ταιριάζει στον πρώην παίκτη του Παναθηναϊκού Γιώργου Καραγκούνη

146 138 σουπερ3-ίστικ-ος < σούπερ 3 το πράγμα ή η συμπεριφορά που ανήκει ή ταιριάζει σε κάποιον που υποστηρίζει τον Άρη και ανήκει στο σύνδεσμο φιλάθλων Super 3 Το παραγωγικό επίθημα -ιστικ(ος) συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών ή επιθέτων και παράγει επίθετα. Στη ΓΠ το επίθημα εντοπίζεται αποκλειστικά βάσεις ουσιαστικών, ενώ στην ΚΝΕ επιλέγει και βάσεις επιθέτων (π.χ. μεγαλίστικος < μεγάλος). Σε σημασιολογικό επίπεδο, το παράγωγο δηλώνει το πράγμα ή τη συμπεριφορά που ανήκει ή ταιριάζει στο σημαινόμενο του ουσιαστικού. Το βαζελίστικος δηλώνει τη συμπεριφορά που ανήκει σε πράγμα ή τη συμπεριφορά που αναφέρεται στο ουσιαστικό βάζελος. Τα ίδια σημασιολογικά χαρακτηριστικά εμφανίζει και το καραγκουνίστικος, μόνο που σε αυτή την περίπτωση το ουσιαστικό από το οποίο προέρχεται το επίθετο είναι ένα κύριο όνομα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει η περίπτωση του επιθέτου σουπερ3ίστιος 18, το θέμα του οποίου προέρχεται από τη λεξικοποίηση της δομής σούπερ 3 (super 3). O -ισι(ος) γαυρ-ίσι-ος < γαύρ-ος αυτός που ανήκει σε γαύρο βαζελ-ίσι-ος < βάζελ-ος αυτός που ανήκει σε βάζελο πενηνταρ-ίσι-ος < πενηντάρι χαρακτηρισμός για δίκαιο διαιτητή, που σφυρίζει 50/50 18 Αν και η γραφή δεν είναι το πρώτιστο ενδιαφέρον της παρούσας εργασίας, παραθέτω το παράδειγμα ώστε να φανεί ο ξεκάθαρος τρόπος κατάτμησης των μορφημάτων της λέξης ([..] Ειναι κλασικη Αριανιστικη ή καλυτερα σουπερ3ιστικη τακτικη.. [ ] %CE%AC%CF%81%CE%B7%CF%82/page-15 11/9/2014).

147 139 σεντρεφορ-ίσι-ος < σέντερ φορ αυτός που ανήκει σε ένα παίκτη σέντερ φορ Το παραγωγικό επίθημα -ισι(ος) συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών στην ΚΝΕ και στη ΓΠ, σχηματίζοντας επίθετα τα οποία δηλώνουν πως το προσδιοριζόμενο προέρχεται ή ταιριάζει σε αυτό που δηλώνει το ουσιαστικό. Το γαυρίσιος, για παράδειγμα, πως το προσδιοριζόμενο ανήκει στη σημασία του ουσιαστικού γαύρος. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του επιθέτου πενηνταρίσιος της ΓΠ το οποίο σχετίζεται έμμεσα με το αριθμητικό πενήντα (<πενηντάρι<πενηνταρίσιος) και χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει έναν δίκαιο διαιτητή που σφυρίζει 50/50, όπως φαίνεται στη φράση Ήσουν πενηνταρίσιος. (δήλωση παρατηρητή διαιτησίας μετά από αγώνα) Sports gr 13/5/2014. Στο σεντρεφορίσιος παρατηρείται η λεξικοποίηση του σχηματισμού σέντερ φορ (center for) η οποία σε συνδυασμό με το παραγωγικό επίθημα -ισι(ος) παράγει το εν λόγω επίθετο. Ο -ατ(ος) ενδεκαδ-άτ-ος < ενδεκάδα (αλλόμορφο ενδεκαδ- ) χαρακτηρισμός για παίκτη που βρίσκεται ή προορίζεται για τη βασική ενδεκάδα μιας ομάδας καναπεδ-άτ-ος < καναπέ-ς (αλλόμορφο καναπεδ- ) χαρακτηρισμός για φίλαθλο που κάθεται στον καναπέ και παρακολουθεί έναν ποδοσφαιρικό αγώνα, συνήθως άλλης ομάδας σεντον-άτ-ος < σεντόνι αυτός ο οποίος είναι του επιπέδου ή ανήκει ή έχει σχέση με το σεντόνι, μετωνυμικά η διοργάνωση Πρωταθλητριών ομάδων Ευρώπης (Champions League)

148 140 σουπερλιγκ-άτ-ος < σούπερ λίγκα αυτός ο οποίος έχει σχέση ή είναι του επιπέδου της Σούπερ Λίγκα, της πρώτης κατηγορίας του ελληνικού ποδοσφαίρου Το παραγωγικό επίθημα -ατ(ος) συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και παράγει επίθετα, ενώ στην ΚΝΕ συνδυάζεται και με ρηματικά θέματα (π.χ. γεμάτος < γεμίζω, χορτάτος < χορταίνω) εμφανίζοντας ποικίλες σημασιολογικές ιδιότητες. Στη ΓΠ εντοπίζονται παράγωγα τα οποία δηλώνουν πως τα προσδιοριζόμενα χαρακτηρίζονται από τα στοιχεία που συνεπάγεται το αρχικό ουσιαστικό. Το ενδεκαδάτος προσδιορίζει τον ποδοσφαιριστή που ξεκινά συχνά στην αρχική ενδεκάδα της ομάδας του, ενώ το καναπεδάτος χαρακτηρίζει τον φίλαθλο που κάθεται στον καναπέ και παρακολουθεί έναν ποδοσφαιρικό αγώνα. Μάλιστα, η χρήση του σχετίζεται με τον φίλαθλο εκείνο που παρακολουθεί τα παιχνίδια άλλης ομάδας καθώς η δική του έχει αποκλειστεί από τον εκάστοτε θεσμό και για το λόγο αυτό δε θα μπορούσε να τη δει στην έδρα της. Σε δομικό επίπεδο ο σχηματισμός σουπερλιγκάτος έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς παρατηρείται ο συνδυασμός της λεξικοποιημένης δομής σούπερ λίγκα με το παραγωγικό επίθημα -ατ(ος). Ο -ινα γαυρ-ίνα < γαύρος γυναίκα φίλαθλος του Ολυμπιακού βαζελ-ίνα < βάζελος γυναίκα φίλαθλος του Παναθηναϊκού Το παραγωγικό επίθημα -ινα συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και παράγει επίθετα θηλυκού γένους εμφανίζοντας ποικίλες σημασιολογικές ιδιότητες. Στη ΓΠ τα παράγωγα θηλυκά επίθετα φέρουν την ιδιότητα των αρσενικών ουσιαστικών από τα οποία

149 141 προέρχονται. Το γαυρίνα χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη φίλαθλο του Ολυμπιακού και αντίστοιχα το βαζελίνα τη φίλαθλο του Παναθηναϊκού Υποκοριστικά/Μεγεθυντικά Η διαδικασία της μεγέθυνσης και του υποκορισμού ανήκει στο χώρο της αξιολογικής μορφολογίας (evaluative morphology) και έχει μελετηθεί αρκετά μέσα από διάφορες προσεγγίσεις αναφορικά με τη θέση τους στη γραμματική (βλ ). Στη συνέχεια, θα παρουσιάζω τα παραγωγικά επιθήματα που εμφανίζονται στη ΓΠ και θα συγκρίνω τις ιδιότητές τους με τα αντίστοιχα της ΚΝΕ Υποκοριστικά Ο/Ε -ακι σαπ-άκι < σάπι-ος χαρακτηρισμό για παίκτη σε προχωρημένη ποδοσφαιρική ηλικία ή κάποιος που φέρεται ως τέτοιος παιχτ-άκι <παίχτη-ς καλός παίκτης μικρής ηλικίας ή παίκτης που αναμενόταν να έχει ποδοσφαιρική ποιότητα χωρίς ωστόσο να έχει πάντα τις προδιαγραφές ενός πολύ μεγάλου παίκτη χιναρ-άκι < χιν-άρι (το σημείο Χ του ΠΡΟ.ΠΟ) 19 πιο οικείος χαρακτηρισμός για το σημείο Χ του στοιχηματισμού στανταρ-άκι < στάνταρ 19 Μάλλον έχει προκύψει από ένα αμάρτυρο *χιάκι με προσθήκη του <ν> για λόγους ευφωνίας. Ίσως να εμπλέκεται και κάποιου είδους παρετυμολόγηση με τη λέξη χηνάρι.

150 142 χαρακτηρισμός για σίγουρη πρόβλεψη αποτελέσματος ενός αγώνα σουτ-άκι < σουτ αδύναμο σουτ ή επιεικέστερος χαρακτηρισμός για σουτ ντερμπ-άκι < ντέρμπι ευνοϊκότερος χαρακτηρισμός για τη λέξη ντέρμπι ή ειρωνικός χαρακτηρισμός για αγώνα τέτοιου είδους ματσ-άκι < ματς πιο οικείος χαρακτηρισμός για τη λέξη ματς πλασεδ-άκι < πλασέ (γαλλ. (place)) αδύναμο πλασέ και πιο οικείος χαρακτηρισμός για τη λέξη πλασέ ΑΕΚ-άκι < Α.Ε.Κ υποτιμητικός χαρακτηρισμός για την ομάδα της Α.Ε.Κ Ατρομητ-άκι < Ατρόμητ-ος υποτιμητικός χαρακτηρισμός για την ομάδα του Ατρομήτου ασσ-άκι < άσσ-ος υποκοριστικό του στοιχηματικού όρου άσσος (1), δηλαδή νίκη του γηπεδούχου, ή άσσος με μικρή απόδοση τριγων-άκι < τρίγων-ο συνδυασμός παικτών με πάσες σε σχήμα τριγώνου δεκαρ-άκι < δεκ-άρι

151 143 ευνοϊκότερη διατύπωση για παίκτη που αγωνίζεται σε αυτή τη θέση (δεκάρι ονομάζεται ο παίκτης που αγωνίζεται πίσω από τον επιθετικό ή επιθετικούς, χαρακτηρίζεται από δημιουργικές ικανότητες, έχει καλή τεχνική κατάρτιση και κατά το παρελθόν συνήθιζε να φορά τη φανέλα με το νούμερο 10) τακουν-άκι < τακούνι τεχνικό λάκτισμα της μπάλας με το πίσω μέρος του παπουτσιού μπαλ-άκι < μπάλα (αλλόμορφο μπαλ- ) το γκολ Το παραγωγικό επίθημα -ακι συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και επιθέτων. Στο σαπάκι (σάπιος) της ΓΠ το -ακι συνδυάζεται με θέμα επιθέτου, ενώ στο παιχτάκι με θέμα ουσιαστικού (παίχτης). Το -ακι συνδυάζεται συχνά με θέματα και λέξεις που είναι δάνειες. Στα ματσάκι (match), σουτάκι (shout), ντερμπάκι (derby), στανταράκι (standard) τα θέματα προέρχονται από την αγγλική γλώσσα, ενώ στο πλασεδάκι το θέμα προέρχεται από τα Γαλλικά (placé). Επίσης, το -ακι συνδυάζεται με λεξικοποιημένα ακρωνύμια, όπως στο Αεκάκι (Αεκάκι < Α.Ε.Κ), αλλά και με κύρια ονόματα, όπως στην περίπτωση του Ατρομητάκι (Ατρομητάκι < Ατρόμητος). Σε σημασιολογικό επίπεδο, τα παράγωγα τα οποία φέρουν το -ακι δηλώνουν υποκορισμό, οικειότητα, μειωτική στάση. Στο παιχτάκι παρατηρείται μια ευνοϊκότερη διατύπωση από εκείνη της λέξης παίκτης, χωρίς να μειώνεται η αξία του. Χρησιμοποιείται κυρίως για νέους παίκτες, αλλά και για παίκτες που αναμενόταν να έχουν ποδοσφαιρική ποιότητα χωρίς, ωστόσο, να έχουν πάντα τις προδιαγραφές ενός πολύ μεγάλου παίκτη. Αντίθετα, στα σουτάκι και πλασεδάκι η διατύπωση είναι ευνοϊκότερη, ωστόσο, παρατηρείται παράλληλα η μείωση της αξίας. Σε παράγωγα όπως το ματσάκι εντοπίζεται η δήλωση της μείωσης της έντασης της αρχικής σημασίας, ενώ στα Αεκάκι και Ατρομητάκι η σημασία τους είναι ξεκάθαρα μειωτική, όπως και στο

152 144 ντερμπάκι καθώς χρησιμοποιείται κυρίως με ειρωνική διάθεση από του φιλάθλους της εκάστοτε αντίπαλης ομάδας ενός τέτοιου σημαντικού αγώνα. Τέλος, τα τακουνάκι, δεκαράκι, τριγωνάκι και μπαλάκι τα οποία χρησιμοποιούνται συχνότατα στη ΓΠ, αλλά δημιουργούνται στην ΚΝΕ, φέρουν σημασίες διαφορετικές από εκείνες της ΚΝΕ. Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005:150), το επίθημα -ακι χρησιμοποιείται ως βάση για τη δημιουργία των υποκοριστικών επιθημάτων -άκ(ος) και -ακια(ς). Στη συνέχεια, θα παρουσιάσω παράγωγα με αυτά τα επιθήματα από τη ΓΠ. Ο -ακ(ος) Ουζουνιδ-άκ-ος < Ουζουνίδη-ς υποτιμητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη και νυν προπονητή Μαρίνο Ουζουνίδη Καραγκουν-άκ-ος < Καραγκούνη-ς υποτιμητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Παναθηναϊκού Γιώργο Καραγκούνη, ενίοτε και με υποκοριστική σημασία Ριβαλντ-άκ-ος < Ριβάλντο υποτιμητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Ριβάλντο Σίλνα ντε Ολιβέιρα, ενίοτε και υποκοριστικό Βαλβερδ-άκ-ος < Βαλβέρδε υποτιμητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην προπονητή του Ολυμπιακού Ερνέστο Βαλβέρδε Το επίθημα -άκ(ος) συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών στην ΚΝΕ (π.χ. γεράκος < γέρος, υπαλληλάκος < υπάλληλος) και στη ΓΠ (π.χ. Ουζουνιδάκος < Ουζουνίδης). Το - άκ(ος) χρησιμοποιείται πολύ συχνά στη ΓΠ συνδυαζόμενο με κύρια ονόματα που

153 145 προέρχονται από την ελληνική γλώσσα, όπως στα Ουζουνιδάκος και Καραγκουνάκος, αλλά και με ξένα επώνυμα, όπως στα Ριβαλντάκος και Βαλβερδάκος. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις οι παράγωγες λέξεις φέρουν μειωτική σημασία, χωρίς να αποκλείεται και η δήλωση της συμπάθειας. Ο/Ε -ακια(ς) Ολυμπιακ-άκια-ς < Ολυμπιακ-ός φίλαθλος του Ολυμπιακού, ο οποίος ασχολείται συνεχώς με την ομάδα του καναπεδ-άκια-ς < καναπέ-ς (αλλόμορφο καναπεδ- ) φίλαθλος ομάδας ο οποίος παρακολουθεί από τον καναπέ παιχνίδια άλλων ομάδων λόγω του ότι η δική του δε μετέχει στη διοργάνωση και άρα δεν θα μπορούσε να τη δει στο γήπεδό της πεναλτ-άκια-ς < πέναλτι χαρακτηρισμός για διαιτητή ο οποίος σφυρίζει συχνά πέναλτι ή για τερματοφύλακα ο οποίος είναι καλός στις αποκρούσεις πέναλτι καρτ-άκια-ς < κάρτα (αλλόμορφο καρτ- ) χαρακτηρισμός για διαιτητή ο οποίος δείχνει συχνά κάρτες (κίτρινη ή κόκκινη) ή για παίκτη ο οποίος αντικρίζει συχνά κάρτες Το παραγωγικό επίθημα -ακια(ς), στη ΓΠ, συνδυάζεται με κύρια ονόματα και με τυπικά ουσιαστικά, ενώ στην ΚΝΕ συνδυάζεται και με θέματα επιθέτων (π.χ. εξυπνάκιας < έξυπνος). Στο Ολυμπιακάκιας, το εν λόγω επίθημα συνδυάζεται με ένα κύριο όνομα, ενώ στην περίπτωση του καναπεδάκιας συνδυάζεται με θέμα τυπικού ουσιαστικού (καναπές).

154 146 Σε σημασιολογικό επίπεδο, τα παράγωγα που φέρουν το -ακια(ς) δηλώνουν αρνητική σημασία μικρής έντασης, αλλά και τη συστηματική σχέση με κάτι. Δηλαδή, ο Ολυμπιακάκιας είναι κάποιος που ασχολείται μόνιμα με ζητήματα της ομάδας του Ολυμπιακού, σε βαθμό που αυτό είναι αρνητικό. Αντίστοιχα, ο καναπεδάκιας είναι ο φίλαθλος που παρακολουθεί τακτικά αντίπαλες ομάδες από τον καναπέ του. Η μονιμότητα των παραπάνω καταστάσεων φέρουν μαζί τους και της έννοια της αρνητικής δήλωσης. Ο -ουλης / -ουλα ομαδ-ούλα < ομάδα (αλλόμορφο ομαδ- ) υποτιμητικός χαρακτηρισμός για ομάδα ή για δήλωση οικειότητας Χιμενεθ-ούλης < Χιμένεθ υποτιμητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην προπονητή της Α.Ε.Κ Μανόλο Χιμένεθ ή για δήλωση οικειότητας Αεκ-ούλα < Α.Ε.Κ υποτιμητικός χαρακτηρισμός για την ομάδα της Α.Ε.Κ Τα παραγωγικά επιθήματα -ουλης / -ουλα συνδυάζονται με θέματα ουσιαστικών και επιθέτων και όταν συνδυάζονται με θέματα ουσιαστικών τα παράγωγά τους θα είναι και αυτά ουσιαστικά. Αντίστοιχα, όταν τα επιθήματα -ουλης / -ουλα συνδυάζονται με θέματα επιθέτων τα παράγωγά τους είναι επίθετα. Στη ΓΠ εντοπίζονται περιπτώσεις παράγωγων λέξεων της κατηγορίας των ουσιαστικών, ενώ στην ΚΝΕ υπάρχουν περιπτώσεις παράγωγων ουσιαστικών (π.χ. γατούλης < γάτα), αλλά και επιθέτων (π.χ. μικρούλης < μικρός). Στη ΓΠ τα -ουλης / -ουλα συνδυάζονται με τυπικά ουσιαστικά, όπως στην περίπτωση της λέξης ομαδούλα (ομαδούλα < ομάδα), αλλά και με κύρια ονόματα, όπως στις περιπτώσεις Χιμενεθούλης, Αεκούλα. Το ίδιο συμβαίνει και στην

155 147 ΚΝΕ όπως στις περιπτώσεις βιδούλα < βίδα, στιγμούλα <στιγμή, αλλά και Κατερινούλα < Κατερίνα, Αναστασούλα < Αναστασία. Ενδιαφέρον φαινόμενο είναι ο συνδυασμός των εν λόγω επιθημάτων με το ξένο κύριο όνομα Χιμένεθ, όπως στο Χιμενεθούλης. Σε σημασιολογικό επίπεδο, τα παράγωγα ουσιαστικά της ΓΠ με τα -ουλης / - ουλα, κατά κανόνα, φέρουν σημασία αρνητική και μειωτική σε σχέση με τη σημασία των αρχικών ουσιαστικών (π.χ. [ ] Στείλτε στον Rivaldo DVD Ολυμπιακός- ΑΕΚούλα 6-0 [ ] Sportsperson 20/3/2011, [ ] ΝΑ πάει στην ΑΕΚούλα, να πάρει τι ; * ΝΑ πάρει κανένα τίτλο, ή να παίξει Ευρώπη ; [ ] Γαύρος 1/9/2015). Παράλληλα, είναι δυνατόν κάποια υποκοριστικά, όπως το ομαδούλα, να χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν οικειότητα, όπως στη φράση [ ] Καλή ομαδούλα έχουν οι άνθρωποι, αλλά όχι να μας χαλάσουν και τη γιορτή [ ] redpalnet.gr 15/4/2013, αλλά και με υποτιμητική σημασία όπως στο παράδειγμα Μας καταντήσατε ομαδούλα της σειράς! [ ] 13/1/2011. Ο -ίδι τριπλ-ίδι < τρίπλα (αλλόμορφο τριπλ- ) εξευτελιστική τρίπλα σε αντίπαλο γαυρ-ίδι < γαύρ-ος υποτιμητικός χαρακτηρισμός για οπαδό του Ολυμπιακού βαζελ-ίδι < βάζελ-ος υποτιμητικός χαρακτηρισμός για οπαδό του Παναθηναϊκού Το παραγωγικό επίθημα -ίδι συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και παράγει υποκοριστικά ουσιαστικά γένους ουδετέρου. Στην περίπτωση του γαυρίδι, για παράδειγμα, το αρσενικό ουσιαστικό θέμα γαυρ- συνδυάζεται με το παραγωγικό επίθημα -ίδι. Στην ΚΝΕ το παραγωγικό αυτό επίθημα συνδυάζεται με ουσιαστικά (πιστολίδι < πιστόλι, τουφεκίδι < τουφέκι) και ρήματα (σπρωξίδι < σπρώχνω).

156 148 Σε σημασιολογικό επίπεδο, στις περιπτώσεις των γαυρίδι 20 και βαζελίδι η σημασία τους σχετίζεται με την ασημαντότητα των χαρακτηριζομένων, όπως φαίνεται στο παράδειγμα Αφού σε πονάει ο Λέτο, γαβρίδι, βολέψου τώρα με τα λιμά του βάζελου [ ] gazzetta.gr 06/08/2011. Περίπου ίδια σημασιολογικά χαρακτηριστικά εντοπίζονται και σε λέξεις της ΚΝΕ όπως αποκαΐδι, ροκανίδι, όπου τα παράγωγα δηλώνουν ασήμαντα πράγματα. Στην περίπτωση του τριπλίδι, η λέξη έχει τη σημασία του αποτελέσματος του ρήματος τριπλάρω ( [ ] το τριπλίδι που πάτησε, είναι ολίγον απίστευτο [ ] redcard forum 4/9/2008). Αντίστοιχες περιπτώσεις εντοπίζονται στην ΚΝΕ, όπως για παράδειγμα στολίδι<στολίζω, στρωσίδι<στρώνω. Ο -ονι παιχτρ-όνι < παιχτρ- (ίσως από το θηλυκό παίχτρια) χαρακτηρισμός για καλό παίκτη γατ-όνι < γάτα (αλλόμορφο γατ ) χαρακτηρισμός για καλό τερματοφύλακα Το παραγωγικό επίθημα -ονι συνδυάζεται αποκλειστικά με θέματα ουσιαστικών, σε ΚΝΕ και ΓΠ και σχετίζεται με τη δήλωση του υποκορισμού. Στην ΚΝΕ παρατηρούνται περιπτώσεις όπως κλεφτρόνι < κλέφτης, πρεζόνι < πρέζα με αρνητική σημασία, ωστόσο, το γεγονός αυτό δεν πρέπει να σχετίζεται με το επίθημα, αλλά με την αρνητική σημασία των βάσεων. Παράλληλα, υπάρχουν παράγωγα με θετική σημασία όπως το γατόνι, που συχνά χρησιμοποιείται και στην ΚΝΕ, και το παιχτρόνι της ΓΠ Μεγεθυντικά 20 Η λέξη μπορεί να χρησιμοποιηθεί και μετωνυμικά για την ομάδα του Ολυμπιακού, όπως στο παράδειγμα Με τη Μολδαβή Σέριφ το γαυρίδι.. [ ] Olapaok 7/9/2009 (Με την Σέριφ από τη Μολδαβία κληρώθηκε η ομάδα του Ολυμπιακού).

157 149 Ο-αρ(ος) / -αρα ασσάγκ-αρ-ος < ασσάκ-ος (με αλλαγή της ηχηρότητας και του τόπου άρθρωσης του [k]). σίγουρη στοιχηματική νίκη του γηπεδούχου (από το σημείο στοιχηματισμού (1) γκολκίπ-αρ-ος < γκολκίπερ χαρακτηρισμός για καλό τερματοφύλακα μπάκ-αρ-ος < μπακ χαρακτηρισμός για καλό αμυντικό παίκτη (μπακ) Νικοπολίδ-αρ-ος < Νικοπολίδη-ς μεγεθυντικός χαρακτηρισμός για τον πρώην τερματοφύλακα του Παναθηναϊκού και του Ολυμπιακού Αντώνη Νικοπολίδη Φουστέρ-αρ-ος < Φουστέρ μεγεθυντικός χαρακτηρισμός για τον παίκτη του Ολυμπιακού Νταβίντ Φουστέρ σχετικός με την ικανότητά του ως παίκτη αλλά και ως ηγέτη Τσιμπρίλ-αρ-ος < Τσιμπρίλ μεγεθυντικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Παναθηναϊκού Τσιμπρίλ Σισέ σχετικός με την ικανότητά του ως παίκτη αλλά και ως ηγέτη Τοροσιδ-άρα < Τοροσίδη-ς

158 150 μεγεθυντικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Βασίλη Τοροσίδη σχετικός με την ικανότητά του ως παίκτη αλλά και ως ηγέτη χαφ-άρα < χαφ χαρακτηρισμός για πολύ καλό μέσο παίκτη (χαφ) γκολ-άρα < γκολ χαρακτηρισμός για όμορφο ή/και σημαντικό γκολ παιχτ-άρα < παίχτη-ς χαρακτηρισμός για καλό παίκτη μπαλ-άρα < μπάλα χαρακτηρισμός για το καλό, ελκυστικό ποδόσφαιρο που παίζει μια ομάδα σουτ-άρα < σουτ ένα καλό ή/και δυνατό σουτ μπακ-άρα < μπακ χαρακτηρισμός για καλό αμυντικό (μπακ), μπάκαρος πεναλτ-άρα < πέναλτι οφθαλμοφανέστατο πέναλτι Τα παραγωγικά επιθήματα -αρ(ος) και -αρα συνδυάζονται με θέματα ουσιαστικών. Και τα παράγωγά τους εμφανίζουν όμοιες δομικές και σημασιολογικές ιδιότητες στην ΚΝΕ και στη ΓΠ. Τα -αρ(ος) και -άρα επιλέγουν θέματα τυπικών ουσιαστικών, όπως στο

159 151 μπάκαρος, αλλά και κυρίων ονομάτων, όπως στο Νικοπολίδαρος. Παράλληλα, τα - αρ(ος) και -αρα επιλέγουν δάνεια θέματα όπως στα, αλλά και ελληνικά. Στα μπάκαρος, γκολάρα, σουτάρα τα θέματα προέρχονται από την αγγλική γλώσσα, ενώ στην περιπτώσεις του παικτάρα και μπαλάρα τα θέματα προέρχονται από τα Ελληνικά. Θα πρέπει ακόμη να υπογραμμιστεί πως σε κάποιες περιπτώσεις το ίδιο θέμα μπορεί να συνδυαστεί, τόσο με το -αρ(ος), όσο και με το -αρα, όπως στο ζεύγος μπάκαρος και μπακάρα της ΓΠ, και για το λόγο αυτό, η σχέση των δύο επιθημάτων δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως συμπληρωματική. Η Ράλλη (2005:150) υπογραμμίζει πως το επίθημα -αρ(ος) φέρει εγγενώς φωνολογική ιδιότητα μετακίνησης του τόνου, ωστόσο στα γκολκίπαρος, Νικοπολίδαρος, Τοροσίδαρος, Φουστέραρος, μπάκαρος της ΓΠ και στα σκύλαρος και Γιάνναρος της ΚΝΕ ο τόνος δεν μετακινείται. Σε σημασιολογικό επίπεδο, τα παράγωγα που φέρουν τα -αρ(ος) και -αρα δηλώνουν μεγεθυμένη τη σημασία της λέξης από την οποία προέρχονται (π.χ. γάταρος < γάτα) ή φέρουν επιτατική σημασία (π.χ. κορίτσαρος < κορίτσι). Στη ΓΠ τα παράγωγα που προέρχονται από κύρια ονόματα φέρουν μεγεθυντική σημασία, ενώ τα μπάκαρος, σουτάρα, πεναλντάρα, χαφάρα, μπαλάρα επιτατική. Ο -ουρα(ς) / -ούρα πάλτ-ουρα-ς < παλτ-ό παίκτης ο οποίος πρόσφερε σημαντικά δυσανάλογα σε μία ομάδα σε σχέση με τα λεφτά που κόστισε παιχτ-ούρα < παίχτη-ς (αλλόμορφο παικτ- ) εξαιρετικά καλός παίκτης βασικ-ούρα < βασικ-ός παίκτης που βρίσκεται πάντοτε στη βασική ενδεκάδα μιας ομάδας

160 152 πεναλτ-ούρα < πέναλτι ξεκάθαρο πέναλτι μπαλ-ούρα < μπάλα (αλλόμορφο μπαλ- ) χαρακτηρισμός για το ιδιαίτερα ελκυστικό ποδόσφαιρο που παίζει μία ομάδα Τα παραγωγικά επιθήματα -ουρα(ς) και -ούρα συνδυάζονται με θέματα ουσιαστικών και στην ΚΝΕ με θέματα επιθέτων (π.χ. λαϊκούρα < λαϊκός). Σύμφωνα με τα παραπάνω παραδείγματα από ΓΠ, το -ούρα συνδυάζεται με δάνεια θέματα, όπως στο πεναλτούρα όπου το θέμα προέρχεται από τα Αγγλικά αλλά και με θέματα της ελληνικής γλώσσας (π.χ. πουχτούρα < παίκτης). Το παραγωγικό επίθημα -ουρα(ς) φαίνεται πως φέρει τη φωνολογική ιδιότητα της μετακίνησης του τόνου, όπως στο πάλτουρας όπου ο τόνος έχει μετακινηθεί σε σχέση με το αρχικό ουσιαστικό (παλτό). Δυστυχώς, τα παραδείγματα που φέρουν αυτό το παραγωγικό επίθημα είναι λίγα και για το λόγο αυτό δεν μπορεί να σχηματιστεί ολοκληρωμένη εικόνα των ιδιοτήτων του. Σε σημασιολογικό επίπεδο, τα παράγωγα που φέρουν τα -ουρα(ς) και -ούρα δηλώνουν την επίταση της σημασίας του αρχικού ονόματος. Ο πάλτουρας, για παράδειγμα, δηλώνει επιτατικά τη σημασία του ουσιαστικού παλτό, ενώ στα βασικούρα και παιχτούρα εκφράζεται η επίταση της σημασίας των ουσιαστικών βασικός και παίκτης. Βασικούρα είναι ένας παίκτης ο οποίος παίζει πάντοτε στην βασική ενδεκάδα μιας ομάδας, ενώ παίκτουρας είναι ένας ιδιαίτερα ικανός ποδοσφαιριστής. Οι παραπάνω σημασιολογικές ιδιότητες του επιθήματος των παραδειγμάτων της ΓΠ έρχονται σε αντίθεση με τις αντίστοιχες παραδειγμάτων της ΚΝΕ. Στην ΚΝΕ το παραγωγικό -ουρα, αν και δηλώνει την επίταση της αρχικής σημασίας των ονομάτων τους αποδίδει παράλληλα αρνητική χροιά, όπως στο αγγλικούρα, για παράδειγμα,

161 153 όπου η σημασία του είναι αρνητική, αντίθετα με το παιχτούρα της ΓΠ, το οποίο έχει θετική. Ο -αρας ποδοσφαιριστ-αρά-ς < ποδοσφαιριστή-ς (αλλόμορφο ποδοσφαιριστ- ) εξαιρετικά ικανός ποδοσφαιριστής Καραγκουν-άρα-ς < Καραγκούνη-ς μεγεθυντικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Παναθηναϊκού Γιώργου Καραγκούνη Το παραγωγικό επίθημα -αρας συνδυάζεται με θέματα ουσιαστικών και στην ΚΝΕ και με ρηματικά παράγωγα (π.χ. χορευταράς < χορευτής < χορεύω). Στα παραδείγματα της ΓΠ συνδυάζεται με το θέμα ποδοσφαιριστ- του τυπικού ουσιαστικού ποδοσφαιριστής, ενώ παράλληλα, συνδυάζεται με θέματα κύριων ονομάτων, όπως στο Καραγκουνάρας. Όταν το επίθημα συνδυάζεται με θέματα τυπικών ουσιαστικών τότε αυτό τονίζεται στο δεύτερό του [a] (π.χ. ποδοσφαιρισταράς, χορευταράς, υπναράς), ενώ όταν συνδυάζεται με κύριο όνομα τονίζεται στο αρχικό του [a] (π.χ. Καραγκουνάρας, Γιαννάρας, Μητσάρας). Σε σημασιολογικό επίπεδο, το -αρας δηλώνει τη μεγέθυνση, όπως στα Καραγκουνάρας, Γιαννάρας, και επιτείνει τη σημασία των αρχικών ουσιαστικών, όπως στα ποδοσφαιρισταράς και χορευταράς Σύνοψη Στην ενότητα 3.1 ασχολήθηκα με την παραγωγή στη ΓΠ. Αρχικά παρουσίασα παραδείγματα παραγωγής χωρίς προσφυματοποίηση και στη συνέχεια παραδείγματα με προθηματοποίηση και επιθηματοποίηση. Ένας σημαντικός αριθμός παράγωγων της

162 154 ΓΠ παράγεται με τη χρήση ενός μηδενικού παραγωγικού, ωστόσο, παράγωγα παράγονται με τη χρήση προθημάτων και επιθημάτων. Τα προθήματα και τα επιθήματα της ΓΠ είναι ίδια με της ΚΝΕ, ωστόσο, δεν χρησιμοποιούνται στη ΓΠ όλα όσα ανήκουν στην ΚΝΕ. Κοινά προσφύματα είναι τα ξε-, α-, αντι-, καρα-, -αρ(ω), -ιζ(ω), - τη(ς), -ιτη(ς), -ια, -μα, -ιλικι, -ιλα, -τζη(ς), -α(ς), -αδορ(ος), -ιστα(ς), -(ι)αδα, -ικ(ος), -τ(ος), -ιστικ(ος), -ισι(ος), -ατ(ος), -ινα. Όσον αφορά τις γραμματικές κατηγορίες των θεμάτων τα οποία συνδυάζονται με τα παραπάνω προσφύματα δεν παρατηρήθηκαν αξιόλογες διαφορές μεταξύ ΚΝΕ και ΓΠ. Σε κάποιες περιπτώσεις στην ΚΝΕ χρησιμοποιούνται περισσότερες γραμματικές κατηγορίες απ ότι στη ΓΠ. Για παράδειγμα, αν και εντοπίστηκαν παράγωγα με θέμα ουσιαστικού και το επίθημα -ικ(ος) (π.χ. γαύρικος < γαύρος) δεν εντοπίστηκαν περιπτώσεις με θέμα επιθέτου, όπως στην ΚΝΕ (π.χ. απλοϊκός < απλός). Στο πλαίσιο της αξιολογικής μορφολογίας δεν εντοπίστηκαν σημαντικές διαφορές. Τα υποκοριστικά παραγωγικά επιθήματα -ακι, -ακ(ος), -ακια(ς), -ουλη(ς)/- ουλα, -ιδι, -ονι και τα μεγεθυντικά παραγωγικά επιθήματα -αρ(ος)/-αρα, -ουρα(ς)/- ούρα, -αρα(ς) είναι κοινά σε ΚΝΕ και ΓΠ, με, κατά κανόνα, όμοιες μορφολογικές και σημασιολογικές ιδιότητες Η Σύνθεση στη ΓΠ Στην 3.2 θα ασχοληθώ με τη μορφολογική διαδικασία της σύνθεσης στη ΓΠ (βλ. και Παπαναγιώτου & Ανδρέου προσεχώς). Πιο συγκεκριμένα, θα συζητήσω για τη φύση του φαινομένου και θα προσπαθήσω να εντοπίσω διαφορές στους κανόνες και στα χαρακτηριστικά της σύνθεσης, συγκρίνοντας σύνθετα της ΚΝΕ και της ΓΠ. Η σύνθεση φαίνεται να διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο στη δημιουργία νέων δομών στη ΓΠ. Το εύρος και η ποικιλία των παραδειγμάτων δίνουν τη δυνατότητα ελέγχου της ισχύος των μέχρι τώρα παρατηρήσεων για τη διαδικασία της σύνθεσης. Στο (4) παραθέτω ενδεικτικά παραδείγματα συνθέτων της ΓΠ.

163 155 (4) γαυροτήγανο βαζελοκάναλο φαλτσοσφύριγμα γαυρομάδα πανηγυρόμετρο Παράλληλα, μέσω της ανάλυσης των παραδειγμάτων της ΓΠ δίνεται η δυνατότητα περαιτέρω μελέτης ειδικών κατηγοριών συνθέτων (α) σύνθετα των οποίων το δεύτερο συστατικό είναι δεσμευμένο θέμα (π.χ. Βαλβερδομάχος, τριφυλλοφόρος), (β) σύνθετα τα οποία εμφανίζουν δάνεια συστατικά (π.χ. μπακότερμα, καλαμοκοντρόλερ) και (γ) σύνθετα με συστατικά αριθμητικά (π.χ. τρίμπαλο) Γενικά χαρακτηριστικά των συνθέτων της ΓΠ Τονικές ιδιότητες, γραφική απεικόνιση Τα σύνθετα της ΓΠ αποτελούν μία φωνολογική λέξη, φέρουν έναν τόνο και αποτελούν μία γραφική ενότητα, όπως φαίνεται στα παραδείγματα. (5α) γαυροτσολιάς < γαύρος + τσολιάς ομάδα η οποία δεν προβάλει αντίσταση σε αγώνα της με την ομάδα του Ολυμπιακού (5β) μπαλαδόφατσα < μπαλαδόρος + φάτσα παίκτης του οποίου η φυσιογνωμία του ταιριάζει στο πρότυπο της φυσιογνωμίας των ποδοσφαιριστών

164 156 (5γ) βαζελοκάναλο < βάζελος + κανάλι κανάλι φίλα προσκείμενο στην ομάδα του Παναθηναϊκού Οι τονικές ιδιότητες των συνθέτων της ΓΠ είναι αντίστοιχες με εκείνες των συνθέτων της ΚΝΕ. Στο (5α) το δεύτερο συστατικό του συνθέτου είναι λέξη και για το λόγο αυτό διατηρεί τις τονικές του ιδιότητες. Στο (5β) εντοπίζεται η εφαρμογή του ειδικού κανόνα τονισμού της σύνθεσης, όπως αυτός έχει περιγραφεί από τις Nespor & Ralli (1994, 1996). Τέλος, στο (5γ) το δεύτερο συστατικό είναι θέμα και για το λόγο αυτό ο τόνος βρίσκεται στην τρίτη συλλαβή από το τέλος Τα συστατικά των συνθέτων της ΓΠ Τα συστατικά των συνθέτων της ΓΠ είναι θέματα και λέξεις, ενώ εντοπίζονται αρκετά παραδείγματα του τύπου [Θέμα+Θέμα] (6α) και [Θέμα+Λέξη] (6β), ενώ πιο σπάνια εντοπίζονται σύνθετα με το πρώτο συστατικό να είναι λέξη (6γ). Ας δούμε μερικά παραδείγματα 21. (6α) [Θέμα+Θέμα] βαζελοκούνελο μειωτικός χαρακτηρισμός για φίλαθλο του Παναθηναϊκού βαζελοκάναλο κανάλι φίλα προσκείμενο στην ομάδα του Παναθηναϊκού 21 Η λέξη βηταεθνικούχος ειρωνικός χαρακτηρισμός για την ομάδα του Άρη η οποία, μετά από πολλά χρόνια, έπεσε στη δεύτερη κατηγορία του επαγγελματικού ποδοσφαίρου μετά το πέρας της αγωνιστικής περιόδου θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα σύνθετο του τύπο [λέξη+θέμα]. Ωστόσο, στην παρούσα διατριβή υποστηρίζω πως δεν πρόκειται για σύνθετο, αλλά για παράγωγο. Η δομή σχηματίστηκε από τη λεξικοποίηση της δομής βήτα εθνική και στη συνέχεια συνδυάστηκε με το παραγωγικό επίθημα -ουχ(ος).

165 157 γαυροτήγανο το γήπεδο Γεώργιος Καραϊσκάκης, παραδοσιακή έδρα της ομάδας του Ολυμπιακού αερόμπαλα ελαφριά μπάλα πανηγυρόμετρο φανταστικό εργαλείο μέτρησης της έντασης του πανηγυρισμού ενός σκόρερ (6β) [Θέμα+Λέξη] τερματοφύλακας παίχτης ο οποίος υπερασπίζεται το τέρμα από τις επιθέσεις της αντίπαλης ομάδας και ο μόνος που επιτρέπεται να πιάνει την μπάλα με τα χέρια μέσα στα όρια της μεγάλης περιοχής γεροπαλτό παίκτης για τον οποίο έχουν δαπανηθεί αρκετά χρήματα αλλά δεν έχει αποδώσει τα αναμενόμενα και βρίσκεται σε προχωρημένη ποδοσφαιρική ηλικία βαζελοφυλλάδα εφημερίδα φίλα προσκείμενη στον Παναθηναϊκό μεσοεπιθετικός παίκτης ο οποίος αγωνίζεται μεταξύ της επίθεσης και του κέντρου, σε αντίθεση με τον μεσοαμυντικό

166 158 γαυρομάδα ομάδα φίλα προσκείμενη στην ομάδα του Ολυμπιακού ποδοσφαιρομάνα χαρακτηρισμός για τόπο που παράγει καλούς ποδοσφαιριστές (συχνή είναι και η ειρωνική χρήση της λέξης) βιντεοθεραπεία η προετοιμασία μιας ομάδας για επικείμενο αγώνα μέσω των προβολών βίντεο που παρουσιάζουν τον τρόπο παιχνιδιού της αντίπαλης ομάδας. Παράλληλα, μπορεί να αφορούν τον τρόπο με τον οποίο αγωνίζεται η ίδια η ομάδα, με στόχο τον εντοπισμό λαθών και τη βελτίωσή της (6δ) [Λέξη + Λέξη] ξανασεντράρω επιχειρώ σέντρα για άλλη μία φορά ξαναπασάρω επιχειρώ πάσα για άλλη μία φορά Ο δείκτης σύνθεσης Οι κανόνες αναφορικά με το δείκτη σύνθεσης, αλλά και με την παρουσία του ή όχι στα τα σύνθετα της ΚΝΕ λειτουργούν και στα σύνθετα της ΓΠ. (7) βαζελ-ο-φυλλάδα βαζελ-ο-κάναλο

167 159 διαιτητ-ο-γκρίνια γκρίνια για τη διαιτησία κεφαλ-ο-σφαιριστής ποδοσφαιριστής με ιδιαίτερη ικανότητα στις κεφαλιές Τα παραδείγματα του (7) δε διαφέρουν από τα σύνθετα της ΚΝΕ αναφορικά με το δείκτη σύνθεσης και την παρουσία του. Ας δούμε δύο ακόμη ενδιαφέροντα παραδείγματα από τη ΓΠ. (8) μπακ-ό-τερμα όρος ο οποίος συνηθίζεται στο ποδόσφαιρο αλάνας σύμφωνα με τον οποίο ο τερματοφύλακας αγωνίζεται παράλληλα και σαν αμυντικός, στο επαγγελματικό ποδόσφαιρο χρησιμοποιείται για τερματοφύλακα ο οποίος αγωνίζεται συχνά μακριά από τα δοκάρια της εστίας του μανατζαιρ-ο-δουλειές δουλειές που σχετίζονται με μάνατζερ και τις περισσότερες φορές βρίσκονται στα όρια τις δολοπλοκίας και της μυστικότητας Στο (8) παρατηρείται η ύπαρξη του δείκτη σύνθεσης σε περιπτώσεις όπου το πρώτο συστατικό είναι λέξη, αντίθετα με ό, τι έχει αναφερθεί (βλ ) για την απουσία του δείκτη σύνθεσης όταν το δομικό σχήμα του συνθέτου είναι [Λέξη+Θέμα] ή [Λέξη+Λέξη]. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των συνθέτων του (8) είναι πως τα πρώτα συνθετικά τους είναι δάνεια από τα Αγγλικά. Το γεγονός πως τα συστατικά αυτά είναι λέξεις στη γλώσσα-πηγή δεν συνεπάγεται πως αντιμετωπίζονται ως τέτοιες στη γλώσσα-δέκτρια. Η ύπαρξη του δείκτη σύνθεσης υποδεικνύει την ανάγκη οριοθέτησης των ορίων του πρώτου συστατικού, γεγονός το οποίο συμβαίνει όταν το πρώτο

168 160 συστατικό είναι θέμα. Τα παραδείγματα του (8) μας αποκαλύπτουν πως τα μπακ- και μανατζερ- νοούνται ως θέματα από τους ομιλητές. Η μορφηματική υπόσταση των μανατζερ- και μπακ- υποστηρίζεται και από τη χρήση τους στη διαδικασία της παραγωγής (π.χ. μαντζερ-αί-οι, μπάκ-αρ-ος), όπως έχει ήδη αναφερθεί στη σχετική ενότητα (3.1). Δύο εξίσου ενδιαφέροντα παραδείγματα από τη ΓΠ, αναφορικά με το δείκτη σύνθεσης, είναι αυτά του (9). (9α) στοπατρέχας χαρακτηρισμός για αμυντικό παίκτη ο οποίος κόβει φουριόζικα τον αντίπαλο, ενδεχομένως και κάπως άτεχνα (9β) τρεχαμπούκας χαρακτηρισμός για παίκτη ιδιαίτερα γρήγορο και διεισδυτικό Στα (9α) και (9β) δεν εντοπίζεται ο δείκτης σύνθεσης -ο-, αλλά στη θέση του εμφανίζεται το φωνήεν -α-. Το φωνήεν αυτό φαίνεται να παίζει το ρόλο του δείκτη σύνθεσης καθώς δεν αποτελεί μέρος του θέματος των πρώτων συστατικών των συνθέτων. Η εμφάνιση του -α- στη θέση του δείκτη σύνθεσης έχει παρατηρηθεί σε περιπτώσεις όπου το πρώτο συστατικό του συνθέτου είναι ένα αριθμητικό (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1996, Ράλλη 2007), ωστόσο, τα ενώ λόγω παραδείγματα δεν μπορούν να συσχετιστούν με κανέναν τρόπο με τα αριθμητικά. Το (9α) είναι πολύ πιθανό να έχει δημιουργηθεί αναλογικά με το σύνθετο παπατρέχας της ΚΝΕ. Η αναλογία είναι πιθανή λόγω της σημασιολογικής εγγύτητας ως προς το δεύτερο συστατικό του συνθέτου. Δηλαδή, όπως ο παπατρέχας είναι κάποιος που πράττει με βιασύνη και χωρίς σκέψη, έτσι και ο στοπατρέχας είναι ένας αμυντικός παίκτης ο οποίος σταματά μεν τους αντιπάλους του αλλά με βιασύνη και ίσως και με επιπολαιότητα. Αν θεωρηθεί πως το σύνθετο έχει δημιουργηθεί αναλογικά προς το παπατρέχας τότε θα πρέπει να θεωρήσουμε πως το -α- έχει επαναναλυθεί ως μέρος

169 161 του θέματος του πρώτου συστατικού (στοπα- κατά το παπα-) και δεν αποτελεί δείκτη σύνθεσης. Το (9β) φαίνεται να είναι λιγότερο ξεκάθαρη περίπτωση. Η υπόθεση είναι πως το λεξικό στοιχείο τρεχαμπούκας σχηματίστηκε αναλογικά προς το μασαμπούκας. Ωστόσο, δε φαίνεται να υπάρχει σημασιολογική εγγύτητα μεταξύ των δύο δομών, όσον αφορά τη σημασία του δεύτερου συστατικού τους. Στο μασαμπούκας το δεύτερο συστατικό (-μπουκα(ς)) έχει την έννοια του μπουκώνω, ενώ στην περίπτωση του τρεχαμπούκα του μπουκάρω. Εκτός από τον αναλογικό σχηματισμό και την επανανάλυση του -α- ως μέρος του πρώτου συστατικού (τρεχα-) υπάρχει και μία σημασιολογική επανανάλυση του δεύτερου συστατικού, γι αυτό το σύνθετο αποδίδεται σε ένα παίκτη που μπουκάρει και όχι σε κάποιον που μπουκώνει. Άρα, το τρεχαμπούκας δημιουργείται αναλογικά προς το μασαμπούκας, ωστόσο, υπάρχει παρετυμολήγηση του δεύτερου συστατικού. Γενικεύοντας, η αναλογία μπορεί να δημιουργήσει δομές οι οποίες δε φέρουν δείκτη σύνθεσης, λόγω του ότι οι σχηματισμοί-πρότυπα έχουν απολέσει το δείκτη σύνθεσης για φωνολογικούς ή μορφολογικούς λόγους Σημασιολογικά χαρακτηριστικά Στο (1.4) είδαμε πως τα σύνθετα της ΚΝΕ εμφανίζουν ιδιαίτερες σημασιολογικές ιδιότητες. Η Ράλλη (2007) και Ralli (2013) υποστηρίζει πως συχνά τα σύνθετα εμφανίζουν σημασίες οι οποίες δεν προέρχονται από το άθροισμα των σημασιών των συστατικών τους και χαρακτηρίζονται από σημασιολογική αδιαφάνεια. Ο Libben (1998) υποστηρίζει πως η σημασιολογική αδιαφάνεια των συνθέτων προέρχεται από τη σημασιολογική αδιαφάνεια του ενός ή των δύο συστατικών ή ολόκληρου του σχηματισμού. Σημαντικό ρόλο στο βαθμό σημασιολογικής αδιαφάνειας διαδραματίζει η μεταφορική ή μετωνυμική χρήση των συστατικών του συνθέτου, αλλά και του ίδιου του συνθέτου ως σύνολο. Στην παρούσα διατριβή υποστηρίζω πως αν συγχρονικά η

170 162 σημασία του συνθέτου μπορεί να προκύψει από αυτές τις σημασιολογικές διαδικασίες τότε το σύνθετο δεν θα πρέπει να θεωρείται σημασιολογικά αδιαφανές. Στο σύνθετο γεροπαλτό της ΓΠ το πρώτο συστατικό (γερ-) χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική του σημασία και εκφράζει την έννοια της μεγάλης ηλικίας, ενώ το δεύτερο χρησιμοποιείται με μεταφορική σημασία και όχι με αυτή του ενδύματος. Η λέξη παλτό χρησιμοποιείται μεταφορικά και χαρακτηρίζει τον παίκτη εκείνο ο οποίος έχει κοστίσει πολλά χρήματα και έχει χρησιμοποιηθεί λίγο. Τελικά, το σύνθετο αποκτά τη σημασία του παίκτη ο οποίος κόστισε ακριβά, χρησιμοποιήθηκε λίγο και είναι σε μεγάλη ηλικία. Ακόμη, το γαυροτσολιάς από τη ΓΠ έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς δεν πρόκειται για ένα είδος πραγματικού τσολιά, αλλά αναφέρεται σε ομάδα η οποία στέκεται ακίνητη, όπως ένας τσολιάς μπροστά στο κοινοβούλιο, και αφήνει την ομάδα του Ολυμπιακού (γαύρος) να τη νικήσει αμαχητί. Ακόμη, το ερυθρόλευκος το οποίο ως παρατακτικό αναμένεται η σημασία του να παράγεται από το άθροισμα των σημασιών των συστατικών του, στη ΓΠ λαμβάνει τη μετωνυμική σημασία των παικτών του Ολυμπιακού, λόγω των χρωμάτων των εμφανίσεών τους (10α). Παράλληλα, το ίδιο σύνθετο χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική του σημασία, δηλαδή αυτού που φέρει και τα δύο χρώματα (10β). (10α) Άνετη νίκη των ερυθρολεύκων (δηλ. της ομάδα τους Ολυμπιακού) με σκορ 3-0. (10β) Το νέο μεταγραφικό απόκτημα του Ολυμπιακού φωτογραφήθηκε με την ερυθρόλευκη φανέλα. Η Lieber (2009:90-91) κάνει την ίδια παρατήρηση αναφορικά με τη χρήση του συνθέτου ροσονέρι (rossoneri), το οποίο μετωνυμικά αναφέρεται στην ποδοσφαιρική ιταλική ομάδα της Μίλαν, της οποίας η εμφάνιση έχει κόκκινες και μαύρες ρίγες Εκτός από το χρώμα των εμφανίσεων, συχνό είναι το φαινόμενο ανάπτυξης μετωνυμικής σχέσης ανάμεσα σε μια ομάδα και στο έμβλημά της. Για παράδειγμα, η αγγλική ομάδα Άρσεναλ ονομάζεται και κανονιέρηδες λόγω του σήματος της εμφάνισής της, το οποίο είναι ένα κανόνι. Αντίστοιχα, η αγγλική ομάδα Τότεναμ και ως πετεινοί και η επίσης, αγγλική ομάδα Λιντς Γιουνάιτεντ αναφέρεται ως τα παγώνια.

171 163 Τέτοια σύνθετα χρησιμοποιούνται συχνά στην ελληνική ΓΠ, αναφερόμενα σε ξένες ομάδες (π.χ. ροσονέρι (rossoneri) μτν. η ομάδα της Μίλαν, μπιανκονέρι (bianconeri) μτν. η ομάδα της Γιουβέντους, τζιαλομπολού (gialloblù) μτν. η ομάδα της Ατλέτικο Μαδρίτης ) αλλά και σε ελληνικές (π.χ. κυανέρυθροι μτν. η ομάδα του Πανιωνίου, ερυθρόλευκοι μτν. η ομάδα του Ολυμπιακού ). Με βάση τα παραπάνω αναφορικά με τη σημασιολογική αδιαφάνεια/διαφάνεια ας δούμε αναλυτικότερα τα παραδείγματα του (11) από τη ΓΠ. (11α) γαυροτσολιάς < γαύρος (μτν. Ολυμπιακός) + τσολιάς (μτφ. αυτός που στέκεται άπραγος) μτφ. ομάδα που χάνει αμαχητί από τον Ολυμπιακού (11β) γεροπαλτό < γέρος + παλτό (μτφ. ακριβός παίκτης που χρησιμοποιείται λίγο) μτφ. ακριβός παίκτης που χρησιμοποιείται λίγο και βρίσκεται σε προχωρημένη ποδοσφαιρική ηλικία (11γ) ερυθρόλευκοι < [ερυθρoί + λευκοί] μτν. η ομάδα του Ολυμπιακού (11δ) βαζελοφρουρός < βάζελος (μτν. η ομάδα του Παναθηναϊκό) + φρουρός (μτν. αυτός που υπερασπίζεται τα συμφέροντα κάποιου) αυτός ο οποίος υπερασπίζεται σθεναρά τα συμφέροντα της ομάδας του Παναθηναϊκού (11ε) πρασινοφυλλάδα < πράσινη (μτν. που πρόσκειται στον Παναθηναϊκό) + φυλλάδα ανυπόληπτη, κακής ποιότητας εφημερίδα φίλα προσκείμενη στην ομάδα του Παναθηναϊκού

172 164 (11στ) γκουμομπασινάδες < [Γκούμας + Μπασινάς] μτν. παίκτες από ακαδημία ομάδων με προσδοκίες αλλά τελικά χωρίς μεγάλη καριέρα Τα (11α), (11β) και (11γ) αναλύθηκαν πιο πάνω αναφορικά με τις σημασιολογικές επιδράσεις της μετωνυμίας και της μεταφοράς στη σημασία τους. Ας δούμε αναλυτικότερα και τις υπόλοιπες περιπτώσεις του (11). Στο (11δ) το σύνθετο βαζελοφρουρός αποτελείται από τα λεξήματα βάζελος και φρουρός. Το θέμα βαζελχρησιμοποιείται μετωνυμικά και αναφέρεται σε αυτόν που πρόσκειται στην ομάδα του Παναθηναϊκού, λόγω της βαζελίνης που χρησιμοποιούσαν παλιά οι παίκτες της ομάδας του Παναθηναϊκού για τα παπούτσια τους. Το δεύτερο συστατικό είναι η λέξη φρουρός, η οποία εμφανίζει μετωνυμική σχέση με αυτόν ο οποίος υπερασπίζεται τα συμφέροντα κάποιου, και συγκεκριμένα της ομάδας του Παναθηναϊκού. Το σύνθετο, τελικά, λαμβάνει τη σημασία αυτού ο οποίος υπερασπίζεται σθεναρά τα συμφέροντα της ομάδας του Παναθηναϊκού. Μετωνυμικά, χρησιμοποιείται το θέμα πρασιν- και στο σύνθετο πρασινοφυλλάδα, ενώ το δεύτερο συστατικό (φυλλάδα) με την κυριολεκτική της σημασία. Το σύνθετο θα λάβει τη σημασία της ανυπόληπτης, κακής ποιότητας εφημερίδας, η οποία είναι φίλα προσκείμενη στην ομάδα του Παναθηναϊκού. Στο (11στ), τέλος, το γκουμομπασινάδες αποτελείται από τα λεξήματα Γκούμας και Μπασινάδες. Το σύνθετο στο σύνολό του εμφανίζει μετωνυμική σχέση με το σύνολο των ποδοσφαιριστών, οι οποίοι έχουν ξεκινήσει από τις ακαδημίες ομάδων δημιουργώντας προσδοκίες, αλλά τελικά χωρίς να ακολουθήσουν μεγάλη καριέρα. Ένα σημαντικό ερώτημα που έχει τεθεί από αρκετούς μελετητές είναι το αν οι σημασιολογικές ιδιαιτερότητες των συνθέτων είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν ως κριτήριο διαφοροποίησής τους από τις ονοματικές φράσεις. Η Ράλλη (2007:23-24) υποστηρίζει πως οι απλές ονοματικές φράσεις εμφανίζουν σημασιολογική διαφάνεια, σε αντίθεση με τα σύνθετα τα οποία, συχνά, εμφανίζουν σημασιολογική αδιαφάνεια. Ο Giegerich (2009:185) υποστηρίζει πως η σημασία των φράσεων προέρχεται από το

173 165 άθροισμα των κυριολεκτικών σημασιών των συστατικών τους σε αντίθεση με τα σύνθετα η σημασία των οποίων δεν προέρχεται απαραίτητα από το άθροισμα των κυριολεκτικών σημασιών των συστατικών τους. Ωστόσο, υπάρχουν φραστικές δομές οι οποίες φαίνεται να εμφανίζουν σημασιολογική αδιαφάνεια, όπως τα σύνθετα. Για παράδειγμα, η φράση αλλάζω (το) παιχνίδι, από τη ΓΠ, χωρίς να είναι λεξικοποιημένη φέρει σημασία η οποία δεν πηγάζει από το άθροισμα των κυριολεκτικών σημασιών των συστατικών της και χρησιμοποιείται όταν ένας παίκτης στέλνει την μπάλα σε συμπαίκτη του ο οποίος βρίσκεται στην απέναντι πλευρά του γηπέδου. Σε αυτή τη φραστική δομή το συστατικό παιχνίδι χρησιμοποιείται μετωνυμικά και το συστατικό αλλάζω μεταφορικά. Το ίδιο φαινόμενο διαπιστώθηκε παραπάνω ως ένα σημασιολογικό χαρακτηριστικό των συνθέτων. Για το λόγο αυτό, το σημασιολογικό κριτήριο δε μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κριτήριο στην προσπάθεια διαφοροποίησης των συνθέτων και των φραστικών δομών. Ωστόσο, μπορεί να αποτελέσει κριτήριο διαφοροποίησης της σύνθεσης και της παραγωγής. Όπως είδαμε, στη σύνθεση είναι δυνατόν ένα από τα δύο συστατικά του σχηματισμού να χρησιμοποιηθεί με μεταφορική ή μετωνυμική σημασία, ενώ η παραγωγή φαίνεται να μην έχει αυτή τη δυνατότητα. Δεν είναι δυνατό, δηλαδή, να χρησιμοποιηθεί ένα θέμα με μεταφορική ή μετωνυμική σημασία κατά τη διαδικασία της παραγωγής. Εκείνο που είναι δυνατό, ωστόσο, είναι η χρήση ολόκληρου του παραγώγου μεταφορικά ή μετωνυμικά. Για παράδειγμα, η λέξη κλάδεμα της ΚΝΕ χρησιμοποιείται στη ΓΠ για να περιγράψει μεταφορικά ένα σκληρό μαρκάρισμα κατά το οποίο τα πόδια του αμυνόμενου φαίνεται να κλείνουν μέσα τους, σαν να κλαδεύουν, τα πόδια του επιτιθέμενου. Η λέξη αυτή δημιουργείται μέσω τις διαδικασίας της παραγωγής με το συνδυασμό του θέματος κλαδε- και του παραγωγικού επιθήματος -μα, και αναφέρεται στο μεθοδικό κόψιμο των ξερών ή περιττών κλαδιών ενός φυτού. Το κλαδε- δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί με μεταφορική σημασία από μόνο του κατά τη διαδικασία της παραγωγής. Μεταφορική σημασία μπορεί να λάβει η ολοκληρωμένη λέξη κλάδεμα, όπως είδαμε πιο πάνω.

174 166 Η Ράλλη (2005:51-52) παρατηρεί πως τα παραγωγικά επιθήματα μεταβάλλουν τη σημασία της βάσης, ώστε να παράγονται λέξεις με μη προβλέψιμη σημασία όπως περασιά, χαμός, φόρεμα, δέμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι αλήθεια πως συγχρονικά οι κυριολεκτικές σημασίες δεν είναι το ίδιο συχνές με τις μετωνυμικές τους. Για παράδειγμα, η λέξη περασιά χρησιμοποιείται μετωνυμικά για την έννοια του δρομίσκου, ωστόσο, εύκολα διαπιστώνεται η κυριολεκτική χρήση της λέξης για την περιγραφή της κίνησης σε φράσεις, όπως έκανα μια περασιά και μια δεύτερη αλλά δεν τον βρήκα. Αντίστοιχα, η λέξη χαμός συχνά χρησιμοποιείται με τη μετωνυμική σημασία ( αναταραχή/καταστροφή ), ενώ εντοπίζεται και η κυριολεκτική σημασία της απώλειας όπως στη φράση, δεν κατάφερε να ξεπεράσει τον χαμό του. Στην περίπτωση της λέξης φόρεμα, η κυριολεκτική σημασία εντοπίζεται σε φράσεις όπως το έχεις για φόρεμα αυτό το παλιόρουχο;, αλλά συχνότερα εμφανίζεται με τη μετωνυμική σημασία του ενδύματος. Η λέξη δέμα, τέλος, χρησιμοποιείται συγχρονικά αποκλειστικά με τη μετωνυμική σημασία του πακέτου. Το φαινόμενο, ωστόσο, θα πρέπει να μελετηθεί διαχρονικά προκειμένου να διαπιστωθεί αν χρησιμοποιήθηκε κάποια στιγμή με σημασία άλλη από τη συγχρονική της. Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που έχει σημασία είναι πως, κατά κανόνα, κατά τη διαδικασία της παραγωγής ένα θέμα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί μεταφορικά ή μετωνυμικά, αλλά μόνο ολόκληρο το παράγωγο. Η Δημελά (2010:44-45) παρατηρεί πως συγκριτικά με τη σύνθεση, η προθηματοποίηση δε δημιουργεί δομές με περισσότερο προβλέψιμη σημασία. Για παράδειγμα, στην περίπτωση των παράγωγων ρημάτων αποφράσω 1 και αποφράσω 2 η διαφορά στη σημασία δεν είναι φανερή. Το αποφράσω 1 εκφράζει τη σημασία του φράζω τελείως, ενώ το αποφράσω 2 τη σημασία του ανοίγω κάτι φραγμένο. Σε αυτές τις περιπτώσεις η προβλεψιμότητα της σημασίας δεν εμποδίζεται από τη μεταφορά ή τη μετωνυμία, αλλά από την πολυσημία του προθήματος απο-. Ειδομένα, ωστόσο, μέσα σε διαφορετικά γλωσσικά περιβάλλοντα τα αποφράσω 1 και αποφράσω 2 δεν μπορούν να χαρακτηριστούν σημασιολογικά αδιαφανή. Για παράδειγμα, στη φράση το κάπνισμα αποφράζει τις αρτηρίες, είναι ξεκάθαρη η χρήση του αποφράσω 1. Ωστόσο, στην περίπτωση της προθηματοποίησης οι ενδεχόμενες σημασιολογικές ιδιαιτερότητες

175 167 των σχηματισμών δεν αφορούν τα θέματα που μετέχουν, αλλά εμφανίζονται μετά το σχηματισμό της λέξης. Στην περίπτωση των αποφράσω 1 και αποφράσω 2 το ρήμα φράζω είναι ήδη υπαρκτή λέξη και στη συνέχεια αυτό εμπλέκεται στη διαδικασία της προθηματοποίησης. Συμπερασματικά, τα σύνθετα εμφανίζουν ιδιαίτερα σημασιολογικά χαρακτηριστικά, τα οποία σχετίζονται με την ικανότητα των συστατικών τους να χρησιμοποιούνται με μετωνυμική ή/και μεταφορική σημασία. Η ιδιότητα αυτή δεν μπορεί να αποτελέσει κριτήριο διαχωρισμού των συνθέτων από φραστικές δομές, αλλά μπορεί να αποτελέσει κριτήριο διαχωρισμού της σύνθεσης και της παραγωγής. Ας δούμε σε αυτό το σημείο τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το κριτήριο αυτό σε ενδιάμεσες περιπτώσεις μορφημάτων, όπως είναι τα προθηματοειδή (π.χ. ψιλο-, θεο- κτλ.). Σχηματισμοί, όπως τα θεότρελος, θεοπάλαβος, θεόφτωχος, ψιλοχαζούλης, ψιλοκρυωμένος, ψιλοζημιά, ψιλοδουλειά, βρίσκονται μεταξύ σύνθεσης και παραγωγής. Προκειμένου να απαντηθεί το ερώτημα προς ποια διαδικασία βρίσκεται πλησιέστερα, θα χρησιμοποιηθεί το παραπάνω κριτήριο. Δηλαδή, αν μπορεί το ένα ή/και τα δύο συστατικά, να χρησιμοποιηθεί μεταφορικά ή μετωνυμικά. Τα χαρακτηριστικά αυτά, όπως έχω ήδη αναφέρει, είναι χαρακτηριστικά της σύνθεσης και όχι της παραγωγής. Άρα, αν παρατηρούνταν αντίστοιχες ιδιότητες σε ενδιάμεσες δομές (π.χ. θεότρελος, ψιλοκρυωμένος) θα μπορούσαμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα να αποφανθούμε πως πρόκειται για σχηματισμούς οι οποίοι μοιάζουν περισσότερο με σύνθετα παρά με παράγωγα. Σε αντίθετη περίπτωση, θα υπάρξει ένα νέο επιχείρημα υπέρ της αντιμετώπισης των ενδιάμεσων δομών ως παράγωγα. Πριν προχωρήσω στην εφαρμογή του κριτηρίου αυτού θα πρέπει να γίνουν δύο απαραίτητες παρατηρήσεις. Η πρώτη σχετίζεται με τη φύση των προθηματοειδών η οποία προβλέπει σημασιολογική μεταβολή στην πορεία μετατροπής ενός ελεύθερου λεξικού στοιχείου σε πρόθημα (βλ. Δημελά 2010). Άρα, το κάθε προθηματοειδές εμπεριέχει, εξ αρχής, μια σημασιολογική μεταβολή, εμφανίζοντας νέες σημασίες πέρα από εκείνη που είχε ως ελεύθερο στοιχείο. Για παράδειγμα, το θέμα θε- με την κυριολεκτική του σημασία σχετίζεται με την έννοια του Θεού και του θεϊκού, ωστόσο,

176 168 στην πορεία της προθηματοποίησής του λαμβάνει τη σημασία του μεγάλου, του τεράστιου. Η σημασιολογική αυτή μετατόπιση έχει συστηματικό χαρακτήρα και για το λόγο αυτό, όλες οι δομές που φέρουν το προθηματοειδές θεο- μοιράζονται μια βασική σημασιολογική ιδιότητα, η οποία σχετίζεται με την έννοια του μεγάλου, του τεράστιου. Οι Heine, Claudi & Hünnemeyer (1991), Sweetser (1990) και Lichtenberk (1991) θεωρούν πως η μεταφορά αποτελεί το βασικότερο μηχανισμό σημασιολογικής μεταβολής. Η δεύτερη παρατήρηση σχετίζεται με τη μορφολογική δομή των ενδιάμεσων αυτών σχηματισμών. Σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις, το δεύτερο συστατικό της δομής είναι μια ήδη υπαρκτή λέξη, η οποία φέρει τα μορφολογικά της και σημασιολογικά της χαρακτηριστικά, ίδια με εκείνα που είχε και πριν τη συμμετοχή της στις ενδιάμεσες δομές. Για παράδειγμα, στη λέξη ψιλοδουλειά το δεύτερο συστατικό (δουλειά) είναι μια υπαρκτή λέξη, η οποία διατηρεί τα μορφολογικά και σημασιολογικά της χαρακτηριστικά κατά τη διάρκεια του συνδυασμού της με το ψιλο- (βλ. σχετικά με τις σημασιολογικές και μορφολογικές ιδιότητες του ψιλο- Xydopoulos 2009). Στα ψιλόφλουδος και ψιλοζημιά διαπιστώνονται δύο διαφορετικές σημασιολογικές ιδιότητες, όσον αφορά τα πρώτα συστατικά των δομών. Στο ψιλόφλουδος, το συστατικό ψιλ- φέρει την κυριολεκτική σημασία και δηλώνει πως το προσδιοριζόμενο έχει πολύ λεπτό, με μικρό πάχος αυτό που εκφράζει το δεύτερο συστατικό (φλούδα), ενώ στο ψιλοζημιά, το ψιλο- χρησιμοποιείται μεταφορικά, για να δηλώσει ότι αυτό που εκφράζει το δεύτερο συστατικό (ζημιά) είναι μικρό και ασήμαντο. Αντίστοιχη μεταφορική χρήση του προσφυματοειδούς ψιλο- εντοπίζεται και στα ψιλοδουλειά, ψιλοκρυωμένος, ψιλομερεμέτι, ψιλοτραγουδώ. Άρα, υπάρχουν παραδείγματα ενδιάμεσων δομών όπου το πρώτο συστατικό χρησιμοποιείται, είτε κυριολεκτικά (π.χ. ψιλόφλουδος), είτε μεταφορικά (π.χ. ψιλοζημιά). Παράλληλα, σε καμία από τις παραπάνω περιπτώσεις δεν παρατηρείται μεταφορική ή μετωνυμική χρήση του δεύτερου συστατικού, όπως στο ψιλομερεμέτι όπου το μερεμέτι χρησιμοποιείται με την κυριολεκτική του σημασία.

177 169 Στα θεογνωσία και θεονήστικος εντοπίζονται δύο διαφορετικές σημασιολογικές ιδιότητες των πρώτων συστατικών. Στο θεογνωσία, το πρώτο συστατικό χρησιμοποιείται κυριολεκτικά και δηλώνει πως το δεύτερο συστατικό σχετίζεται με το Θεό, ενώ στο θεονήστικος το πρώτο συστατικό χρησιμοποιείται μεταφορικά και δηλώνει το μέγεθος, και συγκεκριμένα το μεγάλο μέγεθος. Δηλαδή, ο θεονήστικος είναι κάποιος ο οποίος είναι πολύ πεινασμένος, και όχι κάποιος του οποίου η πείνα σχετίζεται με το Θεό. Την ίδια σημασιολογική ιδιότητα φέρει το θεο- σε ένα σημαντικό αριθμό παραδειγμάτων, όπως θεοπάλαβος, θεόμουρλος, θεογκόμενα, θεοσκότεινος, θεόφτωχος, θεόγυμνος. Παράλληλα, τα δεύτερα συστατικά σε όλες τις περιπτώσεις χρησιμοποιούνται με την κυριολεκτική τους σημασία, όπως και στις περιπτώσεις με το προθηματοειδές ψιλο-. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της λέξης θεοσκότεινος, το δεύτερο συστατικό (σκοτεινός) διατηρεί την κυριολεκτική του σημασία, δηλαδή, αναφέρεται σε κάτι το οποίο δεν έχει φωτεινότητα. Αντίστοιχες ιδιότητες παρατηρούνται σε σχηματισμούς με άλλα προθηματοειδή, όπως τα τρελο-, μικρο-, νεο- κτλ. Συμπερασματικά, τα πρώτα συστατικά των ενδιάμεσων δομών εμφανίζουν κυριολεκτική και μεταφορική σημασία. Οι περιπτώσεις όπου το πρώτο συστατικό φέρει την κυριολεκτική σημασία είναι εκείνες οι οποίες, με βάση το σημασιολογικό κριτήριο μπορεί να είναι, είτε σύνθετα, είτε παράγωγα (π.χ. θεόσταλτος, θεογνωσία, ψιλόφλουδος, ψιλόπετσος). Παράλληλα, περιπτώσεις όπου το πρώτο συστατικό φέρει μεταφορική σημασία θα έπρεπε, βάσει του σημασιολογικού κριτηρίου, να θεωρούνται σύνθετα ωστόσο, αν εντοπίζεται συστηματικά αυτή η σημασιολογική ιδιότητα, στο πλαίσιο του κάθε προθηματοειδούς ξεχωριστά, τότε θα πρέπει να θεωρηθεί πως δεν πρόκειται για την ίδια σημασιολογική ιδιότητα που εμφανίζουν τα σύνθετα. Με άλλα λόγια, η μεταφορά ήταν η σημασιολογική διαδικασία μέσα από την οποία ένα προθηματοειδές λαμβάνει μια σημασία διαφορετική από τον πρόγονο-πηγή, ωστόσο, το νέο στοιχείο εμφανίζει συστηματικά μια συγκεκριμένη σημασία. Άρα, η σχέση του με τη μεταφορά βρίσκεται σε ιστορική πλαίσιο και όχι συγχρονικό. Η συστηματικότητα των σημασιολογικών ιδιοτήτων των πραθηματοειδών, παράλληλα με την αδυναμία

178 170 των δεύτερων συστατικών τέτοιων δομών να λάβουν μετωνυμική ή μεταφορική σημασία, και πάντοτε βάσει του σημασιολογικού κριτηρίου, μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως τέτοιοι σχηματισμοί μοιάζουν περισσότερο με παράγωγα παρά με σύνθετα. Τέλος, θα πρέπει να αποσαφηνίσω πως περιπτώσεις μεταφορικής ή μετωνυμικής χρήσης του συνόλου ενός σχηματισμού αποτελεί σημασιολογικό χαρακτηριστικό, τόσο των συνθέτων, όσο και των παραγώγων, και για το λόγο αυτό δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κριτήριο διαχωρισμού παράγωγων και συνθέτων. Για παράδειγμα, η παράγωγη λέξη φράγμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί κυριολεκτικά στη ΚΝΕ, αλλά και μεταφορικά στη ΓΠ, όταν ένας παίκτης στέκεται μπροστά από έναν άλλο εμποδίζοντάς αντιαθλητικά να τον προσπεράσει. Αντίστοιχα, το σύνθετο καμηλοπάτημα, ως σύνολο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί μεταφορικά για να δηλώσει ένα είδος φυτού. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στις ενδιάμεσες δομές, όπως για παράδειγμα, στη λέξη θεοσκότεινος η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί κυριολεκτικά όταν περιγράφει ένα δωμάτιο χωρίς φως, αλλά και μεταφορικά όταν περιγράφει, για παράδειγμα, ένα μυστήριο και περίπλοκο χαρακτήρα Σχέσεις μεταξύ των συστατικών των συνθέτων της ΓΠ Οι σχέσεις μεταξύ των συστατικών των συνθέτων της ΓΠ είναι σχέσεις εξάρτηση και σχέσεις παράταξης (βλ. Bisetto & Scalise 2005). Τα σύνθετα που εμφανίζουν σχέσεις εξάρτησης χωρίζονται σε εκείνα που εμφανίζουν υπόταξη (π.χ. τερματοφύλακας) και σε εκείνα που αποδίδουν μια ιδιότητα στο συστατικό κεφαλή (π.χ. αεράμπαλα). (12α) Σχέση εξάρτησης-υπόταξη τερματοφύλακας παίκτης ο οποίος υπερασπίζεται την εστία μιας ομάδας

179 171 γαυροτσολιάς ομάδα η οποία δεν προβάλει αντίσταση σε αγώνα της με την ομάδα του Ολυμπιακού (12β) Σχέση εξάρτησης-απόδοση ιδιότητας μανατζεροδουλειές χειρισμοί ενός μάνατζερ χωρίς διαφάνεια για μεταγραφές ή γενικότερα για αποφάσεις σχετικές με την καριέρα ενός παίκτη γαυρομάδα ομάδα φίλα προσκείμενη στην ομάδα του Ολυμπιακού βαζελοφυλλάδα εφημερίδα φίλα προσκείμενη στον Παναθηναϊκό βαζελοκάναλο κανάλι το οποίο υποστηρίζει την ομάδα του Παναθηναϊκού βαζελοκούνελο μειωτικός χαρακτηρισμός για φίλαθλο του Παναθηναϊκού αερόμπαλα ελαφριά μπάλα γεροπαλτό

180 172 παίκτης για τον οποίο έχουν δαπανηθεί αρκετά χρήματα αλλά δεν έχει αποδώσει τα αναμενόμενα και βρίσκεται σε προχωρημένη ποδοσφαιρική ηλικία φαλτσοσφύριγμα λανθασμένη διαιτητική απόφαση μπαλαδόφατσα παίκτης του οποίου η φυσιογνωμία ταιριάζει στο πρότυπο της φυσιογνωμίας των ποδοσφαιριστών Στις παραπάνω περιπτώσεις το προσδιορίζον στοιχείο προηγείται του προσδιοριζόμενου (π.χ. φαλτσοσφύριγμα), ενώ υπάρχει μία μικρή ομάδα συνθέτων της ΚΝΕ με σχέση εξάρτησης τα οποίο ανατρέπουν αυτή τη σειρά (Ράλλη 2007:101). (13) καρδιοχτύπι / χτυποκάρδι κεφαλόπονος / πονοκέφαλος λαιμόπονος / πονόλαιμος Στο (13) οι περιπτώσεις της πρώτης στήλης συμφωνούν με τους κανόνες της σύνθεσης της ΚΝΕ, όπου το προσδιορίζον στοιχείο προηγείται του προσδιοριζόμενου, ενώ το αντίθετο συμβαίνει στη δεύτερη στήλη όπου το προσδιορίζον στοιχείο έπεται του προσδιοριζόμενου. Τα σύνθετα αυτά εντάσσονται σε ένα διαφορετικό δομικό σχήμα στο οποίο το πρώτο συστατικό ανήκει στην κατηγορία του ρήματος και το δεύτερο σε αυτή του ουσιαστικού [Ρ+Ο]. Η Ραυτοπούλου (2005) υποστηρίζει πως το δομικό αυτό σχήμα ήταν ιδιαίτερα παραγωγικό στα αρχαία ελληνικά, από την ομηρική κιόλας περίοδο. Όσον αφορά την ΚΝΕ, το φαινόμενο φαίνεται συγχρονικά να είναι περιθωριακό, και η παραγωγικότητά του να είναι μικρή. Η Ράλλη (2007:103) παρατηρεί πως ο αρχαιοπρεπής χαρακτήρας αυτού του δομικού σχήματος φαίνεται και από το ότι

181 173 στη μεγάλη τους πλειοψηφία τα συνθετικά μέρη προέρχονται από την αρχαία ελληνική ή τη λόγια παράδοση της ελληνικής γλώσσας. Τον ίδιο περιθωριακό χαρακτήρα εμφανίζει το σχήμα και η ΓΠ. Στο χασογκόλης της ΓΠ το προσδιορίζον στοιχείο (γκολ) έπεται του προσδιοριζόμενου (χασ-<χάνω), σε και δομείται με βάση το σχήμα [ρηματική βάση + συμπλήρωμα]. Μια δεύτερη περίπτωση από τη ΓΠ είναι το σύνθετο στριψοξούρας όπου το προσδιοριζόμενο στοιχείο (στριψ-<στρίβω) προηγείται του προσδιορίζοντος στοιχείου (ξούρας). Ενδιαφέρον χαρακτηριστικό είναι πως σε αντίθεση με τον αρχαιοπρεπή χαρακτήρα του δομικού αυτού σχήματος οι σχηματισμοί χασογκόλης και του στριψοξούρας χρησιμοποιούνται συγχρονικά στη ΓΠ, μια ποικιλία με χαμηλό κύρος. Παράλληλα, ο σχηματισμός χασογκόλης είναι η μόνη περίπτωση συνθέτου αυτού του τύπου όπου ένα εκ των δύο συστατικών είναι δάνειο από άλλη γλώσσα (γκολ < goal (Αγγ)). Εκτός από τα σύνθετα που εμφανίζουν σχέσεις εξάρτησης στη ΓΠ απαντούν περιπτώσεις παρατακτικών συνθέτων (14) με χαρακτηριστικά αντίστοιχα εκείνων της ΚΝΕ. (14) Παρατακτικά σύνθετα μεσοεπιθετικός παίκτης ο οποίος αγωνίζεται μεταξύ της επίθεσης και του κέντρου, σε αντίθεση με τον μεσοαμυντικό δευτεροτρίτος ομάδα που συνήθως καταλαμβάνει τη δεύτερη ή τρίτη θέση στο πρωτάθλημα και γενικότερα χρησιμοποιείται απαξιωτικά για μικρομεσαία ομάδα τεταρτοπέμπτος

182 174 ομάδα που συνήθως καταλαμβάνει την τέταρτη ή πέμπτη θέση στο πρωτάθλημα και γενικότερα χρησιμοποιείται απαξιωτικά για μικρομεσαία ομάδα γκουμομπασινάδες παίκτες από ακαδημία ομάδων με προσδοκίες αλλά τελικά χωρίς μεγάλη καριέρα. Προέρχεται από τα επώνυμα των πρώην ποδοσφαιριστών του Παναθηναϊκού Γιάννη Γκούμα και Άγγελο Μπασινά βασαροδούροι χρησιμοποιείται για να αναφερθεί κάποιος σε διαιτητές της σειράς Τα παρατακτικά σύνθετα της ΓΠ, αποτελούν ενιαίες φωνολογικές μονάδες, με ένα τόνο, το πρώτο τους συστατικό είναι θέμα, ενώ το δεύτερο είναι λέξη, χωρίς να αποκλείεται η περίπτωση το συστατικό αυτό να είναι θέμα. Τα συστατικά των παρατακτικών συνθέτων της ΓΠ μπορούν να είναι [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό] (π.χ. γκομομπασινάδες) και [Επίθετο + Επίθετο] (π.χ. δευτεροτρίτος), ενώ δε βρέθηκαν παραδείγματα παρατακτικών συνθέτων [Ρήμα + Ρήμα] (π.χ. μπαινοβγαίνω). Αξίζει να υπογραμμίσω πως τα συστατικά των παραδειγμάτων του (14) έχουν σχέση πρόσθεσης, ενώ η σχέση της παράθεσης παρατηρείται για την ΓΠ και στην ΚΝΕ σε φραστικές δομές με ιδιαίτερα συντακτικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά (Ράλλη 2007:81) όπως παίκτης προπονητής, οι οποίες αναλύονται εκτενώς στο 3.4. Σύμφωνα με τον Bauer (2008:5), σύνθετα όπως τα γκουμομπασινάδες και βασαροδούροι ανήκουν σε μια σπάνια ομάδα παρατακτικών συνθέτων, τα οποία εμφανίζουν συστατικά ονόματα (coordinated personal names), ενώ υπογραμμίζει πως τέτοια σύνθετα είναι από τα παλιότερα της σανσκριτικής γλώσσας. Ακόμη, παρατακτικά σύνθετα όπως τα γκουμομπασινάδες και βασαροδούροι της ΓΠ, αλλά και σύνθετα όπως μαχαιροπίρουνα της ΚΝΕ, ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα και χαρακτηρίζονται ως συλλογικά (collective) (Ralli 2013). Αυτά εκφράζουν ένα

183 175 σύνολο προσώπων ή αντικειμένων, αλλά όχι αποκλειστικά αυτά τα οποία συμμετέχουν στους σχηματισμούς. Δηλαδή, στο σύνθετο βασαροδούροι δε γίνεται αναφορά αποκλειστικά στους δύο αυτούς διαιτητές, αλλά σε ένα σύνολο διαιτητών. Αντίστοιχα, το σύνθετο μαχαιροπίρουνα, δεν αναφέρεται αποκλειστικά σε μαχαίρια και πιρούνια, αλλά μπορεί να αναφέρεται και σε κουτάλια ή άλλα αντικείμενα τα οποία χρησιμοποιούμε κατά τη διάρκεια του φαγητού. Παράλληλα, σύνθετα όπως τα γκουμομπασινάδες και βασαροδούροι της ΓΠ και αιγοπρόβατα και γυναικόπαιδα της ΚΝΕ, χαρακτηρίζονται ως pluralia tantum καθώς εμφανίζονται αποκλειστικά στον πληθυντικό αριθμό, όπως παρατηρεί η Anastasiadi- Symeonidi (1996:101) 23. Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο αναφορικά με τα παρατακτικά σύνθετα είναι η σειρά των συστατικών τους. Κάποια παρατακτικά σύνθετα φαίνεται πως έχουν την ικανότητα να ανατρέπουν την σειρά των συστατικών τους όπως στα κιτρινοπράσινος και στενόμακρος τα οποία εμφανίζονται και ως πρασινοκίτρινος και μακρόστενος, ενώ άλλα όχι όπως τα πηγαινοέρχομαι, μεσοεπιθετικός, κουτοπόνηρος (*ερχομοπηγαίνω, *επιθετικομέσος, *πονηροκουτός). Η Ράλλη (2007) και Ralli (2013) και η Αναστασιάδη- Συμεωνίδη (1996), υποστηρίζουν πως η σειρά των συστατικών σχετίζεται με πραγματολογικούς παράγοντες. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζουν πως τα πρώτα συστατικά των παρατακτικών συνθέτων είναι πιο σημαντικά από τα δεύτερα, με όρους πραγματολογίας. Δηλαδή, τα πρώτα συστατικά είναι πιο απαραίτητα και πιο λογικά μέσα στο πλαίσιο της εξωγλωσσικής πραγματικότητας και της χρονικής ακολουθίας. Για παράδειγμα, στο σύνθετο αλατοπίπερο, το πιο σημαντικό συστατικό είναι το αλάτι καθώς αυτό απαιτούν οι γαστριμαργικές συνήθειες, σε σχέση με το πιπέρι το οποίο βάσει της εξωγλωσσικής πραγματικότητας είναι λιγότερο σημαντικό. Ωστόσο, η περίπτωση του μεσοεπιθετικός της ΓΠ, δε φαίνεται να εναρμονίζεται με την παραπάνω θέση. Δηλαδή, βάσει της εξωγλωσσικής πραγματικότητας, σχετικά με το ποδόσφαιρο, το βασικό χαρακτηριστικό ενός μεσοεπιθετικού είναι το δεύτερο, αυτό του επιθετικού. 23 Σύμφωνα με τους Manolessou & Tsolakidis (2009), υπάρχει μια κατηγορία παρατακτικών συνθέτων η οποία, σε αντίθεση με τα σύνθετα της κατηγορίας των pluralia tantum, δεν εμφανίζουν πληθυντικό αριθμό (π.χ. αλατοπίπερο, λαδόξυδο) και ονομάζονται singularia incomputabilia.

184 176 Άρα, βάσει της ανάλυσης των Ράλλη (2007), Ralli (2013) και Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1996), το συστατικό επιθετικός θα έπρεπε να είναι πρώτο, γεγονός το οποίο δεν ισχύει καθώς το σύνθετο είναι μεσοεπιθετικός και όχι *επιθετικομέσος Γραμματικές κατηγορίες των συνθέτων της ΓΠ Οι γραμματικές κατηγορίες των συνθέτων της ΓΠ είναι του Ουσιαστικού, του Επιθέτου και του Ρήματος. Οι γραμματικές κατηγορίες των συστατικών των συνθέτων μπορούν να ποικίλουν. Τα σύνθετα της κατηγορίας του Ουσιαστικού αποτελούνται από συστατικά τα οποία είναι ουσιαστικά (15α) και επίθετα (15β). (15α) [ΟΟ] αερόμπαλα γαυροτήγανο γαυροτσολιάς διαιτητογκρίνια τερματοφύλακας μπαλαδόφατσα φιλοτιμόμετρο μπακότερμα (15β) [EO] φαλτσοσφύριγμα Συνδέοντας τα παραδείγματα του (15) με όσα ειπώθηκαν στην προηγούμενη υποενότητα αναφορικά με τις σχέσεις των συστατικών, μπορούν να γίνουν κάποιες παρατηρήσεις. Τα σύνθετα του τύπου [ΟΟ] εμφανίζουν σχέσεις εξάρτησης στη ΓΠ (π.χ., αερόμπαλα, γαυροτήγανο, γαυροτσολιάς (αλλά και στην ΚΝΕ π.χ. νυχτοπούλι,

185 177 οργανοπαίκτης), ενώ στην ΚΝΕ εμφανίζουν και σχέσεις παράταξης (π.χ. αλατοπίπερο). Αντίθετα, τα σύνθετα του τύπου [ΕΟ] εμφανίζουν αποκλειστικά σχέσεις εξάρτησης (π.χ. φαλτσοσφύριγμα), φαινόμενο αναμενόμενο καθώς το βασικό χαρακτηριστικό των επιθέτων είναι να αποδίδουν ιδιότητες στα ουσιαστικά. Η Ράλλη (2007: ) παρατηρεί πως σε ορισμένες περιπτώσεις επιρρήματα επαναναλύονται ως επίθετα όταν βρίσκονται ως πρώτα συνθετικά όπως στα εξώπορτα και πισωγύρισμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, αν και φαινομενικά το πρώτο συστατικό των συνθέτων είναι επίρρημα, η Ράλλη (2007: ) υποστηρίζει πως αυτό έχει επαναναλυθεί ως επίθετο. Άλλωστε, τα επιρρήματα προσδιορίζουν ρήματα και όχι ουσιαστικά, όπως φαίνεται να συμβαίνει στις παραπάνω περιπτώσεις. Τα ουσιαστικά προσδιορίζονται, είτε από άλλα ουσιαστικά, είτε από επίθετα. Αντίστοιχες περιπτώσεις δε βρέθηκαν στη ΓΠ. Τα σύνθετα της γραμματικής κατηγορίας του επιθέτου αποτελούνται αποκλειστικά από συστατικά επίθετα. (16) δευτεροτρίτος ομάδα που συνήθως καταλαμβάνει τη δεύτερη ή τρίτη θέση στο πρωτάθλημα και γενικότερα χρησιμοποιείται απαξιωτικά για μικρομεσαία ομάδα τεταρτοπέμπτος ομάδα που συνήθως καταλαμβάνει την τέταρτη ή πέμπτη θέση στο πρωτάθλημα και γενικότερα χρησιμοποιείται απαξιωτικά για μικρομεσαία ομάδα ψηλοκρεμαστή/ό μπαλιά ή σουτ με καμπύλη τροχιά

186 178 Τα σύνθετα του (16) ανήκουν στον τύπο [ΕΕ] και στην κατηγορία των παρατακτικών συνθέτων. Περιπτώσεις συνθέτων επιθέτων με δομή [ΟΕ] (π.χ. ηλιοκαμένος) και [ΕπΕ] (π.χ. καλοντυμένος) δε βρέθηκαν στη ΓΠ. Τα ρηματικά σύνθετα της ΓΠ εντάσσονται αποκλειστικά στο δομικό σχήμα [ΕπΡ] και μάλιστα η πλειοψηφία τους δημιουργείται με τη χρήση των επιρρημάτων πολύ και ξανά όπως τα πολυσουτάρω, πολυσκοράρω (κυρίως στην άρνηση δεν πολυσουτάρει, δεν πολυσκοράρει) και ξανασουτάρω, ξαναπασάρω, ξανασεντράρω. Τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των επιρρημάτων αυτών δικαιολογούν την ευρεία τους χρήση, τόσο στα ρηματικά σύνθετα της ΚΝΕ, όσο και της ΓΠ. Περιπτώσεις χρήσης άλλου επιρρήματος δε βρέθηκαν Σύνθετα ειδικών κατηγοριών Στην θα ασχοληθώ με τρεις ειδικές κατηγορίες συνθέτων. Πρόκειται για σύνθετα με δεσμευμένο θέμα, σύνθετα με δάνεια συστατικά και σύνθετα με συστατικά αριθμητικά. Οι ομάδες αυτές συνθέτων φέρουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και για το λόγο αυτό εντάσσονται στις ειδικές κατηγορίες συνθέτων Σύνθετα με δεσμευμένα θέματα Η πρώτη ομάδα αφορά τα σύνθετα που φέρουν ως δεύτερο συστατικό τους ένα δεσμευμένο θέμα. Όπως έχει ήδη αναφερθεί (βλ ), τα δεσμευμένα θέματα έχουν προέλευση από τα αρχαία Ελληνικά και συγχρονικά δεν αναλύονται, γεγονός το οποίο δεν αναιρείται από τα παραδείγματα της ΓΠ. Στο (17) εντοπίζονται τα δεσμευμένα θέματα -φορ(ος), -φαγ(ος), -ουχ(ος), - λογ(ια), -μαχ(ια) σε σχηματισμούς της ΓΠ. Σε όλες τις περιπτώσεις, τα σύνθετα τονίζονται στην παραλήγουσα, σε αντίθεση με την αναμενόμενη προπαραλήγουσα, η

187 179 οποία τονίζεται στις περιπτώσεις συνθέτων με τη δομή [Θέμα+Θέμα], ενώ πάντα εμφανίζεται ο δείκτης σύνθεσης. (17) τριφυλλοφόρος -φορ(ος) αυτός που φέρει το σήμα του Παναθηναϊκού, το τριφύλλι Μητρογλοφάγος -φαγ(ος) αυτός που τρώει /εξουδετερώνει τον επιθετικό Κώστα Μήτρογλου διαιτητολογία -λογ(ια) η συζήτηση σχετικά με τη διαιτησία Βαλβερδομάχος -μαχ(ος) αυτός που είναι κατά των επιλογών του πρώην προπονητή του Ολυμπιακού Ερνέστο Βαλβέρδε διαιτητομαχία -μαχ(ια) φανταστικός πόλεμος (κυρίως ανακοινώσεων) μεταξύ ομάδων για τη διαιτησία Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σύνθετα Μητρογλοφάγος και Βαλβερδομάχος στα οποία παρατηρείται η σύνθεση ενός κύριου ονόματος με τα - φαγ(ος) και -μαχ(ος). Τέτοιοι σχηματισμοί δεν είναι ιδιαίτερα συχνοί ούτε στην ΚΝΕ, αλλά ούτε και στη ΓΠ. Στην ΚΝΕ εμφανίζονται κάποια σύνθετα με πρώτο συστατικό ένα εθνικό όνομα, όπως τουρκοφάγος και βουλγαροκτόνος, αλλά όχι με κύριο όνομα Σύνθετα με δάνεια συστατικά

188 180 Στην θα αναλύσω τα σύνθετα της ΓΠ τα οποία φέρουν δάνειο συστατικό, είτε ως πρώτο, είτε ως δεύτερο (18). (18) μπακότερμα όρος ο οποίος συνηθίζεται στο ποδόσφαιρο αλάνας σύμφωνα με τον οποίο ο τερματοφύλακας αγωνίζεται παράλληλα και σαν αμυντικός, στο επαγγελματικό ποδόσφαιρο χρησιμοποιείται για τερματοφύλακα ο οποίος αγωνίζεται συχνά μακριά από τα δοκάρια της εστίας του Βιτολοτσέκουρο χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Παναθηναϊκού Βιτόλο, λόγω των σκληρών μαρκαρισμάτων του επιχειρούσε μανατζαροδουλειές χειρισμοί ενός μάνατζερ χωρίς διαφάνεια για μεταγραφές ή γενικότερα για αποφάσεις σχετικές με την καριέρα ενός παίκτη αυτογκόλ γκολ το ο οποίο επιτυγχάνει ποδοσφαιριστής εναντίον της ίδιας του της ομάδας Στο (18) τα πρώτα συστατικά των συνθέτων είναι δάνεια στοιχεία. Τα μπακ- και μανατζαρ-, όπως είδαμε και σε προηγούμενη υποενότητα, θα πρέπει να θεωρούνται θέματα καθώς επιτρέπουν την ύπαρξη του δείκτη σύνθεσης στους σχηματισμούς που συμμετέχουν, ενώ παράλληλα μετέχουν στη διαδικασία της παραγωγής. Το παραπάνω φαινόμενο είναι ιδιαίτερα σημαντικό προκειμένου να υποστηριχθεί πως τα λεξικά στοιχεία, όπως μπακ και μάναζτερ, ενσωματώνονται στην ελληνική γλώσσα με μηδενικό κλιτικό επίθημα.

189 181 Στο σύνθετο Βιτολοτσέκουρο δεν είναι εύκολο να εξακριβωθεί αν το πρώτο συστατικό είναι θέμα ή λέξη καθώς το κύριο όνομα Βιτόλο λήγει σε [ο] και δε μας επιτρέπει να αποφανθούμε με σιγουριά για το αν υπάρχει δείκτης σύνθεσης ή όχι. Όλα τα συστατικά των σχηματισμών του (18) ανήκουν στην κατηγορία των ουσιαστικών. Το σύνθετο μπακότερμα ανήκει στην κατηγορία των παρατακτικών συνθέτων, ενώ τα Βιτολοτσέκουρο, αυτογκολ και μανατζεροδουλειές στα σύνθετα με σχέση απόδοσης ιδιότητας. Στα παραδείγματα που ακολουθούν τα δάνεια στοιχεία είναι τα δεύτερα συστατικά των σχηματισμών. (19) βαζελοσάιτ ιστότοπος φίλα προσκείμενος στην ομάδα του Παναθηναϊκού ποδοβόλεϊ παιχνίδι ποδοσφαίρου που παίζεται στις προπονήσεις, κυρίως για εκπαιδευτικούς λόγους, και μοιάζει με βόλεϊ καλαμοκοντρόλερ παίκτης ο οποίος επιχειρεί να ελέγξει την μπάλα, να κάνει κοντρόλ με την κνήμη βαζελογκαζέτα/γαυρογκαζέτα χαρακτηρισμός για τον ιστότοπο Γκαζέτα (Gazzetta) ως φίλα προσκείμενο στην ομάδα του Ολυμπιακού ή του Παναθηναϊκού αμπαλοκαντέ αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Παναθηναϊκού Καντέ

190 182 Στο (19) τα δεύτερα συστατικά των συνθέτων είναι δάνεια, και μάλιστα λέξεις, και ανήκουν στο δομικό τύπο [Θέμα+Λέξη]. Τα σάιτ, βόλεϊ, κοντρόλερ, γκαζέτα, Καντέ διατηρούν τα γραμματικά τους χαρακτηριστικά και τις τονικές τους ιδιότητες όταν συμμετέχον στη διαδικασία της σύνθεσης. Παράλληλα, οι δάνειες λέξεις είναι ουσιαστικά, ενώ τα πρώτα συστατικά ουσιαστικά και επίθετα. Στο αμπαλοκαντέ η δάνεια λέξη είναι ένα κύριο όνομα (Καντέ). Τα σύνθετα βαζελοσάιτ, βαζελογκαζέτα/γαυρογκαζέτα, ποδοβόλεϊ, καλαμοκοντρόλερ και αμπαλοκαντέ ανήκουν στα σύνθετα με σχέση απόδοσης ιδιότητας. Συμπερασματικά, τα δάνεια στοιχεία συμμετέχουν, είτε ως πρώτα, είτε ως δεύτερα συστατικά στα σύνθετα της ΓΠ, συμμετέχουν, είτε ως θέματα, όταν είναι πρώτα συστατικά, είτε ως λέξεις, όταν είναι δεύτερα και ανήκουν αποκλειστικά στην κατηγορία των ουσιαστικών. Τα σύνθετα στα οποία συμμετέχουν ανήκουν, είτε στα παρατακτικά σύνθετα (π.χ. μπακότερμα), είτε στα σύνθετα με σχέση εξάρτησης (π.χ. βαζελογκαζέτα) Σύνθετα με αριθμητικά Στη συγκεκριμένη ειδική κατηγορία συνθέτων ανήκουν σχηματισμοί οι οποίοι εμφανίζουν στη θέση του πρώτου συστατικού ένα αριθμητικό όπως στο (20). (20) δίτερμα < δύο τέρμα ποδοσφαιρικός αγώνας που παίζεται σε δύο τέρματα σε αντίθεση με το μονότερμα (ή μονό) που παίζεται σε ένα. Ο όρος μονότερμα χρησιμοποιείται στο ποδόσφαιρο αλάνας και διαφέρει από το επαγγελματικό όχι μόνο ως προς τον αριθμό των τερμάτων αλλά και ως προς τους κανόνες του. Ο όρος δίτερμα χρησιμοποιείται συνήθως για να περιγράψει αγώνες σε προπονήσεις με δύο τέρματα αλλά λιγότερους παίκτες ή μικρότερες γηπεδικές διαστάσεις

191 183 τρίμπαλο < τρία μπάλα η επίτευξη τριών τερμάτων, τριών γκολ Αυτό που αξίζει να παρατηρηθεί είναι πως σε καμία περίπτωση του (20) δεν εμφανίζεται ο δείκτης σύνθεσης, αν και πρόκειται για σύνθετα. Η απουσία του δείκτη σύνθεσης εξηγείται στο πλαίσιο κάποιου φωνολογικού ή μορφολογικού περιορισμού (βλ ) Η κεφαλή στα σύνθετα της ΓΠ Η κεφαλή των συνθέτων της ΚΝΕ βρίσκεται, κατά κανόνα, στα δεξιά ενώ το ίδιο ισχύει για τα σύνθετα της ΓΠ. Στα αερόμπαλα, βαζελοφυλλάδα, γαυτοτήγανο, γαυροτσολιάς, η κεφαλή είναι στα δεξιά (μπάλα, φυλλάδα, τηγάν(ι), τσολιάς) και είναι υπεύθυνη για την απόδοση της γραμματικής κατηγορίας των σχηματισμών. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του συνθέτου φαλτσοσφύριγμα η κεφαλή είναι το συστατικό σφύριγμα γιατί είναι αυτό που αποδίδει τη λεξική κατηγορία στο σχηματισμό καθώς το σφύριγμα είναι ουσιαστικό, όπως και το φαλτσοσφύριγμα. Παράλληλα, λειτουργεί ως υπερώνυμο γιατί το φαλτσοσφύριγμα είναι ένα είδος σφυρίγματος. Επίσης, το συστατικό σφύριγμα αποδίδει τα βασικά μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά στο σχηματισμό καθώς το φαλτσοσφύριγμα είναι ουδέτερο της ΚΤ8, όπως και το σφύριγμα, και είναι το συστατικό το οποίο φέρει τα χαρακτηριστικά κλίσης (φαλτσοσφυρίγματ-α). Εκτός του κριτηρίου της απόδοσης της λεξικής κατηγορίας, τα κριτήρια ορισμού της κεφαλής που έχουν προταθεί ποικίλουν (βλ ). Το κριτήριο της υπωνυμίας έχει χρησιμοποιηθεί, κατά κόρον, στη βιβλιογραφία ως κριτήριο ορισμού της κεφαλής (βλ. σχετικά Zwicky 1985, Bauer 1990, Plag 2003, Booij 2007, Ralli 2013, Andreou 2014), ωστόσο δεν είναι αξιόπιστο σε αρκετές περιπτώσεις, όπως στο σύνθετο γαυροτσολιάς της ΓΠ καθώς αυτό δεν αποτελεί υπώνυμο ούτε του πρώτου ούτε του δεύτερου

192 184 συστατικού. Σε τέτοιες περιπτώσεις προσφεύγουμε σε άλλα κριτήρια ελέγχοντας ποιο συστατικό αποδίδει τα βασικά μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά στη δομή και ποιο φέρει τα χαρακτηριστικά κλίσης και συμφωνίας. Στο γαυροτσολιάς κεφαλή είναι το δεύτερο συστατικό (τσολιάς) καθώς αποδίδει τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά στη δομή, γι αυτό και το σύνθετο γαυροτσολιάς ανήκει στην ΚΤ2, και όχι στην ΚΤ1, στην οποία ανήκει το πρώτο συστατικό (γαύρος). Παράλληλα, το δεύτερο συστατικό φέρει τα χαρακτηριστικά της κλίσης (γαυροτσολιά-ς). Η εύρεση της κεφαλής στα παρατακτικά σύνθετα της ΓΠ παραμένει το ίδιο προβληματική όπως στα αντίστοιχα της ΚΝΕ. Ο έλεγχος της απόδοσης της λεξικής κατηγορίας, αλλά και της υπωνυμίας δεν φέρνουν αποτέλεσμα. Παράλληλα, η απόδοση των μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών δε φαίνεται να μπορεί να βοηθήσει στην εύρεση της κεφαλής ενός παρατακτικού όπως το μεσοεπιθετικός της ΓΠ. (21) μεσοεπιθετικός < μέσος + επιθετικός παίκτης ο οποίος αγωνίζεται μεταξύ της επίθεσης και του κέντρου, σε αντίθεση με τον μεσοαμυντικό Στο (21), αν και τα συστατικά του συνθέτου φαίνεται να είναι επίθετα, στην πραγματικότητα αυτά είναι ουσιαστικά καθώς έχουν ουσιαστικοποιηθεί και αναφέρονται σε συγκεκριμένου τύπου ποδοσφαιριστές. Με αυτόν τον τρόπο, το σύνθετο αποτελείται από δύο ουσιαστικά, το πρώτο είναι αρσενικό της ΚΤ1 και το δεύτερο είναι επίσης ουσιαστικό της ΚΤ1. Το σύνθετο μεσοεπιθετικός είναι αρσενικό, όπως και τα δύο συστατικά του και ανήκει στην ΚΤ1, όπως και τα δύο συστατικά του. Σε αυτή την περίπτωση, το δεύτερο συστατικό είναι αυτό που φέρει το κλιτικό επίθημα, ωστόσο, δεν είναι σωστό να θεωρηθεί πως αυτό συμβαίνει επειδή είναι κεφαλή της δομής. Αυτό συμβαίνει διότι το δεύτερο συστατικό του συνθέτου μετέχει στη διαδικασία της σύνθεσης ως λέξη και όχι ως θέμα, όπως συμβαίνει με το πρώτο συστατικό (μεσ-), το οποίο μετέχει ως τέτοιο (βλ. και Ralli 2013:167).

193 Ενδοκεντρικά σύνθετα Στο συζήτησα τις διαφορετικές προσεγγίσεις για τα κριτήρια διαχωρισμού των ενδοκεντρικών και των εξωκεντρικών συνθέτων. Η παρούσα διατριβή υιοθετεί την πρόταση των Ανδρέου (2010), Ralli & Andreou (2011), Ralli (2013), Andreou (2014), σύμφωνα με αυτή την οποία ένα σύνθετο είναι εξωκεντρικό όταν η σύνθεση και η παραγωγή, οι οποίες συνυπάρχουν σε έναν σύνθετο μορφολογικό σχηματισμό, αλληλεπιδρούν με τέτοιο τρόπο ώστε η παραγωγή να έπεται της σύνθεσης. Ένα σύνθετο είναι ενδοκεντρικό όταν αυτό περιλαμβάνει μόνο σύνθεση (22α), (22β), (22γ) ή η παραγωγή προηγείται της σύνθεσης, όπως στα (22δ) και (22ε). (22α) βαζελοφρουρός < [[βαζελ] -ο- [φρουρός]] (22β) φιλοτιμόμετρο < [[φιλοτιμ] -ο- [μετρ]]-ο (22γ) ποδοβόλεϊ < [[ποδ] -ο-[βόλεϊ]] (22δ) μεσοεπιθετικός < [[μεσ] -ο- [[[επιθετ]ικ]ός]] (22ε) βαζελοφυλλάδα < [[βαζελ] -ο- [[φυλλ]άδα]] Στο (22) δίνονται περιπτώσεις ενδοκεντρικών συνθέτων από τη ΓΠ. Στους παραπάνω σχηματισμούς εμφανίζεται αποκλειστικά η διαδικασία της σύνθεσης, ενώ στις περιπτώσεις του μεσοεπιθετικός και βαζελοφυλλάδα συνεμφανίζονται η σύνθεση και η παραγωγή, με την παραγωγή να προηγείται της σύνθεσης. Ας δούμε αναλυτικότερα τις παραπάνω περιπτώσεις, με τη βοήθεια δενδροδιαγραμμάτων. Αρχικά, η περίπτωση του συνθέτου βαζελοφρουρός. βαζελοφρουρός Λέξη βαζελ- -ο- φρουρός Σύνθεση (θέμα + λέξη)

194 186 βαζελ- -ος Κλίση (θέμα + κλιτικό επίθημα) Στο βαζελοφρουρός παρατηρείται αρχικά η δημιουργία της λέξης φρουρός με το συνδυασμό του θέματος φρουρ- και του κλιτικού επιθήματος -ος. Σε δεύτερο επίπεδο, εντοπίζεται η διαδικασία της σύνθεσης με το συνδυασμό του θέματος βαζελ- και της λέξης φρουρός, ώστε τελικά να δημιουργηθεί η λέξη βαζελοφρουρός. Διαπιστώνεται πως μετά τη διαδικασία της σύνθεσης δεν έπεται παραγωγή και για τον λόγο αυτό το σύνθετο βαζελοφρουρός χαρακτηρίζεται ως ενδοκεντρικό. Η περίπτωση του συνθέτου πρασινοφυλλάδα της ΓΠ. πρασινοφυλλάδα Λέξη πρασιν- -ο- φυλλάδα Σύνθεση (θέμα + λέξη) φυλλ- -αδα Παραγωγή (θέμα + παραγωγικό επίθημα) Στο πρασινοφυλλάδα διαπιστώνεται αρχικά η δημιουργία της λέξης φυλλάδα με το συνδυασμό του θέματος φυλλ- και του παραγωγικού επιθήματος -αδα. Στο επόμενο επίπεδο εντοπίζεται ο συνδυασμός του θέματος βαζελ- και της παράγωγης λέξης φυλλάδα. Τέλος, διαπιστώνεται η δημιουργία της λέξης βαζελοφυλλάδα, η οποία είναι ένα ενδοκεντρικό σύνθετο καθώς η διαδικασία της παραγωγής προηγείται της διαδικασίας της σύνθεσης και μετά από αυτή δεν έπεται εκ νέου διαδικασία παραγωγής. Η περίπτωση του συνθέτου φιλοτιμόμετρο της ΓΠ. φιλοτιμόμετρο Λέξη

195 187 φιλοτιμομετρ- -ο Κλίση (θέμα + κλιτικό επίθημα) φιλοτιμ- -ο- μετρ- Σύνθεση (θέμα + θέμα) Στο φιλοτιμόμετρο διαπιστώνεται αρχικά ο συνδυασμός των θεμάτων φιλοτιμ- και μετρ-, στο επίπεδο της σύνθεσης. Στο επόμενο επίπεδο παρατηρείται ο συνδυασμός του φιλοτιμομετρ- και του κλιτικού επιθήματος -ο. και τέλος η δημιουργία της λέξης φιλοτιμόμετρο, η οποία ανήκει στην κατηγορία των ενδοκεντρικών συνθέτων καθώς μετά τη διαδικασία της σύνθεσης έπεται αυτή της κλίσης και όχι της παραγωγής. Αξίζει να σημειωθεί πως τα παραδείγματα του (20) ανήκουν, εκτός από την κατηγορία των ενδοκεντρικών συνθέτων, στην ομάδα των συνθέτων των οποίων τα συστατικά συνδέονται με σχέση εξάρτησης Εξωκεντρικά σύνθετα Εφαρμόζοντας ξανά το παραπάνω δομικό κριτήριο εντοπίζω τα εξωκεντρικά σύνθετα της ΓΠ. Σύμφωνα με το κριτήριο αυτό (βλ. Ανδρέου 2010, Ralli & Andreou 2011, Ralli 2013, Andreou 2014) όταν η παραγωγή έπεται της σύνθεσης το σύνθετο χαρακτηρίζεται ως εξωκεντρικό. (23) 24 γκαστρόμπαλος < [[γκαστρ] -ο- [μπαλ] ] ος αυτός που κρατάει ώρα την μπάλα στα πόδια του 24 To σύνθετο στριψοξούρας ( αυτός που μέχρι να στρίψει βγάζει γένια ) της ΓΠ θα πρέπει να θεωρηθεί πως έχει δημιουργηθεί αναλογικά προς το σύνθετο γεροξούρας της ΚΝΕ.

196 188 χασογκόλης < [[χασ] -ο- [γκολ]η]ς αυτός που χάνει συχνά γκολ χασμουροτόπης < [[χασμουρ] -ο- [τοπ]η]ς αυτός που όταν έχει την μπάλα την ταλαιπωρεί προκαλώντας χασμουρητό στους φιλάθλους Ας δούμε τον τρόπο δόμησης του εξωκεντρικού συνθέτου χασμουροτόπης, από τη ΓΠ. χασμουροτόπης Λέξη χασμουροτοπη- -ς Κλίση (θέμα + κλιτικό επίθημα) χασμουροτοπ- -η Παραγωγή (θέμα +παραγωγικό επίθημα) χασμουρ- -ο- τοπ- Σύνθεση (θέμα + θέμα) Όπως σε όλα τα εξωκεντρικά σύνθετα, αρχικά εντοπίζεται η διαδικασία της σύνθεσης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση παρατηρείται η σύνθεση των θεμάτων χασμουρ- και τοπ-, ενώ στο επόμενο επίπεδο, εντοπίζεται η διαδικασία της παραγωγής, όπου το παραγωγικό επίθημα -η- συνδυάζεται με το θέμα χασμουροτοπ-, προϊόν της σύνθεσης. Στο επόμενο επίπεδο εντοπίζεται η διαδικασία της κλίσης και τελικά δημιουργείται το εξωκεντρικό σύνθετο χασμουροτόπης. Είναι φανερό πως η διαδικασία της παραγωγής έπεται της σύνθεσης και για το λόγο αυτό το χασμουροτόπης ανήκει στην ομάδα των εξωκεντρικών συνθέτων. Η περίπτωση του εξωκεντρικού συνθέτου γκαστρόμπαλος, της ΓΠ.

197 189 γκαστρόμπαλος Λέξη γκαστρομπαλ- -ος Κλίση (θέμα + κλιτικό επίθημα) γκαστρομπαλ- Παραγωγή (θέμα + (μηδενικό) παραγωγικό επίθημα) γκαστρ- -ο- μπαλ- Σύνθεση (θέμα + θέμα) Στο γκαστρόμπαλος παρατηρείται, σε πρώτο επίπεδο, η σύνθεση των θεμάτων γκαστρ- και μπαλ-, ενώ στο επόμενο το θέμα γκαστρομπαλ- συνδυάζεται με ένα μηδενικό παραγωγικό μόρφημα. Τέλος, το θέμα γκαστρομπαλ- λαμβάνει κλίση, για να γίνει τελικά μια ολοκληρωμένη λέξη. Είναι ξεκάθαρο πως η διαδικασία της παραγωγής έπεται της σύνθεσης και για το λόγο αυτό ο σχηματισμός ανήκει στην ομάδα των εξεκεντρικών συνθέτων. Οι κανόνες δόμησης των παραδειγμάτων του (23) από τη ΓΠ είναι ίδιοι με αυτούς των παραδειγμάτων της ΚΝΕ. Από τα παραδείγματα του (23) φαίνεται πως, όπως στην ΚΝΕ, έτσι και στη ΓΠ, τα παραγωγικά επιθήματα που μπορούν να συμμετάσχουν στα εξωκεντρικά σύνθετα ποικίλλουν. Το -η(ς) και το μηδενικό παραγωγικό επίθημα είναι αυτά που εμφανίζονται συχνότερα στα εξωκεντρικά σύνθετα της ΚΝΕ και της ΓΠ. Η ποικιλία των παραγωγικών επιθημάτων στα εξωκενρικά σύνθετα υπογραμμίζει το γεγονός πως η εξωκεντρικότητα δεν αποτελεί ένα περιθωριακό φαινόμενο της σύνθεσης Σύνοψη Στην 3.2 ασχολήθηκα με τη μορφολογική διαδικασία της σύνθεσης και με τα προϊόντα αυτής στη ΓΠ και πιο συγκεκριμένα, με τα τυπικά χαρακτηριστικά της, τον τύπο των συστατικών (θέμα, λέξη), το συνθετικό φωνήεν και τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά

198 190 της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δυνατότητα μεταφορικής ή μετωνυμικής χρήσης ενός ή/και δύο συστατικών, αλλά και ολόκληρου του συνθέτου. Στην κατηγοριοποίησα τα σύνθετα της ΓΠ με βάση τη λειτουργική σχέση των συστατικών τους, σύμφωνα με την πρόταση των Bisetto & Scalise (2005) σε υποτακτικά (subordinate) σε εκείνα όπου το πρώτο συστατικό αποδίδει μία ιδιότητα στο δεύτερο συστατικό (attributive) και στα παρατακτικά (coordinate). Στην ασχολήθηκα με τις γραμματικές κατηγορίες των συνθέτων και των συστατικών τους. Ειδικές κατηγορίες συνθέτων αναλύθηκαν στην 3.2.5, όπου παρουσιάστηκαν περιπτώσεις συνθέτων με δεσμευμένο θέμα, σύνθετα με δάνεια συστατικά και σύνθετα με πρώτο συστατικό αριθμητικό. Στην συζήτησα την έννοια της κεφαλής στα σύνθετα και με αφορμή αυτή, ασχολήθηκα με ζητήματα ενδοκεντρικότητας και εξωκεντρικότητας σε σύνθετα της ΓΠ. Η διαδικασία της σύνθεσης δε φαίνεται να παρουσιάζει διαφορετικά χαρακτηριστικά στην ΚΝΕ και στη ΓΠ καθώς τα γενικά χαρακτηριστικά των συνθέτων τους είναι ίδια, δηλαδή, αποτελούν μία φωνολογική λέξη, με έναν τόνο, σε μία γραφική ενότητα, εμφανίζουν δείκτη σύνθεσης, ενώ τα συστατικά τους μπορεί να είναι λέξεις ή θέματα. Τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των συνθέτων της ΓΠ είναι όμοια με εκείνα της ΚΝΕ, όπως και οι λειτουργικές σχέσεις των συστατικών των συνθέτων τους. Οι γραμματικές κατηγορίες των συνθέτων της ΓΠ περιλαμβάνουν ουσιαστικά, επίθετα και ρήματα. Σύνθετα της γραμματικής κατηγορίας του επιρρήματος δε βρέθηκαν, ενώ σπάνια είναι τα σύνθετα της ΓΠ με συστατικό κεφαλή ή μη κεφαλή επίρρημα. Το γεγονός αυτό μας υποψιάζει πως η ΓΠ χρησιμοποιεί εκείνους τους μηχανισμούς σύνθεσης οι οποίοι φαίνεται να είναι οι παραγωγικότεροι στην ΚΝΕ, ενώ λιγότερο παραγωγικοί μηχανισμοί της ΚΝΕ φαίνεται να εμφανίζουν αντίστοιχα μικρή παραγωγικότητα και στη ΓΠ (π.χ. ο μηχανισμός σύνθεσης [Ρ + Ρ]). Παράλληλα, η ΓΠ εμφανίζει έναν σημαντικό αριθμό συνθέτων ειδικών κατηγοριών δηλαδή, σύνθετα με δεσμευμένο θέμα (π.χ. Μητρογλοφάγος), σύνθετα με δάνεια συστατικά (π.χ. καλαμοκοντρόλερ) και σύνθετα με πρώτο συστατικό αριθμητικό (π.χ. τρίμπαλο). Στη δεύτερη κατηγορία ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η

199 191 δυνατότητα εμφάνισης του δάνειου συστατικού είτε σε θέση κεφαλής (π.χ. ποδοβόλεϋ), είτε σε θέση μη κεφαλής (π.χ. μπακότερμα). Τέλος, η ΓΠ εμφανίζει ενδοκεντρικά και εξωκεντρικά σύνθετα όπως και η ΚΝΕ. Το -η(ς) και το μηδενικό μόρφημα είναι τα παραγωγικά επιθήματα που εμφανίζονται συχνότερα στα εξωκεντρικά σύνθετα της ΚΝΕ και της ΓΠ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει η απουσία πληθώρας κτητικών εξωκεντρικών συνθέτων στη ΓΠ (π.χ. αριστεροποδαρος), σε αντίθεση με τη μεγάλη παραγωγικότητα που εμφανίζουν αντίστοιχοι σχηματισμοί στην ΚΝΕ Η σύμφυρση στη ΓΠ Στην υποενότητα που ακολουθεί θα ασχοληθώ με το φαινόμενο της σύμφυρσης στη ΓΠ. Αρχικά θα συζητήσω τα βασικά χαρακτηριστικά του φαινομένου όπως εμφανίζονται στη ΓΠ. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσω τα βασικά δομικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά των συμφυρμών της ΓΠ. Η αποκοπή υλικού από τα συστατικά τους, θα αποτελέσει το κριτήριο της ομαδοποίησης των συμφυρμών σε κατηγορίες. Τέλος, θα συζητήσω για το φαινόμενο της σύμφυρσης αναφορικά με τους όρους της δημιουργικότητας (creativity) και της παραγωγικότητας (productivity) (μεταξύ άλλων Lieber 1992, Bauer 1983, 2001) Η δομή των συμφυρμών της ΓΠ Οι Ralli & Xydopoulos (2012) υποστηρίζουν πως η χρήση των συμφυρμών σχετίζεται κυρίως με ειδικά λεξιλόγια κοινωνικών, λειτουργικών ή γεωγραφικών ποικιλιών. Η θέση αυτή θα επιβεβαιωθεί από το πλήθος και την ποικιλία των παραδειγμάτων από τη ΓΠ. Ιδιαίτερα στην αθλητικογραφία, αλλά και σε κάποιες επικοινωνιακές

200 192 περιστάσεις προφορικού λόγου της ΓΠ, οι συμφυρμοί εμφανίζουν σημαντική παραγωγικότητα. Είναι κοινός τόπος, στη σχετική με το φαινόμενο βιβλιογραφία, πως η διαδικασία της σύμφυρσης αφορά τη δημιουργία μιας νέας λέξης από την αποκοπή και ένωση τμημάτων συνήθως δύο άλλων ήδη γνωστών λέξεων (μεταξύ άλλων Soudek 1978, Kubozono 1990, Štekauer 1991, Bat-El 1996, Hock & Joseph 1996, Kemmer 2003, Sung-Hoon Hong 2004, Gries 2004, 2006, Ralli & Xydopoulos 2012, Κατσούδα & Νάκας 2013, Παπαναγιώτου (υπό έκδοση)). Η παρατήρηση αυτή ισχύει και για τις περιπτώσεις συμφυρμών από τη ΓΠ, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα. (24α) θρυλοπολίδης < θρύλο(ς) + (Νικο)πολίδης χαρακτηρισμός για τον πρώην τερματοφύλακα του Θρύλου και θρυλικό Αντώνη Νικοπολίδη (24β) χουντέμπλεϊ < χούντ(α) + (γου)έμπλεϊ αναφέρεται στη συμμετοχή της ομάδας του Παναθηναϊκού στο Γουέμπλεϊ, στον τελικό του κυπέλου πρωταθλητριών ομάδων της ευρώπης κατά τη διάρκεια της χούντας στην Ελλάδα με τον υπαινιγμό πως σε αυτή οφείλεται η παρουσία του Παναθηναϊκού εκεί (24γ) γκελάκτικος < γκέ(λα) + (γκα)λάκτικος (Galácticos) αρνητικός χαρακτηρισμός για τους παίκτες και μετωνυμικά για την ομάδα της Ρεάλ Μαδρίτης, μετά από κάποιο απρόσμενο αρνητικό αποτέλεσμα (γκέλα) Η αποκοπή φωνολογικού υλικού αποτελεί ένα σημαντικό φαινόμενο της σύμφυρσης, το οποίο διαπιστώνεται στα παραπάνω παραδείγματα από τη ΓΠ. Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο συστατικό χάνει υλικό από το τέλος προς την αρχή, ενώ το δεύτερο από την αρχή προς το τέλος (βλ. και Bat-El 2006:66). Το πρώτο συστατικό είναι

201 193 εκείνο το οποίο σε κάθε περίπτωση υπόκειται σε αποκοπή φωνολογικού υλικού, ενώ το δεύτερο μπορεί να συμμετέχει στη διαδικασία της σύμφυρσης ακέραιο (25). (25α) γιαουρτάδο < για(ούρτι) + Ουρτάδο χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Ουρτάδο του οποίου η απόδοση ήταν κακή (για γιαούρτια) (25β) παλντιόγκο < παλ(το) + Ντιόγκο αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Ντιέγκο Λουίς Σάντο, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως παλτό (25γ) βοθρύλος < βό(θρος) + Θρύλος αρνητικός χαρακτηρισμός για την ομάδα του Ολυμπιακού ο οποίος παρομοιάζεται με βόθρο Αρκετοί ερευνητές δεν θεωρούν συμφυρμούς, σχηματισμούς οι οποίοι δεν εμφανίζουν καμία απώλεια υλικού στο δεύτερο συστατικό τους (Bat-El 2006, Ralli & Xydopoulos 2012), ωστόσο στην παρούσα διατριβή θα υποστηρίξω πως πρόκειται για προϊόντα της σύμφυρσης σε υποενότητα που ακολουθεί. Οι συμφυρμοί της ΓΠ, όσον αφορά το πρώτο συστατικό τους, είναι δυνατόν να απολέσουν το μεγαλύτερο μέρος τους, έως και την έμβαση της πρώτης συλλαβής τους (π.χ. γκολέμπας < γκολ + Χολέμπας). Το δεύτερο συστατικό είναι αυτό που, κατά κανόνα, διατηρεί το μεγαλύτερο μέρος του υλικού του ή και ολόκληρο, όπως είδαμε στα παραδείγματα του (2). Το συλλαβικό μήκος (syllabic length) των συμφυρμών είναι ίδιο με αυτό του δεύτερου συστατικού (βλ. σχετικά Kubozono (1990) για τα Αγγλικά και τα Ιαπωνικά). Ωστόσο, πολλές φορές το συλλαβικό μήκος του συμφυρμού είναι διαφορετικό από το συλλαβικό μήκος του δεύτερου συστατικού (2) (βλ. σχετικά Κατσούδα & Νάκας (2013:254)). Δηλαδή, υπάρχουν περιπτώσεις όπου το συλλαβικό μήκος του συστατικού

202 194 κεφαλή είναι ίδιο με εκείνο του συμφυρμού (1α), (1β), αλλά και περιπτώσεις όπου το συλλαβικό μήκος του συμφυρμού είναι μεγαλύτερο από το συλλαβικό μήκος του συστατικού κεφαλή (2). Οι Ralli & Xydopulos (2012) υποστηρίζουν πως οι παραπάνω παρατηρήσεις αναφορικά με την αποκοπή φωνολογικού υλικού βρίσκονται σε εξάρτηση με τη θέση της κεφαλής. Η κεφαλή, όπως έχει ήδη αναφερθεί, βρίσκεται στις περισσότερες περιπτώσεις στα δεξιά της δομής και προκειμένου ο συμφυρμός να είναι σημασιολογικά προσπελάσιμος, το δεύτερο συστατικό υπόκειται σε μια λιγότερο ισχυρή αποκοπή του υλικού του. Η κεφαλή των συμφυρμών της ΓΠ βρίσκεται, κατά κανόνα, στα δεξιά της δομής, όπως φαίνεται στα παραδείγματα του (25). Θα πρέπει να αναφέρω πως ελάχιστες περιπτώσεις συμφυρμών δεν ακολουθούν τον κανόνα της δεξιόστροφης κεφαλής. Στο παράδειγμα (26), παρατίθεται μία περίπτωση συμφυρμού, όπου η κεφαλή της δομής μπορεί να είναι, είτε στα αριστερά της, είτε στα δεξιά της. (26) Σισέξ < Σισέ + σεξ αναφέρεται στον πρώην ποδοσφαιριστή του Παναθηναϊκού Τσιμπρίλ Σισέ ή είδος σεξ Στην περίπτωση αυτή, η κεφαλή του σχηματισμού μπορεί να είναι, είτε το πρώτο συστατικό, είτε το δεύτερο. Το πρώτο συστατικό είναι ένα κύριο όνομα (Σισέ), ενώ το δεύτερο είναι ένα ουσιαστικό (σεξ). Εφαρμόζοντας το τεστ της υπωνυμία εξάγονται ξεκάθαρα δύο διαφορετικά συμπεράσματα αναφορικά με το συστατικό κεφαλή. Ο συμφυρμός μπορεί να ερμηνευθεί, είτε ως ένα είδος σεξ, είτε ως μια ιδιότητα του παίκτη Τζιμπρίλ Σισέ. Στην περίπτωση όπου θεωρηθεί πως ο συμφυρμός αναφέρεται σε ένα είδος σεξ, τότε η κεφαλή του σχηματισμού είναι το δεύτερο συστατικό, το οποίο βρίσκεται δεξιά της δομής. Αντίθετα, αν ερμηνευθεί ο συμφυρμός ως μια ιδιότητα του παίκτη Σισέ, τότε η κεφαλή της δομής βρίσκεται στα αριστερά του σχηματισμού. Ας δούμε τα παρακάτω παραδείγματα, ώστε να γίνει πιο κατανοητή η διαφορά αυτή.

203 195 (27α) Άγριο Σισέξ στο "Σεντ Τζέιμς Πάρκ" [ ] [6/12/2014] (κεφαλή στα δεξιά-σεξ) (27β) [ ] με το γαύρο mvp ήταν ο Σισέξ... [ ] [2/11/2010] (κεφαλή στα αριστερά-σισέ) Παράλληλα, όπως φαίνεται στο (27α) το γένος δίδεται από το δεύτερο συστατικό του συμφυρμού, ενώ το αντίθετο ισχύει για την περίπτωση (27β). Δηλαδή, στο (27α) το γένος της δομής είναι το ουδέτερο, το οποίο αποδίδεται από το συστατικό σεξ. Στο (27β) το γένος του σχηματισμού είναι αρσενικό και αποδίδεται από το συστατικό Σισέ. Η περίπτωση αυτή είναι η μοναδική στο υλικό από τη ΓΠ. Το φαινόμενο μπορεί να εξηγηθεί επί τη βάσει της επανανάλυσης του συμφυρμού. Αρχικά, δηλαδή, δημιουργήθηκε ο συμφυρμός με την κεφαλή στα δεξιά, όπως η συντριπτική πλειοψηφία των συμφυρμών της ΚΝΕ και της ΓΠ. Στη συνέχεια, ο σχηματισμός επαναναλύθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε η κεφαλή να μετατοπιστεί από τα δεξιά στα αριστερά της δομής. Οι Ralli & Xydopoulos (2012) αναφέρουν μια περίπτωση συμφυρμού, ο οποίος εμφανίζει την κεφαλή του αριστερά. Ο συμφυρμός αυτός είναι η λέξη τζιπούρα και προέρχεται από τη σύμφυρση των λέξεων τζιπ και τσιπούρα. Οι Ralli & Xydopoulos (2012) αναφέρουν πως ο συμφυρμός αυτός δε δομείται με βάση τα μορφολογικά σύνθετα, αλλά με βάση τη φραστική δομή, τζιπ τσιπούρα. Θεωρώ πως η δομή αυτή θα πρέπει να αναλυθεί με τρόπο διαφορετικό. Πιο συγκεκριμένα, η δομή θα μπορούσε να αναλυθεί υπό το πρίσμα της παραγωγής. Δηλαδή, στο σχηματισμό τζιπούρα η λέξη τζιπ συνδυάζεται με το παραγωγικό επίθημα -ουρ(α) (π.χ. παικτούρα < παίκτης) παράγοντας το μεγεθυντικό τύπο. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως παράγωγο και όχι ως συμφυρμός Σημασια

204 196 Σύμφωνα με την Katsuda (2009:890), στη διαδικασία της σύμφυρσης συμβαίνει η συνένωση όχι μόνο δύο μορφών, αλλά και δύο σημασιών ή λειτουργιών. H Bat-El (1996) υπογραμμίζει πως οι συμφυρμοί φέρουν το σύνολο των σημασιών των λέξεων από τις οποίες αποτελούνται και η σημασία τους εξαρτάται από τη σημασιολογική σχέση αυτών. Τις σημασιολογικές αυτές ιδιότητες εμφανίζουν και οι συμφυρμοί της ΓΠ, όπως θα δούμε στα παραδείγματα που ακολουθούν. (28α) χουντέμπλεϊ < χούντ(α) + (γου)έμπλεϊ (28β) παλτάδο < παλτ(ό) + (Μασ)άδο Στην περίπτωση του συμφυρμού χουντέμπλεϊ της ΓΠ (28α) παρατηρείται το άθροισμα των σημασιών των συστατικών πηγών χούντα και Γουέμπλεϊ. Πιο συγκεκριμένα, ο συμφυρμός αναφέρεται στη συμμετοχή της ομάδας του Παναθηναϊκού στο Γουέμπλεϊ ( ), στον τελικό του κυπέλου πρωταθλητριών ομάδων της ευρώπης κατά τη διάρκεια της χούντας στην Ελλάδα ( ) με τον υπαινιγμό πως σε αυτή οφείλεται η παρουσία του Παναθηναϊκού εκεί. Αντίστοιχα, στην περίπτωση του παλτάδο η σημασία του συμφυρμού αθροίζει τις σημασίες των συστατικών πηγών παλτό και Μασάντο. Το πρώτο συστατικό (παλτό) αποδίδει μια ιδιότητα στα δεύτερο συστατικό, κύριο όνομα (Μασάντο), και ο συμφυρμός λαμβάνει τη σημασία του αρνητικού χαρακτηρισμού για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού, Πάουλο Μασάντο. (29) απεργοτέλης < απ(εργία) + Εργοτέλης χαρακτηρισμός για την ομάδα της Κρήτης, του Εργοτέλη, η οποία πέτυχε σημαντική νίκη κατά τη διάρκεια μεγάλων απεργιακών κινητοποιήσεων Η δημιουργία του παραδείγματος (29) έχει συγκυριακό χαρακτήρα και η σημασία του μπορεί να ερμηνευτεί μόνο κάτω από συγκεκριμένες επικοινωνιακές περιστάσεις. Σε

205 197 αυτή την περίπτωση τα δύο συστατικά φαίνονται να μην έχουν καμία σημασιολογική σχέση μεταξύ τους. Το πραγματολογικό γεγονός που συνδέει τα δύο συστατικά είναι μια νίκη της ομάδας του Εργοτέλη, μία συγκεκριμένη μέρα μεγάλων απεργιακών κινητοποιήσεων. Επίσης, αρκετές φορές, η ερμηνεία ενός συμφυρμού μπορεί να μην έχει αυστηρά πλαίσια. Ας δούμε τα παραδείγματα. (30α) Θρυλοπολίδης < Θρύλο(ς) + (Νικο)πολίδης χαρακτηρισμός για τον πρώην τερματοφύλακα του Θρύλου και θρυλικό Αντώνη Νικοπολίδη (30β) γιαουρτάδο < για(ούρτι) + Ουρτάδο χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Ουρτάδο του οποίου η απόδοση ήταν κακή (για γιαούρτια) Οι σημασίες των περιπτώσεων (30α,β) μπορούν να εκληφθούν με διάφορους τρόπους. Στην περίπτωση (30α) ο συμφυρμός Θρυλοπολίδης, μπορεί να εκληφθεί, είτε ως ο παίκτης (Νικοπολίδης) του Ολυμπιακού (Θρύλος), είτε ως ο παίκτης ο οποίος είναι θρυλικός. Στην περίπτωση του (30β) ο συμφυρμός μπορεί να έχει τις εξής ερμηνείες: α) ο παίκτης ο οποίος είναι σαν γιαούρτι (ένας soft παίκτης, όπως χαρακτηριστικά λέγεται στη ΓΠ) και β) ο παίκτης ο οποίος θα πρέπει να δεχτεί γιαούρτια, για την κακή του απόδοση. Παρά τις διαφορετικές σημασίες που μπορεί να έχουν οι δύο περιπτώσεις, είναι δυνατόν με βεβαιότητα να διαπιστωθεί πως στο (30α) ο συμφυρμός είναι θετικού χαρακτήρα, ενώ στο (30β) αρνητικού. Τα περισσότερα παραδείγματα συμφυρμών από τη ΓΠ έχουν ως στόχο την αξιολόγηση, τον σχολιασμό παικτών, ομάδων, προπονητών, φιλάθλων, παραγόντων κτλ. Ας δούμε μερικά παραδείγματα ακόμη. (31α) χαχαβίτο < Χά(χας) + Χαβίτο

206 198 αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού και του Άρη Φρανθίσκο Χαβιέρ Περάλ Περιάντε Χαβίτο (31β) αποτυχιμένεθ < αποτυ(χημένος) + Χιμένεθ αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην τεχνικό της Α.Ε.Κ Μανόλο Χιμένεθ (31γ) Τσιγκολελέτο < Τσιγκολε(λέτα) + Λέτο απαξιωτικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού και του Παναθηναϊκού Σεμπαστιάν Λέτο Στην περίπτωση (31α) ο παίκτης Χαβίτο χαρακτηρίζεται αρνητικά ως χάχας, με τον συμφυρμό χαχαβίτο. Ο προπονητής Χιμένεθ χαρακτηρίζεται ως αποτυχημένος με τον συμφυρμό αποτυχιμένεθ. Στο (31γ), τέλος, ο παίκτης του Παναθηναϊκού Λέτο αρνητικά χαρακτηρίζεται ως τσιγκολελέτα. Είναι γεγονός πως οι περισσότεροι συμφυρμοί στη ΓΠ έχουν συγκυριακό χαρακτήρα και σπάνια εδραιώνονται. Οι περισσότεροι συμφυρμοί αποδίδουν μια ιδιότητα στην κεφαλή του σχηματισμού, η οποία είναι σε μεγάλο βαθμό κύριο όνομα (30), (31). Παίκτες, προπονητές, πρόεδροι ομάδων, αλλάζουν συνεχώς δημιουργώντας εκ νέου καινούριους συμφυρμούς. Παράλληλα, οι ιδιότητες που αποδίδονται σε πρόσωπα, ομάδες και καταστάσεις αλλάζουν, αλλά και επαναπροσδιορίζονται, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συνεχώς νέοι συμφυρμοί. Παρά τον ευκαιριακό χαρακτήρα τους, οι συμφυρμοί της ΓΠ δεν είναι κενοί νοήματος. Τα παραπάνω παραδείγματα αποδίδουν ιδιότητες σε πρόσωπα και ομάδες, με υποκειμενικό τρόπο και κριτικό χαρακτήρα Κατηγορίες συμφυρμών της ΓΠ

207 199 Προκειμένου να κατηγοριοποιήσω τους συμφυρμούς της ΓΠ στην παρούσα διατριβή ακολουθώ τη λογική κατηγοριοποίησης των Ralli & Xydopoulos (2012:42-43) καθώς προσφέρουν μια ολοκληρωμένη προσέγγιση σε δομικό και σημασιολογικό επίπεδο λαμβάνοντας υπόψη τους ένα σημαντικό μορφολογικό κριτήριο την κεφαλή, χωρίς να παραβλέπουν την μορφοφωνολογική φύση του φαινομένου. Οι κατηγορίες 1) Το συλλαβικό μήκος του δεύτερου συστατικού παραμένει το ίδιο, ενώ το πρώτο συστατικό συνεισφέρει δύο συλλαβές στο συμφυρμό (32α) ή μία και την έμβαση της δεύτερης (32β), (32γ). (32α) Θρυλοπολίδης < Θρύλο(ς) + (Νικο)πολίδης χαρακτηρισμός για τον πρώην τερματοφύλακα του Θρύλου και θρυλικό Αντώνη Νικοπολίδη (32β) χουντέμπλεϊ < χούντ(α) + (γου)έμπλεϊ αναφέρεται στη συμμετοχή της ομάδας του Παναθηναϊκού στο Γουέμπλεϊ, στον τελικό του κυπέλου πρωταθλητριών ομάδων της ευρώπης κατά τη διάρκεια της χούντας στην Ελλάδα με τον υπαινιγμό πως σε αυτή οφείλεται η παρουσία του Παναθηναϊκού εκεί (32γ) παλτάδο < παλτ(ό) + (Μασ)άδο αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Πάουλο Μασάντο Θα πρέπει να επισημανθεί σε αυτό το σημείο, πως σε αντίθεση με ό, τι συμβαίνει σε άλλους τύπους συμφυρμών, αλλά και αντίθετα με την τάση των συμφυρμών, το συστατικό κεφαλή να υφίσταται μικρότερη απώλεια υλικού, στον συγκεκριμένο τύπο

208 200 συμφυρμών είναι δυνατόν το πρώτο συστατικό να υφίσταται μικρότερη απώλεια υλικού με σχέση με το δεύτερο, όπως στο (32α). 2) Η πρώτη συλλαβή του δεύτερου συστατικού αντικαθίσταται από την πρώτη συλλαβή του πρώτου συστατικού 25. (33α) βούρλιγκανς < βουρ(λίζομαι) + (hoo)ligans χαρακτηρισμός των οπαδών της Κέρκυρας (33β) γελάκτικος < γε(λοίοι) + (γκα)λάκτικος (Galácticos) ειρωνικός χαρακτηρισμός στηριγμένος στην ονομασία των παικτών της Ρεάλ Μαδρίτης και μετωνυμικά στην ονομασία της ίδιας της ομάδας (33γ) γκελάκτικος < γκέ(λα) + (γκα)λάκτικος (Galácticos) αρνητικός χαρακτηρισμός για τους παίκτες και μετωνυμικά για την ομάδα της Ρεάλ Μαδρίτης, μετά από κάποιο απρόσμενο αρνητικό αποτέλεσμα (γκέλα) 3) Η έμβαση της πρώτης συλλαβής του πρώτου συστατικού αντικαθιστά την έμβαση της πρώτης συλλαβής του δεύτερου συστατικού. Οι περιπτώσεις αυτές ονομάζονται από τους Koutita-Kaimaki & Fliatouras (2001) ως acro-blends. (34α) Γκολέμπας < γκ(ολ) + (Χ)ολέμπας εμφατικός χαρακτηρισμός για τον ποδοσφαιριστής Χοσέ Χολέμπας (34β) γκωλόπαιδο < γκ(ολ) + (κ)ωλόπαιδο 25 Σε κάποιες περιπτώσεις η πρώτη συλλαβή του δεύτερου συστατικού μπορεί να αντικαθίσταται από τις δύο πρώτες συλλαβές του πρώτου όπως στο αμπαλέρης (<άμπαλος + Φιλέρης αρνητικός χαρακτηρισμός για τον αθλητικογράφο Γιάννη Φιλέρη ).

209 201 χαρακτηρισμός για ικανό ποδοσφαιριστή ως προς το σκοράρισμα, με ιδιότροπο χαρακτήρα 4) Η έμβαση της πρώτης συλλαβής του πρώτου συστατικού προσκολλάται στο δεύτερο συστατικό, το οποίο είναι ολόκληρη λέξη. (35α) φλορίτζιναλ < φλ(ώρος) + ορίτζιναλ (original) απαξιωτικός χαρακτηρισμός για σύνδεσμο οπαδών της Α.Ε.Κ (35β) Ιμπαγάσας < Ι(μπαγάσα) + μπαγάσας χαρακτηρισμός του παίκτη Αριέλ Ιμπαγάσα που περιγράφει την ποδοσφαιρική ικανότητα αλλά και τη δυναμική και πνευματώδη ιδιοσυγκρασία του (35γ) καγκουέρο < κ(άγκουρας) + Αγκουέρο αρνητικό χαρακτηρισμός για τον ποδοσφαιριστή Σέρχιο Αγκουέρο (ίσως λόγω ενός ιδιαίτερου κουρέματος) 5) Το δεύτερο συστατικό παραμένει αναλλοίωτο και το πρώτο συστατικό συμμετέχει με μία έως και τρεις συλλαβές. (36α) Ριπάντος < Ρι(βάλντο) + Πάντος εμφατικός/ειρωνικός χαρακτηρισμός για τον πρώην ποδοσφαιριστή Τάσο Πάντο, οι ικανότητες του οποίου συγκρίνονται με τον μεγάλο Ριβάλντο Σίλβα ντε Ολιβέιρα (36β) γιαουρτάδο < για(ούρτι) + Ουρτάδο χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Ουρτάδο του οποίου η απόδοση ήταν κακή (για γιαούρτια)

210 202 (36γ) παλντιόγκο < παλ(το) + Ντιόγκο αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Ντιέγκο Λουίς Σάντο, ο οποίος χαρακτηρίζεται ως παλτό (36δ) βοθρύλος < βό(θρος) + Θρύλος αρνητικός χαρακτηρισμός για την ομάδα του Ολυμπιακού ο οποίος παρομοιάζεται με βόθρο (36ε) απεργοτέλης < απ(εργία) + Εργοτέλης χαρακτηρισμός για την ομάδα της Κρήτης, του Εργοτέλη η οποία πέτυχε σημαντική νίκη κατά τη διάρκεια μεγάλων απεργιακών κινητοποιήσεων (36στ) αποτυχιμένεθ < αποτυ(χημένος) + Χιμένεθ αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην τεχνικό της Α.Ε.Κ, Μανόλο Χιμένεθ (36ζ) κονσομασάντο < κονσο(μασιόν) + Μασάντο απαξιωτικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Πάουλο Μασάντο, ο οποίος ασχολείται με πράγματα εξωγηπεδικά περισσότερο απ ότι με τα καθαρά ποδοσφαιρικά (36η) Αντεμπαγιώργος < Αντεμπα(γιόρ) + Γιώργος χαρακτηρισμός για ποδοσφαιριστές με το όνομα Γιώργος και τις ικανότητες (συνήθως ειρωνικά) του Εμάνουελ Αντεμπαγιόρ (36θ) Τοτσέρνομπιλ < Το(τσέ) + Τσέρνομπιλ

211 203 χαρακτηρισμός για τον πρώην ποδοσφαιριστή του Παναθηναϊκού Τοτσέ, του οποίου η εκρηκτικότητα παρομοιάζεται με αυτή του γνωστού πυρηνικού αντιδραστήρα (36ι) απαταιώνιοι < απατ(εώνες) + αιώνιοι αρνητικός χαρακτηρισμός για τους αιώνιους αντιπάλους του ελληνικού ποδοσφαίρου Ολυμπιακό και Παναθηναϊκό Οι παραπάνω περιπτώσεις, σύμφωνα με την ανάλυση των Ralli & Xydopulos (2012), δε θα πρέπει να θεωρούνται συμφυρμοί, αλλά ψευδοσυμφυρμοί (pseudo blends) καθώς δημιουργούνται επί τη βάσει της μορφολογικής σύνθεσης και η αποκοπή υλικού που εμφανίζουν οφείλεται στο φαινόμενο της απλολογίας. Σύμφωνα με τους ίδιους συγγραφείς, η διαδικασία της σύμφυρσης απαιτεί απώλεια υλικού και από τα δύο αρχικά συστατικά του συμφυρμού. Οι ίδιοι συγγραφείς, ωστόσο, θεωρούν πως περιπτώσεις όπως οι παρακάτω, είναι συμφυρμοί, αν και το δεύτερο συστατικό τους παραμένει ακέραιο. (37) κρεύομαι < κουρεύομαι + ρεύομαι ζαρχίδης < ζάρι + αρχίδης Ralli & Xydopοulos (2012:43) Σε αυτές τις περιπτώσεις, η έμβαση της πρώτης συλλαβής του πρώτου συστατικού προσκολλάται στο δεύτερο συστατικό, το οποίο είναι ολόκληρη λέξη. Οι δομές αυτές χαρακτηρίζονται ως συμφυρμοί από τους Ralli & Xydopulos (2012), ακόμη και αν το δεύτερο συστατικό δεν υφίσταται απώλεια υλικού. Άρα, δέχονται την ύπαρξη συμφυρμών, με το δεύτερο συστατικό να μένει ακέραιο. Υπάρχει δε, η περίπτωση όπου το πρώτο συστατικό συμμετέχει με την πρώτη του συλλαβή, ενώ το δεύτερο συστατικό μένει ακέραιο, όπως στην περίπτωση του Ριπάντος (36α). Η μη φωνολογική ομοιότητα του τέλους του πρώτου συστατικού και η αρχή του δεύτερου μας βοηθά, ώστε ξεκάθαρα να θεωρηθεί πως το πρώτο συστατικό

212 204 συμμετέχει με την πρώτη του συλλαβή και το δεύτερο ολόκληρο. Ο τύπος αυτός συμφυρμών μπορεί να επεκταθεί και πέραν της πρώτης συλλαβής του πρώτου συστατικού, στη δεύτερη (36ζ) έως και την τρίτη του συλλαβή (36στ). Σε περιπτώσεις όπως τα (36α,γ), το δεύτερο συστατικό συμμετέχει ολόκληρο στη διαδικασία της σύμφυρσης, γεγονός εύκολα αντιληπτό καθώς δεν υπάρχει φωνολογική ομοιότητα με το πρώτο συστατικό. Ωστόσο, στις περιπτώσεις όπου το τέλος του πρώτου συστατικού και η αρχή του δεύτερου συμπίπτουν, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ένα σύνολο παραγόντων. Ένας βασικός παράγοντας, είναι η παραδοχή της ύπαρξης συμφυρμών, όπου το δεύτερο συστατικό δεν υφίσταται απώλεια υλικού, κάτι που αποδείχθηκε πιο πάνω. Παράλληλα, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η γραφική αναπαράσταση των συμφυρμών από τους χρήστες. Συχνά, σε περιπτώσεις όπου τα φωνολογικά όρια μεταξύ των συστατικών είναι δυσδιάκριτα οι χρήστες χρησιμοποιούν ποικίλες τεχνικές ώστε αυτά να γίνουν πιο ξεκάθαρα. Στις περιπτώσεις (36β) και (36στ), οι χρήστες χρησιμοποιούν το κεφαλαίο γράμμα των κυρίων ονομάτων (π.χ. γιαουρτάδο, αποτυχιμένεθ), ορίζοντας με αυτό τον τρόπο την αρχή του δεύτερου συστατικού. Μια άλλη μέθοδος αποσαφήνισης των ορίων των συστατικών είναι η χρήση παύλας -, όπως στην περίπτωση του σχηματισμού απ-εργοτέλης, ή των παρενθέσεων ( ), όπως στην περίπτωση του συμφυρμού (Ι)μπαγάσας. Τόσο στην πρώτη, όσο και στη δεύτερη, περίπτωση, φαίνεται πως οι χρήστες αντιλαμβάνονται το δεύτερο συστατικό του συμφυρμού ως αδιάσπαστο, χωρίς απώλεια φωνολογικού υλικού. Τέλος, αν οι συμφυρμοί δομούνται με βάση το σχήμα [Θέμα+Λέξη], τα παραδείγματα του (36) είναι εξαιρετικές περιπτώσεις υπέρ αυτής της υπόθεσης. Ο όρος Λέξη του παραπάνω δομικού σχήματος χρησιμοποιείται κυριολεκτικά και όχι καταχρηστικά, όπως στα παραδείγματα συμφυρμών όπου το δεύτερο συστατικό υφίσταται αποκοπή φωνολογικού υλικού (π.χ. Θρυλοπολίδης < Θρύλος + Νικοπολίδης). Ακόμη, ο δημιουργός τέτοιων συμφυρμών επιλέγει σκόπιμα να μη δημιουργήσει ένα σύνθετο ώστε να δώσει στο νέο σχηματισμό ένα διαφορετικό υφολογικό επίπεδο, με πειρακτική συνήθως διάθεση. Σε αντίθετη περίπτωση, η χρήση του συνδετικού φωνήεντος -ο- θα ήταν επιβεβλημένη. Ο δημιουργός, πέρα από τη σύναψη

213 205 σημασιολογικής σχέσης, επιλέγει σκόπιμα τα συστατικά του, ώστε το τέλος του πρώτου να ομοιάζει φωνολογικά με την αρχή του δεύτερου, επιτυγχάνοντας ένα ηχητικό τέχνασμα, το οποίο έλκει την προσοχή του δέκτη. Αυτός είναι ο λόγος της απώλειας φωνολογικού υλικού και όχι η σύγχυση των ορίων μεταξύ των μορφημάτων, λόγω της έλλειψης του δείκτη σύνθεσης. Παρόμοιες περιπτώσεις σχηματισμών θεωρούνται συμφυρμοί στη διεθνή βιβλιογραφία (μεταξύ άλλων Bat-El 1996, Hong, Sung-Hoon 2004, Ronneberger-Sibold 2006, Lehrer 2007, Brdar-Szabó & Brdar 2008). Αξίζει, τέλος, να υπογραμμίσω πως οι δομές αυτές είναι αρκετά παραγωγικές, τουλάχιστον στη ΓΠ, όπως φαίνεται από την πληθώρα των παραδειγμάτων Ιδιαίτεροι σχηματισμοί, που ομοιάζουν με συμφυρμούς Υπάρχουν, τέλος, κάποιες περιπτώσεις δομών, όπου η λέξη-κεφαλή διασπάται από ένα μέρος του συστατικού μη κεφαλή (38α,β). Οι Koutita-Kaimaki & Fliatouras (2001:123) ονομάζουν τις περιπτώσεις αυτές infixed blends, θεωρώντας πως εφαρμόζεται κάποιο είδος ενθηματοποίησης. Οι Ralli & Xydopoulos (2012:46) παρατηρούν πως ο τρόπος αυτός σύμφυρσης δεν είναι αρκετά παραγωγικός στην ΚΝΕ και δεν είναι δυνατόν να εντοπιστεί συστηματικότητα στη δημιουργία τους. Το ίδιο σπάνιοι είναι και σε άλλες γλώσσες, σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία (Soudek 1978, Ronneberger-Sibold 2006). Παρακάτω, παρατίθενται μερικά παραδείγματα τέτοιων σχηματισμών από τη ΓΠ. (38α) Κο.στα.ρά.ντζο < Κο.στά.ντζο +ρά.ντζο ειρωνικός χαρακτηρισμός για τον πρώην τερματοφύλακα του Ολυμπιακού Φράνκο Κοστάντζο, η απόδοση του οποίου ήταν απογοητευτική, σε τέτοιο βαθμό που όταν έπαιζε ήταν σα να είναι ξαπλωμένος σε ράντζο.

214 206 (38β) Ερ.γο.πασ.τέ.λης < Ερ.γο.τέ.λης + πασ.τέ.λι χαρακτηρισμός για την ομάδα της Κρήτης μετά από νίκη (σχετίζεται με τη φράση το παστέλωσε, η οποία χρησιμοποιείται στο μπάσκετ για εύστοχο καλάθι) (38γ) Καυ.τα.τζό.γρει.ο < Καυ.τα.τζό.γλει.ο + γρι.ά ειρωνικός χαρακτηρισμός για το Καυτατζόγλειο στάδιο της Θεσσαλονίκης, παραδοσιακής έδρας της ομάδας του Ηρακλή, οι οπαδοί του οποίου χαρακτηρίζονται από τους αντιπάλους ως γριές (38δ) τερ.μα.το.τύφ.λα.κας < τερ.μα.το.φύ.λα.κας + τυφ.λός χαρακτηρισμός για κακό τερματοφύλακα (38ε) Α.δραχ.μί.δης < Α.δα.μί.δης + δραχ.μή αρνητικός χαρακτηρσισμός για τον πρώην πρόεδρο της Α.Ε.Κ Σταύρο Αδαμίδη (38στ) Σαλ.πι.γί.δης < Σαλ.πι.γγί.δης + γί.δι αρνητικός χαρακτηρισμός για τον παίκτη του Π.Α.Ο.Κ Δημήτρη Σαλπιγγίδη (38ζ) Α.λα.σκού.ζος < Α.λα.φού.ζος + σκού.ζω αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρόεδρο του Παναθηναϊκού Αριστείδη Αλαφούζο, λόγω των συχνών ανακοινώσεων κατά της διαιτησίας (38η) Ο.λυ.μπι.λαγ.ός < Ο.λυ.μπι.ακ.ός + λαγ.ός υποτιμητικός χαρακτηρισμός για την ομάδα του Ολυμπιακού

215 207 (38θ) δη.μο.σι.ο.γαύρ.ος < δη.μο.σι.ο.γράφ.ος + γαύρ.ος χαρακτηρισμός για δημοσιογράφο, φίλα προσκείμενο στην ομάδα του Ολυμπιακού Ας δούμε αναλυτικότερα τα παραδείγματα του (38). Αρχικά, διαπιστώνεται πως τα παραδείγματα του (38) διαφέρουν μεταξύ τους, και για το λόγο αυτό θα πρέπει να χωριστούν σε δύο ομάδες. Στην πρώτη ομάδα ανήκουν τα παραδείγματα (38α,β), ενώ στη δεύτερη ομάδα τα παραδείγματα (38 γ, δ, ε, στ, ζ, η, θ). Σύμφωνα με τα (38α) και (38β), το στοιχείο μη κεφαλή «εισχωρεί» στο συστατικό κεφαλή, προσφέροντας την πρώτη του συλλαβή. Η συλλαβή αυτή καταλαμβάνει τη θέση πριν από το κοινό φωνολογικό υλικό των δύο συστατικών. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του συμφυρμού Εργοπαστέλης το κοινό φωνολογικό υλικό των συστατικών Εργοτέλης και παστέλι είναι το [-teli-]. Έτσι, η πρώτη συλλαβή του δεύτερου συστατικού (πασ-) εισχωρεί στο συστατικό κεφαλή, πριν από το κοινό φωνολογικό υλικό και τελικά δημιουργείται η λέξη Εργο-πασ-τέλης. Ο τελικός σχηματισμός είναι κατά μία συλλαβή μεγαλύτερος από το στοιχείο κεφαλή. Στις περιπτώσεις (38γ,δ,ε,στ,ζ,η), παρατηρείται κάτι διαφορετικό, την αντικατάσταση μιας συλλαβής του συστατικού κεφαλή από την πρώτη συλλαβή ενός δεύτερου συστατικού. Η συλλαβή που αντικαθίσταται ομοιάζει φωνολογικά με τη συλλαβή, η οποία καλείται να την αντικαταστήσει. Η φωνολογική ομοιότητα, οφείλει να είναι σχετική και όχι απόλυτη, ειδάλλως δεν θα ήταν δυνατόν να δοθεί μια νέα σημασία στον σχηματισμό. Στην περίπτωση του (38στ), η συλλαβή που αντικαθίσταται - γγι- και η αντικαταστάτρια -γι- έχουν ένα κοινό φωνήεν [i] και ένα σύμφωνο, το οποίο διαφέρει μόνο ως προς το χαρακτηριστικό της ηχηρότητας. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο τελικός σχηματισμός εμφανίζει τον ίδιο αριθμό συλλαβών με το στοιχείο κεφαλή. Έτσι, αν και τα φωνήματα δεν φέρουν σημασία, η αντικατάστασή τους επιφέρει σημασιολογικές αλλαγές σε μία δομή.

216 208 Ιδιαίτερες είναι οι περιπτώσεις των (38ζ) και (38η). Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει μια σημαντική δυσκολία σχετικά με τον τρόπο σχηματισμού των συγκεκριμένων δομών. Η μια ανάλυση θέλει τους σχηματισμούς Ολυμπιλαγός και δημοσιογαύρος να δημιουργούνται σαν συμφυρμοί, δηλαδή από την ένωση τμημάτων δύο υπαρκτών λέξεων. Στην περίπτωση του Ολυμπιλαγός θα μπορούσε να θεωρηθεί πως δημιουργείται από την ένωση των τριών πρώτων συλλαβών (Ο.λυ.μπι.) της λέξης Ολυμπιακός και από τη λέξη λαγός. Αντίστοιχα, στην περίπτωση της δομής δημοσιογαύρος θα ήταν δυνατόν να υποτεθεί πως σχηματίζεται από τον συνδυασμό των πέντε πρώτων συλλαβών της λέξης δημοσιογράφος (δη.μο.σι.ο) και τη λέξη γαύρος. Η δεύτερη ανάλυση είναι αυτή που προτείνεται παραπάνω. Δηλαδή, οι δομές των (38ζ) και (38η) δεν είναι συμφυρμοί αλλά ψευδοσυμφυρμοί και δημιουργούνται με την αλλαγή μιας φωνητικά παρόμοιας συλλαβής πριν από ένα κοινό φωνολογικό περιβάλλον, όπως και στις υπόλοιπες δομές του (38). Την επιλογή ανάμεσα στις δύο προτεινόμενες αναλύσεις δυσκολεύουν οι ομοιότητες των συστατικών ως προς τη γραμματική κατηγορία, το γένος και την κλιτική τάξη των εμπλεκόμενων συστατικών. Δηλαδή, τόσο στην περίπτωση του Ολυμπιαλαγός, όσο και στην περίπτωση του δημοσιογαύρος, τα συνδυαζόμενα συστατικά (Ολυμπιακός, γαύρος, δημοσιογράφος, γαύρος) είναι αρσενικά ουσιαστικά και ανήκουν στην ΚΤ1. Το γεγονός αυτό δε βοηθά στον εντοπισμό της κεφαλής, ώστε να μπορέσουμε να επιλέξουμε την ακριβέστερη ανάλυση. Με βάση το κριτήριο της υπωνυμίας, ο Ολυμπιαλαγός είναι ένα είδος Ολυμπιακού και όχι ένα είδος λαγού, ενώ στην περίπτωση του δημοσιογαύρος πρόκειται για έναν δημοσιογράφο και όχι για ένα γαύρο. Με βάση αυτό το κριτήριο και με την υπόθεση πως πρόκειται για ένα συμφυρμό θα πρέπει να γίνει αποδεκτή η ύπαρξη αριστερόστροφων συμφυρμών, γεγονός το οποίο δεν έχει παρατηρηθεί σε δεδομένα της ΓΠ, αλλά ούτε και σε δεδομένα της ΚΝΕ. Παράλληλα, στα δεδομένα του (38) τα κλιτικά χαρακτηριστικά της λέξης η οποία μετέχει σε τέτοιου είδους ψευδοσυμφυρμούς δεν επηρεάζονται σε καμία περίπτωση. Δηλαδή, τα κλιτικά χαρακτηριστικά του Σαλπιγγίδη είναι ίδια με εκείνα του Σαλπιγίδη, τα κλιτικά χαρακτηριστικά της λέξης Αδαμίδης είναι όμοια με εκείνα του Αδραχμίδη, τα κλιτικά

217 209 χαρακτηριστικά της λέξης Αλαφούζος είναι ίδια με εκείνα της δομής Αλασκούζος και το ίδιο ισχύει και για όλα τα υπόλοιπα. Στα (38ζ) και (38η) συμβαίνει το ίδιο, ωστόσο, τα κλιτικά χαρακτηριστικά των δύο συστατικών συμπίπτουν. Για τους παραπάνω λόγους επιλέγω την ανάλυση που θέλει τους σχηματισμού των (38ζ) και (38η) να μην συγκαταλέγονται στους συμφυρμούς, αλλά στους ψευδοσυμφυρμούς. Θα πρέπει να παρατηρήσουμε, στο επίπεδο της σημασίας, πως οι σχηματισμοί του (38) εμφανίζουν σύνθεση των σημασιών των αρχικών λεξικών στοιχείων. Στην περίπτωση του σχηματισμού Σαλπιγίδης, για παράδειγμα, παρατηρείται η συνύπαρξη της σημασίας του λεξήματος Σαλπιγγίδης αλλά και του λεξήματος γίδι. Το στοιχείο το οποίο διεμβολίζει το βασικό συστατικό αποδίδει μια ιδιότητα στο στοιχείο κεφαλή και η τελική σημασία είναι το άθροισμα των σημασιών των δύο λεξημάτων. Ωστόσο, οι σχηματισμοί του (38) δεν μπορούν να θεωρηθούν δομικά ως συμφυρμοί καθώς δεν υπάρχει γραμμικότητα στη σύνθεση δύο στοιχείων, όπως στη σύνθεση και στη σύμφυση. Οι περιπτώσεις των (38α) και (38β), όπως είδαμε προηγουμένως, διασπώνται από την πρώτη συλλαβή ενός δεύτερου συστατικού μη κεφαλή και για τον λόγο αυτό δεν εμφανίζουν γραμμικότητα ως προς τον συνδυασμό των δύο συστατικών. Παρά το γεγονός αυτό, είναι δυνατόν να αναγνωριστεί πως ο συνδυασμός τους γίνεται σε δομικό επίπεδο, δηλαδή, στο συνταγματικό άξονα, και ο τελικός σχηματισμός φέρει διφυή δομή. Η δομή αυτή, ωστόσο, διαφέρει δομικά, στο επίπεδο της γραμμικότητας της σύνδεσης των δύο στοιχείων. Οι Koutita-Kaimaki & Fliatouras (2001:123) ονομάζουν τις περιπτώσεις αυτές infixed blends, θεωρώντας πως εφαρμόζεται κάποιο είδος ενθυματοποίησης. Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005:61), ενθήματα στην ΚΝΕ δεν υπάρχουν. Παράλληλα, αν ακολουθηθεί η λογική της ενθηματοποίησης θα πρέπει να υποτεθεί πως υπάρχουν πάρα πολλά ενθήματα στην ελληνική γλώσσα (π.χ. το -ρα- στο Κο.στα.ρά.ντζο, το -πασ- στο Ερ.γο.πασ.τέ.λης, το - κλα- στο τσα.κλα.κί.δια (Koutita-Kaimaki & Fliatouras 2001:123)) χωρίς, ωστόσο, να είναι σαφή η σημασία/λειτουργία τους. Για τους παραπάνω λόγους, δεν θα υποστηρίξω τη διαδικασία της ενθυματοποίησης, με μορφολογικούς όρους, ως τη

218 210 διαδικασία παραγωγής των δομών αυτών, αλλά υποστηρίζω τη δομική υπόσταση της διαδικασίας παραγωγής τους, η οποία αφορμάται από φωνολογικούς παράγοντες. Οι περιπτώσεις των (38γ,δ,ε,στ,γ,η) επιδέχονται δύο αναλύσεων, τουλάχιστον, αναφορικά με τη διαδικασία παραγωγής τους. Η πρώτη ανάλυση θεωρεί πως οι αλλαγές που συμβαίνουν σε αυτές τις περιπτώσεις δεν εντάσσονται στις αλλαγές που συμβαίνουν στον συνταγματικό άξονα, αλλά αλλαγές που αφορούν τον παραδειγματικό άξονα. Δηλαδή, οι δομές των (38γ,δ,ε,στ,γ,η) δεν είναι διφυείς, αλλά συγκριμένες φωνολογικές αλλαγές συμβαίνουν στο στοιχείο κεφαλή αλλάζοντας τα φωνολογικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά του. Για παράδειγμα, στο σχηματισμό Σαλπιγίδης, η συλλαβή -γγ-, του Σαλπιγγίδης, τρέπεται φωνολογικά στη συλλαβή -γικαι δεν αντικαθίσταται από την πρώτη συλλαβή ενός υποτιθέμενου δεύτερου συστατικού γίδι. Παράλληλα, με τη φωνολογική αυτή μεταβολή, εμφανίζεται και πρόσθεση μιας νέας σημασίας στο λέξημα Σαλπιγγίδης. Μια τέτοια ανάλυση θα τοποθετούσε τους παραπάνω σχηματισμούς πιο κοντά στο άκρο της φωνολογίας παρά της μορφολογίας, σύμφωνα με το συνεχές που πρότεινε ο Bybee (1985) καθώς τα χαρακτηριστικά τους δε μας επιτρέπουν μια καθαρά μορφολογική προσέγγιση, αλλά ούτε στο βαθμό που μας επιτρέπουν οι συμφυρμοί. Μια δεύτερη ανάλυση είναι να θεωρηθεί η παραγωγή των σχηματισμών των (38γ,δ,ε,στ,γ,η) ως μια διαδικασία που συμβαίνει στον συνταγματικό άξονα. Άρα, οι δομές αυτές θα πρέπει να θεωρούνται διφυείς. Σε αυτή την περίπτωση, μια συλλαβή της λέξης κεφαλή αντικαθίσταται από την πρώτη συλλαβή ενός δεύτερου συστατικού μη κεφαλή. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του Αδραχμίδης, η συλλαβή -δα- του συστατικού Αδαμίδης αντικαθίσταται από την πρώτη συλλαβή (δραχ-) του συστατικού δραχμή. Άρα, η συλλαβή -δα- δεν τρέπεται σε -δραχ-, αλλά αντικαθίσταται από τη συλλαβή αυτή, η οποία ανήκει στο δεύτερο συστατικό, δηλαδή το δραχμή. Η ανάλυση αυτή μοιάζει με εκείνη που προτάθηκε πιο πάνω για τους σχηματισμούς των (38α) και (38β), με μια, ωστόσο, βασική διαφορά. Στις περιπτώσεις των Κοσταράντζο και Εργοπαστέλης η πρώτη συλλαβή του δεύτερου συστατικού παρεμβάλλεται μέσα στο συστατικό κεφαλή. Στην περίπτωση των (38γ,δ,ε,στ,γ,η) η πρώτη συλλαβή του

219 211 δεύτερου συστατικού δεν παρεμβάλλεται, αλλά αντικαθιστά μια συλλαβή του συστατικού κεφαλή, λόγω φωνολογικής ομοιότητας και για τον λόγο αυτό, το σύνολο των συλλαβών του τελικού σχηματισμού είναι ίδιο με εκείνο του συστατικού κεφαλή. Η ανάλυση αυτή τοποθετεί τους σχηματισμούς των (38γ,δ,ε,στ,γ,η) στο ίδιο σημείο με του συμφυρμούς, πάνω στο συνεχές μεταξύ φωνολογίας και μορφολογίας (Bybee 1985). Ωστόσο, ο τρόπος δημιουργίας τους και η διαφορά ως προς τη γραμμικότητα του συνδυασμού των στοιχείων, τους κάνει να διαφέρουν από τους υπόλοιπους συμφυρμούς. Όπως υποστήριξα πιο πάνω, στις περιπτώσεις των (38γ,δ,ε,στ,γ,η) η πρώτη συλλαβή του δεύτερου συστατικού αντικαθιστά μια συλλαβή του συστατικού κεφαλή. Η συλλαβή δηλαδή, δεν τρέπεται σε μια άλλη, αλλά αντικαθίσταται από μια άλλη. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από την έλλειψη συστηματικών φωνολογικών χαρακτηριστικών μεταξύ της αρχικής συλλαβής και αυτής που εμφανίζεται αργότερα. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της λέξης Σαπλιγίδης, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει πως το φωνολογικό χαρακτηριστικό της ηχηρότητας είναι υπεύθυνο για την τροπή της αρχικής συλλαβής -γγι- (Σαλ.πι.γγί.δης) σε -γι- (Σαλ.πι.γί.δης). Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις τέτοιων σχηματισμών δεν είναι δυνατόν να εντοπιστεί ένα συγκεκριμένο φωνολογικό χαρακτηριστικό, η αλλαγή του οποίου μας δίνει μια νέα δομή. Για παράδειγμα, στις περιπτώσεις των Αδραχμίδης, Καυτατζόγρειο, Αλασκούζος δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο φωνολογικό χαρακτηριστικό, όπως η ηχηρότητα, η αλλαγή του οποίου οδηγεί στη δημιουργία των νέων αυτών δομών, από τα αρχικά Αδαμίδης, Καυτατζόγλειο, Αλαφούζος. Σε αυτές τις περιπτώσεις η στοιχειώδης φωνολογική ομοιότητα με την πρώτη συλλαβή άλλων στοιχείων είναι η αιτία δημιουργίας των εν λόγω δομών. Στην περίπτωση της δομής Αδραχμίδης η συλλαβή - δα- του αρχικού Αδαμίδης ομοιάζει, στοιχειωδώς, έστω ως προς τα φωνήματα [a] και [δ], με την πρώτη συλλαβή της λέξης δραχμή (δραχ-), η οποία και την αντικαθιστά (Α.δραχ.μί.δης). Αντιστοίχως δημιουργήθηκαν οι υπόλοιπες δομές (38γ,δ,ε,στ,γ,η). Η έλλειψη περισσοτέρων παραδειγμάτων τόσο στην ελληνόφωνη, όσο και στη διεθνή βιβλιογραφία δυσχεραίνει την προσπάθεια συστηματικής μελέτης αυτών των

220 212 περιπτώσεων, ενώ τα δομικά τους χαρακτηριστικά εγείρουν αμφιβολίες σχετικά με τη φύση αυτών των δομών. Για τους παραπάνω λόγους, θα συμφωνήσω με τους Ralli & Xydopoulos (2012:46), οι οποίοι χαρακτηρίζουν αυτές τις δομές ως ψευδοσυμφυρμούς Σύμφυρση και Σύνθεση στη ΓΠ Σύγκριση βασικών χαρακτηριστικών Στην υποενότητα που ακολουθεί θα συζητήσω αναλυτικά τις ομοιότητες, αλλά και τις διαφορές, των συμφυρμών και των συνθέτων της ΓΠ. Τόσο τα σύνθετα όσο και οι συμφυρμοί αποτελούν μία φωνολογική λέξη και φέρουν έναν τόνο (Bat-El & Cohen 2012, Ralli & Xydopoulos 2012), όπως βλέπουμε στα παραδείγματα του (39). (39α) Σύνθετα γαυροτσολιάς < γαύρος + τσολιάς ομάδα η οποία δεν προβάλει αντίσταση σε αγώνα της με την ομάδα του Ολυμπιακού μπαλαδόφατσα < μπαλαδόρος + φάτσα παίκτης του οποίου η φυσιογνωμία του ταιριάζει στο πρότυπο της φυσιογνωμίας των ποδοσφαιριστών βαζελοκάναλο < βάζελος + κανάλι κανάλι φίλα προσκείμενο στην ομάδα του Παναθηναϊκού

221 213 (39β) Συμφυρμοί χαχαβίτο < χά(χας) +Χαβίτο αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού και του Άρη Φρανθίσκο Χαβιέρ Περάλ Περιάντε Χαβίτο θρυλοπολίδης < Θρύλ(ος) + (Νικ)οπολίδης χαρακτηρισμός για τον πρώην τερματοφύλακα του Θρύλου και θρυλικό Αντώνη Νικοπολίδη Ο δείκτης σύνθεσης -ο- δεν εμφανίζεται σε καμία περίπτωση συμφυρμού της ΓΠ. Ο δείκτης σύνθεσης συνδέει τα συστατικά ενός συνθέτου και διασφαλίζει την ορθή μετάβαση από το ένα στο άλλο (Ράλλη 2005, 2007, Ralli 2006, 2013) (π.χ. βαζελ-οφυλλάδα) και η έλλειψη συγκεκριμένης μορφοσυντακτικής λειτουργίας στερεί από το - ο- τη μορφηματική του υπόσταση. Η εμφάνισή του στο σχηματισμό των συνθέτων είναι σχεδόν καθολική, αντίθετα δεν εμφανίζεται ποτέ στο σχηματισμό των συμφυρμών. Κατά τη Ralli (2013), η πλειοψηφία των συνθέτων της ΓΠ σχηματίζονται με βάση δύο δομικά μοντέλα [Θέμα + Θέμα] (40α) και [Θέμα + Λέξη] (40β). Στην περίπτωση της δομής [Θέμα + Θέμα], το κλιτικό επίθημα είναι διαφορετικό από το κλιτικό επίθημα που φέρει το δεύτερο συστατικό, όταν αυτό εμφανίζεται ως ανεξάρτητη λέξη. Παράλληλα, σε αυτό το δομικό σχήμα ο τόνος του συνθέτου βρίσκεται στην προπαραλήγουσα (Ράλλη 2007: ). Αντίθετα, τα σύνθετα του τύπου [Θέμα + Λέξη] διατηρούν το κλιτικό επίθημα και τον τόνο του δεύτερου συστατικού. Οι Ralli & Xydopoulos (2012:36) παρατηρούν πως οι συμφυρμοί φέρουν τον τόνο και την κλίση του δεύτερου συστατικού και ως εκ τούτου ο σχηματισμός τους ανήκει στο δομικό μοντέλο [Θέμα + Λέξη]. Σύνθετα (40α) γαυροτήγανο

222 214 το γήπεδο Γεώργιος Καραϊσκάκης, παραδοσιακή έδρα της ομάδας του Ολυμπιακού (40β) τερματοφύλακας παίχτης ο οποίος υπερασπίζεται το τέρμα από τις επιθέσεις της αντίπαλης ομάδας και ο μόνος που επιτρέπεται να πιάνει την μπάλα με τα χέρια μέσα στα όρια της μεγάλης περιοχής Συμφυρμοί (40γ) γιαουρτάδο < για(ούρτι) + Ουρτάδο χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Ουρτάδο του οποίου η απόδοση ήταν κακή (για γιαούρτια) βοθρύλος < βό(θρος) + Θρύλος αρνητικός χαρακτηρισμός για την ομάδα του Ολυμπιακού ο οποίος παρομοιάζεται με βόθρο Τόσο οι συμφυρμοί, όσο και τα σύνθετα, μοιράζονται τις ίδιες γραμματικές κατηγορίες. Οι Ralli & Xydopoulos (2012:37-38) κατηγοριοποιούν διάφορους συμφυρμούς με βάση τη γραμματική κατηγορία των συστατικών τους. Υπάρχουν παραδείγματα συμφυρμών του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό], [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ρήμα + Ουσιαστικό], [Επίρρημα + Ρήμα], [Ρήμα + Ρήμα] [Επίθετο + Επίθετο]. Στη ΓΠ δεν εντοπίστηκαν όλοι αυτοί οι τύποι συμφυρμών. Συχνότερα εμφανίζονται οι τύποι [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό] (41α), αλλά και [Επίθετο + Ουσιαστικό] (41β). Σπάνιοι είναι οι τύποι όπου κάποιο από τα δύο συστατικά του συμφυρμού είναι ρήμα (41γ), ενώ δε βρέθηκε καμία περίπτωση του τύπου [Επίρρημα + Ρήμα]. (41α) [Ο+Ο]

223 215 βοθρύλος < βό(θρος) + Θρύλος αρνητικός χαρακτηρισμός για την ομάδα του Ολυμπιακού ο οποίος παρομοιάζεται με βόθρο (41β) [Ε+Ο] φλoρίτζιναλ < φλ(ώρος) + Original υποτιμητικός χαρακτηρισμούς για τα μέλη του συνδέσμου φιλάθλων της Α.Ε.Κ, Original (41γ) [Ρ+Ο] βούρλιγκανς < βουρλί(ζομαι) + (hooli)gans χαρακτηρισμός για τους οπαδούς της ομάδας της Κέρκυρας Οι συμφυρμοί και τα σύνθετα, εκτός από τις κοινές γραμματικές κατηγορίες, εμφανίζουν ομοιότητες ως προς τις λειτουργικές σχέσεις των συστατικών τους. Με βάση την πρόταση των Bisetto & Scalise (2005) για τη διαφοροποίηση των συνθέτων, οι συμφυρμοί μπορούν να χωριστούν σε εκείνους των οποίων τα συστατικά τους βρίσκονται σε σχέση υπόταξης (subordinate), σε σχέση απόδοσης ιδιότητας (attributive) και σε σχέση παράταξης (coordinative). Στη ΓΠ εντοπίζεται κυρίως η σχέση απόδοσης ιδιότητας και σπανιότερα η σχέση της υπόταξης (42β). (42α) συμφυρμοί σε σχέση απόδοσης ιδιότητας Παλντιόγκο < παλ(το) + Ντιόγκο αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Ντιέγκο Λουίς Σάντο, οποίος χαρακτηρίζεται ως παλτό χαχαβίτο < Χά(χας) + Χαβίτο αρνητικός χαρακτηρισμός για τον πρώην παίκτη του Ολυμπιακού και του Άρη Φρανθίσκο Χαβιέρ Περάλ Περιάντε Χαβίτο

224 216 (42β) συμφυρμός σε σχέση υπόταξης χουντέμπλεϊ < χούντ(α) + (γου)έμπλεϊ αναφέρεται στη συμμετοχή της ομάδας του Παναθηναϊκού στο Γουέμπλεϊ, στον τελικό του κυπέλου πρωταθλητριών ομάδων της ευρώπης κατά τη διάρκεια της χούντας στην Ελλάδα με τον υπαινιγμό πως σε αυτή οφείλεται η παρουσία του Παναθηναϊκού εκεί Οι συμφυρμοί με σχέση παράταξης είναι σπάνιοι στη ΓΠ. Τέτοιες περιπτώσεις μπορούν ίσως να θεωρηθούν κάποια παραδείγματα όπου τα συστατικά του συμφυρμού είναι κύρια ονόματα όπως Αντεμπαγιώργος και Ριπάντος, στα οποία εντοπίζεται ένωση των ικανοτήτων και των χαρακτηριστικών των δύο παικτών. Οι περιπτώσεις αυτές, ωστόσο, θα μπορούσαν αναλυθούν ως συμφυρμοί με σχέσεις απόδοσης ιδιότητας των πρώτων συστατικών (Αντεμπαγιόρ, Ριβάλντο) στα δεύτερα (Γιώργος, Πάντος). Παρατηρούμε πως, όπως και τα σύνθετα, οι συμφυρμοί των οποίων τα συστατικά συνδέονται με σχέση υπόταξης ή απόδοσης ιδιότητας, υπακούουν στον κανόνα της δεξιόστροφης κεφαλής. Η κεφαλή, δηλαδή, βρίσκεται στα δεξιά του σχηματισμού και είναι υπεύθυνη για τη γραμματική κατηγορία του. σύμφυρση Ενδοκεντρικότητα και εξωκεντρικότητα σε σύνθεση και Είδαμε σε προηγούμενες ενότητες πως τα σύνθετα και οι συμφυρμοί υπακούουν στον κανόνα της δεξιόστροφης κεφαλής. Οι Ralli & Xydopoulos (2012) παρατηρούν, για τους συμφυρμούς της ΚΝΕ, πως σε αντίθεση με τα σύνθετα, δεν εμφανίζουν εξωκεντρικές δομές. Δικαιολογούν αυτό το φαινόμενο με δύο επιχειρήματα: α) Οι εξωκεντρικές δομές εμφανίζουν μεγάλη σημασιολογική αδιαφάνεια. Η σημασία της δομής, δηλαδή,

225 217 δεν προέρχεται από το άθροισμα των σημασιών των συστατικών του. Παράλληλα, ένας συμφυρμός είναι εκ προοιμίου σημασιολογικά λιγότερο διαφανής από ένα σύνθετο, λόγω της αποκοπής υλικού από τα συστατικά του (Ingrid 2008:113, Ralli & Xydopoulos 2012:40). Για τον λόγο αυτό, ένας εξωκεντρικός συμφυρμός θα ήταν υπερβολικά δύσκολο να αποκωδικοποιηθεί σημασιολογικά από τους ομιλητές. β) Η Ράλλη (2007) και Ralli & Andreou (2012) παρατηρούν πως στα εξωκεντρικά σύνθετα ένα παραγωγικό επίθημα προστίθεται στο συνδυασμό των θεμάτων και δίνει τη γραμματική κατηγορία και μια συγκεκριμένη σημασία αυτός/αυτό που έχει μια συγκεκριμένη ιδιότητα. Η ύπαρξη αυτού του παραγωγικού επιθήματος δηλώνει πως το σύνθετο έχει περάσει από τη διαδικασία της παραγωγής, κάτι το οποίο δεν είναι δυνατόν να γίνει με τους συμφυρμούς, οι οποίοι δεν εμπλέκονται σε περαιτέρω μορφολογικές διαδικασίες. Σημαντικό ρόλο επομένως διαδραματίζει το δομικό σχήμα βάσει του οποίου δημιουργούνται οι συμφυρμοί. Το γεγονός πως το δεύτερο συστατικό τους είναι πάντοτε λέξη, δε δίνει τη δυνατότητα στο σχηματισμό να εμπλακεί σε άλλες μορφολογικές διαδικασίες Αποκοπή υλικού στη σύνθεση και στη σύμφυρση Έχει επισημανθεί πως μια χαρακτηριστική ιδιότητα των συμφυρμών είναι η αποκοπή υλικού από το ένα ή και από τα δύο συστατικά τους. Αποκοπή υλικού παρατηρείται και στα σύνθετα της ΚΝΕ, ωστόσο, σε αυτή την περίπτωση δεν έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με εκείνη που εντοπίζεται στους συμφυρμούς. Τα συστατικά των συνθέτων, όπως έχει ήδη αναφερθεί στη σχετική ενότητα ( ), μπορεί να είναι θέματα ή/και λέξεις με ποικίλους συνδυασμούς. Όταν το πρώτο συστατικό είναι λέξη, τότε αυτή θα είναι αποκλειστικά μονομορφηματική και δεν υπόκειται σε αποκοπές. Στις περιπτώσεις όπου το πρώτο συστατικό ενός συνθέτου είναι θέμα, εξ αρχής είναι γνωστό πως αυτό δε θα φέρει κλιτικά χαρακτηριστικά, όπως στο (20α). Σε αυτή την περίπτωση δε θα πρέπει να θεωρηθεί η απουσία κλιτικού ως

226 218 απλή φωνολογική αποβολή, αλλά ως ένας μορφολογικός περιορισμός. Αντίστοιχα, όταν το δεύτερο συστατικού του συνθέτου είναι λέξη δεν παρατηρείται καμία αποκοπή υλικού. Στην περίπτωση όπου το δεύτερο συστατικό είναι θέμα δεν τίθεται ζήτημα φωνολογικής αποβολής, αλλά μορφολογικού περιορισμού. Αντίθετα, στους συμφυρμούς είναι δυνατόν να υπάρξει αποκοπή φωνολογικού υλικού τόσο από το πρώτο όσο και από το δεύτερο συστατικό, όπως φαίνεται στο (43β). (43α) Σύνθετo γαυρομάδα ομάδα φίλα προσκείμενη στην ομάδα του Ολυμπιακού (43β) Συμφυρμός Θρυλοπολίδης < Θρύλο(ς) + (Νικο)πολίδης χαρακτηρισμός για τον πρώην τερματοφύλακα του Θρύλου και θρυλικό Αντώνη Νικοπολίδη Παράλληλα, όπως έχουν υποστηρίξει οι Ralli & Karasimos (2009) στα σύνθετα εφαρμόζεται ο περιορισμός του Γυμνού θέματος. Σύμφωνα με τον περιορισμό αυτό, τα σύνθετα διατηρούν την εσωτερική τους δομή με τη χρήση της πιο απλής μορφής του θέματος, χωρίς δηλαδή τη συμμετοχή παραγωγικών επιθημάτων. Η απουσία παραγωγικού επιθήματος από το πρώτο συστατικό μιας δομής, ως μορφολογικός περιορισμός, δε θα πρέπει να μας οδηγήσει σε εσφαλμένα συμπεράσματα, όπως η θεώρησή τους ως συμφυρμούς Οι συμφυρμοί και η θέση τους στη γραμματική Συζήτησα στις προηγούμενες ενότητες τα δομικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά των συμφυρμών και με βάση αυτά τους κατηγοριοποίησα σε ομάδες. Το γεγονός αυτό

227 219 αποδεικνύει πως οι συμφυρμοί εμφανίζουν συστηματικότητα, ενώ, παράλληλα, το πλήθος των παραδειγμάτων μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως πρόκειται για ένα φαινόμενο αρκετά παραγωγικό. Η δομική και σημασιολογική τους σχέση με τα σύνθετα αποκαλύπτουν μια συγγενική σχέση με αυτά, ωστόσο, οι αποκοπές φωνολογικού υλικού που δεν ερμηνεύονται αυστηρά με μορφολογικούς κανόνες προδίδει τη μορφοφωνολογική φύση του φαινομένου. Παράλληλα, τέθηκε το ζήτημα της εκούσιας επιθυμίας του ομιλητή να δημιουργήσει έναν συμφυρμό με στόχο ένα ιδιαίτερο εκφραστικό επίπεδο. Οι Zwicky & Pullum (1987:335) υποστηρίζουν την ύπαρξη ενός τέτοιου είδους μορφολογίας, της εκφραστικής μορφολογίας (expressive morphology). Η εκφραστική μορφολογία σχετίζεται με σχηματισμούς που εκφράζουν παιχνιδιάρικη, ποιητική ή κάποιας μορφής επιδεικτική διάθεση. Η εκφραστικότητα, σύμφωνα με τον Bauer (1997:563), αποτελεί μια επιλογή που δίνεται όχι αποκλειστικά από το σύστημα, αλλά κυρίως από τη χρήση του συστήματος. Οι συμφυρμοί επομένως αποτελούν παράδειγμα εκφραστικότητας η οποία προέρχεται κυρίως μέσα από το ίδιο το σύστημα και όχι τόσο από τη χρήση του. Τόσο η δομή τους και οι σημασιολογικές σχέσεις των συστατικών τους, όσο και τα πραγματολογικά ερείσματα με την εξωγλωσσική πραγματικότητα, συντελούν στον υψηλό βαθμό εκφραστικότητας των συμφυρμών. Επιτυγχάνεται, δηλαδή, ένα ιδιαίτερο εκφραστικό αποτέλεσμα μέσω μιας αφαιρετικής (minimal) δομής, αλλά με μέγιστο σημασιολογικό άθροισμα. Σύμφωνα με τους Καρατζόλα & Φλιάτουρα (2004:176), Adams (2001:141) και Ralli & Xydopoulos (2012:47), οι χρήστες των συμφυρμών δημιουργούν ένα τέτοιο σχηματισμό προκειμένου να επιτύχουν μια ξεχωριστή εντύπωση, ώστε να έλκουν την προσοχή των ακροατών. Μάλιστα, οι Ralli & Xydopoulos (2012) υποστηρίζουν πως μια εκτεταμένη ή μια περιορισμένη αποκοπή υλικού μπορεί να εκφράσει ειρωνεία, μυστήριο, μια παιχνιδιάρικη διάθεση ή κάποιο κρυφό νόημα. Αν και η αποκοπή υλικού είναι ένα φαινόμενο το οποίο υπακούει σε γλωσσικούς νόμους, όπως είδαμε πιο πάνω, τα κίνητρα είναι εξωγλωσσικά. Η εκφραστικότητα είναι, σύμφωνα με τον Meibauer (2007:23), ένα από τα χαρακτηριστικά των σχηματισμών, τα οποία ανήκουν στον οριακό (περιθωριακό)

228 220 σχηματισμό λέξεων (marginal word formation). Σύμφωνα με τον Dressler (2000), φαινόμενα τα οποία βρίσκονται στα όρια διαδικασιών και επιπέδων ανήκουν στην οριακή μορφολογία (marginal morphology). Σε αυτήν ανήκουν φαινόμενα μορφοφωνολογικά, φαινόμενα τα οποία βρίσκονται στα όρια μεταξύ σύνταξης και μορφολογίας, αλλά και φαινόμενα που βρίσκονται στα όρια μεταξύ κλίσης και παραγωγής. Με αυτούς τους όρους, η σύμφυρση ανήκει σε αυτό το είδος μορφολογίας ως μορφοφωνολογικό φαινόμενο, ενώ παράλληλα, εμφανίζει την ιδιότητα της εκφραστικότητας. Οι Ralli & Xydopoulos (2012) προτείνουν πως οι συμφυρμοί βρίσκονται στα όρια μεταξύ παραγωγικότητας (productivity) και δημιουργικότητας (creativity) της γλώσσας. Σύμφωνα με τους Schultink (1961) και Lieber (1992), η δημιουργικότητα αποτελεί μια διαδικασία σκόπιμης δημιουργίας νέων λέξεων, σε αντίθεση με τη μορφολογική παραγωγικότητα, η οποία δημιουργεί νέα λεξικά στοιχεία χρησιμοποιώντας αυτοματοποιημένους κανόνες παραγωγής λέξεων (Bauer 1983,2001, Plag 1999). Με βάση αυτή τη θέση, ο Aronoff (1976:20) αποκλείει σχηματισμούς όπως οι συμφυρμοί και τα ακρωνύμια από τη μελέτη της παραγωγής των λέξεων, ενώ ο Mayerthaler (1981: ) χαρακτηρίζει τόσο τους συμφυρμούς, όσο και τα ακρωνύμια και τις αποκοπές (shortenings), ως σχηματισμούς χωρίς μορφολογική δομή, οι οποίοι δεν επιτρέπουν μορφοσημασιολογική αναπαράσταση (morphosemantic interpretation). Η ιδέα πως η παραγωγικότητα (productivity) είναι μια διαδικασία που κυβερνάται από νόμους (rule-governing), σε αντίθεση με τη δημιουργικότητα, η οποία δεν ελέγχεται από κανόνες, είναι κοινός τόπος στις μελέτες αρκετών ερευνητών (ενδεικτικά, Booij 1977:4, Lyons 1977:549, Bauer 1983:63, Botha 1984:18, Van Marle 1985:43, Kataba 1993:73). Ωστόσο, ο Bauer (2001:71) υπογραμμίζει μετά από εκτενή συζήτηση, πως δεν είναι δυνατόν να γίνει ξεκάθαρος διαχωρισμός ανάμεσα στη δημιουργικότητα και στην παραγωγικότητα. Προτείνει, τέλος, την αντιμετώπιση αυτών των όρων σαν πρωτοτυπικές και όχι πραγματικές κατηγορίες. Η Baeskow (2004:78) επεκτείνοντας την έννοια της δημιουργικότητας υπογραμμίζει πως ο όρος αφορά την επιφανειακή επανανάλυση κάποιων γλωσσικών

229 221 στοιχείων, χωρίς να παρατηρούνται αλλαγές στη γραμματική τους κατηγορία. Η παρατήρηση αυτή είναι ιδιαιτέρως σημαντική προκειμένου να δοθεί μια απάντηση στο αρχικό ερώτημα αυτής της ενότητας, αναφορικά με τη θέση των συμφυρμών στη γραμματική. Οι συμφυρμοί της ελληνικής γλώσσας, από τη στιγμή που χάνουν μέρος της αρχικής τους μορφής, σχηματίζονται από συστατικά, τα οποία δεν αποτελούν μορφήματα. Το φαινόμενο αυτό, ωστόσο, αποτελεί μια επιφανειακή επανανάλυση των αρχικών μορφημάτων καθώς τα συστατικά των συμφυρμών φέρουν την ίδια γραμματική κατηγορία και σημασία. Δηλαδή, τα αρχικά μορφήματα από τα οποία προέρχονται τα συστατικά των συμφυρμών επαναναλύονται σκόπιμα από τους ομιλητές, προκειμένου αυτοί να επιτύχουν κάποιον ιδιαίτερο επικοινωνιακό στόχο. Το φαινόμενο αυτό εμπίπτει στη διαδικασία της δημιουργικότητας (creativity), σύμφωνα με τη Lieber (1992). Παράλληλα, οι συμφυρμοί εμφανίζουν αρκετές ομοιότητες με τα σύνθετα, ιδιαίτερα σε δομικό επίπεδο, και όπως ισχυρίζονται οι Ralli & Xydopoulos (2012) ανήκουν δομικά στα σύνθετα, γι αυτό αποτελούν μέρος της γραμματικής της ΚΝΕ. Οι ομοιότητες συμφυρμών και συνθέτων έχουν ήδη αναφερθεί αναλυτικά. Οι Ralli & Xydopoulos (2012:47) προτείνουν πως οι συμφυρμοί της ΚΝΕ ανήκουν δομικά στα σύνθετα, αλλά επιφανειακά για επικοινωνιακούς λόγους εμφανίζουν αποκοπή μέρους του υλικού τους, η οποία ωστόσο, ελέγχεται από κανόνες. Γι αυτό το λόγο, τοποθετούν τους συμφυρμούς της ΚΝΕ στο όριο μεταξύ μορφολογικής παραγωγικότητας και δημιουργικότητας. Η άποψη αυτή υποστηρίζεται από τη θέση του Bauer (2001:71) αναφορικά με τον πρωτοτυπικό χαρακτήρα των όρων αυτών. Οι όροι παραγωγικότητα και δημιουργικότητα, αν και εμφανίζουν ξεκάθαρες περιπτώσεις παραδειγμάτων, δεν είναι δυνατόν να αποτελούν σαφώς διακριτές διαδικασίες. Παρ όλα αυτά, σύνθεση και σύμφυρση είναι διακριτές διαδικασίες. Η πρώτη είναι καθαρά μορφολογική, ενώ η δεύτερη μορφοφωνολογική. Σύνθεση και σύμφυρση φαίνεται να μοιράζονται ένα κοινό δομικό σχήμα, το οποίο είναι το [Θέμα+Λέξη] (Ralli & Xydopoulos 2012). Το γεγονός αυτό δεν ταυτίζει τις δύο διαδικασίες καθώς εκτός από ομοιότητες έχουν και σημαντικές διαφορές. Η σημαντικότερη διαφορά είναι η

230 222 επιφανειακή επανανάλυση που υφίστανται τα συστατικά της σύμφυρσης με αποτέλεσμα την απώλεια φωνολογικού υλικού. Οι συμφυρμοί, ωστόσο, δεν είναι επαναναλυμένα σύνθετα, αλλά νέοι σχηματισμοί, των οποίων τα πρότυπα συστατικά έχουν επαναναλυθεί. Το γεγονός αυτό, με τους όρους της Baeskow (2004), τοποθετεί το φαινόμενο στο χώρο της δημιουργικότητας του συστήματος. Οι περιπτώσεις, στις οποίες παρατηρείται απώλεια υλικού, τόσο από το πρώτο, όσο και από το δεύτερο συστατικό, θα πρέπει να θεωρούνται περισσότερο προϊόντα της δημιουργικότητας του συστήματος. Αντίθετα, οι περιπτώσεις, όπου το δεύτερο συστατικό του συμφυρμού δεν εμφανίζει καμία απώλεια φωνολογικού υλικού, θα πρέπει να εντάσσονται στα όρια της δημιουργικότητας και της παραγωγικότητας του συστήματος. Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που θα πρέπει τονιστεί είναι πως οι συμφυρμοί αποτελούν γραμματικούς σχηματισμούς και ως τέτοιοι είναι μέρος της γραμματικής του συστήματος. Το γεγονός πως η δημιουργία τους αποτελεί εκούσιο νοητικό προϊόν κάποιων ομιλητών δεν τους αποκλείει από τη γραμματική. Η διαδικασία σκόπιμης δημιουργίας μιας νέας δομής δεν είναι αναγκαία συνθήκη για τη θεώρησή της ως μη γραμματικής Σύνοψη Στην ενότητα αυτή, συζήτησα τα βασικά χαρακτηριστικά των συμφυρμών, όπως αυτά εμφανίζονται στη ΓΠ. Στη συνέχεια, ανέλυσα τα βασικά τους χαρακτηριστικά σε επίπεδο δομής και σημασίας. Η αποκοπή υλικού των συστατικών τους απετέλεσε το κριτήριο της ομαδοποίησης των συμφυρμών σε πέντε μεγάλες κατηγορίες. Ακόμη, συζήτησα τη σχέση των συμφυρμών με τις έννοιες της παραγωγικότητας και της δημιουργικότητας, ενώ οι ομοιότητες και οι διαφορές των συμφυρμών και των συνθέτων της ΓΠ σε δομικό και σημασιολογικό επίπεδο μελετήθηκαν εκτενώς, σε σύμπνοια με τις απόψεις των Ralli & Xydopoulos (2012) για τους συμφυρμούς της ΚΝΕ.

231 223 Η συγκριτική ανάλυση των συμφυρμών της ΚΝΕ και της ΓΠ έδειξε πως οι κανόνες δόμησης των δομών αυτών είναι όμοιοι. Η μελέτη των συμφυρμών της ΓΠ οδήγησαν στη διεύρυνση της κατηγοριοποίησης που πρότειναν οι Ralli & Xydopoulos (2012). Παράλληλα, μέσω της ανάλυσης περιπτώσεων δομών του τύπου των ενθηματοποιημένων συμφυρμών (infixed blends, βλ. Κoutita-Kaimaki & Fliatouras 2001:123) στη ΓΠ, οδηγούμεθα στο συμπέρασμα πως δεν πρόκειται για πραγματικούς συμφυρμούς αλλά για ψευδοσυμφυρμούς. Τέλος, σημαντική παραγωγικότητα φαίνεται να επιδεικνύουν οι συμφυρμοί στη ΓΠ, κρίνοντας από το εύρος και το πλήθος των παραδειγμάτων, η οποία ίσως σχετίζεται με το χαρακτηριστικό της δηκτικότητας που εμφανίζει η εν λόγω διαδικασία και συνάδει με τη λεκτική αντιπαλότητα που αναπτύσσεται μεταξύ των φιλάθλων. Ωστόσο, η παρατήρηση αυτή χρήζει ιδιαίτερης πραγματολογικής ανάλυσης προκειμένου να λάβει επιστημονική υπόσταση Φραστικά σύνθετα και ειδικές ονοματικές φράσεις στη ΓΠ Στην ενότητα που ακολουθεί θα ασχοληθώ με μια ιδιαίτερη κατηγορία ονοματικών φράσεων της ΓΠ, οι οποίες φέρουν ιδιάζοντα χαρακτηριστικά, ώστε να ομοιάζουν με τα κλασικά σύνθετα. Αρχικά, θα παραθέσω τα βασικά χαρακτηριστικά των σχηματισμών αυτών και θα τους ομαδοποιήσω με κριτήριο τη δομή τους. Στη συνέχεια, θα γίνει έλεγχος των δομικών χαρακτηριστικών των σχηματισμών εφαρμόζοντας συγκριμένα τεστ. Τα αποτελέσματα των ελέγχων θα οδηγήσουν σε νέα κατηγοριοποίηση των σχηματισμών. Παράλληλα, θα συζητήσω τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά τους καθώς φαίνεται να υπάρχει ομοιότητα με τα κλασικά σύνθετα και σε αυτό το επίπεδο. Τα μεταφραστικά δάνεια, που εμφανίζουν δομές σαν αυτές τις οποίες εξετάζω σε αυτή την ενότητα, παρουσιάζουν ενδιαφέρον σχετικά με το δομικό τους τύπο και εξετάζονται εκτενώς σε ξεχωριστή υποενότητα.

232 Βασικά χαρακτηριστικά Όπως στην ΚΝΕ (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986, Ράλλη 1991, Ralli 1992, Ralli & Stavrou 1998, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1996, Φλιάτουρας 2002, 2003, Ράλλη 2005, 2007, Koliopoulou 2009, Κολιοπούλου 2012, Booij 2009, 2010, Ralli 2011, 2013), έτσι και στη ΓΠ (Παπαναγιώτου 2015), παρατηρείται η ύπαρξη μιας ιδιαίτερης κατηγορίας ονοματικών φράσεων, οι οποίες φέρουν ιδιάζοντα χαρακτηριστικά σύνταξης και σημασιολογίας, ώστε αυτές να ομοιάζουν με τα κλασικά σύνθετα, παρουσιάζοντας, ωστόσο, και σημαντικές διαφορές από τα τελευταία. Οι δομές αυτές αποτελούνται από δύο ανεξάρτητες λέξεις, σε αντίθεση με τα κλασικά σύνθετα όπου το πρώτο συνθετικό τους είναι συνήθως θέμα και συνδέεται με το δεύτερο συνθετικό με το δείκτη σύνθεσης -ο- (π.χ. λευκή ισοπαλία, άμυνα ζώνης, παίκτης ηγέτης). Παράλληλα, οι σχηματισμοί αυτοί αποτελούνται από δύο φωνολογικές λέξεις, φέροντας δύο τόνους, αντίθετα με τα κλασικά σύνθετα που φέρουν ένα τόνο. Κάποιες από αυτές τις ονοματικές φράσεις εμφανίζουν ισχυρή δομική συνοχή, παρόμοια με αυτή των κλασικών συνθέτων (π.χ. λευκή ισοπαλία, άμυνα ζώνης, κεφαλιά ψαράκι). Παράλληλα, παρουσιάζουν ιδιαίτερα σημασιολογικά χαρακτηριστικά καθώς συχνά ένα ή και τα δύο συστατικά χρησιμοποιούνται μεταφορικά ή μετωνυμικά, ενώ ολόκληρος ο σχηματισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί μεταφορικά ή μετωνυμικά (π.χ. λευκή ισοπαλία, κρυφός κυνηγός, ψηλό παιχνίδι) Ομαδοποίηση με βάση τη δομή Με βάση τη δομή τους οι ονοματικές αυτές φράσεις της ΓΠ κατηγοριοποιούνται σε τρεις μεγάλες ομάδες. Η πρώτη ομάδα είναι του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] (44), η δεύτερη του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (45) και η τρίτη ομάδα είναι

233 225 του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (46). Η σχέση των συστατικών στις δομές [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] χαρακτηρίζεται ως σχέση εξάρτησης. Τα συστατικά των δομών [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] μπορούν να βρίσκονται σε σχέση εξάρτησης, αλλά και παράταξης. (44) [Επίθετο + Ουσιαστικό] κρυφός κυνηγός παίκτης που αγωνίζεται πίσω από τους επιθετικούς λευκή ισοπαλία ισοπαλία με σκορ 0-0 άσπρη βούλα το σημείο από όπου εκτελείται το πέναλτι στρογγυλή θεά η μπάλα χρυσό γκολ νικητήριο γκολ το οποίο όταν σημειωνόταν στην παράταση ενός αγώνα αυτός αμέσως έληγε ροζ φύλλο το επίσημο έγγραφο το οποίο υπογράφεται από τους διαιτητές και τις ομάδες και πιστοποιεί το νικητή ενός αγώνα και όλα τα γεγονότα αυτού κλειστή γωνία η γωνία του τέρματος που επιτηρεί ο τερματοφύλακας χρυσή αλλαγή

234 226 αναφέρεται σε παίκτη ο οποίος έχεις μπει ως αλλαγή στο παιχνίδι και καταφέρνει να σκοράρει ή αποδεικνύεται ιδιαίτερα σημαντικός για την πορεία του παιχνιδιού ψηλό παιχνίδι αναφέρεται στο παιχνίδι που παίζεται κατά τη διάρκεια του οποίου η μπάλα βρίσκεται στον αέρα και όχι στο χόρτο του γηπέδου 26 οικογενειακό διπλό ποδοσφαιρικός αγώνας με δύο τέρματα μεταξύ των παικτών της ίδιας ομάδας για προπονητικούς λόγους (45) [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] επόπτης γραμμών οι βοηθοί του διαιτητή που ελέγχουν τις πλάγιες γραμμές του γηπέδου φάση διαρκείας φάση στην περιοχή κάποιας ομάδας η οποία διαρκεί για ώρα φορ περιοχής επιθετικός που κινείται κυρίως μέσα στη μεγάλη περιοχή βοηθός προπονητή άμεσος συνεργάτης του προπονητή μια ομάδας 26 Αναφέρεται συχνά στη φράση αυτός είναι καλός στο ψηλό παιχνίδι, δηλαδή, είναι ικανός στις κεφαλιές και στις τοποθετήσεις του στο γήπεδο, ώστε να τις κερδίσει.

235 227 άμυνα ζώνης τύπος αμυντικής λειτουργίας, κατά την οποία οι παίκτες ελέγχουν μια συγκεκριμένη περιοχή και όχι κάποιον συγκεκριμένο αντίπαλο μεταγραφή αεροδρομίου ηχηρή μεταγραφή μιας ομάδας ικανή να συγκεντρώσει κόσμο στο αεροδρόμιο κατά την άφιξη του νέου αποκτήματος (46) [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] γκολ ποίημα όμορφο γκολ (συνήθως μετά από όμορφη εκτεταμένη προσωπική ενέργεια) παίχτης ηγέτης παίκτης με ηγετικά προσόντα ομάδα όνειρο ομάδα που αποδίδει θεματικό και αποτελεσματικό ποδόσφαιρο κεφαλιά ψαράκι κεφαλιά κατά την οποία ο παίκτης οριζοντιώνεται, παράλληλα με το έδαφος, για να την εκτελέσει κεφαλιά γέμισμα κεφαλιά (συνήθως μεγάλου μήκους) κατά την οποία η μπάλα πηγαίνει προς την περιοχή των αντιπάλων, αλλά χωρίς να σημαδεύει κάποιον συγκεκριμένο παίκτη απαραίτητα

236 228 ομάδα μπυραρία κακή ομάδα, που εύκολα την κερδίζεις Οι δομές των (44), (45), (46) αποτελούνται από δύο κλιτές λέξεις, αντίθετα με τα κλασικά σύνθετα τα οποία δεν εμφανίζουν εσωτερική κλίση. Παράλληλα, οι δομές του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] εμφανίζουν την κεφαλή τους στα δεξιά (47β), όπως και τα κλασικά σύνθετα (47α). Αντίθετα, οι σχηματισμοί του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (47γ) και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (47δ) εμφανίζουν την κεφαλή τους στα αριστερά, όπως μια κοινή ονοματική φράση. (47α) βαζελοκάναλο < βάζελος + κανάλι κανάλι το οποίο υποστηρίξει την ομάδα του Παναθηναϊκού (47β) κρυφός κυνηγός παίκτης που αγωνίζεται πίσω από τους επιθετικούς (47γ) άμυνα ζώνης τύπος αμυντικής λειτουργίας, κατά την οποία οι παίκτες ελέγχουν μια συγκεκριμένη περιοχή και όχι κάποιον συγκεκριμένο αντίπαλο (47δ) κεφαλιά ψαράκι κεφαλιά κατά την οποία ο παίκτης οριζοντιώνεται, παράλληλα με το έδαφος, για να την εκτελέσει Στο (47α) το προσδιοριστικό στοιχείο (βάζελ(ος)) προηγείται του προσδιοριζόμενου στοιχείου-κεφαλή του συνθέτου (κανάλι), όπως και στην περίπτωση του κρυφός κυνηγός. Αντίθετα, στο (47γ) και (47δ) τα προσδιοριστικά στοιχεία (ζώνης/ψαράκι)

237 229 έπονται των προσδιοριζόμενων στοιχείων και κεφαλών των σχηματισμών (άμυνα/κεφαλιά). Έχω ήδη αναφέρει στο πρώτο κεφάλαιο (1.6.4) πως οι σχηματισμοί του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] έχουν χαρακτηριστεί ως μορφολογικοί σχηματισμοί, λόγω των ιδιαιτέρων ιδιοτήτων τους οι οποίες μοιάζουν με εκείνες των κλασικών συνθέτων (Ralli 1992, Ralli & Stavrou 1998, Αναστασιάδη- Συμεωνίδη 1996, Φλιάτουρας 2002, 2003, Ράλλη 2005, Koliopoulou 2009). Αντίθετα, οι σχηματισμοί του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό], σύμφωνα με τη Ράλλη (2007:250), ανήκουν σε μια ειδική κατηγορία ονοματικών φράσεων, οι οποίες ονομάζονται ειδικές ονοματικές φράσεις, λόγω της μεγάλης αυτονομίας των στοιχείων τους. Κάποιοι από τους σχηματισμούς αυτού του τύπου βρίσκονται σε διαδικασία μορφολογοποίησης (Ράλλη 2007:249). Στις επόμενες υποενότητες θα συζητήσω αναλυτικότερα τις ιδιότητες του κάθε σχηματισμού με βάση το γλωσσικό υλικό της ΓΠ Ιδιότητες των δομών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] της ΓΠ Εδώ θα αναφερθώ στις ιδιότητες που φέρουν οι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] της ΓΠ μέσα από μια σειρά ελέγχων. α) Έλεγχος της δυνατότητας σύνταξης των συστατικών με κάποιο προσδιοριστικό στοιχείο. Τα συστατικά των παραπάνω σχηματισμών ελέγχονται σχετικά με το αν μπορούν να συνταχθούν ανεξάρτητα με κάποιο προσδιοριστικό στοιχείο, στερούμενα την αυτονομία τους στη σύνταξη (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1996:99, Ράλλη 2007, Κολιοπούλου 2006, Koliopoulou 2009, Ralli 2013). Σε περίπτωση όπου τα συστατικά του

238 230 σχηματισμού μπορούν να συνταχθούν με κάποιο προσδιοριστικό στοιχείο τότε η δομή αυτή θεωρείται κοινή ονοματική φράση. (48α) *πολύ λευκή ισοπαλία νέα λευκή ισοπαλία (48β) *σφυχτής άμυνα ζώνης αποτελεσματική άμυνα ζώνης (48γ) *μεγάλος παίκτης ηγέτης ανεπανάληπτος παίκτης ηγέτης Σύμφωνα με τα παραδείγματα του (48), όταν το προσδιοριστικό στοιχείο συντάσσεται με το συστατικό-μη κεφαλή της δομής, είτε στην περίπτωση της δομής [Επίθετο + Ουσιαστικό], είτε στην περίπτωση [Ουσιαστικό +Ουσιαστικό σε γενική], είτε στην περίπτωση [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό], οι δομές που παράγονται είναι αντιγραμματικές. β) Έλεγχος της δυνατότητας εισαγωγής γλωσσικού στοιχείου στο εσωτερικό αυτών των δομών. Στο δεύτερο τεστ ελέγχεται η δυνατότητα εισαγωγής ενός γλωσσικού στοιχείου στο εσωτερικό αυτών των δομών της ΓΠ και επομένως και η συνοχή τους. Αν ο σχηματισμός δεν επιτρέπει την εισαγωγή ενός λεξικού στοιχείου στο εσωτερικό του, τότε εμφανίζει ισχυρή δομική συνοχή. Ας δούμε τα παραδείγματα. (49α) *λευκή δίκαιη ισοπαλία (49β) *επόπτης άσπρων γραμμών λευκή ισοπαλία επόπτης γραμμών (49γ) *ξαφνικός και άμεσος θάνατος ξαφνικός θάνατος (49δ) επαγγελματικό αλλά σκληρό φάουλ επαγγελματικό φάουλ Στις περιπτώσεις (49α,β,γ) δεν επιτρέπεται η εισαγωγή λεξικού στοιχείου εντός της δομής, γεγονός που αποκαλύπτει την ισχυρή δομική της συνοχή. Αντίθετα, στην

239 231 περίπτωση (49δ), η εισαγωγή λεξικών στοιχείων στο εσωτερικό της δομής είναι δυνατή, προδίδοντας τη χαλαρή δομική συνοχή του σχηματισμού. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο σχηματισμός εμφανίζει χαλαρή δομική συνοχή, και χαρακτηρίζεται ως ενδιάμεση δομή, όπως έχει προταθεί από τις Ralli & Stavrou (1998: ). γ) Έλεγχος της ικανότητας των δομών να ανατρέπουν τη σειρά των συστατικών τους. Το τρίτο τεστ ελέγχει την ικανότητα των δομών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] της ΓΠ να ανατρέπουν τη σειρά των συστατικών τους. (50α) ξαφνικός θάνατος *θάνατος ξαφνικός (50β) άμυνα ζώνης *ζώνης άμυνα (50γ) πέναλτι μαρς μαρς πέναλτι (50δ) επαγγελματικό φάουλ φάουλ επαγγελματικό Η μη ανατροπή των συστατικών των σχηματισμών του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] υποδηλώνει την ισχυρή δομική συνοχή, σε αντίθεση με τους σχηματισμούς του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] και κάποιους σχηματισμούς του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] (50γ), (50δ). δ) Έλεγχος της δυνατότητας επανάληψης του άρθρου. Στο τέταρτο τεστ ελέγχεται η δυνατότητα επανάληψης του άρθρου στις δομές [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Αν η επανάληψη του άρθρου εμφανίζεται στις παραπάνω δομές, αυτό αποτελεί μια ένδειξη πως αυτές ανήκουν στις κοινές ονοματικές φράσεις. (51α) κρυφός κυνηγός * ο κρυφός ο κυνηγός

240 232 (51β) επόπτης γραμμών * ο επόπτης των γραμμών (51γ) γκολ ποίημα * το γκολ το ποίημα (51δ) επαγγελματικό φάουλ? το επαγγελματικό το φάουλ Στο (51) οι σχηματισμοί περισσότερων τύπων δεν επιτρέπουν την επανάληψη του άρθρου στο εσωτερικό της δομής τους. Εξαίρεση αποτελούν κάποιοι σχηματισμοί του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] (51δ), οι οποίοι, όπως έχει ήδη αναφερθεί ( ), ανήκουν στις ενδιάμεσες δομές (Ralli & Stavrou 1998). ε) Έλεγχος συναναφοράς της μη κεφαλής του σχηματισμού. Στο πέμπτο τεστ ελέγχεται η δυνατότητα συναναφοράς των συστατικών του σχηματισμού, και συγκεκριμένα της μη κεφαλής του. Στην περίπτωση όπου η μη κεφαλή μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο αναφοράς, τότε ο σχηματισμός είναι μια κοινή ονοματική φράση. Ο έλεγχος αυτός δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στις δομές [Επίθετο + Ουσιαστικό] και σε κάποιες της κατηγορίας [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (10β). (52α) φορ περιοχής * φορ περιοχής, η οποία [...] (52β) παίκτης κλειδί * παίκτης κλειδί, το οποίο [.] (52γ) άμυνα ζώνης! άμυνα ζώνης, η οποία [ ] Παρατηρούμε πως οι σχηματισμοί στους οποίους είναι δυνατόν να εφαρμοστεί αυτό το τεστ, ανταποκρίνονται αρνητικά. Δεν είναι δυνατή, δηλαδή, η συναναφορά του στοιχείου μη κεφαλή των παραπάνω σχηματισμών Κατηγοριοποίηση σχηματισμών-ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

241 233 Με βάση την ανταπόκριση των σχηματισμών της ΓΠ στα παραπάνω τεστ ορίζονται δύο ομάδες σχηματισμών. Στην πρώτη ομάδα ανήκουν σχηματισμοί του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] οι οποίοι ανταποκρίνονται αρνητικά σε όλα τα τεστ, και χαρακτηρίζονται από μεγάλη δομική συνοχή (π.χ. λευκή ισοπαλία, άμυνα ζώνης). Στη δεύτερη ομάδα τα αποτελέσματα των ελέγχων είναι ανάμεικτα. Πιο συγκεκριμένα, σε αυτούς τους σχηματισμούς εντοπίζονται χαρακτηριστικά εσωτερικής συνοχής και χαρακτηριστικά συντακτικής αυτονομίας. Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι ενδιάμεσες δομές (Ralli & Stavrou 1998: ) του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] (π.χ. επαγγελματικό φάουλ, δεύτερη ομάδα) και οι δομές του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (π.χ. παίκτης ηγέτης). Οι τελευταίες, ονομάζονται ειδικές ονοματικές φράσεις (Ράλλη 2007). γενική] [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε Η πρώτη ομάδα σχηματισμών ανταποκρίνεται αρνητικά σε όλα τα τεστ, χαρακτηρίζεται από μεγάλη δομική συνοχή και αποτελείται από σχηματισμούς του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική]. Η Ράλλη (2007) υποστηρίζει πως, οι ιδιότητες αυτές διαφοροποιούν αυτούς τους σχηματισμούς από τις κοινές ονοματικές φράσεις, άρα οι δομές αυτές δεν πρέπει να εξεταστούν με μια συντακτική προσέγγιση. Ωστόσο, η παρούσα διατριβή σε σύμπνοια με τις απόψεις των Ralli (2011, 2013) και Booij (2009, 2010), θεωρεί πως οι σχηματισμοί του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] δημιουργούνται στη σύνταξη, και όχι στη μορφολογία, διαφέροντας, τόσο από τα κλασικά σύνθετα, όσο και από τις κοινές ονοματικές φράσεις. Οι δομές αυτές ονομάζονται φραστικά σύνθετα (phrasal compounds) (Booij 2009,2010, Ralli 2011, 2013). Η παρατήρηση ισχύει, τόσο για τους

242 234 σχηματισμούς της ΓΠ, όσο και για τους αντίστοιχους της ΚΝΕ καθώς φέρουν τις ίδιες ιδιότητες. Όπως έχει αναφερθεί στο πρώτο κεφάλαιο, συγκεκριμένα συντακτικά χαρακτηριστικά των εν λόγω σχηματισμών (εσωτερική κλίση, συμφωνία, απόδοση πτώσης (για τις περιπτώσεις [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική])) παραβιάζουν την Αρχή της Λεξικής Ακεραιότητας (Anderson 1992:84) και για το λόγο αυτό δεν προσεγγίζονται με μια αποκλειστικά μορφολογικού τύπου προσέγγιση. Παράλληλα, η Ralli (2013:266) παρατηρεί πως μια συντακτική προσέγγιση εξηγεί το λόγο για τον οποίο οι δομές του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] εμφανίζονται δίχως τα κλιτικά τους επιθήματα όταν συμμετέχουν στη διαδικασία της παραγωγής. (53α) ψυχρ-ο-πολεμ-ικ-ός (53β) δημοσι-ο-υπαλληλ-ικ-ός (Ralli 2013:266) Οι σχηματισμοί, ωστόσο, οι οποίοι συνδέονται με κάποιο παραγωγικό επίθημα και σχηματίζουν νέα μονολεκτικά σύνθετα δεν αποτελεί συχνό φαινόμενο στην ΚΝΕ (βλ. και Ralli 2013), ενώ δεν εμφανίζονται καθόλου στη ΓΠ. Δηλαδή, σε καμία περίπτωση ένα φραστικό σύνθετο δεν παράγει ένα μονολεκτικό σύνθετο με τον συνδυασμό ενός θέματος κι ενός παραγωγικού επιθήματος. (54) κρυφός κυνηγός < *κρυφοκυνηγιτιλίκι λευκή ισοπαλία < *λευκοϊσοπαλιακά Ύπαρξη συστατικών με χαρακτηριστικό [+λόγιο] Είναι δυνατόν ένα από τα δύο ή και τα δύο συστατικά των σχηματισμών που μελετάμε να φέρει το χαρακτηριστικό [+λόγιο]. Ας δούμε τις περιπτώσεις αυτές εξετάζοντας αναλυτικά τους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε

243 235 γενική] της ΓΠ, παράλληλα με αντίστοιχους της ΚΝΕ καθώς το φαινόμενο δεν έχει μελετηθεί ιδιαίτερα. Αρχικά, εξετάζω την περίπτωση του σχηματισμού [Επίθετο + Ουσιαστικό]. Στην περίπτωση αυτή, είναι δυνατόν το χαρακτηριστικό [+λόγιο] να εμφανίζεται, είτε στο συστατικό κεφαλή, είτε στο συστατικό μη κεφαλή. Στην περίπτωση του σχηματισμού λευκή ισοπαλία, το χαρακτηριστικό [+λόγιο] βρίσκεται στο συστατικό μη κεφαλή, δηλαδή στο επίθετο. Αντίθετα, στην περίπτωση του σχηματισμού εκδοτικός οίκος, το συστατικό με το χαρακτηριστικό [+λόγιο] βρίσκεται στην κεφαλή, δηλαδή το ουσιαστικό. Παράλληλα, είναι δυνατόν να εμφανίζουν το χαρακτηριστικό [+λόγιο] τόσο η κεφαλή, όσο και η μη κεφαλή. Τέτοιες περιπτώσεις είναι οι δομές αχίλλειος πτέρνα και αδαμιαία περιβολή. Σε αυτά τα παραδείγματα, τόσο το επίθετο (μη κεφαλή), όσο και το ουσιαστικό (κεφαλή) του σχηματισμού, φέρουν το χαρακτηριστικό [+λόγιο]. Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει στους σχηματισμούς του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική]. Σε αυτή την περίπτωση έχει παρατηρηθεί πως μόνο το συστατικό μη κεφαλή μπορεί να φέρει το χαρακτηριστικό [+λόγιο]. Στις περιπτώσεις των δομών, φάση διαρκείας, δοχείο νυκτός, περίοδος χάριτος, τα συστατικά μη κεφαλές των σχηματισμών φέρουν το χαρακτηριστικό [+λόγιο]. Αντίθετα, περιπτώσεις όπου το χαρακτηριστικό [+λόγιο] βρίσκεται στο συστατικό κεφαλή των σχηματισμών του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] δε βρέθηκαν. Αν και οι σχηματισμοί του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] δεν είναι αντικείμενο ανάλυσης αυτής της ενότητας, αξίζει επιγραμματικά να αναφερθεί η ύπαρξη συστατικών με χαρακτηριστικό [+λόγιο]. Σε αυτή την περίπτωση, είναι δυνατόν το χαρακτηριστικό [+λόγιο] να βρίσκεται στη μη κεφαλή, αλλά και στην κεφαλή της δομής. Στην περίπτωση του σχηματισμού επιστολή καταγγελία, το λόγιο στοιχείο είναι το συστατικό κεφαλή, δηλαδή, η λέξη επιστολή. Αντίθετα, στην περίπτωση των δομών ντέρμπι περίπατος και ημέρα ορόσημο, το λόγιο στοιχείο είναι εκείνο που βρίσκεται σε θέση μη κεφαλής (περίπατος και ορόσημο). Οι περιπτώσεις που εξετάστηκαν πιο πάνω, εμφανίζουν σχέσεις εξάρτησης ανάμεσα στα συστατικά τους. Υπάρχουν, ωστόσο, περιπτώσεις, όπου η σχέση μεταξύ των συστατικών των δομών [Ουσιαστικό +

244 236 ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] είναι παρατακτική. Σε αυτή την περίπτωση δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε ποια είναι η κεφαλή της δομής. Παρατηρούμε, ωστόσο, την εμφάνιση λόγιων στοιχείων σε τέτοιες δομές, όπως στην περίπτωση ειρηνοδικείο πταισματοδικείο, όπου και τα δύο συστατικά έχουν το χαρακτηριστικό [+λόγιο]. Το φαινόμενο της ύπαρξης λεξικών στοιχείων στη ΓΠ που φέρουν το χαρακτηριστικό [+λόγιο] είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Η ΓΠ δεν είναι ένα γλωσσικό σύστημα κύρους, αναφέρομαι κυρίως στη προφορική της εκδοχή, ώστε να αναμένεται η ύπαρξη λεξικών στοιχείων με αυτό το χαρακτηριστικών. Εντούτοις, αρκετά παραδείγματα, όπως είδαμε πιο πάνω, ανατρέπουν μια τέτοια υπόθεση. Η ύπαρξη τέτοιων λεξικών στοιχείων στη ΓΠ, αλλά και στην ΚΝΕ, αιτιολογείται στις παραγράφους που ακολουθούν. Η ύπαρξη στοιχείων με το χαρακτηριστικό [+λόγιο] μπορεί να οφείλεται σε διαφορετικούς λόγους. Ένας πρώτος λόγος είναι οι κληρονομημένες δομές από παλαιότερες μορφές του γλωσσικού συστήματος. Οι περιπτώσεις αχίλλειος πτέρνα και αδαμιαία περιβολή, για παράδειγμα, δεν είναι συγχρονικές, αλλά αποτελούν κληρονομιά του συστήματος από μια παλαιότερη μορφή του. Στη ΓΠ δεν εντοπίστηκε καμία τέτοια περίπτωση. Ένας δεύτερος λόγος, είναι η μεγάλη παραγωγικότητα που εμφανίζουν κάποια λόγια στοιχεία (Ράλλη 2005:189), όπως στις δομές φάση διαρκείας, εισιτήρια διαρκείας. Σε αυτή την περίπτωση, το συστατικό μη κεφαλή αποτελεί συστατικό και άλλων δομών, όπως λουκέτο διαρκείας, απεργία διαρκείας, λευκός γάμος, λευκή επιταγή κτλ. Ακόμη, η τάση για αρχαιοπρεπές ύφος είναι ένας λόγος για τον οποίο λόγια στοιχεία εμφανίζονται στις δομές που εξετάζω σε αυτό το κεφάλαιο (Ράλλη 2005: 189), όπως για παράδειγμα ο σχηματισμός εκδοτικός οίκος. Ειδικά για τη ΓΠ θεωρώ πως σημαντικό ρόλο στην ύπαρξη λόγιων λεξικών στοιχείων έπαιξε η έντυπη αθλητικογραφία προηγούμενων εποχών (βλ. Ανδρουλάκης 2008). Η προσπάθεια για σοβαρότητα/σοβαροφάνεια (Πανούτσος 2001, Πολίτης 2014) της έντυπης αθλητικογραφίας των περασμένων δεκαετιών, στα πρότυπα των πολιτικών

245 237 εφημερίδων, είχε ως αποτέλεσμα τη χρήση λόγιων λεξικών στοιχείων κάποια από τα οποία παρέμειναν ως τη σημερινή εκδοχή της ΓΠ. Η έλλειψη ενός μη λόγιου στοιχείου το οποίο εκφράζει ακριβώς την επιθυμητή σημασία (Ράλλη 2005: 189) μπορεί, τέλος, να αποτελέσει έναν ακόμη λόγο εμφάνισης λόγιων στοιχείων στις εξεταζόμενες δομές, όπως για παράδειγμα η λευκή ισοπαλία. Η *άσπρη ισοπαλία, για παράδειγμα, θα εστίαζε σημασιολογικά στην χρωματική ιδιότητα του άσπρου, ενώ το λευκό (λευκή ισοπαλία) δίνει την έννοια του άσπιλου και αμόλυντου που απαιτεί ο χρήστης Γένος και αριθμός των συστατικών των σχηματισμών [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] Εξετάζοντας τις δομές του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] της ΓΠ, αλλά και της ΚΝΕ, αναφορικά με το γένος και τον αριθμό του δεύτερου συστατικού τους διαπιστώνεται πως στις περισσότερες περιπτώσεις αυτό είναι θηλυκό και μάλιστα ενικού αριθμού. Στο παράδειγμα (55) φαίνεται ξεκάθαρα πως στους περισσότερους σχηματισμούς αυτής της δομής, το δεύτερο συστατικό είναι θηλυκό ενικού αριθμού. (55) ΚΝΕ ΓΠ αγορά εργασίας κώδικας τιμής τεχνολογία αιχμής σώματα ασφαλείας άμυνα ζώνης ντέρμπι κορυφής φορ περιοχής Λαμβάνοντας υπόψη μας όχι μόνο τα παραδείγματα από τη ΓΠ, αλλά και ένα μεγάλο corpus δεδομένων της Κολιοπούλου (2006), φαίνεται πως η πλειοψηφία των δομών του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] εμφανίζει ως δεύτερο συστατικό του ένα θηλυκό ουσιαστικό ενικού αριθμού. Υπάρχουν λίγες περιπτώσεις,

246 238 ωστόσο, όπου το δεύτερο συστατικό είναι μεν θηλυκό αλλά στον πληθυντικό αριθμό, όπως στον σχηματισμό επόπτης γραμμών. Υπάρχει, ακόμη, η περίπτωση όπου το δεύτερο συστατικό είναι αρσενικό, όπως στην περίπτωση των σχηματισμών βοηθός προπονητή, και εγκλήματα πολέμου. Περίπτωση όπου το δεύτερο συστατικό της δομής [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] είναι αρσενικό σε πληθυντικό αριθμό δε βρέθηκε. Σπάνιες, τέλος, είναι οι περιπτώσεις όπου το στοιχείο μη κεφαλή είναι ουδέτερο. Στις περιπτώσεις των μεταγραφή αεροδρομίου, δομή βάθους, σιγή ιχθύος, φόρος εισοδήματος και τίτλοι τέλους (με το πρώτο συστατικό αρσενικό στον πληθυντικό), το στοιχείο μη κεφαλή είναι ουδέτερο ενικού αριθμού, ενώ στην περίπτωση των πόλεμος νεύρων, μηχανικός αυτοκινήτων, βάση δεδομένων το στοιχείο μη κεφαλή είναι ουδέτερο στον πληθυντικό αριθμό. Οι παραπάνω παρατηρήσεις έχουν περιγραφική και μόνο αξία. Δεν μπορούν να ερμηνευτούν οι συγκεκριμένες τάσεις στο πλαίσιο ενός κανόνα ή κάποιου περιορισμού. Δεν τίθεται, δηλαδή, κάποιος περιορισμός, ώστε, για παράδειγμα, το δεύτερο συστατικό των δομών [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] να είναι θηλυκό ενικού αριθμού. Ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει η εμφάνιση αυτής της ισχυρής τάσης, τόσο στην ΚΝΕ, όσο και στη ΓΠ Ενδιάμεσες δομές στη ΓΠ Είδαμε στα προηγούμενα παραδείγματα πως κάποιοι σχηματισμοί του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό], αλλά και του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική], εμφανίζουν τη δυνατότητα εισαγωγής λεξικού στοιχείου στο εσωτερικό τους. Οι σχηματισμοί αυτοί εμφανίζουν χαλαρή δομική συνοχή και χαρακτηρίζονται ως ενδιάμεσες δομές (Ralli & Stavrou 1998: ). Παράλληλα, η χαλαρή δομική τους συνοχή επιτρέπει την ύπαρξη προσδιοριστικού στοιχείου σε κάποιο από τα συστατικά τους, ενώ παράλληλα, την ανατροπή της σειράς των συστατικών τους. Σε αυτή την ομάδα είναι δυνατόν να

247 239 κατηγοριοποιηθούν περιπτώσεις δομών από τη ΓΠ, όπως μικρή περιοχή, μεγάλη περιοχή, πρώτη ομάδα, δεύτερη ομάδα, επαγγελματικό φάουλ. Οι ενδιάμεσες δομές μπορούν να φέρουν ιδιαίτερα σημασιολογικά χαρακτηριστικά. Στην περίπτωση του επαγγελματικό φάουλ, για παράδειγμα, η σημασία της δομής δεν παράγεται από το άθροισμα των κυριολεκτικών σημασιών των δύο συστατικών του. Το επαγγελματικό φάουλ είναι ένα είδος φάουλ, κατά το οποίο ο αμυνόμενος εσκεμμένα υποπίπτει σε παράβαση, με όσο το δυνατόν πιο κόσμιο και αθλητικό τρόπο. Ωστόσο, όπως θα υποστηρίξω στην παρούσα διατριβή τέτοιες περιπτώσεις σχηματισμών δεν θα πρέπει να θεωρούνται αδιαφανείς. Όταν η σημασία του σχηματισμού μπορεί να προβλεφθεί μέσω της μεταφοράς ή της μετωνυμίας συγχρονικά, τότε αυτή δεν είναι αδιαφανής. Η σημασία του επιθέτου επαγγελματικό και στη δομή επαγγελματικό φάουλ είναι μεταφορική. Δηλαδή, όπως ο επαγγελματίας κάνει τη δουλειά του με το μικρότερο δυνατόν κόστος, έτσι και ο αμυνόμενος υποπίπτει σε παράβαση, με όσο πιο κόσμιο και αθλητικό τρόπο, ώστε να αποφύγει δυσάρεστες συνέπειες (π.χ. κίτρινη κάρτα ή/και αποβολή). Συχνά, σε αυτή την κατηγορία εμφανίζονται ζεύγη σχηματισμών, τα οποία έχουν την ίδια κεφαλή, όπως μικρή περιοχή και μεγάλη περιοχή (56α), πρώτη ομάδα και δεύτερη ομάδα (56β). (56α) μικρή περιοχή περιοχή του αγωνιστικού χώρου κοντά στο τέρμα * πολύ μικρή περιοχή? η μικρή και η μεγάλη περιοχή 27 * περιοχή μικρή? η μικρή η περιοχή 27 Μεγάλη περιοχή: ένα παραλληλόγραμμο που ξεκινά από τη γραμμή του άουτ και έχει διαστάσεις 16,5 μέτρα προς κάθε πλευρά του τέρματος και 16,5 μέτρα μπροστά από αυτό προς το εσωτερικό του αγωνιστικού χώρου.

248 240 (56β) πρώτη ομάδα η ομάδα στην οποία αγωνίζονται οι καλοί και έμπειροι παίκτες μια ομάδας *μόνο πρώτη ομάδα πρώτη και δεύτερη ομάδα 28 * η πρώτη η ομάδα Ειδικές ονοματικές φράσεις της ΓΠ Οι σχηματισμοί του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] έχουν μελετηθεί συστηματικά στην ΚΝΕ (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1986, 1996, Ράλλη 1991,1999, Ralli 1992). Η Ράλλη (2007) και Ralli (2013) ονομάζει τις δομές αυτές ειδικές ονοματικές φράσεις. Η ομάδα αυτή χωρίζεται σε δύο υποκατηγορίες, οι οποίες διαφοροποιούνται με βάση τη σχέση που εμφανίζουν τα στοιχεία τους. Στο (57α) παρουσιάζονται δομές με σχέση εξάρτησης και στο (57β) δομές σε σχέση παράταξης. (57α) Σχέση εξάρτησης παίκτης κλειδί σημαντικός παίκτης για μια ομάδα παίκτης ηγέτης παίκτης με ηγετική προσωπικότητα εντός και εκτός αγωνιστικού χώρου νίκη ανάσα νίκη η οποία προκαλεί ηρεμία, ανακούφιση σε μια ομάδα, λόγω της χρησιμότητας των βαθμών της 28 Δεύτερη ομάδα: ομάδα στην οποία αγωνίζονται οι πιο άπειροι παίκτες, παίκτες υπό δοκιμή αλλά και τιμωρημένοι παίκτες μιας ομάδας. Συνήθως αναγράφεται ως ομάδα Β (π.χ. Barcelona και Barcelona Β).

249 241 πέναλτι μαρς οφθαλμοφανέστατο πέναλτι άμυνα τραγωδία κάκιστη άμυνα γκολ ποίημα όμορφο γκολ (συνήθως μετά από όμορφη εκτεταμένη προσωπική ενέργεια) σουτ τηλεφώνημα σουτ για το οποίο η άμυνα είχε προειδοποιηθεί από τις συχνές επιθέσεις των αντιπάλων μπαλιά τρύπα πάσα στην πλάτη της άμυνας κεφαλιά ψαράκι κεφαλιά κατά την οποία ο παίκτης οριζοντιώνεται, παράλληλα με το έδαφος, για να την εκτελέσει ήττα σοκ απρόσμενη ήττα φάση καρμπόν φάση που όμοιά της έχει ξανασυμβεί βαθμός χρυσάφι πολύ σημαντικός βαθμός

250 242 ματς φωτιά πολύ σημαντική αναμέτρηση πάσα διαβήτης πάσα μεγάλης ακριβείας πέναλτι γκολ επιτυχημένο πέναλτι, η εκτέλεση του οποίο καταλήγει σε γκολ παίκτης βαρόμετρο παίκτης του οποίου η απόδοση αποτελεί βαρόμετρο για μια ομάδα βαθμός χρυσάφι ιδιαίτερα σημαντικός βαθμός ισοπαλίας αγώνας θρίλερ αμφίρροπος ματς με έντονο σασπένς στο τέλος του (57β) Σχέση παράταξης παίκτης προπονητής παίκτης ο οποίος είναι και προπονητής (στα ερασιτεχνικά ειδικά πρωταθλήματα δεν είναι σπάνιο φαινόμενο) σέντρα σουτ σέντρα η οποία παράλληλα μπορεί να μετατραπεί σε σουτ αλλάζοντας κατεύθυνση προς το τέρμα

251 243 Η ομάδα του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] εμφανίζει αρκετές ομοιότητες, αλλά και διαφορές με τις δομές [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική]. Οι δομές [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] εμφανίζουν την κεφαλή τους στα αριστερά, σε αντίθεση με τους σχηματισμούς του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό], αλλά και τα σύνθετα της ΓΠ, όπου η κεφαλή βρίσκεται στα δεξιά της δομής. Ας δούμε τα παραδείγματα. (58) [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] κεφαλιά ψαράκι [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] [Επίθετο + Ουσιαστικό] Κλασικό σύνθετο άμυνα ζώνης λευκή ισοπαλία τερματ-ο-φύλακας Κάποιοι από τους παραπάνω σχηματισμούς, αν και αποτελούνται από δυο ανεξάρτητες κλιτές λέξεις, εμφανίζουν μορφολογική αυτονομία και ισχυρή δομική συνοχή, όπως οι σχηματισμοί [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Επίθετο + Ουσιαστικό]. Ας δούμε αναλυτικότερα την περίπτωση των δομών κεφαλιά ψαράκι και σέντρα σουτ. (59α) κεφαλιά ψαράκι (59β) σέντρα σουτ * κεφαλιά μικρό ψαράκι * σέντρα σουτ (60α) κεφαλιά ψαράκι (60β) έπιασε μια κεφαλιά ψαράκι i [το οποίο] i κατέληξε άουτ (60γ) σέντρα σουτ (60δ) επιχείρησε μια σέντρα σουτ i [το οποίο] i πέρασε άουτ (61α) κεφαλιά ψαράκι (61β) * η κεφαλιά, όπως φαίνεται, ψαράκι πέρασε άουτ

252 244 (61γ) σέντρα σουτ (61δ) * η σέντρα, όπως βλέπετε, σουτ πέρασε άουτ Όπως φαίνεται οι παραπάνω δομές εμφανίζουν ισχυρή δομική συνοχή καθώς είναι αδύνατο να εμφανιστεί ένας ποσοδείκτης ή ένα αναφορικό στοιχείο, το οποίο σχετίζεται με το στοιχείο-μη κεφαλή της δομής. Παράλληλα, είναι αδύνατο να εισχωρήσει ένα οποιοδήποτε στοιχείο ανάμεσα στα δύο συστατικά της δομής. Ωστόσο, σε δομές [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] της ΓΠ είναι δυνατόν να υπάρξουν αλλαγές στη δομή, γεγονός που φανερώνει την έλλειψη ισχυρής δομικής συνοχής, αντίστοιχης των δομών [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Επίθετο + Ουσιαστικό]. (62α) γκολ πέναλτι αλλά και πέναλτι γκολ (62β) πέναλτι μαρς αλλά και μαρς πέναλτι Αλλά (62γ) άμυνα ζώνης * άμυνες ζώνες (62δ) λευκή ισοπαλία * ισοπαλία λευκή Εκτός αυτού, σε αρκετές περιπτώσεις της κατηγορίας [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] από τη ΓΠ, το προσδιορίζον στοιχείο μεταβάλλεται ανάλογα με το συντακτικό περιβάλλον (π.χ. εμφανίζεται στον πληθυντικό αριθμό). Ωστόσο, κάποιες άλλες δεν εμφανίζουν αυτή την ιδιότητα (63β). (63α) παίχτης ηγέτης παίκτης βαρόμετρο παίχτες ηγέτες παίκτες βαρόμετρα (63β) νίκη ανάσα βαθμός χρυσάφι *νίκες ανάσες *βαθμοί χρυσάφια

253 245 Η Ράλλη (2007:250) και Ralli (2013) υποστηρίζει πως, λόγω της σημαντικής αυτονομίας των στοιχείων αυτής της δομής, σε σύγκριση με την αυτονομία των στοιχείων των δύο άλλων δομών [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Επίθετο + Ουσιαστικό], οι περιπτώσεις αυτές ανήκουν σε μια ειδική κατηγορία ονοματικών φράσεων, οι οποίες ανήκουν στη σύνταξη και ονομάζονται ειδικές ονοματικές φράσεις. Τέλος, η Ράλλη (2007) παρατηρεί πως οι λεξικοί αυτοί σχηματισμοί είναι ιδιαίτερα παραγωγικοί σε διάφορες υπογλώσσες, κυρίως επιστημονικές, σε τέτοιο βαθμό που τείνουν να αντικαταστήσουν τα κλασικά σύνθετα. Η υπόθεση για συχνή τους εμφάνιση σε υπογλώσσες επιβεβαιώνεται στην παρούσα διατριβή μέσα από το πλήθος και την ποικιλία των παραδειγμάτων. Παράλληλα, επιβεβαιώνεται όχι μέσα από το υλικό της υπογλώσσας μιας επιστήμης, αλλά μέσα από τα δεδομένα μιας υπογλώσσας χαμηλού κύρους, όπως αυτή του ποδοσφαίρου. Το γεγονός της συχνής τους εμφάνισης στη ΓΠ, αλλά και στην ΚΝΕ, φαίνεται να ενδυναμώνει την εσωτερική συνοχή τους και κατ επέκταση το καθεστώς της αμεταβλητότητας των δομών [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Ως αποτέλεσμα, παρατηρείται η σταδιακή μετατόπιση των δομών από το χώρο της σύνταξης στο χώρο της μορφολογίας. Για παράδειγμα, ο σχηματισμός κεφαλιά ψαράκι εμφανίζει ισχυρή εσωτερική συνοχή (*κεφαλιά δυνατό ψαράκι) και σημαντική αμεταβλητότητα του δεύτερου συστατικού (*κεφαλιές ψαράκια). Οι δομές [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] φαίνεται πως βρίσκονται σε διαδικασία αποσυντακτικοποίησης, μέσα από την οποία συντελείται αλλαγή των δομών αυτών από συντακτικές σε μορφολογικές (Ράλλη 2007:251) Η σημασία των φραστικών συνθέτων και των ειδικών ονοματικών φράσεων της ΓΠ Έχει υποστηριχθεί πως ένα μεγάλο μέρος των σχηματισμών [Επίθετο + Ουσιαστικό], [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] αλλά και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]

254 246 χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό σημασιολογικής αδιαφάνειας. Η σημασία τους, δηλαδή, είναι ιδιοσυγκρασιακή και δεν προέρχεται από το άθροισμα των σημασιών των συστατικών του σχηματισμού, όπως και στη σύνθεση (σχετικά με τη σημασιολογική αδιαφάνεια βλ , ). Όπως έχω υποστηρίξει σε αυτή την διατριβή για τα κλασικά σύνθετα, έτσι και για τις υπό εξέταση δομές, σε περιπτώσεις όπου η σημασία είναι δυνατόν να αντληθεί συγχρονικά μέσω συγκεκριμένων σημασιολογικών διαδικασιών, όπως η μεταφορά και η μετωνυμία, τότε η δομή δεν θα πρέπει να θεωρείται σημασιολογικά αδιαφανής. Στους σχηματισμούς [Επίθετο + Ουσιαστικό] [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] της ΓΠ, αλλά και της ΚΝΕ, συχνά τα συστατικά ή ολόκληροι οι σχηματισμοί χρησιμοποιούνται όχι με την κυριολεκτική τους σημασία αλλά με τη μεταφορική τους ή τη μετωνυμική τους. Για παράδειγμα, χρησιμοποιώντας ο ομιλητής της ΓΠ της βασικές αρχές της μεταφοράς, όπως αυτή περιγράφεται από τον Lakoff (1987) (βλ ) δημιουργεί τη σημασία της δομής λευκή ισοπαλία. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της λευκής ισοπαλίας το πεδίο-πηγή είναι η έννοια της λευκότητας, που σχετίζεται με την αγνότητα, το αμόλυντο, το παρθένο. Το πεδίο-στόχος είναι εκείνο το αποτέλεσμα ενός ποδοσφαιρικού αγώνα όπου δεν έχουν σημειωθεί τέρματα. Η σχέση αντιστοίχισης μεταξύ των δύο αυτών πεδίων εμφανίζεται με τη μεταφορική χρήση της λέξης λευκή, η οποία ορίζει πως το αποτέλεσμα του αγώνα χαρακτηρίστηκε από την σημασία του αμόλυντου, του παρθένου. Σε αντίθετη περίπτωση, όπου υπάρχει σκορ, η φράση μάτωσε τα δίχτυα είναι ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο ένα αποτέλεσμα ποδοσφαιρικού αγώνα μπορεί να χάσει την «αγνότητά» του. Η Γαβριηλίδου (1996:155), μελετώντας τις δομές [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό], κατηγοριοποιεί τα μεταφορικά συστατικά μη κεφαλές σε δύο μεγάλες ομάδες α) σε εκείνα που δηλώνουν επίταση και β) σε εκείνα που δεν δηλώνουν επίταση, αλλά λειτουργούν ως ποιοτικά επίθετα. Στην περίπτωση του σχηματισμού ήττα σοκ, για παράδειγμα, το συστατικό μη κεφαλή προσδιορίζει ένα αρνητικό γεγονός (ήττα) στα μέγιστο βαθμό. Ανάλογες είναι οι περιπτώσεις των σχηματισμών αγώνας θρίλερ, παίκτης κλειδί, βαθμός χρυσάφι, άμυνα τραγωδία. Στην κατηγορία των μη

255 247 επιτακτικών συστατικών μη κεφαλές κατατάσσονται συστατικά, τα οποία λειτουργούν σαν ποιοτικά επίθετα. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν σχηματισμοί όπως, παίκτης ηγέτης, κεφαλιά ψαράκι, μπαλιά τρύπα, φάση καρμπόν κτλ. Παράλληλα, υπάρχει η περίπτωση μεταφορικής χρήσης του πρώτου συστατικού και μετωνυμικής 29 του δεύτερου συστατικού, όπως στη δομή κρυφός κυνηγός. Η κεφαλή της δομής, δηλαδή, η λέξη κυνηγός, χρησιμοποιείται μετωνυμικά για να δηλώσει γενικά τον επιθετικό παίκτη. Το επίθετο κρυφός χρησιμοποιείται μεταφορικά και δίνει μια συγκεκριμένη ιδιότητα στη λέξη κυνηγός. Έτσι, ο κρυφός κυνηγός είναι ένα είδος επιθετικού παίκτη με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ο κρυφός κυνηγός είναι ένας επιθετικός παίκτης, ο οποίος όμως δεν παραμένει μόνιμα στην επίθεση, αλλά κινείται/κρύβεται πίσω από τους ή τον σταθερό επιθετικό (σέντερ φορ), προκειμένου να έχει έναν πιο ελεύθερο ρόλο στο παιχνίδι και να μπερδεύει τους αντίπαλους αμυντικούς. Η ικανότητα που εμφανίζουν οι δομές αυτές, να επιτρέπουν τη συμμετοχή συστατικών με μεταφορική σημασία, έχει χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα υπέρ μιας μορφολογικής αντιμετώπισης των φραστικών συνθέτων (Ράλλη 2005:203, 2007:232). Αν και το χαρακτηριστικό μπορεί να αποτελέσει κριτήριο διαφοροποίησης της σύνθεσης (compounding) από την παραγωγή (derivation), δε φαίνεται να είναι αξιόπιστο κριτήριο διαφοροποίησης μορφολογίας και σύνταξης. Αυτό συμβαίνει διότι το χαρακτηριστικό αυτό μπορούν να το εμφανίζουν τόσο τα σύνθετα, όσο και κάποιες φραστικές δομές, χωρίς δομική αδιαφάνεια και με δομές ορατές στους κανόνες της σύνταξης (για την αντίστοιχη σύγκριση στην αγγλική γλώσσα βλ. Bell 2011). Ας δούμε μερικά παραδείγματα από τη ΓΠ. (64α) αλλάζω το παιχνίδι 29 Σύμφωνα με τον Βελούδη (2005), η μετωνυμία είναι μια διαδικασία κατά την οποία «μια γλωσσική έκφραση που παραπέμπει τυπικά, κυριολεκτικά, σε μια οντότητα Α μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε προκειμένου να παραπέμψουμε, μη κυριολεκτικά αυτή τη φορά, σε μια άλλη οντότητα Β». Για περισσότερα βλ

256 248 στέλνω την μπάλα από την αντίθετη πλευρά από εκείνη όπου μέχρι εκείνη τη στιγμή παίζεται το παιχνίδι Αλλάζει το παιχνίδι/θα αλλάξει το παιχνίδι /Αλλάζει γρήγορα το παιχνίδι. (64β) σπάω την μπάλα πασάρω την μπάλα στους γύρω μου παίκτες Σπάει την μπάλα/δε θα σπάσει την μπάλα/σπάει γρήγορα την μπάλα (64γ) γυρίζω το παιχνίδι ανατρέπω το εις βάρος μου σκορ Θα γυρίσει το παιχνίδι /Δεν κατάφερε να γυρίσει τελικά το παιχνίδι / Το γύρισε το παιχνίδι. (64δ) βλέπω δίχτυα πετυχαίνω συχνά γκολ Βλέπει δίχτυα/δε βλέπει συχνά δίχτυα/είδε δίχτυα/είδε και πάλι δίχτυα Οι ιδιωματικές αυτές φράσεις, χρησιμοποιούν ρήματα με μεταφορικές σημασίες και η δομή τους είναι ορατή στους συντακτικούς κανόνες. Τα ρήματα αυτών των φράσεων μπορούν να βρίσκονται σε οποιοδήποτε πρόσωπο του κλιτικού παραδείγματος. Ο χρόνος των ρημάτων ποικίλει ανάλογα με τη χρήση της φράσης, ενώ δυνατή είναι και η εμφάνιση της άρνησης. Διάφορα λεξικά στοιχεία είναι δυνατόν να εισέρχονται στο εσωτερικό των φράσεων, όπως άρθρα και επιρρήματα. Καταληκτικά, το χαρακτηριστικό της εμφάνισης μεταφορικής ή μετωνυμικής σημασίας σε κάποιο από τα συστατικά τους δεν αποτελεί αποκλειστικό χαρακτηριστικό των συνθέτων, αλλά αποτελεί και χαρακτηριστικό ιδιωματικών φράσεων, ορατών στους κανόνες της σύνταξης (Di Sciullo & Williams 1987).

257 249 Τέλος, θα πρέπει να επισημάνω πως η έννοια της σημασιολογικής αδιαφάνειας χρησιμοποιείται για λεξικοποιημένες δομές. Τέτοιες περιπτώσεις είναι, για παράδειγμα, οι δομές κατέβα να φάμε και μη με λησμόνει (Ράλλη 2005:86) οι οποίες χαρακτηρίζονται από δομική και σημασιολογική αδιαφάνεια. Ωστόσο, οι δομές αυτές δεν έχουν σχέση με τις υπό εξέταση δομές καθώς οι τελευταίες χαρακτηρίζονται από συστηματικότητα και παραγωγικότητα σε αντίθεση με τις λεξικοποιημένες δομές οι οποίες είναι σποραδικές και μη συστηματικές ως προς τη δομή τους Μεταφραστικά δάνεια Ο δανεισμός όρων ή η μετάφραση όρων από άλλες γλώσσες, όπου η διαδικασία της σύνθεσης έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά, είναι ένα φαινόμενο με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα αποτελέσματα. Η Αναστασιάδη-Συμεωνίδη (1986: ) επισημαίνει αρκετά παραδείγματα (65) λεξικών σχηματισμών στα Ελληνικά κατά αντιστοιχία των Γαλλικών. (65) loi cadre < νόμος πλαίσιο mot clé < λέξη κλειδί position clé < θέση κλειδί Στα μεταφραστικά δάνεια από τη ΓΠ εμφανίζεται μια ενδιαφέρουσα ποικιλία παραδειγμάτων. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου το μεταφραστικό δάνειο δανείζεται τη σημασία και αποδίδεται μέσω ενός μονοσύλλαβου συνθέτου 30, όπως στην περίπτωση της λέξης τερματοφύλακας < goalkeeper. Παράλληλα, υπάρχουν περιπτώσεις μεταφραστικών δανείων όπου δανείζονται τη σημασία από το λεξικό στοιχείο πηγή, αλλά αποδίδονται με μια ονοματική φράση όπως στο (66). 30 Τα μεταφραστικά δάνεια που αποδίδονται με μονολεκτικά σύνθετα είναι μάλλον παλαιότερα από τα μεταφραστικά δάνεια που αποδίδονται με ονοματικές φράσεις.

258 250 (66α) banana kick < σουτ μπανάνα σουτ με καμπύλη τροχιά dream team < ομάδα όνειρο (από το λεξιλόγιο του μπάσκετ) ομάδα η οποία απαρτίζεται από εξαιρετικούς παίκτες και παρουσιάζει ελκυστικό και αποτελεσματικό ποδόσφαιρο zone defense < άμυνα ζώνης τύπος αμυντικής λειτουργίας, κατά την οποία οι παίκτες ελέγχουν μια συγκεκριμένη περιοχή και όχι κάποιον συγκεκριμένο αντίπαλο season ticket < εισιτήριο διαρκείας εισιτήριο το οποία αγοράζεται στην αρχή κάθε ποδοσφαιρικής σεζόν και ισχύει για όλους τους εντός έδρας αγώνες μιας ομάδας (66β) golden goal < χρυσό γκολ νικητήριο γκολ το οποίο όταν σημειωνόταν στην παράταση ενός αγώνα αυτός αμέσως έληγε silver goal < ασημένιο γκολ γκολ στο πρώτο ημίχρονο της παράτασης χωρίς να διακόπτεται ο αγώνας αλλά να συνεχίζεται ως το τέλος του πρώτου ημιχρόνου vecchia signora < γηραιά κυρία η ιταλική ομάδα Γιουβέντους Στο παράδειγμα του (65) οι σχηματισμοί αποτελούνται από δύο ουσιαστικά και η κεφαλή της δομής βρίσκεται στα αριστερά. Τα μεταφραστικά δάνεια στα Ελληνικά (65) αποτελούνται και αυτά από δύο ουσιαστικά και η κεφαλή της δομής παραμένει στα

259 251 αριστερά του σχηματισμού. Αντίθετα, στην περίπτωση του (66α) οι αγγλικοί σχηματισμοί αποτελούνται από δύο ουσιαστικά και η κεφαλή της δομής βρίσκεται στα δεξιά. Τα μεταφραστικά δάνεια αυτών αποτελούνται από δύο ουσιαστικά, αλλά η κεφαλή της δομής βρίσκεται στα αριστερά, όπως στις περιπτώσεις του (65) και του (66α). Η περίπτωση των δομών του (66β) είναι λίγο διαφορετική. Σε αυτά τα παραδείγματα οι δομές πηγές αποτελούνται από ένα επίθετο και ένα ουσιαστικό και η κεφαλή της δομής βρίσκεται στα δεξιά. Τα μεταφραστικά τους δάνεια αποτελούνται και αυτά από ένα επίθετο και ένα ουσιαστικό και η κεφαλή τους βρίσκεται στα δεξιά του σχηματισμού. Παρατηρώντας συνολικά τα δεδομένα είναι δυνατόν να εντοπιστούν δύο διαφορετικές ομάδες μεταφραστικών δανείων. Η πρώτη ομάδα αποτελείται από σχηματισμούς δύο ουσιαστικών και η κεφαλή τους βρίσκεται στα αριστερά (π.χ. ομάδα όνειρο, άμυνα ζώνης). Η δεύτερη ομάδα αποτελείται από μεταφραστικά δάνεια, τα οποία αποτελούνται από ένα επίθετο και ένα ουσιαστικό και η κεφαλή τους βρίσκεται στα δεξιά (π.χ. γηραιά κυρία). Συμπερασματικά, φαίνεται πως αν ένα μεταφραστικό δάνειο προέρχεται από έναν σχηματισμό του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό] τότε η κεφαλή του θα βρίσκεται στα αριστερά του σχηματισμού, ασχέτως του αν η κεφαλή βρίσκεται στα αριστερά του σχηματισμού πηγή και για τα Ελληνικά θα είναι, είτε του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική], είτε του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Στην περίπτωση όπου ο αρχικός σχηματισμός είναι του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό], το μεταφραστικό δάνειο θα έχει την κεφαλή του στα δεξιά. Η θέση της κεφαλής των σχηματισμών που μελετάμε στα Ελληνικά μπορεί να είναι, είτε στα αριστερά, είτε στα δεξιά της δομής. Στην περίπτωση των σχηματισμών του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] η κεφαλή βρίσκεται στα αριστερά, ενώ στην περίπτωση του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] η κεφαλή βρίσκεται στα δεξιά της δομής. Παράλληλα, οι σχηματισμοί του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] εμφανίζουν την κεφαλή τους στα αριστερά της δομής. Υπάρχουν, δηλαδή, δύο πιθανές

260 252 θέσεις εμφάνισης της κεφαλής, οι οποίες εναρμονίζονται με τους διαφορετικούς τύπους των διάφορων σχηματισμών. Η άμυνα ζώνης, η οποία προέρχεται από το αγγλικό zone defense, εμφανίζει την κεφαλή αριστερά και είναι του τύπου [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική], όπως και το σουτ μπανάνα < banana kick, όπου εμφανίζει την κεφαλή στα αριστερά και είναι του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Την κεφαλή στα δεξιά εμφανίζουν σχηματισμοί του [Επίθετο + Ουσιαστικό], όπως το γηραιά κυρία < vecchia signora. Η διαφοροποίηση ως προς τον τρόπο μετάφρασης των δομών που περιέχουν [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό] μπορεί να ερμηνευθεί στο πλαίσιο των σχέσεων που έχουν τα συστατικά αυτών των σχηματισμών μεταξύ τους. Στην περίπτωση όπου τα συστατικά της δομής πηγής εμφανίζουν σχέση υπόταξης, τότε το μεταφραστικό δάνειο θα είναι της δομής [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική]. Αν τα συστατικά της δομής πηγής εμφανίζουν σχέση απόδοσης ιδιότητας, τότε το μεταφραστικό δάνειο θα είναι της δομής [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό], όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα. (67α) zone defense < άμυνα ζώνης (σχέση υπόταξη) (67β) dream team < ομάδα όνειρο (σχέση απόδοσης ιδιότητας) banana kick < σουτ μπανάνα (σχέση απόδοσης ιδιότητας) Σύνοψη Σε αυτή την ενότητα ασχολήθηκα με ονοματικές φράσεις της ΓΠ οι οποίες εμφανίζουν χαρακτηριστικά μορφολογίας αλλά και σύνταξης. Οι σχηματισμοί αυτοί έχουν όμοιες ιδιότητες δομής και σημασίας με τα μονολεκτικά σύνθετα. Παράλληλα όμως έχουν και αρκετές διαφορές με αυτά καθώς παρουσιάζουν συντακτικά χαρακτηριστικά. Οι σχηματισμοί [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] φαίνεται

261 253 να έχουν ισχυρότερη δομική συνοχή σε σχέση με τους σχηματισμούς [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό]. Παρά το γεγονός της αμεταβλητότητας και της ισχυρής δομικής συνοχής τους, δημιουργούνται στη σύνταξη καθώς εμφανίζουν συντακτικά χαρακτηριστικά (απόδοση πτώσης, συμφωνία επιθέτου-ουσιαστικού, πληθυντικοποίηση). Τα παραπάνω χαρακτηριστικά υπάρχουν, τόσο στις δομές της ΚΝΕ, όσο και στις αντίστοιχες της ΓΠ. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει πως οι κανόνες δόμησης των δομών αυτών στην ΚΝΕ και στη ΓΠ είναι οι ίδιοι. Παράλληλα, μέσα από τα παραδείγματα της ΓΠ, επαληθεύτηκε η παρατήρηση της Ράλλη (2005:200) πως αυτού του είδους οι σχηματισμοί χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία νέων όρων ή για τη μετάφραση όρων από άλλες γλώσσες, όπως για παράδειγμα από τα Αγγλικά Αναλογία και επανανάλυση Στην ενότητα αυτή θα ασχοληθώ με τα φαινόμενα της αναλογίας και της επανανάλυσης. Αρχικά, θα συζητήσω τα χαρακτηριστικά της αναλογίας και θα παρουσιάσω συγκεκριμένες περιπτώσεις αναλογικών σχηματισμών από τη ΓΠ και την ΚΝΕ. Στη δεύτερη υποενότητα (3.5.2) θα ασχοληθώ με περιπτώσεις μορφολογικής και σημασιολογικής επανανάλυσης Η αναλογία Η αναλογία είναι υπεύθυνη για την επιρροή μιας μορφής στη βάση κάποιας άλλης (Hock 1991, Campbell 2004:104, Ράλλη 2005:28), ενώ σύμφωνα με τη Ralli (2013:263) είναι διαδικασία με σποραδικό και όχι συστηματικό χαρακτήρα. Παράλληλα, κατά τον Kiparsky (2012), η αναλογία μπορεί να έχει παραδειγματικό χαρακτήρα (exemplar based analogy), που είναι και ο χαρακτήρας που φέρει παραδοσιακά, ωστόσο, μπορεί

262 254 να έχει και μη παραδειγματικό χαρακτήρα (non-exemplar based analogy), δημιουργώντας στην τελευταία περίπτωση νέα πρότυπα στη γλώσσα. Ο Booij (2005β) παρατηρεί πως η αναλογία είναι ένας μηχανισμός συμμόρφωσης κάποιων τύπων στο πρότυπο κάποιων άλλων, αλλά και ένας μηχανισμός δημιουργίας προτύπων στη βάση των οποίων δημιουργούνται νέα λεξικά στοιχεία. Υπάρχουν, δηλαδή, κάποια στοιχείαπρότυπα τα οποία εδραιώνουν ένα δομικό και σημασιολογικό σχήμα παραγωγής νέων στοιχείων. Σε αυτή την ενότητα αποδεικνύεται πως η αναλογία είναι, κατά κανόνα, μια διαδικασία κατά την οποία μια μορφή επηρεάζεται στη βάση κάποιας άλλης, αλλά παράλληλα, μπορεί να αποτελέσει έναν μηχανισμό δημιουργίας νέων λέξεων. Σε αυτή την περίπτωση πρέπει να υπάρχει ένα πρότυπο γλωσσικό στοιχείο για τη δημιουργία του νέου. Στη συνέχεια, θα αναλύσω μια τέτοια περίπτωση από τη ΓΠ Το πρότυπο του Μπατιγκόλ Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 μεσουρανεί στα παγκόσμια ποδοσφαιρικά δρώμενα ο αργεντινός επιθετικός Γκαμπριέλ Μπατιστούτα. Η εκτελεστική του δεινότητα είναι ο λόγος για τη δημιουργία του παρωνυμίου Μπατιγκόλ. Συγχρονικά, παρατηρείται η συχνή εμφάνιση όμοιων παρωνυμίων στη ΓΠ (68). (68α) Μητρογκόλ < Μήτρογλου (Κώστας Μήτρογλου) + γκολ (68β) Πετρογκόλ < Πετρόπουλος (Αντώνης Πετρόπουλος) + γκολ (68γ) Τοτσεγκόλ < Τοτσέ (Βερντού Τοτσέ) + γκολ (68δ) Μπρεσεγκόλ < Μπρέσεβιτς (Ιβάν Μπρέσεβιτς) + γκολ Στις παραπάνω περιπτώσεις, υπάρχει δομική ομοιότητα των (68α,β,γ) με το παρωνύμιο Μπατιγκόλ. Παράλληλα, σε σημασιολογικό επίπεδο, όλες οι δομές έχουν την ίδια σημασία, αυτός ο οποίος είναι δεινός σκόρερ. Βέβαια, στη δημιουργία των (68α) και

263 255 (68β) τα επώνυμα των παικτών είναι ελληνικά, ενώ στην περίπτωση του (68γ) και (68δ) το επώνυμο του ποδοσφαιριστή είναι ξένο. Αυτό που δεν αλλάζει, σε κάθε περίπτωση, είναι η δομή και η βασική σημασία του σχηματισμού. Ο νέος σχηματισμός δομείται από τις δύο πρώτες συλλαβές των επωνύμων και τη λέξη γκολ, η οποία διατηρεί τον τόνο της. (69) [δύο πρώτες συλλαβές επωνύμου] + γκολ = ο συγκεκριμένος ποδοσφαιριστής, o οποίος σκοράρει συχνά Ακόμη, αξίζει να σημειωθεί πως οι δομές του (68) έχουν την κεφαλή τους στα αριστερά και επομένως τα γραμματικά χαρακτηριστικά του σχηματισμού δίνονται με βάση αυτά του πρώτου συστατικού. Ο σχηματισμός Μητρογκόλ, για παράδειγμα, εμφανίζει αρσενικό γένος όπως ο Μήτρογλου, και όχι ουδέτερο όπως το γκολ. Παράλληλα, ο σχηματισμός δεν αναφέρεται σε ένα είδος γκολ, αλλά σε μια ιδιότητα του ποδοσφαιριστή Κώστα Μήτρογλου. Η παραπάνω παρατήρηση έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς αποδεικνύει τη σημαντική ισχύ του φαινομένου της αναλογίας, το οποίο φαίνεται να δρα σε αυτή την περίπτωση αντιθετικά με την τάση της ελληνικής γλώσσας να εμφανίζει την κεφαλή στη δεξιά περιφέρεια των μορφολογικών δομών της. Οι σχηματισμοί του (68) δεν μπορούν να ερμηνευτούν στο πλαίσιο της παραγωγής, της σύνθεσης ή της σύμφυρσης. Σχηματίζονται αναλογικά και στη βάση των φωνολογικών απαιτήσεων του σχήματος παραγωγής (69). Στην υποενότητα που ακολουθεί θα συζητήσω εκτενώς τον τρόπο παραγωγής των δομών του (68) Τρόπος σχηματισμού των περιπτώσεων του (68) Με βάση τα παραπάνω, φαίνεται ότι αυτοί οι σχηματισμοί έχουν δημιουργηθεί κατ αναλογία προς το πρότυπο της δομής Μπατιγκόλ που έχει αποτελέσει ένα δομικό και σημασιολογικό πρότυπο. Η δάνεια δομή Μπατιγκόλ επαναναλύεται από τους ομιλητές

264 256 των Ελληνικών, ως φέροντας δύο συστατικά. Το πρώτο συστατικό αλλάζει ανά περίπτωση και αποτελείται από τις δύο πρώτες συλλαβές του επωνύμου του εκάστοτε ποδοσφαιριστή, ενώ το δεύτερο συστατικό είναι σταθερά η λέξη γκολ, η οποία διατηρεί τον τόνο της. Η σημασία του νέου σχηματισμού είναι ο συγκεκριμένος παίκτης ο οποίος είναι δεινός σκόρερ. Η δομή του σχήματος αυτού περιγράφεται σχηματικά στο (69). Ωστόσο, οι νεολογισμοί που παράγονται βάσει αυτού του προτύπου δεν μπορούν να ερμηνευτούν στο πλαίσιο των παραγωγικών διαδικασιών τους ο μηχανισμού της γλώσσας. Μία πιθανή ερμηνεία τους θα ήταν με αναγωγή στη λειτουργία της αναλογίας που χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις που δεν εντάσσονται στις προβλεπόμενες διαδικασίες παραγωγής νέων στοιχείων. Οι λόγοι που δε θα μπορούσαν άλλες διαδικασίες να ερμηνεύσουν την ύπαρξη των δομών του (68) είναι πολλοί. Το γεγονός πως αυτοί οι σχηματισμοί αποτελούνται από δύο συστατικά μας παραπέμπει άμεσα στη σκέψη πως πρόκειται για σύνθετα ή για συμφυρμούς. Αρχικά, φαίνεται να μοιάζουν με σύνθετα. Ωστόσο, υπάρχουν παραβιάσεις βασικών κανόνων των συνθέτων. Το πρώτο συστατικό δεν είναι ούτε θέμα ούτε λέξη, όπως προβλέπεται για τα σύνθετα της ΚΝΕ (Ράλλη 2007, Ralli 2013). Η κεφαλή των σχηματισμών του (68) είναι στα αριστερά, σε αντίθεση με τα σύνθετα της ΚΝΕ. Ακόμη, δεν εμφανίζεται ο δείκτης σύνθεσης. (70) Σύνθετο Αναλογικός σχηματισμός βαζελ-ο-κάναλ-ο πβ. Μητρογκολ < Μητρο(γλου) + γκολ Η συστηματική εμφάνιση του δεύτερου συστατικού (-γκολ) θα μπορούσε μας οδηγήσει στη θεώρηση αυτών των σχηματισμών ως συνθέτων με δεσμευμένο θέμα. Ωστόσο, θα πρέπει να εξηγηθεί πώς από ελεύθερο θέμα το στοιχείο γκολ μετατρέπεται σε δεσμευμένο. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, δεν είναι δυνατόν να ερμηνευθεί. Ακόμη, όλα τα δεσμευμένα θέματα της ΚΝΕ, αλλά και της ΓΠ, προέρχονται από ρήματα των αρχαίων

265 257 Ελληνικών (βλ. και ), γεγονός με το οποίο δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να συσχετιστεί το δάνειο στοιχείο γκολ. Η απουσία του δείκτη σύνδεσης, αλλά και το γεγονός πως το πρώτο συστατικό δεν είναι θέμα ή λέξη, θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στην αντιμετώπιση των δομών του (68) ως συμφυρμών. Ωστόσο, η κεφαλή βρίσκεται στα αριστερά, σε αντίθεση με τη θέση της κεφαλής των συμφυρμών, η οποία είναι δεξιά, ενώ παράλληλα, οι συμφυρμοί δεν παρουσιάζουν συστηματικότητα εμφάνισης κάποιου συστατικού, αντίθετα με τους σχηματισμούς του (68), όπου το δεύτερο συστατικό παραμένει το ίδιο σε κάθε περίπτωση (71). (71) Συμφυρμός Αναλογικός σχηματισμός Θρυλοπολίδης < Θρύλος + Νικοπολίδης πβ. Πετρογκολ<Πετρόπουλος + γκολ Επανανάλυση Σε αυτό το σημείο θα αναφέρω δύο τρόπους γλωσσικής επανανάλυσης, τη μορφολογική και τη σημασιολογική. Η πρώτη αφορά κυρίως τον επαναπροσδιορισμό των μορφημάτων, ενώ η δεύτερη αφορά κυρίως τη σκόπιμη επανετυμολόγηση υπαρκτών λεξικών μονάδων Μορφολογική επανανάλυση Στο κεφάλαιο 1 έχω συζητήσει τη διαδικασία της μορφολογικής επανανάλυσης και πιο συγκεκριμένα στην ενότητα Σε αυτή την υποενότητα θα αναλύσω δύο

266 258 περιπτώσεις μορφολογικής επανανάλυσης, οι οποίες αφορούν αλλαγές στις ιδιότητες ήδη υπαρκτών μορφημάτων, αλλά και στη δημιουργία νέων μορφημάτων μέσω της εκ νέου οριοθέτησης υπαρκτών γλωσσικών στοιχείων Η περίπτωση του επιθήματος -ινιο Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι ποδοσφαιριστές από τη Βραζιλία αποτελούν ποδοσφαιρικά πρότυπα, επανδρώνοντας ομάδες σε όλο τον κόσμο. Τα ονόματά τους κατακλύζουν καθημερινά τα πρωτοσέλιδα των αθλητικών εφημερίδων και της παγκόσμιας αθλητικογραφίας ευρύτερα, σε τέτοιο βαθμό που η εξοικείωση των οπαδών ανά τον κόσμο με αυτά μπορεί να προκαλέσει μεταβολές σε πτυχές των γλωσσικών τους υποσυστημάτων. Πολλά από τα ονόματα αυτών των παικτών χρησιμοποιούνται με τον υποκοριστικό τους τύπο (72) μέσω της χρήσης του παραγωγικού επιθήματος -ινιο, το οποίο υπάρχει σε γλώσσες όπως τα ισπανικά, τα βραζιλιάνικα, τα πορτογαλικά. Η χρήση του υποκοριστικού είναι ιδιαίτερα λειτουργική καθώς τα ονοματεπώνυμα των παικτών αυτών είναι στις περισσότερες περιπτώσεις μακροσκελή. Παράλληλα, ο υποκορισμός έχει συγκινησιακό χαρακτήρα και δημιουργεί οικειότητα με την εξέδρα καθώς και οι φίλαθλοι χρησιμοποιούν υποκοριστικά για αυτό το σκοπό εκτός από τους ίδιους τους ποδοσφαιριστές. (72) Robinio < Robson de Souza Ronaldinho < Ronaldo de Assis Moreira Paulinho < José Paulo Bezerra Maciel Júnior Flavinho < Flávio Alex Valêncio Η συχνή χρήση αυτών ονομάτων οδήγησε στην εξοικείωση αυτών των δομών με τους ελληνόφωνους χρήστες τους και οδήγησε τους ομιλητές των Ελληνικών στην επανανάλυση των δομών σε δομικό και σημασιολογικό επίπεδο. Οι σχηματισμοί του

267 259 (72) είναι παράγωγα με τον συνδυασμό ενός θέματος και του παραγωγικού επιθήματος -ινιο. Η επανανάλυση οδήγησε στη χρήση του επιθήματος αυτού σε περιπτώσεις γλωσσικών στοιχείων στη ΓΠ. (73α) Μητρογλίνιο < Μήτρογλου (Κώστας Μήτρογλου) (73β) Χουτίνιο < Χούτος (Λάμπρος Χούτος) (73γ) Παντίνιο < Πάντος (Τάσος Πάντος) (73δ) Μιραλίνιο < Μιραλάς (Κέβιν Μιραλάς) (73ε) Τζιμπουρίνιο < Τζιμπούρ (Ραφίκ Τζιμπούρ) (73στ) Φουστερίνιο < Φουστέρ (Νταβίντ Φουστέρ) Σε όλες τις περιπτώσεις του (72) εντοπίζεται η χρήση του επιθήματος -ινιο, ωστόσο, αυτές διαφέρουν μεταξύ τους σε κάποιο βαθμό. Τα (73α), (73β) και (73γ) αφορούν επώνυμα της ελληνικής γλώσσας, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες περιπτώσεις που αφορούν επώνυμα παικτών από άλλες χώρες. Στα (73α), (73β) και (73γ) τα κλιτικά επιθήματα των επωνύμων απουσιάζουν και στη θέση τους εμφανίζεται το παραγωγικό επίθημα -ινιο. Στο (73δ) αν και το επώνυμο είναι βελγικό, αναλύεται σαν να είναι ελληνικό. Το -ας αντικαθίσταται από το -ινιο, όπως συμβαίνει με τα επιθήματα των (73α), (73β), (73γ). Στα (73α), (73β), (73γ) και (73δ), εκτός από την επανανάλυση του -ινιο ως παραγωγικού επιθήματος παρατηρείται και η αλλαγή των επωνύμων. Τέλος, στα (73ε) και (73στ) το -ινιο προστίθεται στο τέλος των ξένων επωνύμων. Αξίζει ακόμη να σημειωθεί πως οι περιπτώσεις υποκορισμού του (72) αφορούν τα μικρά ονόματα των παικτών, αντίθετα, στο (73) το -ινιο συνδυάζεται με τα επώνυμά τους. Ακόμη, το -ινιο διατηρεί τις τονικές του ιδιότητες, δηλαδή, φέρει πάντοτε τόνο, όπως φαίνεται στα παραδείγματα του (72) και του (73). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του (74), όπου το -ινιο συνδυάζεται όχι με επώνυμο, όπως είδαμε πιο πάνω, αλλά με ένα επίθετο, δηλαδή συνδυάζεται με το θέμα αμπαλ- και παράγει τον σχηματισμό αμπαλίνιο.

268 260 (74) αμπαλίνιο < άμπαλος Παρατηρείται με αυτό τον τρόπο, η έστω και μικρή, διεύρυνση των βάσεων που μπορούν να συνδυαστούν με το συγκεκριμένο επίθημα. Δηλαδή, ενώ στα παραδείγματα του (73) το -ινιο συνδυαζότανε με ουσιαστικά στην περίπτωση του (74) επιλέγει ως βάση ένα επίθετο. Σε σημασιολογικό επίπεδο, το επίθημα φέρει αξιολογικά χαρακτηριστικά και σχετίζεται με τη δήλωση της καταγωγής του στοιχείου με το οποίο συνδυάζεται. Πιο συγκεκριμένα, αποδίδει τη βραζιλιάνικη καταγωγή του συστατικού της βάσης. Σε δεύτερο επίπεδο, η σημασία αυτή ισοδυναμεί με τη δήλωση της υψηλής ποδοσφαιρικής αξίας, ενώ μπορεί να έχει ειρωνικό χαρακτήρα, όπως ξεκάθαρα φαίνεται στο (74), ενώ με την ίδια λογική μπορεί να ερμηνευτούν και οι περιπτώσεις του (73). Συμπερασματικά, το δάνειο επίθημα -ινιο πρέπει να θεωρηθεί πως έχει υποστεί επανανάλυση ως προς τη σημασία του και το είδος των βάσεων με τις οποίες συνδυάζεται και ως τέτοιο εμφανίζεται σε σχηματισμούς της ΓΠ Η περίπτωση του επιθήματος -οβιτς Λίγο διαφορετική από την περίπτωση του-ινιο μπορεί να θεωρηθεί αυτή του -οβιτς. Πρόκειται για την επανανάλυση μέρους των επωνύμων παικτών και προπονητών από τις χώρες της πρώην ενωμένης Γιουγκοσλαβίας. Οι πολιτικές συνθήκες, αλλά και η γεωγραφική εγγύτητα με την Ελλάδα, βοήθησαν στη συμμετοχή πολλών παικτών και τεχνικών στο ελληνικό ποδόσφαιρο. Ωστόσο, διαπιστώνεται μια δυσαναλογία ποσότητας και ποιότητας παικτών. Δηλαδή, αν και ήρθαν αρκετοί παίκτες από αυτές τις χώρες λίγοι ήταν αυτοί που ξεχώρισαν. Αποτέλεσμα της πληθώρας των παικτών είναι η εξοικείωση των ελλήνων φιλάθλων με τα επώνυμά τους. Ας δούμε μερικά παραδείγματα από αυτά.

269 261 (75) Τζόρτζεβιτς Μπάγεβιτς Βαρεσάνοβιτς Σλίσκοβιτς Σαμπανάτζοβιτς Σέποβιτς Κοβάσεβιτς Τα παραπάνω παραδείγματα φαίνεται πως έχουν επαναναλυθεί 31 από τους ομιλητές της ελληνικής σε θέμα και επίθημα, αφού το -οβιτς μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε σχηματισμούς της ΓΠ συνδυαζόμενο με ελληνικά θέματα. (76) παπάροβιτς < παπάρας + -οβιτς μαλάκοβιτς < μαλάκας + -οβιτς αφράγκοβιτς < άφραγκος + -οβιτς τούβλοβιτς < τούβλο οβιτς Στο (76) το -οβιτς συνδυαζεται με ουσιαστικά και επίθετα, ενώ ιδιαίτερη είναι η περίπτωση του (77), όπου συνδυάζεται με ολόκληρη φράση. (77) δεντηβρίσκοβιτς < δεν την βρίσκω (την μπάλα) + - οβιτς Αξίζει ακόμη να παρατηρήσουμε πως ακόμη και σε περιπτώσεις όπου η βάση του παράγωγου φέρει το χαρακτηριστικά [-ανθρώπινο] ο τελικός σχηματισμός φέρει το 31 Αξίζει να αναφερθεί πως στα παραδείγματα του (75) δεν εντοπίζεται αποκλειστικά το φώνημα [ο] στις καταλήξεις των επωνύμων (π.χ Κοβάσεβιτς). Ο λόγος της επικράτησης του οβιτς, ωστόσο, ενδέχεται να σχετίζεται με τη συχνότητα εμφάνισής του αλλά ίσως να σχετίζεται παράλληλα με τον δείκτη σύνθεσης ή κάποιες περιπτώσεις παραγωγικών επιθημάτων τα οποία αρχίζουν με το φωνήεν αυτό (π.χ. οτητα, - οσυνη) (βλ. και Ράλλη 2005:149). 32 Το τούβλο χρησιμοποιείται στη γλώσσα του μπάσκετ για ένα τελείως άστοχο σουτ. Παράλληλα, θα πρέπει να σημειώσω πως και στα πρωταθλήματα της καλαθοσφαίρισης υπήρξαν πολλοί παίκτες από την πρώην Γιουγκοσλαβική δημοκρατία.

270 262 χαρακτηριστικό [+ανθρώπινο], όπως στην περίπτωση του δεντηβρίσκοβιτς όπου φέρει το χαρακτηριστικό [+ανθρώπινο] μετά τον συνδυασμό της λεξικοποιημένης δομής με το επίθημα οβιτς. Άρα, μια σημαντική ιδιότητα του οβιτς είναι και η μετατροπή του χαρακτηριστικού [-ανθρώπινο] της βάση σε [+ανθρώπινο] στο παράγωγο. Σε σημασιολογικό επίπεδο, το επίθημα φαίνεται απλώς να δηλώνει τη σλαβική καταγωγή της βάσης. Ωστόσο, διαπιστώνεται πως η χρήση συνδέεται σε όλες τις περιπτώσεις με αρνητικές αναφορές (π.χ. μαλάκας, παπάρας, τούβλο) και ίσως να σχετίζεται με τους πολλούς μέτριους παίκτες με σλαβική καταγωγή που έπαιξαν στα ελληνικά γήπεδα. Για το λόγο αυτό, θεωρώ πως το επίθημα αυτό λειτουργεί επιτατικά τονίζοντας την αρνητική σημασία των συστατικών με τα οποία συνδυάζεται Σημασιολογική επανανάλυση Εκτός από τη μορφολογική επανανάλυση, που είδαμε στην προηγούμενη υποενότητα, στη ΓΠ αποτελεί συχνό φαινόμενο ένα άλλο είδος επανανάλυσης, η σημασιολογική. Δηλαδή, σε κάποιες περιπτώσεις οι ομιλητές επαναναλύουν ένα λεξικό στοιχείο με έναν νέο τρόπο, ώστε να προστίθεται σε αυτό μια νέα σημασία, χωρίς να αλλάζει η δομή του. Η διαδικασία αυτή σχετίζεται με τη διαδικασία της παρετυμολογίας (folk etymology), ωστόσο, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Σύμφωνα με τον Winer (1992: ), η παρετυμολογία είναι μία δημοφιλής, αλλά εσφαλμένη, άποψη αναφορικά με τον τρόπο παραγωγής μίας λέξης, που στηρίζεται συνήθως σε φωνολογικές και σημασιολογικές ομοιότητες με άλλες λέξεις ή σε ομοιότητες λόγω των αποτελεσμάτων κάποιας ιστορικής εξέλιξης. Ο ίδιος κατηγοριοποιεί τα αποτελέσματα του φαινομένου σε δύο ομάδες. Στην πρώτη ομάδα βρίσκονται περιπτώσεις όπου η παρετυμολογία αφορά τη σημασία ή/και τη δομή. Στη δεύτερη ομάδα ανήκουν περιπτώσεις που χαρακτηρίζονται από την εσφαλμένη αντίληψη των ομιλητών σχετικά με την ετυμολογία της λέξης. Η Castillo (2007:3) σχετίζει την παρετυμολογία με τη

271 263 λανθασμένη αντίληψη των ομιλητών για τα χαρακτηριστικά διαφόρων γλωσσικών στοιχείων τα οποία δεν ανήκουν στο δικό τους γλωσσικό σύστημα. Ο Liberman (2009) υποστηρίζει πως η παρετυμολογία υποδαυλίζεται από την επιθυμία των ομιλητών να εντοπίσουν κάτι οικείο σε μία άγνωστη δομή και προσθέτει πως τα αποτελέσματα αυτού του φαινομένου δεν πρέπει να θεωρούνται ασήμαντα στην ιστορική εξέλιξη ενός γλωσσικού συστήματος. Στο ίδιο πλαίσιο, ο Crystal (1995) θεωρεί ότι η παρετυμολογία έχει σχέση με την ανάγκη των ομιλητών να εντοπίσουν οικεία χαρακτηριστικά σε σχηματισμούς άγνωστους ή ξένους. Μια τέτοια ανάλυση, αν υιοθετηθεί από ένα μεγάλο πλήθος ομιλητών, είναι δυνατόν να εδραιωθεί σε ένα γλωσσικό σύστημα, ακόμη και αν είναι λανθασμένη. Σύμφωνα με άλλους ερευνητές (μεταξύ άλλων Hock 1991: , McMahon 1994:75-76, Ξυδόπουλος 2008:44-46), το φαινόμενο της παρετυμολογίας είναι ένα είδος αναλογίας. Ο Ξυδόπουλος (2008) δίνει ως παράδειγμα παρετυμολογίας την τροπή της λέξης γιουβαρλάκι σε γιουβαρελάκι αναλογικά προς τη λέξη βαρελάκι. Ωστόσο, δε γίνεται αναφορά στο συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο διαφοροποιείται το φαινόμενο της απλής αναλογίας από την παρετυμολογία. Οι περιπτώσεις που θα συζητήσω σε αυτή την υποενότητα σχετίζονται με την παρετυμολογία, ωστόσο, εμφανίζουν διαφορές σε αρκετά σημεία. Το σημαντικότερο σημείο είναι πως η σημασιολογική επανανάλυση, έτσι όπως εντοπίζεται σε αυτή την ενότητα, είναι σκόπιμη. Δεν πηγάζει, δηλαδή, από μία ακούσια εσφαλμένη αντίληψη του ομιλητή για τα χαρακτηριστικά μιας λέξης, αλλά από τη σκόπιμη επιθυμία του να δημιουργήσει ένα ιδιαίτερο εκφραστικό επίπεδο επαναναλύοντας μια υπαρκτή λέξη. Στην ουσία, μιλάμε για το φαινόμενο της επανετυμολόγησης, όπως περιγράφεται από τους Κατσούδα & Νάκα (2013:287). Οι τελευταίοι υποστηρίζουν πως η επανετυμολόγηση είναι μια διαδικασία σκόπιμης επανανάλυσης μιας λεξικής μονάδας με βάση το σημαίνον, μέσα στο οποίο «κρύβεται» μια μικρότερη λεξική μονάδα, της οποίας το σημαίνον αναδεικνύεται ηχητικά ή/και οπτικά. Η διαδικασία επιτυγχάνεται μέσω της σημασιολογικής και φωνολογικής σχέσης των λέξεων προς άλλες λέξεις. Ας δούμε μερικά παραδείγματα από τη ΓΠ.

272 264 (78α) Εργοτέλεια < Εργοτέλης + τέλεια. «Εργο-τέλεια νίκη» (78β) Στόχευσε < Στοχ (Μίροσλαβ Στοχ) + στόχευσε. «Στόχ-ευσε και σκόραρε» (78γ) Σαβιόλα < Σαβιόλα (Χαβιέ Σαβιόλα) + όλα. «Σαβι-όλα ή τίποτα» (78δ) Ρεαλιστική < Ρεάλ + ρεαλιστική. «μη RΕΑLιστική ανατροπή» (78ε) Χαμένοι < Χ + χαμένοι. «Π.Α.Ο - Α.Ε.Κ 0-0. Χ-αμένοι και οι δύο» (78στ) Αεκούλα < Αεκούλα + Κούλα. «Πόσο ήρθε η Α.Ε.Κούλα;» (78ζ) Σέξι < Σεξ + έξι. «Σ-έξι Μπάγερν. Η Μπάγερν Μονάχου διέσυρε 6-0 εκτός έδρας την Πάντερμπορν» Στο (78) ο δημιουργός χρησιμοποιεί μία ήδη υπαρκτή λέξη την οποία επαναναλύει ως προς ένα μέρος αυτής, ώστε να προστεθεί στην αρχική σημασία μία δεύτερη. Στο παράδειγμα του (78α) η λέξη Εργοτέλεια επαναναλύεται ώστε να δίνεται η εντύπωση πως πρόκειται για τον συνδυασμό ενός θέματος Εργο- και του επιθέτου τέλεια. Με αυτόν τον τρόπο, σε σημασιολογικό επίπεδο, η νίκη του Εργοτέλη (Εργοτέλεια) συμπληρώνεται από τη σημασία του επιθέτου (τέλεια), το οποίο στην πραγματικότητα απουσιάζει από το σχηματισμό. Η φωνολογική ομοιότητα μέρους της λέξης Εργοτέλεια και του επιθέτου τέλεια δίνει τη δυνατότητα στο χρήστη να την επαναναλύσει με τον τρόπο που μόλις περιέγραψα. Αντίστοιχα, στο παράδειγμα του στόχευσε (78β) η λέξη επανετυμολογείται δίνοντας την εντύπωση ότι το θέμα του ρηματικού τύπου είναι το Στοχ-, το επώνυμο του ποδοσφαιριστή Μίροσλαβ Στοχ. Στην πραγματικότητα, το θέμα του ρηματικού τύπου στόχευσε είναι το στοχ-, το οποίο ομοηχεί με το επώνυμο του ποδοσφαιριστή του Π.Α.Ο.Κ.. Σε σημασιολογικό επίπεδο, οι σημασίες των λεξημάτων ΣΤΟΧ και ΣΤΟΧΕΥΩ αθροίζονται στον επανετυμολογημένο τύπο Στόχευσε (δηλαδή, ο Στοχ ο οποίος στόχευσε). Στο (78γ) το επώνυμο του πρώην παίκτη του Ολυμπιακού Χαβιέ Σαβιόλα επανετυμολογείται, σα να αποτελούνταν από το υποθετικό θέμα Σαβι- και τη λέξη όλα.

273 265 Η επανετυμολόγηση στηρίζεται στη φωνολογική ομοιότητα των τελευταίων συλλαβών της λέξης Σαβιόλα ([óla]) και της λέξης της ελληνική γλώσσας όλα. Οι σημασίες των λεξημάτων ΣΑΒΙΟΛΑ και ΟΛΑ αθροίζονται μετά την επανετυμολόγηση και η λέξη Σαβιόλα δηλώνει τελικά τον παίκτη Σαβιόλα, ο οποίος τα κάνει όλα. Στην περίπτωση του (78δ) το επίθετο ρεαλιστική επανετυμολογείται σαν να επρόκειτο για το συνδυασμό της λέξης Real και μιας υποθετικής κατάληξης -ιστική. Η επανετυμολόγηση στηρίζεται στη φωνολογική ομοιότητα των πρώτων συλλαβών του επιθέτου ρεαλιστική ([reál]) και της λέξης Real, ονόματος της γνωστής ισπανικής ομάδας Real Madrid. Μετά την επανετυμολόγηση η λέξη ρεαλιστική δηλώνει μια ρεαλιστική (ή μη ρεαλιστική, όπως στο (78δ)) ανατροπή που έκανε η ομάδα της Real. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το παράδειγμα (78ε), όπου παρατηρείται η ελάχιστη φωνολογική ομοιότητα που απαιτείται, ώστε να συμβεί αυτού του τύπου επανανάλυση. Η έμβαση της πρώτης συλλαβής της λέξης χαμένοι συμπίπτει με το στοιχηματικό σύμβολο της ισοπαλίας (Χ). Έτσι, η λέξη χαμένοι διευρύνει τη βασική της σημασία, δηλώνοντας μετά την επανανάλυση και το λόγο για τον οποίο χαρακτηρίζονται ως τέτοιοι οι αντίπαλοι. Ο λόγος, φυσικά, είναι το ισόπαλο αποτέλεσμα, το οποίο δεν συνέφερε κανέναν από τους δύο αντιπάλους. Ο υποκοριστικός τύπος Α.Ε.Κούλα επανετυμολογείται, όπως φαίνεται στο (78στ), ως ο συνδυασμός των λεξημάτων Α.Ε.Κ και ΚΟΥΛΑ λόγω της φωνολογικής ομοιότητας των δύο τελευταίων συλλαβών της λέξης Αεκούλα ([kúla]) και του θηλυκού κυρίου ονόματος Κούλα ([kúla]). Μετά την επανετυμολόγηση ο τύπος Αεκούλα αποκτά μια αρνητική χροιά. Τη χροιά αυτή λαμβάνει το λέξημα Α.Ε.Κ από το λέξημα ΚΟΥΛΑ, το οποίο είναι ήδη φορτισμένο με αρνητική σημασία. Συχνά, στη συγκεκριμένη περίπτωση χρησιμοποιείται μόνον η λέξη Κούλα, αντί του τύπου Αεκούλα, για να δηλώσει το συγκεκριμένο αρνητικό χαρακτηρισμό για την ομάδα της Α.Ε.Κ.. Αζίξει ακόμη να υπογραμμίσω πως οι επανετυμολογημένες δομές δεν αλλάζουν γραμματική κατηγορία μετά την επανανάλυση. Δηλαδή, η γραμματική κατηγορία της υπαρκτής λέξης παραμένει ίδια με εκείνη την οποία είχε πριν την επανανάλυση. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της λέξης στόχευσε ο τύπος ανήκει στη γραμματική

274 266 κατηγορία του ρήματος, στην οποία παραμένει και μετά την επανετυμολόγηση. Αυτό αποδεικνύεται από τη σύνταξη της επανετυμολογημένης δομής στόχευσε στη φράση Στόχ-ευσε και σκόραρε. Αντίστοιχα, στην περίπτωση του επιθέτου ρεαλιστική, η γραμματική κατηγορία του επιθέτου διατηρείται και μετά την επανετυμολόγηση. Αυτό φαίνεται καθαρά στη φράση μη RΕΑLιστική ανατροπή, όπου η δομή RΕΑLιστική προσδιορίζει το ουσιαστικό ανατροπή. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα σημαντικό επιχείρημα υποστηρικτικό του ότι οι εν λόγω δομές δεν είναι προϊόντα της διαδικασίας της σύμφυρσης, αλλά πρόκειται για μια εννοιολογική (conceptual) διαδικασία, για μια σημασιολογική επανετυμολόγηση, όπως έχει ήδη περιγραφεί πιο πάνω. Δηλαδή, ενώ σε όλες τις μορφολογικές, αλλά και μορφοφωνολογικές διαδικασίες, οι γραμματικές κατηγορίες είναι αναγνωρίσιμες και προβλέψιμες, στην παρετυμολόγηση οι γραμματική κατηγορία είναι μία, ωστόσο, αν το επιθυμεί ο ομιλητής μπορεί σκοπίμως να ανακαλύψει μια ακόμη κρυμμένη γραμματική κατηγορία. Στην περίπτωση του στόχευσε, για παράδειγμα, η γραμματική κατηγορία της λέξης είναι αυτή του ρήματος, ενώ μέσω της επαναετυμολόγησης είναι δυνατόν να ανακαλυφθεί και μια δεύτερη γραμματική κατηγορία, αυτή του ουσιαστικού (Στοχ < Μίροσλαβ Στοχ). Αντίθετα, στα παράγωγα (π.χ. πράσιν Ε - -ος), στα σύνθετα (π.χ. φαλτσ Ε - -ο- σφύριγμα Ο ), στους συμφυρμούς (π.χ. αποτυ Ε Χιμένεθ Ο ), τα συστατικά τους υποχρεωτικά φέρουν τη γραμματική τους κατηγορία. Το φαινόμενο της επανετυμολόγησης είναι ιδιαίτερα συχνό στη ΓΠ, κυρίως στη γραπτή της μορφή. Εκτός από τα παραδείγματα του (78), ένας πολύ μεγάλος αριθμός περιπτώσεων του φαινομένου εμφανίζονται στη ΓΠ. Περιπτώσεις όπως off-h 33, Στυλάτος 34, ΠΑΣ-ας 35, Ντέρμπι-σαιρ 36, συναντώνται καθημερινά σε γραπτές εκφάνσεις της ελληνικής ΓΠ, συχνότατα σε πρωτοσέλιδα αθλητικών εφημερίδων. Προκειμένου η επανανάλυση να γίνει αντιληπτή χρησιμοποιούνται διάφορα γραφηματικά τεχνάσματα, όπως η χρήση παύλας, κεφαλαιογράμματης 33 Off-η < off + Ο.Φ.Η (εφημερίδα GOAL 10/4/2011) 34 Στυλάτος < Στυλ (Λουκ Στυλ) + στυλάτος (εφημερίδα GOAL 15/4/2012) 35 ΠΑΣ-ας < ΠΑΣ Γιάννενα + πασάς (εφημερίδα SPORT DAY 4/5/2012) 36 Ντέρμπι-σαϊρ < ντέρμπι + Ντέρμπισαϊρ (Ματ Ντέρμπισαϊρ) (εφημερίδα GOAL 6/5/2011)

275 267 γραμματοσειράς, αλλαγή τους χρώματος των γραμμάτων. Οι Κατσούδα & Νάκας (2013:69) ομαδοποιούν τα προϊόντα αυτής της διαδικασίας με βάση τα γραφηματικά μέσα που χρησιμοποιούν οι δημιουργοί τους σε τέσσερεις ομάδες: 1. τυπογραφικά μέσα (αρκτικόλεξο/συντόμευση και λατινικό αλφάβητο (78δ)) 2. σημεία στίξης (78α,β,γ) 3. παρορθογράφηση (π.χ. ΠΑΝΤΕΙΟτρόπως < Πάντειο + παντοιοτρόπως (Κατσούδα & Νάκας 2013) 4. σύμβολα (78ε). Στον προφορικό λόγο η επανετυμολόγηση γίνεται αντιληπτή μέσω ιδιαίτερων επιτονικών σχημάτων ή του συλλαβισμού. Οι επαναναλύσεις αυτού του τύπου έχουν ξεκάθαρα συγκυριακό χαρακτήρα και δεν εδραιώνονται στη ΓΠ. Η χρήση τους στοχεύει στο ιδιαίτερο εκφραστικό αποτέλεσμα που επιτυγχάνεται μέσω της επέκτασης της σημασίας κάποιων ήδη υπαρκτών λέξεων. Ο σκοπός όμως αυτός έρχεται σε αντίθεση με το σκοπό της παρετυμολογίας, η οποία έχει, σύμφωνα με τους Rundblad & Kronenfeld (2000:32), ως κινητήρια δύναμη τη θέληση των ομιλητών να καταλάβουν αδιαφανείς δομές, τις οποίες μέσω της παρετυμολογίας, μπορούν να τις συγκρατούν εύκολα στη μνήμη τους. Το ιδιαίτερο αυτό εκφραστικό αποτέλεσμα παραπέμπει στο αντίστοιχο χαρακτηριστικό των συμφυρμών, το οποίο συζητήθηκε σε προηγούμενη ενότητα (3.3). Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να υπάρχει σύγχυση μεταξύ των δύο φαινομένων. Η σύμφυρση αφορά τη δημιουργία ενός νέου λεξικού στοιχείου με μία νέα σημασία. Η σημασιολογική επανανάλυση αφορά ένα λεξικό στοιχείο το οποίο υπάρχει ήδη και δεν επιφέρει μεταβολές σε δομικό επίπεδο, αλλά σε σημασιολογικό. Σύμφωνα με τα παραπάνω, γίνεται κατανοητό πως η επανετυμολόγηση δεν είναι ένα φαινόμενο μορφολογικό, αλλά εννοιολογικό (conceptual). Ωστόσο, θεώρησα πως πρέπει να το συμπεριλάβω στην παρούσα εργασία, ώστε να διαχωριστεί πλήρως από το φαινόμενο της σύμφυρσης, το οποίο αποτελεί μορφοφωνολογικό φαινόμενο, όπως είδαμε σε προηγούμενες ενότητες Σύνοψη

276 268 Στην παρούσα ενότητα ασχολήθηκα με τα φαινόμενα της αναλογίας και της επανανάλυσης. Στην υποενότητα συζήτησα τα χαρακτηριστικά της αναλογίας και υποστήριξα πως πρόκειται για μια διαδικασία κατά την οποία μια μορφή επηρεάζεται στη βάση κάποιας άλλης, αλλά παράλληλα μπορεί να αποτελεί έναν μηχανισμό δημιουργίας νέων λέξεων, όπως είδαμε να συμβαίνει στις περιπτώσεις των Μητρογκόλ, Πετρογκόλ, Τοστεγκόλ. Στην υποενότητα ασχολήθηκα με το φαινόμενο της επανανάλυσης. Ειδικότερα, στην είδαμε τη χρήση των μορφημάτων -ινιο και -οβιτς στη ΓΠ, τα οποία λειτουργούν ως παραγωγικά επιθήματα. Στην ασχολήθηκα με την περίπτωση της σημασιολογικής επανανάλυσης, πιο συγκεκριμένα με το φαινόμενο της επανετυμολόγησης (βλ. Κατσούδα & Νάκας 2013). Πρόκειται για τη διαδικασία σκόπιμης σημασιολογικής επανανάλυσης στο επίπεδο της ετυμολογίας ενός γλωσσικού στοιχείου με σκοπό ένα ιδιαίτερο εκφραστικό αποτέλεσμα. Παράλληλα, διαφοροποίησα το φαινόμενο αυτό από την παρετυμολόγηση, αλλά και τη σύμφυρση. Η επανετυμολόγηση είναι μια σκόπιμη διαδικασία, ενώ η παρετυμολόγηση είναι ακούσια. Η επανετυμολόγηση εφαρμόζεται σε ένα υπαρκτό γλωσσικό στοιχείο και δεν παράγει ένα δομικά νέο. Αντίθετα, η σύμφυρση παράγει ένα νέο γλωσσικό στοιχείο από την ένωση τμημάτων δύο άλλων υπαρκτών λέξεων και για το λόγο αυτό τα φαινόμενα δεν πρέπει να συγχέονται.

277 269 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

278 270 Συμπεράσματα Στην παρούσα διατριβή ασχολήθηκα με την ελληνική ΓΠ. Το βασικό ερώτημα της εργασίας είναι το αν η ΓΠ διαφέρει σε μορφολογικό επίπεδο από την ΚΝΕ, και παράλληλα αν αυτή αποτελεί μια υπογλώσσα της ΚΝΕ. Το πρώτο κριτήριο για τον χαρακτηρισμό ενός γλωσσικού υποσυνόλου ως υπογλώσσα είναι η συσχέτισή του με ένα συγκεκριμένο και ειδικό θέμα (Lerberger 1982, Grishman 2001) (βλ. 2.1). Από την όλη μελέτη φαίνεται πως η ΓΠ αποτελεί ένα υποσύνολο της ΚΝΕ, όπως προβλέπεται από τη θεωρία του Harris (1968), και αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, στο άθλημα του ποδοσφαίρου. Το ποδόσφαιρο, όπως είδαμε στις πρώτες υποενότητες του δευτέρου κεφαλαίου (2.2.3), αποτελεί στις μέρες μας το δημοφιλέστερο άθλημα στον κόσμο, η γλώσσα του οποίου αποτελεί την πιο αναγνωρίσιμη ανά τον κόσμο ειδική γλώσσα (Seddon 2004, Bergh & Olander 2012). Ο όρος ειδική γλώσσα συζητήθηκε στο δεύτερο κεφάλαιο (2.1.4) και αναφέρεται στην ύπαρξη γλωσσικών υποσυστημάτων με συγκεκριμένα θέματα (special subject), σημείο στο οποίο συμπίπτει με τον ορισμό της υπογλώσσας. Λόγω της σχέσης υπογλώσσας και ειδικής γλώσσας ως προς ένα συγκεκριμένο θέμα, η ΓΠ θα μπορούσε να αποτελεί υπογλώσσα και ειδική γλώσσα καθώς έχει ως αντικείμενο το ποδόσφαιρο. Σύμφωνα με τον Lerberger (1982), στις υπογλώσσες εντοπίζεται μεγάλη συχνότητα εμφάνισης συγκεκριμένων σχηματισμών. Η παρατήρηση επαληθεύεται από τα δεδομένα της παρούσας εργασίας, αλλά και από τον Politi (2009), ο οποίος ανιχνεύει το λεξιλόγιο πυρήνα και τη συχνότητα εμφάνισης συγκεκριμένων λέξεων της ΓΠ σε έντυπες εφημερίδες. Το βασικότερο, ωστόσο κατ εμέ, κριτήριο για το χαρακτηρισμό ενός γλωσσικού υποσυστήματος ως υπογλώσσα είναι οι διαφοροποιήσεις στο γραμματικό επίπεδο και για το λόγο αυτό στην παρούσα διατριβή ασχολήθηκα με τις πιθανές διαφορές στο επίπεδο της μορφολογίας μεταξύ της ΚΝΕ και της ΓΠ.

279 271 Το λεξιλόγιο της ΓΠ, όπως έχει ήδη αναφερθεί (2.4), αποτελείται από (α) δάνεια, κυρίως από τα Αγγλικά και κάποιες λατινογενείς γλώσσες, (β) από σχηματισμούς οι οποίοι δομούνται με τη χρήση μορφολογικών κανόνων, αλλά και (γ) από λέξεις της ΚΝΕ με διαφοροποιημένη σημασία. Οι σχηματισμοί οι οποίοι δομούνται βάσει μορφολογικών κανόνων ανήκουν στις δύο μεγάλες μορφολογικές διαδικασίες της παραγωγής και της σύνθεσης. Παράλληλα, αρκετοί σχηματισμοί της ΓΠ αποτελούν προϊόντα διάδρασης της φωνολογίας και της μορφολογίας, όπως η σύμφυρση, αλλά και της μορφολογίας και της σύνταξης, όπως τα φραστικά σύνθετα. Ας δούμε πιο συγκεκριμένα τα αποτελέσματα της ανάλυσης της ΓΠ σε καθένα από τα μορφολογικά φαινόμενα. Αρχικά, στην παραγωγή δεν παρατηρήθηκαν σημαντικές διαφορές ανάμεσα σε ΚΝΕ και ΓΠ. Η μορφολογική διαδικασία της παραγωγής πραγματώνεται με τον ίδιο τρόπο σε ΚΝΕ και ΓΠ, δηλαδή, η φύση του φαινομένου δεν αλλάζει όταν πραγματώνεται στη ΓΠ. Όταν αναφέρομαι στη φύση του φαινομένου εννοώ τα βασικά χαρακτηριστικά του. Δηλαδή, δε συναντάμε, για παράδειγμα, ένα πρόθημα σε θέση επιθήματος ή το συνδυασμό μιας λέξης με πραγματωμένο κλιτικό επίθημα και παραγωγικού επιθήματος. Τα τυπικά χαρακτηριστικά της παραγωγής, όπως είναι γνωστά από τη μελέτη της ΚΝΕ (βλ. Ράλλη (2005) και 1.2) πραγματώνονται με τον ίδιο τρόπο και στη ΓΠ. Παράλληλα, τόσο στο επίπεδο των προθημάτων όσο και των παραγωγικών επιθημάτων, ΚΝΕ και ΓΠ φαίνεται να μοιράζονται ένα σημαντικό αριθμό προσφυμάτων. Κοινά προσφύματα τα οποία εμφανίζονται συχνά στη ΓΠ είναι τα ξε-, α-, αντι- καρα-, -αρ(ω), -ιζ(ω), -τη(ς), -ιτη(ς), -ια, -μα, -ιλικι, -ιλα, -τζη(ς), -α(ς), -αδορ(ος), - ιστα(ς), -(ι)αδα, -ικ(ος), -τ(ος), -ιστικ(ος), -ισι(ος), -ατ(ος), -ινα, ενώ δεν εμφανίζονται τα -ευ(ω), -αιν(ω), -ση, -τηρα(ς), -ι, -ωνας, -εα(ς), -τρια, -ωδης, -ερ(ος), κάποια ίσως λόγω μειωμένης παραγωγικότητας και στην ΚΝΕ. Όσον αφορά τα θέματα με τα οποία συνδυάζονται τα παραπάνω προσφύματα παρατηρήθηκαν μικρές διαφορές σχετικά με τα χαρακτηριστικά τους. Για παράδειγμα, στη ΓΠ εντοπίζονται δομές με το παραγωγικό επίθημα -α(ς) τα θέματα των οποίων είναι δάνεια (π.χ. σεντερφοράς < σεντερ φορ), σε

280 272 αντίθεση με την ΚΝΕ, όπου συνήθως τα θέματα τέτοιων σχηματισμών προέρχονται από τα Ελληνικά (π.χ. χειλάς, λεφτάς, πολυλογάς, κατσαβιδάς). Ωστόσο, σε νεολογισμούς της ΚΝΕ όπως κομπιουτεράς παρατηρείται επίσης συνδυασμός δάνειου θέματος και του παραγωγικού επιθήματος -α(ς), κάτι που αποδεικνύει τον υψηλό βαθμό παραγωγικότητάς του. Ακόμη, το παραγωγικό επίθημα -ιτη(ς), το οποίο χρησιμοποιείται συστηματικά στην ΚΝΕ για την παραγωγή πατρωνυμικών ονομάτων (π.χ. Μεγαρίτης < Μέγαρα), στη ΓΠ χρησιμοποιείται για τη δημιουργία τυπικών ουσιαστικών (π.χ. παγκίτης < πάγκος, συνδεσμίτης < σύνδεσμος). Παράλληλα, κάποιες γραμματικές κατηγορίες θεμάτων, οι οποίες εμφανίζονται σε παράγωγα της ΚΝΕ δεν εμφανίζονται σε παράγωγα της ΓΠ. Για παράδειγμα, το παραγωγικό επίθημα -ιζ(ω) στη ΓΠ είδαμε να συνδυάζεται μόνο με ουσιαστικά (π.χ. γαυρίζω < γαύρος), ενώ στην ΚΝΕ συνδυάζεται και με βάσεις επιθέτων και επιρρημάτων (π.χ. καθαρίζω < καθαρός, παραμερίζω < παράμερα). Το ίδιο παρατηρείται και στην περίπτωση του παραγωγικού επιθήματος -ικ(ος): στην ΚΝΕ συνδυάζεται με επίθετα και ουσιαστικά (π.χ. απλοϊκός < απλός, νομικός < νόμος), ενώ στη ΓΠ συνδέεται μόνο με ουσιαστικά (π.χ. γαύρικος < γαύρος). Στο πλαίσιο της αξιολογικής μορφολογίας (βλ , 3.1.4) δεν εντοπίστηκαν σημαντικές διαφορές αναφορικά με τον τρόπο παραγωγής υποκοριστικών και μεγεθυντικών. Τα υποκοριστικά παραγωγικά επιθήματα -ακι, -ακ(ος), -ακια(ς), - ουλη(ς)/-ουλα, -ιδι, -ονι και τα μεγεθυντικά παραγωγικά επιθήματα -αρ(ος)/-αρα, - ουρα(ς)/-ούρα, -αρα(ς) είναι κοινά σε ΚΝΕ και ΓΠ. Οι γραμματικές κατηγορίες των θεμάτων τα οποία συνδυάζονται με τα εν λόγω επιθήματα δε διαφέρουν σημαντικά ανάμεσα σε ΚΝΕ και ΓΠ, αλλά, όπως και στα προαναφερθέντα παραγωγικά επιθήματα, σε κάποιες περιπτώσεις οι γραμματικές κατηγορίες των θεμάτων είναι περισσότερες στην ΚΝΕ από εκείνες στη ΓΠ. Για παράδειγμα, το μεγεθυντικό επίθημα -ούρα, το οποίο στην ΚΝΕ συνδυάζεται με βάσεις ουσιαστικών και επιθέτων (π.χ. λαϊκούρα < λαϊκός, μαλλούρα < μαλλί) στη ΓΠ εμφανίζεται να συνδυάζεται μόνο με βάσεις ουσιαστικών (π.χ. μπαλούρα < μπάλα, παιχτούρα < παίχτης).

281 273 Παράλληλα, αντίστοιχες ιδιότητες και χαρακτηριστικά εμφανίζουν τα παράγωγα της ΚΝΕ και της ΓΠ τα οποία δημιουργούνται χωρίς προσφυματοποίηση. Δηλαδή, παράγωγα με αλλαγή γραμματικής κατηγορίας μέσω της χρήσης μηδενικού παραγωγικού επιθήματος (π.χ. πνευμόνιας < πνευμόνια, καραβούτας < καραβούτα), ενώ παράγωγα με φωνηεντική αλλαγή του θέματος δεν εντοπίστηκαν στη ΓΠ. Το γεγονός αυτό υποστηρίζει τη θέση της Ράλλη (2005:140), σύμφωνα με την οποία το φαινόμενο δεν έχει συγχρονική ισχύ. Ακόμη, αξίζει να σημειωθεί η ύπαρξη δύο επιθημάτων, -ινιο και -οβιτς, τα οποία εντοπίζονται στη ΓΠ και αποτελούν αποτέλεσμα μορφολογικής επανανάλυσης (βλ. 3.5). Το πρώτο επιλέγει θέματα ουσιαστικών (κυρίων ονομάτων) (π.χ. Χουτίνιο < Χούτος, Μητρογλίνο < Μήτρογλου), αλλά και επιθέτων (π.χ. αμπαλίνιο < άμπαλος) και σημασιολογικά σχετίζεται με τη δήλωση της υψηλής ποδοσφαιρικής αξίας, με κυριολεκτική ή ειρωνική διάθεση. Το δεύτερο επίθημα συνδυάζεται με ουσιαστικά (π.χ. τούβλοβιτς < τούβλο) και επίθετα (π.χ. αφράγκοβις < άφραγκος) και επιτείνει την αρνητική σημασία των θεμάτων, ενώ σε περιπτώσεις όπως η δομή τούβλοβιτς, παρά το χαρακτηριστικό [-ανθρώπινο] της βάσης, ο τελικός σχηματισμός έχει το χαρακτηριστικό [+ανθρώπινο]. Συμπερασματικά, φαίνεται πως η διαδικασία της παραγωγής, όσον αφορά τη φύση του φαινομένου, αλλά και τα επιμέρους χαρακτηριστικά της, δεν εμφανίζει σημαντικές αλλαγές ανάμεσα στην ΚΝΕ και στη ΓΠ. Αρκετά παραγωγικά προσφύματα είναι κοινά, με ίδιες δομικές και σημασιολογικές ιδιότητες, ενώ υπάρχουν κάποια προσφύματα τα οποία εμφανίζονται στην ΚΝΕ, αλλά δεν εντοπίστηκαν σε σχηματισμούς της. Τέλος, δύο νέα επιθήματα, -ινιο και -οβιτς, δημιουργήθηκαν με επανανάλυση στο πλαίσιο της ΓΠ. Στο επίπεδο της σύνθεσης επίσης οι διαφορές μεταξύ ΚΝΕ και ΓΠ είναι ελάχιστες. Στην ΓΠ, όπως και στην ΚΝΕ, τα συστατικά των συνθέτων είναι είτε λέξεις είτε θέματα. Όπως στην ΚΝΕ, έτσι και στη ΓΠ συχνότερα εμφανίζονται τα δομικά σχήματα [θέμα+θέμα] (π.χ. αερόμπαλα) και [θέμα+λέξη] (π.χ. γαυρομάδα), χωρίς να λείπουν κάποια παραδείγματα τα οποία δομούνται με [λέξη+θέμα] και [λέξη+λέξη].

282 274 Παράλληλα, ο δείκτης σύνθεσης εμφανίζεται με τον ίδιο τρόπο σε ΚΝΕ και ΓΠ, ενώ η απουσία του σε παραδείγματα της ΓΠ σχετίζεται με φωνολογικούς και μορφολογικούς λόγους, αντίστοιχους με εκείνους της απουσίας του σε περιπτώσεις της ΚΝΕ. Σε σημασιολογικό επίπεδο, τα σύνθετα της ΚΝΕ και της ΓΠ φέρουν τα ίδια χαρακτηριστικό. Σημαντικό σημασιολογικό χαρακτηριστικό είναι η δυνατότητα μεταφορικής ή μετωνυμικής χρήσης των θεμάτων των συνθέτων αλλά και το σύνολο του συνθέτου (βλ. και 3.2.2). Όσον αφορά τις σχέσεις των συστατικών των συνθέτων, αλλά και τη σειρά τους, τα σύνθετα της ΓΠ εμφανίζουν σχέσεις υπόταξης (π.χ. τερματοφύλακας), απόδοσης ιδιότητας (π.χ. φαλτσοσφύριγμα) και παράταξης (π.χ. μεσοεπιθετικός), όπως εκείνα της ΚΝΕ. Στην ΓΠ δε βρέθηκαν παραδείγματα με δυνατότητα εναλλαγής των όρων, όπως για παράδειγμα, στο ζεύγος καρδιοχτύπι/χτυποκάρδι της ΚΝΕ. Παράλληλα, στη ΓΠ εμφανίζονται περιπτώσεις συνθέτων του μη παραγωγικού δομικού σχήματος [ρηματική βάση + συμπλήρωμα] (π.χ. γκαστρόμπαλος, χασογκόλης) της ΚΝΕ, αλλά εμφανίζει τον ίδιο περιθωριακό χαρακτήρα. Αναφορικά με τις γραμματικές κατηγορίες των συστατικών, τα σύνθετα της ΚΝΕ και της ΓΠ εμφανίζουν επίσης σημαντικές ομοιότητες. Οι γραμματικές κατηγορίες του ουσιαστικού, του επιθέτου και του ρήματος εμφανίζονται συχνά στη ΓΠ, ενώ η κατηγορία του επιρρήματος δεν εμφανίζεται σε καμία περίπτωση συνθέτου της ΓΠ. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την άποψη της Ράλλη (2017: ) πως δεν υπάρχουν πρωτογενή σύνθετα με την κατηγορία του επιρρήματος. Ακόμη, στην ΓΠ, όπως και στην ΚΝΕ, εμφανίζονται κάποιες ειδικές κατηγορίες συνθέτων (βλ ), τα χαρακτηριστικά των οποίων είναι τα ίδια σε ΚΝΕ και ΓΠ. Δηλαδή, εμφανίζονται σύνθετα με δεσμευμένο θέμα (π.χ. τριφυλλοφόρος, Μητρογλοφάγος, διαιτητολογία), ωστόσο, τα εν λόγω σύνθετα της ΓΠ δεν εμπλέκονται σε περαιτέρω παραγωγικές διαδικασίες, όπως συμβαίνει σε κάποιες περιπτώσεις στην ΚΝΕ (π.χ. γλωσσολογώ < γλωσσολόγος). Παράλληλα, στη ΓΠ εντοπίζονται αρκετά σύνθετα με δάνεια συστατικά σε θέση πρώτου (π.χ. μπακότερμα) και δεύτερου συστατικού (π.χ. καλαμορκοντρόλερ). Τέλος,

283 275 τα σύνθετα με πρώτο συστατικό αριθμητικό, τα οποία εντοπίστηκαν στη ΓΠ (π.χ. τρίμπαλο, δίτερμα) φέρουν τα ίδια μορφολογικά χαρακτηριστικά με τα αντίστοιχα της ΚΝΕ. Με κριτήριο τη σειρά εφαρμογής των μορφολογικών διαδικασιών της σύνθεσης και της παραγωγής (βλ , ), τα σύνθετα της ΓΠ μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε ενδοκεντρικά (π.χ. βαζελοφρουρός, φιλοτιμόμετρο) και εξωκεντρικά (π.χ. γκαστρόμπαλος, χασογκόλης), σε αντιστοιχία με εκείνα της ΚΝΕ. Τέλος, εκτός από τα παράγωγα και τα σύνθετα, στη ΓΠ εντοπίστηκαν και άλλοι τύποι σχηματισμών, όπως οι συμφυρμοί και τα φραστικά σύνθετα. Οι διαδικασίες δημιουργίας τους βρίσκονται στη διάδραση φωνολογίας και μορφολογίας (συμφυρμοί) ή σε αυτή μορφολογίας και σύνταξης (φραστικά σύνθετα). Το φαινόμενο της σύμφυρσης εμφανίζεται ιδιαίτερα παραγωγικό στη ΓΠ, τόσο στην αθλητικογραφία, όπως έχει προβλεφθεί από προηγούμενες μελέτες (βλ. Adams 2001, Καρατζόλα & Φλιάτουρας 2004), όσο και στις υπόλοιπες εκφάνσεις της ΓΠ, όπως προβλέπεται από τους Ralli & Xydopoulos (2012) για τα ειδικά λεξιλόγια. Στο επίπεδο δομής, οι συμφυρμοί της ΚΝΕ και της ΓΠ δεν εμφανίζουν διαφορές καθώς η κεφαλή βρίσκεται δεξιά και υπόκεινται σε αντίστοιχους τύπους αποκοπής φωνολογικού υλικού. Η αποκοπή φωνολογικού υλικού αποτέλεσε κριτήριο ομαδοποίησης των συμφυρμών, σύμφωνα με την πρόταση των Ralli & Xydopoulos (2012) ενώ μια νέα κατηγορία προτάθηκε στην παρούσα διατριβή και σχετίζεται με τους συμφυρμούς, όπου το συστατικό κεφαλή δεν υπόκειται σε καμία φωνολογική αποκοπή (π.χ. τσιγκολελέτο, χαχαβίτο) (βλ ). Τέτοιες περιπτώσεις είχαν χαρακτηριστεί από τους Ralli & Xydopoulos (2012) ως περιπτώσεις απλολογίας. Παρόλα αυτά, το βασικό χαρακτηριστικό των συμφυρμών, το οποίο είναι η εσκεμμένη δημιουργία μιας δομής με βάση τη φωνολογική ομοιότητα δύο άλλων, με οδήγησαν στην αποδοχή τέτοιων σχηματισμών ως συμφυρμών. Παράλληλα, η ΓΠ παρουσιάζει ένα σημαντικό αριθμό σχηματισμών, οι οποίοι εμφανίζουν κάποιο είδος ενθηματοποίησης, σύμφωνα με τους Koutita-Kaimaki & Fliatouras (2001:123). Η ανάλυση τέτοιων παραδειγμάτων οδήγησε στο συμπέρασμα πως δεν πρόκειται για το

284 276 φαινόμενο της μορφολογικής ενθηματοποίησης, αλλά για ένα μορφοφωνολογικό φαινόμενο αντίστοιχο της σύμφυρσης, με σημαντικές όμως διαφορές σε σχέση με αυτή. Η σημαντικότερη διαφορά είναι η διάσπαση του συστατικού κεφαλή και ο μη γραμμικός τρόπος δημιουργίας τους (π.χ. Εργο-πασ-τέλης, σαλπι-γί-δης). Οι δομές αυτές ονομάστηκαν ψευδο-συμφυρμοί, όπως προτείνεται από τους Ralli & Xydopoulos (2012). Σε σημασιολογικό επίπεδο οι συμφυρμοί της ΚΝΕ και της ΓΠ παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες (βλ ). Η σημασία του συμφυρμού αποτελεί το άθροισμα των σημασιών των συστατικών από τα οποία αποτελείται. Ωστόσο, σε αρκετές περιπτώσεις συμφυρμών της ΓΠ η τελική σημασία του συμφυρμού δεν είναι απολύτως ακριβής (π.χ. Θρυλοπολίδης, απεργοτέλης). Το γεγονός αυτό δεν συνεπάγεται την απουσία σημασίας. Σημαντικές είναι και οι ομοιότητες των συμφυρμών της ΚΝΕ και της ΓΠ αναφορικά με τη θέση της κεφαλής, τις γραμματικές κατηγορίες των συστατικών, αλλά και τις σχέσεις μεταξύ των συστατικών, σε σύγκριση πάντα με τα σύνθετα της ΚΝΕ και της ΓΠ. Ωστόσο, στη ΓΠ, σε αντίθεση με την ΚΝΕ, δεν εντοπίστηκαν συμφυρμοί, οι οποίοι να έχουν στα συστατικά τους κάποιο επίρρημα. Αντίστοιχη παρατήρηση για τη ΓΠ έχει γίνει και για τη διαδικασία της σύνθεσης. Ακόμη, σύμφυρση και σύνθεση φαίνεται να μοιράζονται ένα κοινό δομικό σχήμα [θέμα+λέξη]. Ωστόσο, βασική παραμένει η διαφορά σχετικά με την επιφανειακή επανανάλυση των συστατικών που μετέχουν σε αυτές τις διαδικασίες. Δηλαδή, ενώ στη σύνθεση μετέχουν θέματα ή/και λέξεις, στη σύμφυρση εντοπίζονται στοιχεία τα οποία δεν είναι απαραίτητα λέξεις ή θέματα. Η παρατήρηση αυτή απορρέει όχι μόνο από τη μελέτη των συνθέτων της ΚΝΕ, αλλά και της ΓΠ. Σε σημασιολογικό επίπεδο οι δύο διαδικασίες φαίνεται να έχουν σημαντικές ομοιότητες. Η σημασία του τελικού σχηματισμού απορρέει από το άθροισμα των επιμέρους σημασιών των συστατικών τους. Ωστόσο, στη σύνθεση υπάρχει η δυνατότητα μεταφορικής ή μετωνυμικής χρήσης του ενός ή και των δύο συστατικών, αλλά και ολόκληρου τους σχηματισμού. Η ιδιότητα αυτή δεν εντοπίστηκε στους

285 277 συμφυρμούς της ΓΠ, αλλά ούτε και σε εκείνους της ΚΝΕ. Δηλαδή, τα συστατικά των συμφυρμών, αν και επιφανειακά δεν έχουν πάντοτε μορφολογική υπόσταση, φέρουν, ωστόσο, τη σημασία του συστατικού-πηγή. Όμως, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί μεταφορικά ή μετωνυμικά η σημασία των συστατικών πηγών. Παράλληλα, ούτε ολόκληρος ο σχηματισμός δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί μεταφορικά η μετωνυμικά. Ακόμη, μετά από την ανάλυση της διαδικασίας σύμφυρσης και της διαδικασίας της επανετυμολόγησης προέκυψε ότι δεν πρέπει να συγχέονται οι δύο διαδικασίες. Η πρώτη είναι ένα μορφοφωνολογικό φαινόμενο, ενώ η δεύτερη εννοιολογικό (βλ ). Τέλος, ως γραμματικοί σχηματισμοί οι συμφυρμοί θα πρέπει να θεωρούνται μέρος τους συστήματος της γραμματικής. Το γεγονός πως μοιράζονται ένα κοινό δομικό σχήμα με τη σύνθεση τους συνδέει με την παραγωγικότητα του συστήματος, ενώ η εσκεμμένη επανανάλυση συγκεκριμένων μορφημάτων, χωρίς αλλαγή της γραμματικής κατηγορίας τους -άρα επιφανειακή- τούς συνδέει με τη δημιουργικότητα (βλ. σχετικά Baeskow 2004). Έτσι, το φαινόμενο της σύμφυρσης φαίνεται να βρίσκεται ανάμεσα στις πρωτοτυπικές έννοιες της παραγωγικότητας και της δημιουργικότητας (βλ. σχετικά Bauer 2001) ενός συστήματος. Σημαντικός αριθμός παραδειγμάτων ονοματικών φράσεων με στοιχεία μορφολογίας και σύνταξης εμφανίζονται στη ΓΠ (βλ. 3.4). Όπως στην ΚΝΕ, έτσι και στη ΓΠ, οι δομές αυτές ομαδοποιήθηκαν με βάση τη δομή τους σε τρεις τύπους [Επίθετο + Ουσιαστικό] (π.χ. ψυχρός πόλεμος, λευκή ισοπαλία), [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (π.χ. ζώνη ασφαλείας, φορ περιοχής) και [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (π.χ. θέση κλειδί, παίκτης ηγέτης). Βάσει μια σειράς ελέγχων παρατηρήθηκε πως οι σχηματισμοί του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] εμφανίζουν σημαντική δομική συνοχή, ενώ τα αποτελέσματα των ίδιων ελέγχων στις δομές του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] εμφανίζουν τους τελευταίους να έχουν μικρότερη δομική συνοχή. Τα αποτελέσματα των ελέγχων ήταν ίδια για τους σχηματισμούς της ΚΝΕ και της ΓΠ. Τα βασικά

286 278 συντακτικά χαρακτηριστικά των δομών αυτών, όπως η συμφωνία, η εσωτερική κλίση, η απόδοση πτώσης, μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι σχηματισμοί αυτοί δημιουργούνται στο επίπεδο της σύνταξης και όχι της μορφολογίας. Παρά την κοινή συντακτική φύση των παραπάνω δομών, οι διαφορετικές ιδιότητες που εμφανίζουν οδηγούν στη διαφορετική αντιμετώπισή τους. Οι σχηματισμοί του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό] και [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] θεωρούνται φραστικά σύνθετα (Ralli 2011, 2013), ενώ οι σχηματισμοί του τύπου [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] ονομάζονται ειδικές ονοματικές φράσεις (Ράλλη 2007:250, Ralli 2013). Σημασιολογικά δεν εμφανίζονται διαφορές, μεταξύ εκείνων της ΚΝΕ και των αντίστοιχων της ΓΠ. Βασικό σημασιολογικό χαρακτηριστικό είναι η ικανότητα των δομών αυτών να αποκτούν μεταφορική ή μετωνυμική σημασία τόσο ως προς τα συστατικά (π.χ. ψυχρός πόλεμος, κρυφός κυνηγός, λευκή ισοπαλία), όσο και στο σύνολο της δομής (π.χ. μικρή οθόνη). Το ιδιαίτερο αυτό χαρακτηριστικό παρατηρείται και στη σύνθεση. Ακόμη, ένας σημαντικός αριθμός φραστικών συνθέτων και ειδικών ονοματικών φράσεων αποτελούν μεταφραστικά δάνεια από δομές άλλων γλωσσών (βλ ). Η μελέτη τέτοιων περιπτώσεων στην ΚΝΕ και στη ΓΠ, έδειξε πως ο τρόπος σχηματισμού τους είναι σύμφωνος με τους κανόνες της ελληνικής γλώσσας. Αν ένα μεταφραστικό δάνειο καλείται να αποδώσει μια σχέση υπόταξης δομείται με βάση το σχήμα [Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική] (π.χ. άμυνα ζώνης < zone defense) ενώ σε περίπτωση όπου το μεταφραστικό δάνειο καλείται να αποδώσει μια σχέση απόδοσης ιδιότητας δομείται με βάση το σχήμα [Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό] (π.χ. ομάδα όνειρο < dream team). Εάν η δομή πηγή είναι του τύπου [Επίθετο + Ουσιαστικό], τότε και το μεταφραστικό δάνειο θα είναι [Επίθετο + Ουσιαστικό], αποδίδοντας τη σχέση απόδοση ιδιότητας (π.χ. γηραιά κυρία < vecchia signora). Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω παρατηρήσεις προκύπτει το συμπέρασμα πως η ΓΠ δε διαφέρει σημαντικά σε μορφολογικό επίπεδο σε σχέση με την ΚΝΕ. Τα επιμέρους χαρακτηριστικά και γενικότερα η φύση των μορφολογικών διαδικασιών, αλλά και των διαδικασιών που βρίσκονται μεταξύ της μορφολογίας και της φωνολογίας

287 279 και της μορφολογίας και της σύνταξης, είναι, κατά κανόνα, ίδια σε ΚΝΕ και ΓΠ. Οι διαφοροποιήσεις που παρατηρήθηκαν σχετίζονται με την παραγωγικότητα κάποιων κανόνων, ενώ μικρές διαφορές παρατηρήθηκαν σχετικά με την ύπαρξη γλωσσικών στοιχείων τα οποία εμφανίζονται στη ΓΠ, αλλά δεν εμφανίζονται στην ΚΝΕ (π.χ. οι περιπτώσεις των -ινιο και -οβιτς). Επιστρέφοντας σε αυτό το σημείο στο ερώτημα σχετικά με το αν η ΓΠ αποτελεί μια υπογλώσσα της ΚΝΕ, είναι δυνατόν πλέον να τοποθετηθούμε με μεγαλύτερη σαφήνεια. Η ΓΠ σχετίζεται με ένα συγκεκριμένο θέμα αναφοράς, το ποδόσφαιρο. Με τον τρόπο αυτό η ΓΠ πληροί το κριτήριο για τον χαρακτηρισμό της ως υπογλώσσα, το οποίο προϋποθέτει τη συσχέτιση με συγκεκριμένο θέμα αναφοράς. Ωστόσο, το κριτήριο αναφορικά με τις γραμματικές διαφοροποιήσεις και τις διαφοροποιήσεις ως προς την παραγωγικότητα κοινών κανόνων ανάμεσα σε υπογλώσσα και κοινή γλώσσα δεν ισχύει για τη ΓΠ, όσον αφορά το επίπεδο της μορφολογίας, όπως έδειξα αναλυτικά πιο πάνω. Αντίθετα, διαφοροποίηση ανάμεσα σε ΓΠ και ΚΝΕ παρατηρήθηκε μόνον στο επίπεδο του λεξιλογίου, αλλά και στη σημασία κάποιων φραστικών δομών (βλ ) Η έλλειψη εργασιών σχετικά με άλλα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης (π.χ. φωνολογία, σύνταξη) περιορίζει τον ισχυρισμό σχετικά με τη συνολική μη διαφοροποίηση της ΓΠ και της ΚΝΕ. Η συγκεκριμένη διατριβή έδειξε πως στο επίπεδο της μορφολογίας ΓΠ και ΚΝΕ δεν εμφανίζουν ουσιαστικές διαφορές, ωστόσο, για μια σφαιρικότερη εικόνα σχετικά με διαφοροποιήσεις στη γραμματική θα πρέπει να υπάρξουν εργασίες σχετικές με τους υπόλοιπους τομείς της γραμματικής.

288 280 Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Adams, V Complex Words in English. Harlow-London: Pearson Education/Longman. Amiot, D Préfixes ou prépositions? Le cas de sur(-), sans(-), contre(-) et les autres. Lexique 16, Amiot, D Between compounding and derivation: Elements of word-formation corresponding to prepositions. In W. Dressler, D. Kastovsky, O. Pfeiffer and F. Rainer (eds.) Morphology and its Demarcations. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, Anastasiadi-Symeonidi, A La composition en grec moderne d un point de vue diachronique. Lalies 2, Anderson, S Typological distinctions in Word Formation. In T. Shopen, ed. Language Typology and Grammatical Description, vol. 3. Cambridge: Cambridge University Press, Anderson, S A-Morphous Morphology. Cambridge: Cambridge University Press. Andreou, Μ Headedness in Word Formation and Lexical Semantics: evidence from Italiot and Cypriot. PhD Thesis. University of Patras. Andreou, M On the headship status of Greek diminutive suffixes: a view from Lexical Semantics. In SKASE Journal of Theoretical Linguistics [online] on < ISSN X. Armstrong, G Football Hooligans: Knowing the score. Bloomsbury Academic.

289 281 Aronoff, M Word Formation in Generative Grammar. Cambridge/Mass: MIT Press. Aronoff, M Morphology by Itself. Cambridge: Mass. MIT Press. Aronoff, M. & F. Anshen Morphology and the lexicon: Lexicalization and productivity. In Spencer, A. & A. M. Zwicky (eds.) The handbook of morphology (Blackwell Handbooks in Linguistics). Oxford: Basil Blackwell, Aubin, S., Nazarenko, A. & C. N edellec Adapting a General Parser to a Sublanguage. In Angelova, G., Bontcheva, K., Mitkov, R., Nicolov, N. & N. Nikolov (eds.) Proceedings of the International Conference RANLP 05. Borovets: Bulgaria, Baeskow, H Lexical Properties of Selected Non-native Morphemes in English. Tübingen: Gunter Narr Verlag. Bally, C Linguistique générale et linguistique francaise, 2. Bat-El, O Selecting the Best of the Worst: the Grammar of Hebrew Blends. Phonology 13, Bat-El, O Category-specific phonology in adult and child Hebrew, paper presented at OCP 4, Rhodes, Greece. Bat-El, O. & Cohen E. G Stress in English blends: A constraint-based analysis. In Renner, V., Maniez, F. & P. Arnaud (eds.) Cross-disciplinary perspectives on lexical blending (Trends in Linguistics). Berlin: Mouton de Gruyter. Bauer, L English Word-formation. Cambridge: Cambridge University Press. Bauer, L Be-heading the word. Journal of Linguistics 26, Bauer, L. 1997a. Evaluative morphology: in search of universals. Studies in Language, 21, Bauer, L. 1997b. In search for universals. Studies in Language 21 3, Bauer, L. 2001β. Morphological Productivity. Cambridge: Cambridge University Press. Bauer, L Exocentric Compounds. Morphology 18, Bausmann H Routledge Dictionary of Language and Linguistics (translated and edited by Gregory P. Trauth and Kerstin Kazzazi). London/New York: Routledge

290 282 Beard, A The language of sports. London: Routledge. Bell, M At the Boundary of Morphology and Syntax. In Galani, A., Hicks, G. & G. Tsoulos (eds.) Morphology and Its Interfaces. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Bergh, G. & S. Ohlander Free kicks, dribblers and WAGs. Exploring the language of the people s game. In Moderna Språk 106 1, Bergh, G. & S. Ohlander. Forthcoming. English loan translations in European football lexis. Becker, T Compounding in German. Rivista di Linguistica 4, Berman, J.M Contribution on Blending. Zeitschrift für Anglistik und Amerikanistik 9, Bernard, M Football in France. Its history, vocabulary and place within French society. In Lavric, E., Pisek, G., Skinner, A. & W. Stadler (eds.) The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen, Biber, D An Analytic Framework for Register Studies. In Biber, D. & E. Finegan (eds.) Sociolinguistic perspectives on register. Oxford: Oxford University Press. Bisetto, A. & S. Scalise Compounding.Morphology and/or syntax? In Mereu, L. (ed.) Boundaries of morphology and syntax. Amsterdam and Philadelphia: Benjamins, Bisetto, A. & S. Scalise The classification of compounds. Lingue e linguaggio IV. 2, Bloomfield, L Language. New York: Holt. Booij, G. E Dutch Morphology. Lisse: De Ridder and Dordrecht: Foris. Booij, G Compounding in Dutch. Rivista di Linguistica 4, Βοoij, G Against Split Morphology. In Booij, G. & J. van Marle (eds.) Yearbook of Morphology Dordrecht: Kluwer, Booij, G Inherent vs. Contextual Inflection and the Split Morphology Hypothesis. In Booij, G. & J. van Marle (eds.) Yearbook of Morphology Dordrecht: Kluwer, 1-16.

291 283 Booij, G Autonomous morphology and paradigmatic relations. In Booij, G.E. & J. van Marle (eds.) Yearbook of Morphology Dordrecht/Boston: Kluwer, Booij, G The Morphology of Dutch. New York: Oxford University Press. Booij, G. 2005α. Compounding and Derivation: Evidence for Construction Morphology. In Dressler, W., Kastovsky, D., Pfeiffer, O. & F. Rainer (eds.) Morphology and Its Demarcations. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, Booij, G. 2005β. The Grammar of Words: An Introduction to Linguistic morphology. Oxford: Oxford University Press. Booij, G Grammar of words. New York: Oxford University Press. Booij, G Lexical integrity as a formal universal: a constructionist view. In Scalise, S., Magni, E. & A. Bisetto (eds.) Universals of language today. Berlin: Springer, Booij, G Construction Morphology. Oxford: Oxford University Press. Borer, H On the Morphological Parallelism between Compounds and Constructs. In Booij, G. & J. van Marle (eds) Yearbook of Morphology Dordrecht: Kluwer, Botha, R. P Morphological Mechanisms. Oxford: Pergamon. Brdar-Szabó, R. & M. Brdar On the marginality of lexical blending. Jezikoslovlje 9 1/2, Bybee, J Morphology: A Study of the Relation between Meaning and Form. Amsterdam: John Benjamin Publishing. Cabré, T Terminology. Philadelphia: John Benjamins North America. Campbell, L Historical Linguistics: An Introduction. Edinburgh: Edinburgh University Press. Campbell, L. & M. J. Mixco A Glossary of Historical Linguistics. Edinburgh: Edinburgh Cannon, G Blends in English word formation. Linguistics 24,

292 284 Cannon, G Blending. In Booij, G., Lehmann, C. & M. Joachim (eds.) Morphology: An International Handbook on Inflection and Word-Formation, Vol. 1. Berlin. New York: Walter de Gruyter, Carnibella, G., Fox, A., Fox, K., McCann, J., Marsh, J. & P. Marsh Football violence in Europe. A report to the Amsterdam group. Oxford: The social issues research centre, [27/06/2012]. Carstairs-McCarthy, A Current Morphology. London: Routledge. Carstairs-McCarthy A An Introduction to English Morphology. Edinburgh: Edinburgh University Press. Castillo, Α Folk etymology as a linguistic phenomenon. Nordersterd: Green Verlag. Cawthorne, N Football Hooligans. Constable & Robinson Limited. Chapanga, E An analysis of the war metaphors used in spoken commentaries of the 2004 edition of the Premier Soccer League (PSL) matches in Zimbabwe. Zambesia 31, Chomsky, Ν Remarks on Nominalization. In Jacobs, R. & P. Rosenbaum (eds.) Readings in Transformational Grammar. MA Ginn: Waltham, Chomsky, Ν The Minimalist Program. Cambridge, Mass: MIT Press. Čolović, Ι Campo di calcio campo di battaglia: Il calcio, dal racconto alla guerra: L esperienza yugoslava [Το ποδόσφαιρο ως αφήγηση του πολέμου: Η Γιουγκοσλαβική εμπειρία]. Ιωάννινα: Ισνάφι. Crocco-Galeas, G The interradical interfix in Modern Greek compounding. Studies in Greek Linguistics 2001, Cruse, A Meaning in Language. An Introduction to Semantics and Pragmatics. Oxford: Oxford University Press. Crystal, D The Cambridge Encyclopedia of the English Language. Cambridge: Cambridge University Press. Di Sciullo, A. M. & E. Williams On the Definition of the Word. Cambridge, Mass: MIT Press. Di Sciullo, A. M Modularity and X0/XP Asymmetries. Linguistic Analysis 26, 1-26.

293 285 Di Sciullo, A.M Prefixed-Verbs and Adjunct Identification. In Di Sciullo, A.M. (ed.) Projections and Interface Conditions. Oxford: Oxford University Press, Di Sciullo, A. M Asymmetry in Morphology. Cambridge, Mass: MIT Press. Dirven R.& Verpoor M Cognitive exploration of language and linguistics. Amsterdam: John Benjamin Publishing. Dressler, W. U. & L. Merlini-Barbaresi Interfissi e non interfissi antesuffissali nell Italiano, Spagnolo, Inglese. In Foresti F., Rizzi E., & P. Benedini (eds.) L Italiano tra le Lingue Romanze. Roma: Bulzoni, Dressler, W. U. &L. Merlini Barbaresi Elements of morphopragmatics. In J, Verschueren (ed.) Levels of Linguistic Adaptation: Selected papers from the International Pragmatics Conference, Antwerp, August. Volume 2: Levels of Linguistic Adaptation. Dressler, W. U. & L. Merlini-Barbaresi Morphopragmatics: Diminutives and Intensifiers in Italian, German and Other languages. Berlin: Mouton de Gruyter. Dressler, W. U Zur Wertung der Interfixe in einer Semiotischen Theorie der Naturlichen Morphologie. Wiener Slavistischer Almanach 13, Dressler, W. U Forma y funcion de los interfijos. Revista Espanola di Linguistica 16, Dressler, W Extragrammatical vs. Marginal Morphology. In U. Doleschal and A. Thornton (eds.) Extragrammatical Morphology and Marginal Morphology, München: Lincom Europa. Dressler, W. U Compound Types. In G. Libben, & G. Jarema (eds.) The Representation and Processing of Compound Words. Oxford: Oxford University Press, Duda, H The words kibic (sports fan) and pseudokibic (hooligan) in Polish. Remarks on names of sports enthusiasts used during sporting events. In Lavric, E., Pisek, G., Skinner, A. & W. Stadler (eds.) The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen,

294 286 Dzahene-Quarshie, J English loans in swahili newspaper football language. In Ghana Journal of Linguistics 1 1, Eggins, S An introduction to Systemic Functional Linguistics. London: Pinter Publishers. Fabb, N Compounding. In Spencer, A. & A. M. Zwicky (eds.) The handbook of morphology. Oxford and Malden MA: Blackwell, Ferguson, C Sports announcer talk: Syntactic aspects of register variation. Language in Society 12, Fleischer, W Wortbildung der Deutschen Gegenwartsprache. Leipzig: VEB Bibliographisches Institut. Giegerich, H Compounding and lexicalism. In Lieber, R. & P. Štekauer (eds.) The Oxford handbook of compounding. Oxford/New York: Oxford University Press, Goldblatt, D The Ball is Round. A Global History of Football. London: Penguin. Gries, S. Th Shouldn t it be breakfunch?a quantitative analysis of blend structure in English. Linguistics 42 3, Gries, S. Th Cognitive determinants of subtractive word formation: A corpus based perspective. Cognitive Linguistics 17 4, Grishman, R Adaptive Information Extraction and Sublanguage Analysis. In Nebel, B. (ed.) Proceedings of the Workshop on Adaptive Text Extraction and Mining at the 17 th International Joint Conference on Artificial Intelligence (IJCAI 01). Seattle. In [15/8/2015]. Guevara, E. & S. Scalise Searching for Universals in Compounding. In S. Scalise, E. Magni & A. Bisetto (eds.) Universals of Language Today. Amsterdam: Springer, Efthymiou, A Modern Greek parasynthetic verbs. A hierarchical relationship between prefixes and suffixes? In S. Manova (ed.) Affix ordering across languages and frameworks. N. York: Oxford University Press, Halle, M Prolegomena to a Theory of Word Formation. Linguistic Inquiry 4, 3-16.

295 287 Harris, Z Mathematical Structures of Languages. New York: John Wiley/Interscience Publisher. Harley, H Compounding in Distributed Morphology. In Liever, R. & P. Štekauer (eds.) The Oxford handbook of compounding. Oxford University Press, Oxford/New York, Harvey, A Football: The First Hundred Years. The Untold Story of the People s Game. London: Routledge. Haspelmath, M The growth of affixes in morphological reanalysis. In Booij, G. & J. van Marle (eds.) Yearbook of Morphology Netherlands: Kluwer Academic Publishers, Haspelmath, M Understanding Morphology. London: Arnold. Heine, B., Claudi, U. & F. Hünnemeyer Grammaticalization: A Conceptual Framework. Chicago and London: The University of Chicago Press. Hock, H. H Principles of Historical Linguistics. Berlin, New York: Mouton de Gruyter. Hock, H. H. & B. Joseph Language History, Language Change and Language Relationship (An Introduction to Historical and Comparative Linguistics). Berlin/New York: Mouton de Gruyter. Hock, H. H Analogical change. In Spencer, A. & A. M. Zwicky (eds.) The Handbook of Morphology. Oxford: Blackwell, Hoeksema, J The head parameter in morphology and syntax. In Gilbers, D. & S. Looyenga (eds.) Language and Cognition 2. Groningen: De Passage, Hognestand K. H What is a Football Fun?. In Krøvel, R. & T. Roksvold (eds.) We Love to Hate Each Other. Mediated Football Fan Culture. Göteborg: Göteborgs universitet. Hong, Sung-Hoon Properties of English Word-blends: Structural Description and Statistical Distribution. English Language and Linguistics 18,

296 288 Hopper, P.J On some Principles of Grammaticalization. In Traugott E. C. & B. Heine (eds.), Approaches to Grammaticalization. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. 1, Hopper, P. J. & E. C. Traugott. [1993] Grammaticalization (2 nd edition). Cambridge: Cambridge University Press. Iacobini, C Distinguishing derivational prefixes from initial combining forms. In the Proceedings of the first Mediterranean Conference in Morphology. Mytilene, Iacobini, C Prefissazione. In Grossman, M. & F. Rainer (eds.) La formazionedelle parole in italiano. Tübingen: Max Niemeyer Verlag, Ingrid, F Submorphetic elements in formation of acronyms, blends and clipping. Lexis 2, Jackendoff, R Foundations of language. Oxford/New York: Oxford University Press. Jones, S.G Sport, Politics and the Working Class. Manchester: Manchester University Press. Kageyama, T Variation between endocentric and exocentric word structures. Lingua , Katamba, F Morphology. New York: St. Martin s Press. Katsouda, G The terms contamination and blending in the Greek bibliography: Problems and solutions. In Baltazani, M., Giannakis, G., Tsangalidis, A. and G. J. Xydopoulos (eds.) Proceedings of the 8th International Conference of Greek Linguistics (Ioannina, 29 August 2 September 2007). Ioannina: University of Ioannina, Kelly, M. H To brunch or to brench : Some aspects of blend structure. Linguistics 36 3, Kemmer, S Schemas and lexical blends. In Cuyckens, H., Berg T., Dirven, R. & Klaus-Uwe Panther (eds.) Motivation in Language: Studies in Honor of Günter Radden. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins,

297 289 Kiparsky, P Lexical Morphology and Phonology. In Yang, I. S. (ed.) Linguistics in the Morning Calm. Seoul: Hanshin, Kiparsky, P Verbal co-compounds and subcompounds in Greek. MIT Working Papers in Linguistics 57. Proceedings of the Workshop in Greek Syntax and Semantics at MIT (June 2007). Kiparsky, P Grammaticalization as optimization. In Jonas, D. & S. Anderson (eds.) The Emergence of Grammaticalization. Oxford: Oxford University Press. Kittredge, R. & J. Lehrberger Sublanguages: studies of languages in restricted semantic domain. Berlin: de Gruyter. Koliopoulou, M Loose multi-word compounds and noun constructs. Patras Working Papers in Linguistics 1, Koutita, M. & A. Fliatouras Blends in greek dialects: a morphosemantic analysis. In Ralli, A., Joseph, B. & M. Janse (eds.) Proceedings of the 1 st International Conference of Modern Greek dialects and the linguistic theory (Patras, Greece, Oct , 2000). Patras: University of Patras, Kubozono, H Phonological constraints on blending in English as a case for phonology morphology interface. Yearbook of Morphology 3, Lakoff, G Women, Fire and Dangerous Things. What Categories reveal about the Mind. Chicago: The University of Chicago Press. Lapointe, S A Theory of Grammatical Agreement. Phd Thesis, University of Massachusetts, Amherst. Laubstein, A. S. 1999α. Lemmas and lexemes: The evidence from blends. Brain and Language 68 1, Laubstein, A. S. 1999β. Word blends as sublexical substitutions. Canadian Journal of Linguistics 44 2, Lavric E., Pisek, G., Skinner A., & W. Stadler The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen. Lehmann, C. [1982] Thoughts on Grammaticalization. München/Newcastle. Lincom Studies in Theoretical Linguistics 01 (revised edition).

298 290 Lehrberger, G Automatic translation and the concept of sublanguages. In Kittredge, R. & G, Lehrberger (eds.) Sublanguages: studies of languages in restricted semantic domain. Berlin: de Gruyter Lehrberger, G Sublanguage Analysis. In Grishman, R. & R. I. Kittredge. (eds.). Analyzing Language in Restricted Domains: Sublanguage Description & Processing: Lawrence Erlbaum Assoc. Lehrer, Α Blendalicious. In Munat, J. (ed.) Lexical creativity, Text and Contexts. Amsrerdam/Phalabelphia: John Benjamins Publishing Company, Leigh, J. & D. Woodhouse Football Lexicon. London: Faber & Faber. Leitner, G. & M. Hesselmann What do you do with a ball in soccer? medium, mode, and pluricentricity in soccer reporting. World Englishes 15 1, Li, Y Structural head and aspectuality. Language 69, Libben, G Semantic transparency in the processing of compounds: consequences for representation, processing, and impairment. Brain and Language 61, Liberman, A Word Origins: Etymology for Everyone. Oxford: Oxford University Press. Lichtenberk, F On the gradualness of Grammaticalization. In Traugott, E. C. & B. Heine (eds.) Approaches to Grammaticalization 1. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, Lieber, R On the Organization of the Lexicon. Phd Thesis, MIT. Lieber, R Deconstructing morphology: Word formation in syntactic theory. Chicago: Chicago University Press. Lieber, R IE, Germanic: English. In Lieber, R. & P. Štekauer (eds.) The Oxford Handbook of Compounding. Oxford University Press. Lieber, R Introducing Morphology. Cambridge: Cambridge University Press. López Rúa, P On the Structure of Acronyms and Neighbouring Categories: a Prototype based Account. English Language and Linguistics 6 1, Lyons, J Semantics 2 vols. Cambridge: Cambridge University Press.

299 291 MacKay, D. G The structure of words and syllables: Evidence from errors in speech. Cognitive Psychology 3, MacKay, D. G Complexity in output systems: Evidence from behavioural hybrids. American Journal of Psychology 86 4, MacKay, D. G The organization of perception and action: A theory for language and other cognitive skills. Berlin, Heidelberg, New York: Springer. Makarona, A Deviation in sports commentator speech. Statistical and linguistic analysis. In Lavric, E., Pisek, G., Skinner, A. & W. Stadler (eds.) The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen. Marchand, H The Categories and Types of Present Day English Word Formation. München: Becksche Verlagsbuchhandlung. Marchand, H Expansion, Transposition and Derivation. La Linguistique 1, Marchand, H The categories and types of present-day English word-formation: a synchronic-diachronic approach (Second, completely revised and enlargeded.). München: Beck. Manolessou, I. & S. Tsolakidis Greek Coordinated Compounds: Synchrony and Diachrony. Patras Working Papers in Linguistics 1. Special Issue: Morphology Marle, J. van On the Paradigmatic Dimension of Morphological Creativity. Dordrecht: Foris. Mayerthaler, W Morphologischie Naturlicheit. Wiesbanden: Athenaion. Mc Mahon, A Understanding language. Cambridge: Cambridge University Press. Melissaropoulou, D. & A. Ralli Headedness in diminutive formation: Evidence from Modern Greek and its dialectal variation. Acta Linguistica Hungarica 55, Meibauer, J How marginal are phrasal compounds? Generalizedinsertion, expressivity, and I/Q-interaction. Morphology 17, Montermini, F Units in compounding. In Scalise, S. & I. Vogel (eds.) Cross- Disciplinary Issues in Compounding,

300 292 Moskovich, W What is a sublanguage? The notion of sublanguage in modern Soviet linguistics. In Kittredge, R. & G. Lehrberger (eds). Sublanguages: studies of languages in restricted semantic domain. Berlin: de Gruyter. Murray, B The World s Game: A History of Soccer. Urbana & Chicago: University of Illinois Press. Nespor, M. & A. Ralli Stress Domains in Greek Compounds: A Case of Morphology Phonology Interaction. Themes of Greek Linguistics I. Amsterdam & New York: John Benjamins, Nespor, M. & A. Ralli Morphology-Phonology Interface: Phonological Domains in Greek Compounds. The Linguistic Review , Nordin, H The use of conceptual metaphors by Swedish and German football commentators. A comparison. In Lavric, E., Pisek, G., Skinner, A. & W. Stadler (eds.) The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen, Olsen, S Composition. In Booij, G., Lehmannand, Chr. & J. Mugdan (eds.) Morphology. Handbook of Inflection and Word Formation, Berlin: Walterde Gruyter. Palmatier, R. A. & H. L. Ray Dictionary of Sports Idioms. Lincolnwood, Ill.: National Textbook Company. Pavić Pintarić, A English and German loanwords in Croatian football language. In Lavric, E., Pisek, G., Skinner, A. & W. Stadler (eds) The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen, Piñeros C. E The creation of portmanteaus in the extragrammatical morphology of Spanish. Probus 16 2, Plag, I Morphological Productivity. Structural constraints in English derivation. Berlin and New York: Mouton de Gruyter. Plag, I Word-formation in English. Cambridge: Cambridge University Press. Politis, P Lexical Variation In Written Sports Reports. Πρακτικά 8 ου Διεθνούς Συνεδρίου Γλωσσολογίας. Στο uoi.gr/cd_web/docs/english/029_politisicgl8_ok.pdf

301 293 Rainer, F. & S. Varela Compounding in Spanish. Rivista di Linguistica 4 1, Ralli, Α Eléments de la morphologie du grec moderne: La Structure du Verbe. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. University of Montreal. Ralli, A Compounding in Modern Greek. Rivista di Linguistica 4, Ralli, Α On the Morphological Status of Inflectional Features: Evidence from Modern Greek. In Joseph, B.D., Horrocks, G. & I. Philippaki-Warburton (eds.) Themes in Greek Linguistics II. Amsterdam: John Benjamins, Ralli, A. & M. Stavrou Morphology-syntax interface: A-N compounds versus A-N constructs in Modern Greek. In Booij, G. & J. van Marle (eds.) Yearbook of morphology Dordrecht: Kluwer, Ralli, A Inflectional Features and the Morphological Module Hypothesis. In Kakouriotes, A. (ed.) Working Papers in Theoretical and Applied Linguistics 6. Thessaloniki: English Dept., Aristotle University of Thessaloniki, Ralli, A. 2002α. Prefixation vs. Compounding. In Di Sciullo, A.M. (ed.) Asymmetry in Grammar: Phonology, Morphology and Language Acquisition. Amsterdam: John Benjamins, Ralli, A. 2002β. The Role of Morphology in Gender Determination: Evidence from Modern Greek. Linguistics 40 3, Ralli, A Preverbs in Greek: the case of ksana, kse-, para-. In Di Sciullo, A. M. (ed.) Asymmetry in Grammar: Morphology, Phonology and Language Acquisition. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, Ralli, A Stem-based versus Word-based Morphological Configurations: The Case of Modern Greek Preverbs. Lingue e Linguaggio , Ralli, A Greek Deverbal Compounds with Bound Stems. In Koeva, S. & M. Dimitrova Vulchanova (eds.) Proceedings of the Fifth International Conference of Formal Approaches to South Slavic and Balkan Languages (FASSBL-5), Ralli, A Compound Markers and Parametric Variation. Language Typology and Universals (STUF) 61,

302 294 Ralli, A I.E. Hellenic: Modern Greek. In Lieber, R. and P. Štekauer (eds.) The Oxford Handbook of Compounds. Oxford University Press, Ralli, A. & A. Karasimos The Bare-Stem Constraint in Greek Compound Formation. Gengo Kenkyu 135, Ralli, A Compounding versus Derivation. In Scalise, S. and I. Vogel (eds.) Cross- Disciplinary Issues in Compounding. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, Ralli, A. & M. Andreou Revisiting exocentricity in compounding. Evidence from Greek and Cypriot. In Kiefer, F., Ladani, M., & P. Siptar (eds.) Morphology Amsterdam: John Benjamins. Ralli, A. & G. Xydopoulos Blend formation in Modern Greek. In Renner, V., Maniez, F. & P. Arnaud (eds.) Cross-disciplinary perspectives on lexical blending (Trends in Linguistics). Berlin: Mouton de Gruyter. Ralli, A Compounding in Modern Greek. New York: Springer. Ralli, A. & M. Andreou. (To appear). Revisiting Exocentricity in Compounding: Evidence from Greek and Cypriot Greek. Proceedings of the 12th Budapest International Morphology Meeting (May 2010). Ronneberger-Sibold, E Lexical blends: Functionally tuning the transparency of complex words. Folia Linguistica XL/1-2, Ronneberger-Sibold, E Blending between grammar and universal cognitive principles: Evidence from German, Farsi, and Chinese. In Renner, V., Maniez, F. & P. Arnaud (eds.) Cross-disciplinary perspectives on lexical blending. Berlin, New York: de Gruyter, Rundblad, G., & D. B. Kronenfeld Folk-Etymology: Haphazard Perversion or Shrewd Analogy?. Amsterdam studies in the theory and history of linguistics science series 4, Sadler, L. & D. Arnold Prenominal adjectives and the phrasal/lexical distinction. Journal of Linguistics 30,

303 295 Sager, J. C., Dungworth, D., & P.F. McDonald English Special Languages. Wiesbaden: Brandstetter. Sager, N Sublanguage: Linguistic Phenomenon, Computational Tool Sublanguage Analysis. In Grishman, R. & R. I Kittredge. (eds.) Analyzing Language in Restricted Domains: Sublanguage Description & Processing: Lawrence Erlbaum Assoc. Sanders, G Zero Derivation and the Overt Analogue Criterion. In Hammond, M. & M. Noonan (eds.) Theoretical Morphology. San Diego: Academic Press, Scalise, S Generative Morphology. Dordrecht: Foris. Scalise, S The notion of head in morphology. In Booij, G. & J. van Marle, (eds.) Yearbook of Morphology Dordrecht: Foris, Scalise, S Compounding in Italian. Rivista di Linguistica 4, Scalise, S Morfologia. Bologna: Il Mulino. Scalise, S. & A. Bisetto The Classification of Compounds. In Lieber, R. & P. Štekauer (eds.) The Oxford Handbook of Compounding. Oxford: Oxford University Press, Schmidt, T. The Kicktionary. In [12 December 2014]. Schmidt, T The Kicktionary: Combining corpus linguistics and lexical semantics for a multilingual football dictionary. In Lavric, E., Pisek, G., A. Skinner & W. Stadler (eds.) The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen, Schultink, H Produktiviteit als morphologisch fenomeen. Forum der Letteren, Seddon, P Football Talk. London: Robson Books. Selkirk, E The Syntax of Words. Cambridge, Mass: MIT Press. Sępek, S Is English injuring Polish? An analysis of the spread of English terminology in (and through) Polish football. In Lavric, E., Pisek, G., Skinner, A. & W. Stadler (eds.) The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen, Shirley, B. H. & J. Longman Shared thinking and the register of Coaching. In Biber, D. & E. Finegan (eds.) Sociolinguistics perspectives on register. New York: Oxford university press.

304 296 Soudek, Lev I The relation of blending to English word-formation: Theory, structure and typological attempts. In Dressler, W. & W. Meid (eds.) Proceedings of the Twelfth International Congress of Linguists. Innsbruck: Institut für Sprachwissenschaft, Spencer, A Morphological Theory: An Introduction to Word Structure in Generative Grammar. Malden, MA: Blackwell Publishers. Štekauer, P On some issues of blending in English word formation. Linguistica Pragensia 1, Stockwell, R. & D. Minkova English Words: History and Structure. Cambridge: Cambridge University Press. Svensén, B A Handbook of Lexicography. The Theory and Practice of Dictionary Making. Cambridge: Cambridge University Press. Swales, J Writing scientific English. London: Thomas Nelson. Sweetser E From etymology to pragmatics: Metaphorical and cultural aspects of semantics tructure. Cambridge: Cambridge University Press. Symonenko, S., Rowe, S. & E. D. Liddy Illuminating Trouble Tickets with Sublanguage Theory. In Proceedings of the Human Language Technology/North American Association of Computational Linguistics Conference. Taborek, J The language of sport: Some remarks on the language of football. In Lankiewicz/Wąsikiewicz-Firlej, ten Hacken, P Derivation and Compounding. In Booij, G., Lehmann, C. & J. Mugdan (eds.) Morphologie - Morphology: Ein Handbuch zur Flexion und Wortbildung - A Handbook on Inflection and WordFormation. Berlin: de Gruyter 1, Thaler, E Two global languages: football and English language teaching. In Lavric, E., Pisek, G., Skinner, A. & W. Stadler (eds.) The Linguistics of football, Gunter Narr Verlag Tübingen,

305 297 Theodoropoulou, E Football register formation: The case of Greek s triumph in Euro In Lavric, E., Pisek, G., Skinner, A. & W. Stadler (eds.) The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen. Vachek, J Some remarks on English loans in Czech sports terminology. In Viereck/Bald, Velčić, I The English element in the Croatian sports vocabulary. In Studia Romanica et Anglica Zagrabiensia, Vierkant, S Metaphor and live radio football commentary. In Lavric, E., Pisek, G., Skinner, A. & W. Stadler (eds.) The Linguistics of football. Gunter Narr Verlag Tübingen, Wallace, W How registers register: Toward the analysis of language use. IRAL 14 4, Wichmann, S. & J. Wohlgemuth Loan verbs in a typological perspective In Stolz, Τ., Bakker, D. & R. S. Palomo (eds.) Aspects of language contact. New theoretical, methodological and empirical findings with special focus on Romancisation processe. Berlin/New York: Mouton de Gruyter, Widdowson, H. G Explorations in Applied Linguistics. Oxford: Oxford University Press. Williams, E Argument Structure and Morphology. The Linguistic Review 1, Winer, L Folk etymology in Trinidad and Tobago lexicography. Old English and new. Studies in language and linguistics in honor of Frederic G. Cassidy. In Hall, J.H., Doane, N. & D. Rongler (eds.) London: Garland Publishing, Zwicky, A. M Heads. Journal of Linguistics 21, Zwicky, A. M. & G. K. Pullum Plain morphology and expressive morphology. In Aske, J., Beery, N., Michaelis, L., & F. Hana (eds.) Berkeley Linguistics Society: Proceedings of the Thirteenth Annual Meeting, General Session and Parasession on Grammar and Cognition. Berkeley Linguistics Society, Berkeley, California,

306 298 Xydopoulos, G. J Psilo-: Εxploring the case of a 'diminutive' in Modern Greek. In Tsangalidis, A. (ed.) Selected Papers from the 18th International Symposium of Theoretical and Applied Linguistics, Thessaloniki:Monochromia. Xydopoulos, G., Iordanidou A. & A. Efthymiou Recent advances in the documentation of Greek slang: The case of In Chatzopoulou, K. Ioannidou A. & S. Yoon (eds.) Proceedings of the 9th International Conference on Greek Linguistics, October 2009, Chicago, Illinois, USA. Ελληνόγλωσση Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α Η νεολογία στην κοινή νεοελληνική. Θεσσαλονίκη: Ίδρυμα Τριανταφυλλίδη. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, A Νεολογικός Δανεισμός της Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, A Το τεμάχιο τος στα ρηματικά επίθετα της Νεοελληνικής. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α H νεοελληνική σύνθεση. Στο Κατσιμαλή, Γ. & Φ. Καβουκόπουλος (επιμ.) Ζητήματα νεοελληνικής γλώσσας: Διδακτική Προσέγγιση. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, A. 1997α. Εισαγωγή στη Μορφολογία Παραγωγής της Νέας Ελληνικής. Θεσσαλονίκη: Πανεπιστημιακές Παραδόσεις. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, A. 1997β. To επίθημα -άδικο στη Νεοελληνική. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, A To επίθημα ινος στη Νέα Ελληνική. Στο Μόζερ, Α. (επιμ.) Ελληνική Γλώσσα 97. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, A Το επίθημα -(ι)άρ(ης) στη Νεοελληνική. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, A Το στοιχείο -ωδης στην Ελληνική. Μια περίπτωση γραμματικοποίησης. Στο Αγγουράκη, Γ., Αρβανίτη, A., Γκούτσος, Δ., Davy, J.,

307 299 Καρυολαίμου, Μ., Παναγιώτου, A., Παπαπαύλου, A., Παύλου, Π. & A. Ρούσσου (επιμ.) Πρακτικά του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α Το μόρφημα θεο- στην ελληνική. Στους Μόζερ, Α., Μπακάκου-Ορφανού, Α., Χαραλαμπάκη, Χ. & Δ. Χειλά-Μαρκοπούλου (εκδ.), Γλώσσης χάριν. Τόμος αφιερωμένος από τον Τομέα Γλωσσολογίας στον Καθηγητή Γεώργιο Μπαμπινιώτη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, Ανδρέου, M Εξωκεντρικότητα στη Σύνθεση της Κυπριακής. Μεταπτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Πατρών. Ανδριώτης, Ν Ετυμολογικό λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: Φωτοτυπική Επανέκδοση της Τρίτης Έκδοσης. Ανδρουλάκης, Γ Αθλητισμός = ειρήνη; Οι πολεμικές μεταφορές στην αθλητική κοινωνιόλεκτο: κοινωνιογλωσσικά, μεταφραστικά και διδακτικά ζητήματα. Στο Ψάλτου Joycey, A. & Μ. Βαλιούλη (επιμ.) Πρακτικά του 12ου Διεθνούς Συνεδρίου Eφαρμοσμένης Γλωσσολογίας της EEEΓ (Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 1999). Θεσσαλονίκη: University Studio Press, Ανδρουλάκης, Γ Ερευνώντας την ελληνική έντυπη αθλητικογραφία: μεθοδολογικά, γλωσσικά και κοινωνικά ζητήματα. Στο Πολίτης, Π. (επιμ.) Ο λόγος των μέσων μαζικής ενημέρωσης: το ελληνικό παράδειγμα. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη), Αρβανίτη, A Ενδείξεις προσωδιακής δομής σε πρόσφατα λεξικά μείγματα της Ελληνικής. Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα 18, Αρχάκης, Α Γλωσσική διδασκαλία και σύσταση των κειμένων. Αθήνα: Πατάκης (Α έκδοση 2005). Αρχάκης, Α. & Μ. Κονδύλη Εισαγωγή σε ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας (3 η έκδοση). Αθήνα: Νήσος. Βελούδης, Γ Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα. Αθήνα: Κριτική.

308 300 Γαβριηλίδου, Ζ Μερικές συντακτικές και σημασιολογικές παρατηρήσεις για το νεολογικό σχηματισμό των πολυλεκτικών παρατακτικών μεταφορικών συνθέτων. Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα 1995, Γαβριηλίδου, Ζ Από το μηδέν στο υπέρ ή από τη στέρηση στην επίταση. Στο Ιωαννίδου, Χ. & Z. Γαβριηλίδου (επιμ.) Τιμητικός τόμος αφιερωμένος στον Α. Μάνο, Γαβριηλίδου, Ζ. & Θ. Νάκας Παραθετικά σύνθετα. Γλώσσα, παράρτημα αρ. 1. Αθήνα: Βιβλιορυθμός. Γιαννουλοπούλου, Γ Μορφοσημασιολογική σύγκριση παραθημάτων και συμφυμάτων στα Νέα Ελληνικά και τα Ιταλικά. Διδ. Διατριβή. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Δημελά, Ε Η προθηματοποίηση στις Νεοελληνικές Διαλέκτους Συγχρονική και Διαχρονική Προσέγγιση. Διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών. Δημελά, Ε. & Χ. Παπαναγιώτου Δια-διαλεκτική προσέγγιση της σημασιολογικήςκαι εκφραστικής λειτουργίας των μορφημάτων: η περίπτωση των δολιο-, πλακο-και χαμο-. Νεοελληνική Διαλεκτολογία 6. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών. Ευθυμίου, Α Κατασκευασμένες λέξεις σε -ιά: μια πρώτη προσέγγιση. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη, Eυθυμίου, Α. 1999α. -αδα και -ιά: Δύο τρόποι έκφρασης της έννοιας της διάκρισης. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 1998, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Ευθυμίου, Α. 1999β. Περιληπτική σημασία/αναφορά στα επιθηματοποιημένα ουσιαστικά της Νέας Ελληνικής. Στο Μόζερ, Α. (επιμ.) Πρακτικά του 3 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, Ευθυμίου, A Παρατηρήσεις για την πολυτυπία, την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα του δάνειου επιθήματος -άρω στη Νέα Ελληνική. Στο: [13/4/2016].

309 301 Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών / Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Καρατζόλα, Ε. & Α. Φλιάτουρας Γλωσσική αλλαγή. Παραδόσεις 14. Αθήνα: Νήσος. Κατσογιάννου, M. & B. Αργυρόπουλος H αθλητική ορολογία στα λεξικά της Νέας Ελληνικής. Πρακτικά 7 ου συνεδρίου Ελληνική γλώσσα και ορολογία, Οκτώβριος Αθήνα. Κατσούδα, Γ. & Π. Κρητικού Οπτικοί συμφυρμοί: παραδείγματα από τον Τύπο. Στο Χριστοφίδου Α. (επιμ.) Δελτίο Κέντρου Ορολογίας και Νεολογισμών. Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, Κατσούδα, Γ. & Θ. Νάκας Όψεις της νεολογίας. Σύμφυρση και επανετυμολόγηση. Αθήνα: Πατάκης. Κολιοπούλου, Μ Περιγραφή και ανάλυση των χαλαρών πολυλεκτικών συνθέτων της Νέας Ελληνικής. Μεταπτυχιακής εργασία. Πανεπιστήμιο Πατρών. Κολιοπούλου, Μ Μεταξύ συνθέτων και φράσεων. In Gavriilidou, Z., Efthymiou, A., Thomadaki, E. & P. Kambakis-Vougiouklis (eds.) Selected papers of the 10 th ICGL. Komotini/Greece: Democritus University of Thrace, Kριαράς Ε Νέο ελληνικό λεξικό. Λεξικό της σύγχρονης ελληνικής δημοτικής γλώσσας. Εκδοτική Αθηνών. Κρύσταλ Ν Λεξικό Γλωσσολογίας και Φωνητικής, (μτφρ. Γ. Ξυδόπουλος). Αθήνα: Πατάκης. Κυριακοπούλου, Α Συγκριτική μελέτη του ειδικού λεξιλογίου του ποδοσφαίρου στη Νέα Ελληνική και τη Γαλλική και μέθοδοι αναπαράστασής του. Πρακτικά 4 ου συνεδρίου Ελληνική γλώσσα και ορολογία. Αθήνα. Μελισσαροπούλου, Δ Oνοματικά παραγωγικά επιθήματα της Νέας Ελληνικής Συνδυαστικές ιδιότητες. Πτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Πατρών. Μητσικοπούλου, Β Λόγος Κείμενο. Στο language.gr/greeklang/studies/discourse/1_3/index.html [20 January 2011].

310 302 Μότσιου,Β Στοιχεία Λεξικολογίας. Εισαγωγή στην νεοελληνική λεξικολογία. Αθήνα. Μπαμπινιώτης Γ Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων (2 η έκδοση). Κέντρο Λεξικολογίας. Ναρ, Λ Το παιχνίδι της εξέδρας. Αθήνα: Μεταίχμιο. Νικολού, Κ Μορφολογική και Φωνολογική Ανάλυση των Μονολεκτικών Σύνθετων Λέξεων της Ελληνικής. Πτυχιακή εργασία. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών. Ξυδόπουλος, Γ Λεξικολογία: Εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού. Αθήνα: Πατάκης. Οικονομίδης, Α Αγγλοελληνικό Λεξικό Ποδοσφαιρικών Όρων. Αθήνα. Οικονόμου, Κ Διαβάζετε αθλητικά; Ο αθλητικός λόγος σε μια ημερήσια αθλητική εφημερίδα. Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Πανούτσος, Α Η γλώσσα του αθλητισμού: από τους χαλκέντερους στα πακέτα. Στο Μπουκάλας, Π. & Α.Μοσχονάς (επιμ.) Πρακτικά συνεδρίου Δημοσιογραφία και γλώσσα. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΣΗΕΑ, Παπαναγιώτου, Χ Με τη γλώσσα της εξέδρας. Πρακτικά 2 ου Διεθνούς Συνεδρίου Μεταπτυχιακών Φοιτητών. Πανεπιστήμιο Πατρών. Παπαναγιώτου, Χ Παρατηρήσεις στα φραστικά σύνθετα και στις ειδικές ονοματικές φράσεις της γλώσσας του ποδοσφαίρου: σύγκριση με τις αντίστοιχες δομές της Κοινής Νέας Ελληνικής. Πρακτικά 3 ου Διεθνούς Συνεδρίου Μεταπτυχιακών Φοιτητών. Πανεπιστήμιο Πατρών. Παπαναγιώτου, Χ.& Μ. Ανδρέου. (προσεχώς). Τα σύνθετα στη γλώσσα του ποδοσφαίρου. Στο Μελέτες για την ελληνική γλώσσα Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Παπαναγιώτου, Χ. (υπό έκδοση). Οι συμφυρμοί στη γλώσσα του ποδοσφαίρου. Στο Πρακτικά του 21 ου ISTAL.

311 303 Πολίτης, Π Προφορικός και γραπτός λόγος. Στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα. Πολίτης, Π Η γλώσσα της τηλεοπτικής ενημέρωσης. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ράλλη, Α Λεξική Φράση: αντικείμενο μορφολογικού ενδιαφέροντος. Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα 1991, Ράλλη, Α Σχέσεις σύνθεσης και προσφυματοποίησης: Η περίπτωση των θεματικών ρόλων στα ρηματικά σύνθετα. Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 1995, Ράλλη, Α Το φαινόμενο της σύνθεσης στη νέα ελληνική: Περιγραφή και ανάλυση. Στο Παρουσία ΙΑ-ΙΒ, Ράλλη, Α. & Μ. Ραυτοπούλου Η Σύνθεση ως Διαχρονικό Φαινόμενο Σχηματισμού Λέξεων. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης, Ράλλη, Α Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης. Ράλλη, Α Η Σύνθεση Λέξεων: Διαγλωσσική μορφολογική προσέγγιση. Αθήνα: Πατάκης. Ραυτοπούλου, Μ Σύνθεση στην Αρχαία Ελληνική: Τα Ρηματικά Σύνθετα στην Ιλιάδα και Οδύσσεια. Διδακτορική Διατριβή. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σελλά Ε Κοινωνικές διάλεκτοι της ελληνικής: Μια πρώτη προσπέλαση. Πόρφυρας 69, Συμεωνίδης, X Το νεοελληνικό επίθημα -ίλα. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 1994, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Τριανταφυλλίδης, Μ. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Στο language.gr/greeklang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/index.html Φλιάτουρας, Α Πολυλεκτικά Τοπωνύμια: Μορφολογικοί ή Συντακτικοί Σχηματισμοί; Μελέτες για την Ελληνική γλώσσα 2001, Φλιάτουρας, Α Μορφολογική ανάλυση των Τοπωνυμίων και των Εδαφωνυμίων του Νομού Αχαΐας. Διδακτορική διατριβή. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών.

312 304 Φυνδάνης, Β To επίθημα -ωνας στα νέα ελληνικά. Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, Χατζιδάκις, Γ. 1915/1991. Ακαδημαϊκά αναγνώσματα: Γενική Γλωσσική. Αθήνα: Βασιλείου. Χριστοπούλου, Κ Το Άσεμνο Λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής: Μια μελέτη των Μορφολογικών, Σημασιολογικών και Πραγματολογικών χαρακτηριστικών του. Αδημοσίευτη Μεταπτυχιακή Διατριβή. Πανεπιστήμιο Πατρών.

313 305 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 Ουσιαστικά Αδραχμίδης 212 αεκάκι 143,144 αεκούλα 147, 264, 265 αεκτζής 131 αερόμπαλα 176 Αλασκούζος 209,211 αμπαλέρης 201 αμπαλίνιο 260, 273 αμπαλοκαντέ 182 άμυνα ζώνης 104, 106, 224,227,228,230,2 31,232,233,237, 243, 244, 250, 251,252, 276 άμυνα τραγωδία 241 Αντεμπαγιώργος 203,216 αντιποδόσφαιρο 116,117 άουτ 104, 240, 244 απαταιώνιοι 203 απεργοτέλης 197, 202 αποτυχιμένεθ 198, 202 αριστεροπόδαρος 191 ασημένιο γκολ 250 άσπρη βούλα 225 ασσάγκαρος 149 ατρομητάκι 143, 144 αυτογκολ 181 αφράγκοβιτς 261 βαζελίδι 147, 148 βαζελογκαζέτα 181, 182 βαζελοκάναλο 155, 156, 171, 213, 228 βαζελοκούνελο 156, 171 βαζελοσάιτ 181, 182 βαζελοφρουρός 163,164, 165, 185, 186 βαζελοφυλλάδα 157, 171, 183, 185, 186 βαθμός χρυσάφι 242, 245, 247 Βαλβερδάκος 145 Βαλβερδομάχος 155, 179 Βασαροδούροι 174, 175 βασικούρα 152 βιντεοθεραπεία 158 Βιτολοτσέκουρο 180, 181 βοηθός προπονητή 227, 238 βοθρύλος 193, 202, 214, 215 βολ πλανέ 104 βολέ 104 βούρλιγκανς 200, 215 βυντριά 126 γαμόπασα 118 γαμόσουτο 118 γαυρίδι 147, 148 γαυρογκαζέτα 181, 182 γαυρομάδα 155, 158, 171, 218, 273 γαυροτήγανο 155, 157, 176, 214 γαυροτσολιάς 155, 162, 163, 171, 176, 177, 184, 212 γελάκτικος 200 γεροπαλτό 157, 162, 163, 172 γηραιά κυρία 251, 252, 278 γιαουρτάδο 193, 197, 202, 214 γκαστρόμπαλος 188 γκελαδόρος 132 γκελάκτικος 192, 200 γκολ ποίημα 104, 227, 232, 241 γκολάρα 150 γκολεαδόρ 104, 133 Γκολέμπας 194, 201 γκολκίπαρος 149, 151 γκολκίπερ 104 γκολπόστ 104 γκολτζής 130 γκουμομπασινάδες 164, 174, 175 γκωλόπαιδο 201 δεντηβρίσκοβιτς 262, 304 δεύτερη ομάδα 240

314 306 δημοσιογαύρος 208, 209 διαιτητογκρίνια 176 διαιτητολογία 179 διαιτητομαχία 179 δίτερμα 182, 183 εξτρέμ 104 επαγγελματικό φάουλ 231, 232, 233, 239 επόπτης γραμμών 68, 226,231,232,238 Εργοπαστέλης 207, 211 ερυθρόλευκοι 163 ήττα σοκ 241 Θρυλοπολίδης 192, 195, 199, 205, 213, 218, 257 Ιμπαγάσας 201 καγκουέρο 201 καλαμοκοντρόλερ 181 καναπεδάκιας 146 καραβασικός 116 καραβολίδα 116 καραβουπαρία 116 καραβούτας 113, 173 Καραγκουνάκος 145 Καραγκουνάρας 153 Καραγκουνιάδα 135 Καραπεναλντάρα 116 καραφλιά 126 καρτάκιας 145 κατενάτσιο 104, 105 κατσουρανιάδα 134,135 Καυτατζόγρειο 206, 211, 212 κεφαλιά ψαράκι 224, 227, 229, 241, 243, 244, 245, 247 κεφαλοσφαιριστής 159 κλειστή γωνία 226 κονσομασάντο 202 κόουτς 104, 121 κοουτσάρισμα 127 Κοσταράντζο 211 κρυφός κυνηγός 225, 228, 232, 247 κωλοκεφαλιά 118, 119 κωλοπλασεδάκι 118 κωλοσέντρα 118 κωλοσούτ 118, 119 λευκή ισοπαλία 225, 230, 234 λίμπερο 104 μαλάκοβιτς 261 μαλεζανιά 126 μανατζαιροδουλειές 159 μανταταλάκιας 113 μαντουμαδόρος 133 μαρκάρισμα 102, 106, 128, 132, 165 ματς φωτιά 242 ματσάκι 143, 144 μεγάλη περιοχή 97, 227, 239, 240 μεσοεπιθετικός 158, 176, 184, 185 μεταγραφή αεροδρομίου 227, 238 Μητρογκόλ 254 μητρογλιάδα 135 Μητρογλίνιο 259 Μητρογλοφάγος 179 Μιραλίνιο 259 μπακ 104, 149, 181 μπακάρα 150, 151 μπάκαρος 151 μπακότερμα 181 μπαλαδόρος 112,156, 213 μπαλαδόφατσα 156, 176, 213 μπαλάρα 151 μπαλιά 126, 178 μπαλιά τρύπα 241, 247 μπαλούρα 272 μπουκαδόρος 132, 133 Μπρεσεγκόλ 255 μυρωδιάς 113 νίκη ανάσα 245 Νικοπολίδαρος 149, 151 ντερμπάκι 143, 144 ντέρμπι κορυφής 237 ντεφορμάρισμα 105, 117 ντεφορμέ 104, 117 ντριμπλάρισμα 128 ξαναπασάρω 158, 178 ξανασεντράρω 158, 178 όβερλαπ 104 οικογενειακό διπλό 226 Ολυμπιακάκιας 145, 146 Ολυμπιλαγός 208 ομάδα όνειρο 227, 250, 252, 278 οπαδιλίκι 129 Ουζουνιδάκος 145 οφσάιτ 104 παγκίστας 134 παγκίτης 125, 272 παίκτης βαρόμετρο 242, 245 παίκτης ηγέτης 224, 227, 230, 233, 241, 245, 247, 277 παίκτης κλειδί 61, 104, 232, 249 παίκτης προπονητής 242 παιχτάκι 143 παιχτάρα 148 παιχτούρα 148, 152, 153, 272 παιχτρόνι 149 παλμαρέ 104 παλντιόγκο 202, 216 παλτάδο 196, 200

315 307 πάλτουρας 152 πανηγυρόμετρο 155, 157 Παντίνιο 259 παοκτζής 131 παπάροβιτς 261 πάσα διαβήτης 242 πεναλντίστας 133 πεναλτάκιας 145 πεναλτάρα 150 πέναλτι γκολ 242, 244 πέναλτι μαρς 116, 231, 241, 244 πεναλτούρα 152 πέναλτι 104 Πετρογκόλ 254 πέφτης 124 πλασάρισμα 128 πλασεδάκι 143, 144 πνευμόνιας 103, 113, 273 πνίχτης 124 ποδοβόλεϊ 105, 181, 182, 185 ποδοσφαιρισταράς 153 ποδοσφαιρομάνα 158 πορτιέρο 104 πουθενάς 114 πουλιδιάδα 135 πρασινοφυλλάδα 164, 186 πρεσάρισμα 127 προποτζής 131 ραμπόνα 104 ρέφερι 104 Ριβαλντάκος 145 Ριπάντος 202, 204 ροζ φύλλο 225 Σαλπιγίδης 209, 210 σαπάκι 143 σέντρα σουτ 243, 244 σεντρεφοράς 131 Σισέξ 194, 195 σκαριά 126 σκοραρίσμα 127, 128 σουπεράς 131 σουτ 97, 98, 104, 116, 118, 120, 136, 142,150, 176, 243 σουτ μπανάνα 250, 252 σουτ τηλεφώνημα 241 σουτάκι 143, 144 σουτάρα 151 στανταράκι 143 στοπατρέχας 160, 161 στόπερ 104 στρογγυλή θεά 95, 225 συνδεσμίτης 124, 272 τερματζής 130 τερματοτύφλακας 206 τερματοφύλακας 80, 96, 98, 105, 123, 127, 130, 157, 159, 171, 176, 180, 214, 226, 250, 274 τζαρτζάρισμα 128 Τζιμπουρίνιο 259 Τοροσιδάρα 150 Τοτσεγκόλ 255 Τοτσέρνομπιλ 203 τούβλοβιτς 261, 273 τρεχαλατζής 130 τρεχαμπούκας 160, 161 τρίμπαλο 183 τριπλίδι 148 τριπλαδόρος 132 τριφυλλοφόρος 179 τρύπας 113 τσικό 104 Τσιμπρίλαρος 149 φαλτσοσφύριγμα 155 φανατίλα 129 φάση διαρκείας 226, 235 φάση καρμπόν 242, 247 φλορίτζιναλ 201 φορ περιοχής 232, 238 Φουστέραρος 149, 151 Φουστερίνιο 259 Χασμουροτόπης 188, 189 Χασογκόλης 173, 188 χαφ 104 χαφάρα 105, 151 Χιμενεθούλης 147 χιναράκι 142 χουντέμπλεϊ 192, 196, 199, 216 Χουτίνιο 259, 273 χρυσή αλλαγή 226 χρυσό γκολ 105, 225 ψηλό παιχνίδι 224 Επίθετα Αεκτζίστικος 137 Άμπαλος 115, 117, 260, 273 αντιολυμπιακός 116,117 αντιπαναθηναϊκός 116,117 αριανίστικος 137 βαζέλικος 135 βαζελίνα 141 βαζελίσιος 138 βαζελίστικος 138 βαλβερδικός 136 γαύρικος 136, 154, 272 γαυρίνα 141 γαυρίσιος 139 γαυρίστικος 137 γηπεδικός 135 δευτεροτρίτος 173 ενδεκαδάτος 139, 140 καναπεδάτος 139 καραγκουνίστικος 138

316 308 καραντεφορμέ 116, 117 μουντιαλικός 136 μπαγεβιτσικός 136 ξεμαρκάριστος 137 πενηνταρίσιος 139 σεντονάτος 140 σεντρεφορίσιος 139 σουπερλιγκάτος 140 σουπερτρειίστικος 138 τεταρτοπέμπτος 174 φαλτσαριστός 137 ψηλοκρεμαστή/ό 126, 178 Ρήματα Βαζελίζω 122 γαυρίζω 122 γκελάρω 122 κοντρολάρω 120 κουουτσάρω 121 ντεμπουτάρω 120 ξεμαρκάρομαι 115, 117, 137 παοκτσίζω 122, 123 πασάρω 121, 248 πλασάρω 120 σεντράρω 88, 121 σκοράρω 96, 121, 178 σουτάρω 120 τριπλάρω/ντριμπλάρω 121, 128, 148 στοπάρω 120

317 309 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ «Τελικά πάντως, εγώ το βρίσκω πολύ λογικό οι διαιτητές να "χέζονται πάνω τους" κ να σφυράνε σε κάθε αμφισβητούμενη φάση υπέρ γκέη κ βαζέλας. Φαντάζεσαι να χάσει ο γκέη κανά πρωτάθλημα από πέναλτι που έδωσε ο Χ διαιτητής στην Ψ ομαδούλα μέσα στο καραισκάκη? Ο μαρινάκης θα φαίνεται σαν στραγάλι μπροστά στους φουσκωτούς "επιστήμονες" που θα τύχει να συναντήσει ο εν λόγω Χ διαιτητής γυρνώντας σπίτι του [...]» (olapaok.gr 24/1/2011) «[ ] Αν βελτιώσει την κάθετη και τα τελειώματα δεν θα είναι ο Φουστέρ, θα είναι ο Τσάβι!» (redplanet.gr 24/1/2011) «[ ] Σημαδευει μια γωνια ψηλα, κουντουπιε με δυναμη κι αν εχει ο τερματοφυλακας να το πιασει μαγκια του! Εχουν μαθει ολοι με τα κωλοπλασεδακια και τις προσποιησεις κι εχουν χασει ενα νταμαρι γκολ [...]» (redplanet.gr 24/1/2011) «[ ] Φιλε ****, πολυ κουραστικο να γκρινιαζεις συνεχεια... ο βαζελος χωρις τα κορακια του θα ηταν-τουλαχιστον -αλλους 6 βαθμους πισω. [ ]» (redplanet.gr 24/1/2011) «[ ] ο Λαζαρίδης έκανε την κεφαλιά-γέμισμα, ο Κόκε με ωραίο τακουνάκι έβγαλε τον Νέτο τετ α τετ με τον Πάρντο και με δεξί σουτ μέσα από την περιοχή έστειλε την μπάλα στα δίχτυα του Πάρντο [ ]»(redplanet.gr 15/2/2011 από δημοσιογράφο)

318 310 «[ ] Είχαμε να δούμε τέτοιο χοντροκομένο χειρουργείο από τα πρώτα χρόνια του κοκκαλιστάν. Μα τόσο χοντροκομένο; Πέρασαν οι απόγονοι με πέναλτι που απλά δεν υπήρξε ποτέ [ ]» (leoforos.gr 24/1/2011) «[ ] ΜΕ ΖΙΛΜΠΕΡΤΟΥΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥΣ ΚΑΝΤΕΔΕΣ ΣΑΡΙΕΓΚΙΔΕΣ ΜΑΡΙΝΟΥΣ ΔΗΜΟΥΤΣΟΥΣ ΜΑΥΡΙΕΣ ΔΕΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΤΠΤ [ ]» (leoforos.gr 24/1/2011) «[ ] Έναν αμυντικό τύπου Μανιάτη χρειάζεται η ομάδα Αραμπατζήδες και Μπουσαϊντίδες, Εττό και Μέσσι νούμερο 3 [...]» (olapaok.gr 27/1/2011) «[ ] Εμένα μου θυμίζει Ηλία Ατματζίδη. Φαίνεται περίπτωση τερματζή-γάτου [ ]» (aek365.com 21/6/2015) «[ ] Πέρσυ το βαζελοκούνελο πέρασε με διπλό, Φέτος η άμυνα του είναι τρύπια [ ]» (paokmania.gr 5/10/2008) «Παίζει σαν επιτελικός κυρίως. Μπορεί να παίξει καλά σαν ακραίο χαφ (καλλίτερα έχει την αριστερή, με αντίθετο πόδι-δεξιοπόδαρος βασικά-αν και έχει και τα δύο). Όχι γραμμής όμως, αλλά για να συγκλίνει. Τη γραμμή δεν την έχει τόσο ακόμα, αλλά ποτέ δεν ξέρεις.» (redplanet.gr 24/1/2011) «[ ] ΕΙΝΑΙ ΠΙΟ ΑΡΓΟΣ ΚΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΣΤΑ ΚΑΛΑ ΤΟΥ ΜΕ ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΤΟΥ ΠΛΗΡΟΝΕΙΣ ΔΥΟ ΧΑΦ ΤΣΑΜΠΟΥΚΑΔΕΣ ΓΡΗΓΟΡΟΥΣ ΚΑΙ ΜΠΑΛΑΔΟΡΟΥΣ ΔΙΩΧΤΕ ΤΟΝ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟ ΠΑΛΤΟ ΤΟ ΑΛΛΟ ΤΟΝ ΟΥΡΤΑΔΟ [ ]» (redplanet.gr 27/1/2011)

319 311 «Γι' αυτό είσαι Νικοπολίδαρος!» (red planet.gr 24/1/2011) «Τοσο σημαντικη ειναι η ομαδουλα τους για αυτους. Για αυτους ειναι μαγκια και πανε στο αεροδρομιο να επιβραβευσουν την ανανδρη γροθια εκτος φασης του Γκαρσια σε παιχτη μας. Αυτοι ειναι οι γνησιοι μπαοκιτζηδες!» (red planet.gr 24/1/2011) «[ ] ΚΑΙ ΜΠΑΟΚΙΑ ΓΙΑ ΣΑΣ ΑΥΤΟ ΤΟ ΜΑΤΣ ΕΙΝΑΙ ΟΛΗ Η ΧΡΟΝΙΑ ΑΥΤΟ ΠΕΡΙΜΕΝΕΤΕ Κ ΜΟΝΟ,ΕΜΕΙΣ ΤΟ ΒΛΕΠΟΥΜΕ ΣΧΕΔΟΝ ΟΠΩΣ ΤΑ ΑΛΛΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ,ΜΗΝ ΠΟΥΛΑΤΕ ΛΟΙΠΟΝ Κ ΟΠΑΔΙΛΙΚΙ, ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΣΑΣ ΠΑΙΡΝΕΙ ΜΟΝΟ.» (red planet.gr 24/1/2011) «[ ] Αυτο που με εκνευριζει ειναι οτι οι ΠΑΟκτζηδες λενε για στημενο απο Μαρινακη [ ]» (red planet.gr 24/1/2011) «[ ] Μπαόκια το αεροδρόμιο θα σας μείνει.» (red planet.gr 24/1/2011) «ΠΟΝΟΣ... ΜπαοκΙΑ... ΠΕΡΑΣΤΙΚΑ ΣΑΣ...» (red planet.gr 24/1/2011) «[ ] Αλλά δεν μπορείτε να καταλάβετε το πώς ένιωσα όταν είδα ΜΑΥΡΑ πρωτοσέλιδα στη μια βαζελοφυλλάδα και στην άλλη να ζητάνε συγγνώμη [ ]» (gavros.gr 20/3/2012) «Άντε ΠΑΟΚάρα! Πάρ'τους τα σώβρακα!» (olapaok 24/1/2011) «Ως ΠΑΟΚτσής, δεν θέλω να είμαι (ούτε να με θεωρούν) συνώνυμο της καφρίλας [ ]» (olapaok.gr 24/1/2011)

320 312 «ΤΩΡΑ ΘΑ ΔΕΙΤΕ ΕΥΡΕΙΑ ΚΛΙΜΑΚΑ ΓΑΥΡΟΒΑΖΕΛΟΙ» (olapaok.gr 24/1/2011) «Μαγκές στα σκουλίκια, εδώ είναι Πειραιάς» (red planet.gr 24/1/2011) «Μήπως, λέω μήπως με αποδεκατισμό μας με τον Αρούλη και 2-3 πέναλτι την Τετάρτη (γιατί μόνο έτσι περνάτε ΓΑΤΟΫΛΕΣ κόκκινες-παχιές);;;;» (olapaok.gr 24/1/2011) «[.] μην προβείτε σε έκτροπα αντεκδίκησης εναντίον της αποστολής του GAY-ρου έξω από το γήπεδο της Τούμπας [.]» (olapaok.gr 24/1/2011) «[.] Μπαλούρα λέμε ο Τζόλε [ ] (red planet.gr 13/10/2009) «Στην επιθετική γραμμή των ερυθρολεύκων, αριστερά στα άκρα ο Ριέρα, σε ρόλο δεξιού χαφεξτρέμ ο Τζεμπούρ, ως κρυφός κυνηγός ο Φουστέρ και κορυφή στην γραμμή κρούσης των Πειραιωτών ο Μιραλάς». (red planet.gr 15/2/2011 από δημοσιογράφο) «[ ]Για ένα ακόμη παιχνίδι ο πολυτιμότερος παίκτης, σκόρερ του μοναδικού γκολ και απόλυτος ρυθμιστής του τρόπου με τον οποίο επιτέθηκε και αμύνθηκε η ομάδα. [ ]Πράγματι, όπως είπε ο εκφωνητής, θα ήταν τέλειος εάν είχε ευστοχήσει στο πλασέ του 58ου λεπτού[ ]». (red planet.gr 30/1/2011 από δημοσιογράφο) «[ ] Στα άκρα, στην θέση του αριστερού χαφ-εξτρέμ ξεκίνησε ο Ριέρα, δεξιά ο Ζαϊρί, σε ρόλο δεύτερου στράικερ ο Φουστέρ και μόνος του στην κορυφή της επίθεσης ο Πάντελιτς, σε ένα σύστημα από τον Ισπανό τεχνικό». (red planet.gr 7/2/2011 από δημοσιογράφο)

321 313 «Που εισαι ρε Μιραλας να παιζεις κορυφη να καθαριζεις τα ματσακια!!!» (red planet.gr 7/2/2011) «[ ] 39' Ευκαιρία της Σκόντα στην κόντρα. Ο Κατόνγκο βγήκε μόνος του στην αντεπίθεση, προσπάθησε να "κρεμάσει" τον Πάρντο, όμως δεν τα κατάφερε. Στην συνέχεια της φάσης και πάλι ο Κατόνγκο έκανε την σέντρα από τα δεξιά, η μπάλα πέρασε από τον Πάρντο, αλλά και από τον Πόι, ο οποίος, όμως έκανε τσαφ με κεφαλιά». (redplanet.gr 7/2/2011 από δημοσιογράφο) «[ ] αστάθεια, και το "γαύρικο κατεστημένο", και μετά σε πολύ λιγότερο βαθμό [ ]» (leoforos.gr 14/2/2011) «Προσοχη και με τα βαζελια. Μην τους δωσουμε πατημα [ ]» (redplanet.gr 14/2/2011) «[ ] Και όχι μόνο εμείς. Όλες οι ομάδες. Να παίζουνε μόνο με τα Βαζέλια και να τελειώνει το παραμύθι [ ]» (olapaok.gr 14/2/2011) «[ ] με Μιραλάς στην κορυφή της επίθεσης και τον Τζεμπούρ σε ρόλο δεξιού χαφ-εξτρέμ. Τοροσίδης αντί Μανιάτη και [ ]» (redplanet.gr 15/2/2011 από δημοσιογράφο) «[ ] to paidi fetos sth 1h tou epagkelmatiki xronia sth b e8niki einai karavasikos sthn omada tou vazei goalakia exei kai merikes assist kai 8eorite apo tous kaliterous paixtes yhs b e8nikis!!!» (redplanet.gr 15/2/2011) «1' Σέντρα στον αγώνα με τον Ολυμπιακό. [ ]» (redplanet.gr 15/2/2011 από δημοσιογράφο)

322 314 «[ ] ΜΕΡΙΚΟΙ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΟΜΩΣ ΕΧΟΥΝ ΜΠΕΡΔΕΨΕΙ ΤΟΥΣ ΡΟΛΟΥΣ ΚΑΝΟΥΝ ΧΟΥΛΙΓΚΑΝΑΚΙΑ ΠΟΥ ΤΑ ΣΠΑΝΕ ΜΕ ΤΗΝ ΑΣΠΙΔΑ ΤΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ [ ]» (olapaok.gr 25/2/2011) «[ ] Εδώ βγήκε γεροπαλτό ο Μέλμπεργκ [ ]» (redplanet.gr 21/9/2011) «[ ] Αλλωστε σκυλο τον ανεβαζαν, bulldog τον κατεβαζαν! Πνευμονιας κλπ κλπ! [ ] (red planet.gr 21/9/2011) «[ ] Τον σταμάτησε στο 4ο λεπτό -λανθασμένα- ο επόπτης τη στιγμή που έβγαινε τετ α τετ με τον Μανταντά. Το φαλτσοσφύριγμα ή καλύτερα η λάθος απόφαση [ ]» (sport24.gr 23/11/2011) «Γκολ-έμπας. Κρυφό ταλέντο στο σκοράρισμα αποδεικνύεται ο Χοσέ Χολέμπας [ ]» (sport fm.gr 30/10/2012 από δημοσιογράφο) «TI NA SE KANO RE LIGE POY OI POYTANA OI MPALA DEN EMPENE..8A SE ELEGA EGO PIOS EINAI EFKOLOS..KARPOYZA E KARPOYZA» (olapaok.gr 24/2/2011) «[ ] to paidi fetos sth 1h tou epagkelmatiki xronia sth b e8niki einai karavasikos sthn omada tou vazei goalakia exei kai merikes assist kai 8eorite apo tous kaliterous paixtes yhs b e8nikis!!!» (redplanet.gr 15/2/2011) «[ ] Μήπως, λέω μήπως με αποδεκατισμό μας με τον Αρούλη και 2-3 πέναλτι την Τετάρτη (γιατί μόνο έτσι περνάτε ΓΑΤΟΫΛΕΣ κόκκινες-παχιές);;;; [ ]» (olapaok.gr 24/1/2011)

323 315 «[ ] ουδεν σχολιο επρεπε να παιζει δ εθνικη το αεκακι και μιλανε η αεκουλα η κουλα [ ]» (redplanet.gr 18/3/2011) «[ ] 3 χρονια,εκανες καποια καλα ματσακια στο ουεφα [ ]» (redplanet.gr 7/4/2011) «[ ] ρε κοπλεξικα αεκακια, ρε κρυφοβαζελοι ποσο μικρη ομαδα ομαδα εισαστε... [ ]» (redplanet.gr 18/3/2011) «[ ] Τελικά πάντως, εγώ το βρίσκω πολύ λογικό οι διαιτητές να "χέζονται πάνω τους" κ να σφυράνε σε κάθε αμφισβητούμενη φάση υπέρ γκέη κ βαζέλας. Φαντάζεσαι να χάσει ο γκέη κανά πρωτάθλημα από πέναλτι που έδωσε ο Χ διαιτητής στην Ψ ομαδούλα μέσα στο καραισκάκη? Ο μαρινάκης θα φαίνεται σαν στραγάλι μπροστά στους φουσκωτούς "επιστήμονες" που θα τύχει να συναντήσει ο εν λόγω Χ διαιτητής γυρνώντας σπίτι του [...]» (olapaok.gr 24/1/2011) «[ ] Σημαδευει μια γωνια ψηλα, κουντουπιε με δυναμη κι αν εχει ο τερματοφυλακας να το πιασει μαγκια του! Εχουν μαθει ολοι με τα κωλοπλασεδακια και τις προσποιησεις κι εχουν χασει ενα νταμαρι γκολ [...]» (red planet.gr 24/1/2011) «Μπαίνεις μέσα με τσαμπουκά σαν ολυμπιακός δηλαδή και ρίχνεις 2-3 μπαλάκια.» (red planet.gr 16/2/2011) «Τώρα, πως θα κυλήσει το ματσάκι του Σαββάτου, είναι μια άλλη ιστορία.» (red planet.gr 16/2/2011)

324 316 «[ ] Ναι, αλλά ας μην ξεχνάμε πως το ατρομητακι του Σπανού έδωσε ψήφο υπέρ του μαριδακη[ ]» (leoforos.gr 2/5/2011) «[.] μην προβείτε σε έκτροπα αντεκδίκησης εναντίον της αποστολής του GAY-ρου έξω από το γήπεδο της Τούμπας [.]» (olapaok.gr 24/1/2011) «Αυτο που με εκνευριζει ειναι οτι οι ΠΑΟκτζηδες λενε για στημενο απο Μαρινακη [ ]» (red planet.gr 24/1/2011) «Μπαόκια το αεροδρόμιο θα σας μείνει.» (red planet.gr 24/1/2011) «ΠΟΝΟΣ... ΜπαοκΙΑ... ΠΕΡΑΣΤΙΚΑ ΣΑΣ...» (red planet.gr 24/1/2011) «Προσοχη και με τα βαζελια. Μην τους δωσουμε πατημα [ ]» (redplanet.gr 14/2/2011) «[ ] Και όχι μόνο εμείς. Όλες οι ομάδες. Να παίζουνε μόνο με τα Βαζέλια και να τελειώνει το παραμύθι [ ]» (olapaok.gr 14/2/2011) «[ ] Η ΟΜΑΔΑ ΤΟΥΣ ΠΗΡΕ ΜΕ ΤΗ ΣΕΙΡΑ, ΑΕΚ 2 ΦΟΡΕΣ, ΠΑΟΚ ΕΚΤΟΣ ΚΑΙ ΑΡΟΥΡΙΑ ΕΚΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΣΕ ΖΟΥΓΚΛΑ [ ]» (olapaok.gr 25/2/2011) «[ ] ΤΙ ΕΧΕΙ ΚΑΝΕΙ ΑΥΤΗ Η ΟΜΑΔΑ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑ? ΚΑΙ ΑΝ ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΝΑ ΠΛΗΡΩΝΕΙ ΚΑΙ ΤΙΣ ΛΑΛΑΚΙΕΣ ΤΩΝ "ΥΠΕΡ-ΜΠΑΟΚΖΗΔΩΝ [ ]» (olapaok.gr 25/2/2011)

325 317 «[ ] ΣΤΗΝ ΤΟΥΜΠΑ ΚΟΛΟΧΑΝΟΥΜΑ! ΘΑ ΤΟ ΠΑΡΟΥΜΕ ΤΟ ΚΥΠΕΛΛΟ ΚΑΙ ΚΟΝΤΡΑ ΣΤΑ ΚΟΡΑΚΙΑ [ ]»(olapaok.gr 3/3/2011) «[ ] ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΜΠΑΚ: ΤΖΑΒΕΛΑΣ (ΑΝ ΦΥΓΕΙ Ο ΜΠΡΑΒΟ) ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΒΑΛΕΡΙΑΝΟΥ. (ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ=ΑΧΡΗΣΤΟΣ-ΣΑΠΑΚΙ. ΑΣ ΠΑΕΙ ΔΑΝΕΙΚΟΣ).[ ]» (redplanet.gr 30/3/2011) «[ ] mitroglinio oe oe oe oe. fetos mas eswse!na einai kala ton pistevw para polu [...] (redplanet.gr 31/10/2009) «[.] Τι ντουγκλαο και τι σανκαρε λέμε τώρα... Σαπάκια. Αν φορέσουν τη βαριά την ερυθρόλευκη θα τους πιάσει τεταρτέος πυρετός.[ ]» (redplanet.gr 30/3/2011) «ΜΕ ΖΙΛΜΠΕΡΤΟΥΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥΣ ΚΑΝΤΕΔΕΣ ΣΑΡΙΕΓΚΙΔΕΣ ΜΑΡΙΝΟΥΣ ΔΗΜΟΥΤΣΟΥΣ ΜΑΥΡΙΕΣ ΔΕΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΤΠΤ [ ]» (leoforos.gr 24/1/2011) «Έναν αμυντικό τύπου Μανιάτη χρειάζεται η ομάδα Αραμπατζήδες και Μπουσαϊντίδες, Εττό και Μέσσι νούμερο 3 [...]» (olapaok.gr 27/1/2011) «[ ] την Κυριακή αδ-ρ-α-χ-μίδηδες και δημητριαδηδες θα φάνε αυτά που ζητάνε... [ ]» (redplanet.gr 18/3/2011) «[ ] Εγω ονειρευομαι Ολυμπιακο με Γκαλετηδες, με Τζιοβανηδες, με Τουρεδες, με Καστιγιους, με Τζολε, με Γιανακοπουλους, με Μαυρογενιδηδες, με Γεωργατους, με Καραταιδηδες, με Κοβασεβιτς, με Καρεμπεδες, με Καραπιαληδες, με Μιραλαδες, με Τοροσιδηδες στα καλα τους και να παιζουν για την ομαδα [ ]» (redplanet.gr 27/3/2011)

326 318 «[ ] to paidi fetos sth 1h tou epagkelmatiki xronia sth b e8niki einai karavasikos sthn omada tou vazei [ ]» (redplanet.gr 15/2/2011) «Άντε ΠΑΟΚάρα! Πάρ'τους τα σώβρακα!» (olapaok.gr 24/1/2011) «Ελα μωρη ομαδαρα..περαστε ΛΑΓΟΙ!!! [...]». (red planet.gr 14/2/2011) «Παιχτάρα ο Γκοβού, τεράστια μεταγραφή του καλοκαιριού [ ]» (leoforos.gr 16/2/2011) «[ ] kalo paidi paixtara kai megali prosfora stin omada!!! [ ]» (red planet.gr 11/3/2011) «[ ] γαλλικο κλειδι,για ολες τις θεσεις!!!!παιχτουρα!!!!!!!!!!! [ ]»(red planet.gr 6/3/2011) «[ ] η ομάδα θα έχει τρεις μη Κύπριους τερματοφύλακες αλλά αυτό μάλλον αφορά τους άλλους δυο και όχι τον Καμίνσκι που προορίζεται για βασικούρα. [ ]» (24sport.com 20/10/2015 από δημοσιογράφο) «[ ] Ο Μαρινάκης δεν φαίνετε μαλάκας, πως ανέχετε να πληρώνει όλη αυτή τη σαβούρα,με συμβολαιάρες,ποιός ευθύνετε [ ]» (matimagiko.gr 1/4/2011) «ΤΙ ΠΑΙΚΤΑΡΑΣ, ΤΙ ΤΕΛΕΙΩΜΑΤΑ, ΤΙ ΚΟΝΤΡΟΛ, ΤΙ ΓΚΟΛΑΡΑ ΤΟ 0-2,ΤΙ ΗΔΟΝΗ.ΤΙ?ΔΕΝ ΕΚΑΝΕ ΤΟ 0-2 Ο ΦΟΥΣΤΕΡΑΡΟΣ ΣΤΟ ΤΕΤ Α ΤΕΤ? [ ]»(red planet.gr 15/2/2011)

327 319 «Γι' αυτό είσαι Νικοπολίδαρος!» (red planet.gr 24/1/2011) «[ ] ΠΑΛΙ ΜΕ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΑΡΟ ΚΑΙ ΚΑΤΣΟΥΡ ΣΙΜΑΟ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ...ΜΑΥΡΕΣ ΜΕΡΕΣ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ( ΠΑΛΙ...) Ε ΤΖΙΓΚΕΡΑΚΟ???? [ ]» (leoforos.gr 13/5/2011) «[ ] γεια σου ρε τοροσιδαρα!!!!!!!!!μια ζωη θρυλος [ ]» (red planet.gr 28/3/2011) «[ ] μετατεθηκε ο Μανιαταρος στα χαφ [ ]» (red planet.gr 18/1/2012) «[ ] για να μη μιλησω φυσικα για τον παιχταρα -αρα και ανεγγιχτο κι απο την ιδια την αθλητικη δικαιοσυνη- Τζιμπριλαρο ο οποιος στη μπανανια μπορει απλα να λεει οτι θελει ατιμωρητος [ ]» (SPORT 24.gr 18/3/2011) «[ ] να κάτσει στον πάγκο μας ο Τάκαρος [ ]»(red planet.gr 28/3/2011) «[ ] ΑΦΗΣΤΕ ΤΟΝ ΑΒΡΑΑΜΑΡΟ ΗΣΥΧΟ!!! [ ]» (red planet.gr 31/3/2011) «[ ] χάθηκε ο ταλεντάρας... [ ]»(red planet.gr 15/5/2011) Αλλά και «[ ] TOU GYRISAN MATS O OUZOUNIDAKOS ME TA MAZOMATA [ ]» (katimagiko.gr 3/5/ 2011)

328 320 «[ ] ΠΑΛΙ ΜΕ ΚΑΡΑΓΚΟΥΝΑΡΟ ΚΑΙ ΚΑΤΣΟΥΡ ΣΙΜΑΟ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ...ΜΑΥΡΕΣ ΜΕΡΕΣ ΕΡΧΟΝΤΑΙ ( ΠΑΛΙ...) Ε ΤΖΙΓΚΕΡΑΚΟ???? [ ]» (leoforos.gr 13/5/2011) «[ ] Ήταν μπάκαρος χθες. [ ]» (katimagiko.gr 1/10/2011) «Μπραβο στην ΠΑΟΚαρα για το Χ! [ ] (olapaok.gr 3/2/2011) «Ως ΠΑΟΚτσής, δεν θέλω να είμαι (ούτε να με θεωρούν) συνώνυμο της καφρίλας [ ]» (olapaok.gr 24/1/2011) «[ ] ΟΛΑ ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΠΟΛΥ ΠΕΤΥΧΗΜΕΝΟ ΠΡΩΤΟΣΕΛΙΔΟ ΠΑΟΚΤΣΗΔΙΚΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ [ ]» (olapaok.gr 18/3/2011) «Φαντάζεσαι να χάσει ο γκέη κανά πρωτάθλημα από πέναλτι που έδωσε ο Χ διαιτητής στην Ψ ομαδούλα μέσα στο καραισκάκη? [...]» (olapaok.gr 24/1/2011) «[ ] Αν βελτιώσει την κάθετη και τα τελειώματα δεν θα είναι ο Φουστέρ, θα είναι ο Τσάβι! [ ]»(red planet.gr 24/1/2011) «[ ] Σημαδευει μια γωνια ψηλα, κουντουπιε με δυναμη κι αν εχει ο τερματοφυλακας να το πιασει μαγκια του! Εχουν μαθει ολοι με τα κωλοπλασεδακια και τις προσποιησεις κι εχουν χασει ενα νταμαρι γκολ [...]» (red planet.gr 24/1/2011) «Πέρασαν οι απόγονοι με πέναλτι που απλά δεν υπήρξε ποτέ [ ]» (leoforos.gr 24/1/2011)

329 321 «Παίζει σαν επιτελικός κυρίως. Μπορεί να παίξει καλά σαν ακραίο χαφ (καλλίτερα έχει την αριστερή, με αντίθετο πόδι-δεξιοπόδαρος βασικά-αν και έχει και τα δύο. Τη γραμμή δεν την έχει τόσο ακόμα, αλλά ποτέ δεν ξέρεις.» (red planet.gr 24/1/2011) «ΕΙΝΑΙ ΠΙΟ ΑΡΓΟΣ ΚΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΣΤΑ ΚΑΛΑ ΤΟΥ ΜΕ ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΤΟΥ ΠΛΗΡΟΝΕΙΣ ΔΥΟ ΧΑΦ ΤΣΑΜΠΟΥΚΑΔΕΣ ΓΡΗΓΟΡΟΥΣ ΚΑΙ ΜΠΑΛΑΔΟΡΟΥΣ ΔΙΩΧΤΕ ΤΟΝ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟ ΠΑΛΤΟ ΤΟ ΑΛΛΟ ΤΟΝ ΟΥΡΤΑΔΟ» (red planet.gr 27/1/2011) «[ ] με Μιραλάς στην κορυφή της επίθεσης και τον Τζεμπούρ σε ρόλο δεξιού χαφ-εξτρέμ. Τοροσίδης αντί Μανιάτη και [ ]» (redplanet.gr 15/2/2011 από δημοσιογράφο) «[ ] sthn omada tou vazei goalakia exei kai merikes assist kai 8eorite apo tous kaliterous paixtes yhs b e8nikis!!! [ ]» (redplanet.gr 15/2/2011) «[ ] ο Λαζαρίδης έκανε την κεφαλιά-γέμισμα, ο Κόκε με ωραίο τακουνάκι έβγαλε τον Νέτο τετ α τετ με τον Πάρντο και με δεξί σουτ μέσα από την περιοχή έστειλε την μπάλα στα δίχτυα του Πάρντο [ ]» (redplanet.gr 15/2/2011 από δημοσιογράφο) «1' Σέντρα στον αγώνα με τον Ολυμπιακό.» (redplanet.gr 15/2/2011 από δημοσιογράφο) «[ ] Στην επιθετική γραμμή των ερυθρολεύκων, αριστερά στα άκρα ο Ριέρα, σε ρόλο δεξιού χαφ-εξτρέμ ο Τζεμπούρ, ως κρυφός κυνηγός ο Φουστέρ και κορυφή στην γραμμή κρούσης των Πειραιωτών ο Μιραλάς [ ]». (red planet.gr 15/2/2011)

330 322 «[ ] προπερσι ελεγα οτι χασαμε τν κατηγορια μες το γαυροτηγανο,οταν εκειος ο αμπαλος ο Ντιμπαλα εχασε στο 90φευγα τν απιστευτ ευκαιρια σ ανεπαναληπτο τετ α τετ [ ]» (pas.gr 12/6/2014) «[ ] Συμφωνώ, ήμαρτον με τον Ζαϊρι... πολύ soft παίκτης ούτε μπούκες ούτε τίποτα... να ξεφύγουμε από τον μπακ και να βγάλουμε καμια σέντρα και όπου πάει... [ ]» (red planet.gr 15/2/2011) «[ ] Ε βεβαια το παιχνιδι με την ΑΕΚ θα το σε αντιθεση με το παιχνιδι με τους γαυρους που εκανε πλακα η γαυρομαδα απο τη Λειβαδια [ ]» (aek365.com 6/1/2012) «Το μαρκάρισμα στον Ριέρα, όπου η πρώτη εκτίμηση στο γήπεδο που παρακολουθούσαμε ήταν ότι δεν ήταν καθαρό μαρκάρισμα [ ]»(red planet.gr 15/2/2011) «Ο Γάλλος φορ των πρασίνων είναι αυτός που έχει σηκώσει όλο το βάρος στον τομέα της επίτευξης τερμάτων [ ]».(red planet.gr 15/2/2011) «[ ] χαβος...ακου με κοντο σεντερ φορ δεν κανεις γιομες και σεντρες [ ]» (olapaok.gr 18/2/2011) «[ ] ΤΟΝ ΖΑΙΡΙ ΤΟΝ ΒΑΖΕΙ ΟΤΑΝ Η ΟΜΑΔΑ ΕΙΝΑΙ...ΣΤΟ ΛΕΟΦΟΡΕΙΟ ΚΑΙ Ο ΜΙΡΑΛΑΣ (Ο ΜΟΝΟΣ ΠΟΥ ΒΛΕΠΕΙ ΔΙΧΤΥΑ) ΣΤΟ...ΚΟΡΝΕΡ [ ]».(red planet.gr 15/2/2011) «[ ] επισης στην αρχη εγινε πεναλντυ στον τορο οπου δεν δωθηκε αλλα και αρκετα βρωμικα φαουλ στον παντελιτς [ ]».(red planet.gr 15/2/2011)

331 323 «[ ] ΛΟΙΠΟΝ ΑΚΟΥΣΤΕ ΒΑΖΕΛΟΧΑΝΟΥΜΟΠΑΟΚΙΑ ΠΟΥ ΧΕΤΕ ΒΓΕΙ ΣΕ ΣΑ'Ι'Τ ΑΝ ΞΕΣΤΡΑΒΩΘΗΚΑΤΕ+ΕΙΔΑΤΕ ΤΟ ΜΑΤΣ ΜΑ ΟΛΟ, ΘΑ ΔΕΙΤΕ ΟΤΙ Ο ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΣ ΕΙΧΕ ΚΑΠΟΥ ΣΤΙΣ 15 ΤΕΛΙΚΕΣ [ ]» (red planet.gr 15/2/2011) «[ ] Κατά τα άλλα είναι σαφώς πιο γρήγορος και τριπλαδόρος από τα δύο φορ μας. [ ]» (paokmania.com 5/9/2015) «ΤΙ ΠΑΙΚΤΑΡΑΣ, ΤΙ ΤΕΛΕΙΩΜΑΤΑ, ΤΙ ΚΟΝΤΡΟΛ, ΤΙ ΓΚΟΛΑΡΑ ΤΟ 0-2,ΤΙ ΗΔΟΝΗ.ΤΙ? ΔΕΝ ΕΚΑΝΕ ΤΟ 0-2 Ο ΦΟΥΣΤΕΡΑΡΟΣ ΣΤΟ ΤΕΤ Α ΤΕΤ? [ ]» (red planet.gr 15/2/2011) «[ ] Ο Φρο ειναι περιφερειακος ενω ο Γιελεν φουνταριστος... [ ]» (red planet.gr 10/3/2011) «[ ] ΝΑΙ ΣΤΟ ΤΕΡΜΑ ΝΑΙ ΣΤΟ ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΜΠΑΚ (ΣΣΣΣΣΤ... ΤΖΑΒΕΛΛΑΣ) ΝΑΙ ΣΤΟ ΣΕΝΤΕΡ ΜΠΑΚ,ΑΛΛΑ ΕΓΩ ΤΟΝ ΘΕΛΩ ΒΑΣΙΚΟ ΚΑΘΩΣ Ο ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΣ ΘΑΠΑΙΞΕΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΠΕΡΙΠΟΥ 45 ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ Ο ΜΕΛΜΠΕΡΓΚ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΑΙΞΕΙ ΠΑΝΩ ΑΠΟ 20. ΝΑΙ ΣΤΟ ΚΟΦΤΗ ΝΑΙ ΣΤΟ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟ ΧΑΦ ΑΛΛΑ ΜΟΝΟ ΑΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΔΕΙΓΜΕΝΑ ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΤΟΥ ΦΟΥΣΤΕΡ. ΓΙΑ ΤΑ ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΧΤΗ ΠΟΥ ΓΡΑΦΕΙΣ ΑΥΤΟ ΕΞΑΡΤΑΤΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΑΛΒΕΡΔΕ ΠΩΣ ΤΟΝ ΘΕΛΕΙ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΙ ΑΝ ΤΟΝ ΘΕΛΕΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΤΟ CHL ΞΕΧΑΣΕΣ ΤΟ ΔΕΞΙ ΧΑΦ.ΕΝΑΝ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΙΣΤΗ ΣΤΥΛ ΓΚΑΛΕΤΤΙ. [ ]» (red planet.gr 8/3/2011) «Καλλονή μόνο από την άσπρη βούλα! Η Καλλονή παρουσίασε και πάλι πρόβλημα στο επιθετικό κομμάτι και στο σκοράρισμα [ ]» (gazzetta.gr 5/9/2015 από δημοσιογράφο) «Μέσι: Η Ουρουγουάη έπαιξε αντιποδόσφαιρο [ ] (gazzetta.gr 17/6/2015 από δημοσιογράφο)

332 324 «[ ] Βαθμός χρυσάφι για την Αλμερία! Ένα πολύτιμο βαθμό κατάφερε να πάρει η Αλμερία [ ]» (pamesports.gr 4/4/2015 από δημοσιογράφο) «Τους τα... έδειξε ο γκολκίπαρος Ρομπέρτο [ ]» (Γαύρος 6/11/2013) «[ ] Ο τερματοτύφλακας γλιστράει και πέφτει έτσι; Προσπαθώ να τον δικαιολογήσω.. [ ]» (contra.gr 23/5/2012) «[ ] ΑΠΟΤΥΧΙΜΕΝΕΘ ΦΥΓΕ! [ ]» (aek /5/2011) «Ο γκολτζής Φινμπόγκασον και τα μεταγραφικά σενάρια [...] Ο Ισλανδός στράικερ του Ολυμπιακού, Άλφρεντ Φινμπόγκασον, προπονήθηκε το βράδυ της Δευτέρας και άνοιξε λογαριασμό [ ]» (Sport24.gr 27/7/2015) «[ ] Ο Αντρέι Γκορμπούνοφ αντικατέστησε στα γκολπόστ του Ατρόμητου τον Λουίτζι Τσέναμο [ ]» (Sport 24.gr 6/1/2015 από δημοσιογράφο) «[ ] Ο "Λούτσο" αποδεικνύεται σε πραγματικό γκολεαδόρ για τους πράσινους [ ]» (Sport24.gr 27/10/2013 από δημοσιογράφο) «[ ] Αποθεραπεία και δίτερμα περιλάμβανε η προπόνηση του Παναθηναϊκού [ ]» (Sport 24.gr 23/7/2015 από δημοσιογράφο)

333 325 «[ ] Ολυμπιακός, ΠΑΟΚ, ΠΑΟ δεν έχουν τέτοιο παιχτρόνι! [ ]» (sportdog.gr 13/01/2014 από δημοσιογράφο) «[ ] Αβιλα το παιχτρόνι και ο Ζαρντίμ [ ]» (gazzetta.gr 12/6/2015 από δημοσιογράφο) «[ ] Αλλά, φαίνεται πως οι δημοσιογράφοι του σταθμού δεν έχουν βάλει μυαλό μετά το τρίμπαλο του Θρύλου στο «Έμιρεϊτς»[ ]» (gavros.gr 3/10/2015 από δημοσιογράφο) «[ ]Ο Φράνκο Χάρα στέλνει την μπάλα στα δίχτυα με το στήθος από κεφαλιά-πάσα του Φορτούνη σε σέντρα του Αφελάι από τα αριστερά και κάνει το 0-1 για τον Ολυμπιακό. [ ]» (Sport 24.gr από ζωντανή γραπτή περιγραφή αγώνα) «[ ] Νίκη με σκορ 1-0 πήρε ο Παναθηναϊκός στα Πηγάδια, απέναντι στην γηπεδούχο Ξάνθη για την 6η αγωνιστική της Super League. Το μοναδικό γκολ της αναμέτρησης σημειώθηκε από κεφαλιά του Χελάντερ στο 83ο λεπτό [...]» (kathimerini.gr 3/10/2015) «[ ] Με την "Κατσουρανιάδα" στο απόγειό της, η "γαλανόλευκη" απέσπασε 0-0 από την Ιαπωνία, παίζοντας από το 38' με δέκα παίκτες [ ]» (sport24.gr 1/7/2014 από δημοσιογράφο) «[ ] βρήκε ιδανικά το Τζιμπούρ που με γυριστό σεντρεφορίσιο σουτ στο 29 έγραψε το 1-0 για τον Θρύλο [ ]» (red news.gr 28/04/2012 από δημοσιογράφο) «[ ] Θέλουμε παίκτες με ικανότητα στο ντριμπλάρισμα, την πάσα και το σκοράρισμα και ο Ζερβίνιο διαθέτει αυτά τα προσόντα [ ]» ( 14/1/2013 από δηλώσεις προπονητή)

334 326 «[ ] Ο νεαρός τερματοφύλακας μπαίνει σε λάθος δρόμους, με το να πουλάει οπαδιλίκι πρώτα στον Παναθηναϊκό και στη συνέχεια στον Ολυμπιακό [ ]» (sport-24.gr 10/9/2015 από δημοσιογράφο) «[ ] Για τον Πλέγα θα ήθελα να πω ότι οκ καλό παιχτάκι είναι αλλά τίποτα το ιδιαίτερο ένα καλό φιλικό έκανε [ ] (sport 24.gr 27/9/2014) «[ ] ΠΑΟ Βάρδας- Παναργειακός 1-1: Βαθμός-χρυσάφι!...[ ]» (olympiasports.gr 16/5/2015 από δημοσιγράφο) «[ ] Εκτέθηκε ο φίλος μας ο Ραπ: "Παίξτε ζώνη το Μήτρο εκτός περιοχής" είπε, "κι ας βάλει γκολ"! Κι ο παίχτουρας έβαλε γκολ με...κουτσό! [ ]» (balladoros.com 20/11/2013) «[ ] Πες μας αναλυτικά αφού έχεις και το φιλοτιμόμετρο και ξέρεις πόσοι είναι α-φιλότιμοι τελικά. [ ]» (forum.aek 6/5/2010) «[ ] Φουστέρ, ο... πεναλτίστας (0-1)! Και ενώ όλα έδειχναν πως δύσκολα θα δούμε κάποιο γκολ [ ] «(sport 24 5/12/2010 από δημοσιογράφο) «[ ]Ο Αμανατίδης πρέπει να πάει Εθνική. Είναι μεγάλος μαντουμαδόρος και μεγάλη πρεσαδούρα [ ]» (sport 24 3/1/20015 από συνέντευξη προπονητή) «[ ] Στη κυριολεξία, ούτε ένα σουτ. Με μπακότερμα να παίζανε, χωρίς τερματοφύλακες, πάλι μηδέν-μηδέν θα τελείωνε το κωλοπαίχνιδο [ ]» (sport 24.gr 30/9/2015 από δημοσιογράφο)

335 327 «[ ] Μπορεί να πήραμε ένα βαθμό, αλλά οι παίκτες μου είναι νικητές. Έβαλαν δυο γκολ και το ματς ήρθε 1-1 με ένα γκολ δυο μέτρα οφσάιτ. [ ]» (pamesports.gr 20/1/13 από συνέντευξη προπονητή) «[ ] αλλιώς θα έμπαινα να του γράψω πως οι αττάκερς στη γκρικ λιγκ είναι σιτ, αφού ένας εξ αυτών είναι ο τεράστιος σεντερφοράς Μπεργκ? [ ]» (reddna.com 21/2/2014) «[ ] Αντεπίθεση-φωτιά και γκολ ποίημα [ ]» (SPORT 24.gr 25/2/2014 από δημοσιογράφο) «[ ] Φανταστικός στράικερ ο Μπερμπάτοφ [ ]» (olapaok.gr 22/9/2015 από συνέντευξη ποδοσφαιριστή) «[ ] Η άμυνα ζώνης απαιτεί σωστή αντίληψη του χώρου και υψηλή ποδοσφαιρική ευφυΐα, οπότε είναι αρκετά δύσκολο να εφαρμοστεί. [ ]» (overlap.gr 25/11/2010) «[ ] "εγκληματικό" τάκλιν του Αντρές Φρανσόια της Αρχεντίνος Τζούνιορς με τις τάπες των παπουτσιών του, πάνω στον Λουσιάνο Αουέν [ ]» (sport24.gr 27/8/2015 από δημοσιογράφο) «[ ] Η ΑΕΚ άργησε πολύ να αλώσει την έδρα της Βέροιας, φτάνοντας στο πρώτο της διπλό στην Ημαθία στις 29 Νοεμβρίου του [ ]» (novasports.gr 28/9/2015 από δημοσιογράφο) «[ ] Μωρέ 'ντάξ, φιλότιμος είναι.. αλλά πολύ δεντηβρίσκοβιτς ρε παιδί μου...» (slang.gr 21/10/2010 από χρήστη)

336 328 «[ ] Στο 7' ο Τσιμίκας βγάζει σέντρα από τα αριστερά και ο Λάτσι με κεφαλιά γράφει το 1-0. Στο 36' ο Ολυμπιακός σκοράρει πάλι με κεφαλιά. [ ]» (olympiacos.org 26/10/2015 από τον επίσημο ιστότοπο της ομάδας του Ολυμπιακού) «[ ] Στα στημένα ένας αμυντικός ξέρει να διαβάζει τη φάση και να την ακολουθεί. Είναι μια εντολή που έχω και είναι σημαντικό να σκοράρουν και οι αμυντικοί για την ομάδα και τον προπονητή [ ]» (SportDay 4/8/2011 από συνέντευξη ποδοσφαιριστή) «[ ]Το πρώτο απειλητικό σουτ ήρθε στο 19' με τον Πράνιτς να ζυγίζει το πόδι του και να πιάνει ένα αριστερό σουτ με τον Χογκ να απομακρύνει. (prasinanea.gr 24/1/2015 από δημοσιογράφο) «[ ] Όμως ο Γαλλοαφρικάνος τουλάχιστον πατάει πιο πολύ περιοχή. Δεν διστάζει να χωθεί μέσα για να κυνηγήσει το γκολ [ ]» (gavros.gr 12/11/2014 από δημοσιογράφο) «[ ] ο Μίτσελ μετέτρεψε σε επιθετικό κορυφής από ακραίο ή δεύτερο κυνηγό, δημιουργώντας έτσι έναν από τους πιο γρήγορους σέντερ φορ στην Ευρώπη, έναν μπουκαδόρο, διεμβολιστή [ ]» (gavros.gr 5/5/2014 από δημοσιογράφο) «[ ] Στο 86' η Εθνική πέτυχε το γκολ της τιμής. Ο Τοροσίδης έκανε το γύρισμα από δεξιά κι ο Αραβίδης με προβολή έστειλε την μπάλα στα δίχτυα [ ]» (contra.gr 9/11/2015) «[ ] Ο Αργυρίου στην πρώτη επίθεση του ματς, έβγαλε τη σέντρα από τα δεξιά, ο Βάλλας δεν κατάφερε να διώξει σωστά, η μπάλα στρώθηκε στον Βραζιλιάνο και με ξερό σουτ έστειλε τη μπάλα στον "ουρανό" των δικτύων του Γκσπούρνινγκ. [ ]» (sport24.gr 29/1/2011 από δημοσιογράφο)

337 329 «[ ] Ε μα ρε παπάρα, αυτό ήταν ασσάγκαρος απο 'δω μέχρι το Μόναχο, και πήγες και το έβαλες ΧΙ! [ ]» (slang.gr 10/12/2015 από χρήστη) «[ ] Μπορούσαμε να κερδίσουμε το παιχνίδι, αλλά το παιχνίδι δεν έχει τελειώσει μέχρι να σφυρίξει ο διαιτητής [ ]» (ΓΑΥΡΟΣ 30/10/2015 από συνέντευξη ποδοσφαιριστή) «Η "στρογγυλή θεά" σπάει το εμπάργκο της Κούβας! Χιλιάδες Κουβανοί θα δουν από κοντά μια αμερικανική ομάδα για πρώτη φορά μετά το 1978» ( 9/10/2015) «Όσιμ: Η μπάλα είναι και παραμένει πόρνη [ ]» προπονητή) (Contra.gr 14/4/2013 από συνέντευξη «[ ] Αν δεν βάλεις γκολ, θα φας [ ]» (sport-fm.gr 23/8/2014 από δημοσιογράφο) «[ ] Δωδέκατος παίκτης ο κόσμος [ ]» (atromitistas.gr 7/8/2014 από συνέντευξη προπονητή) «[ ] Με κεφαλιά του Μπράνισλαβ Ιβάνοβιτς, η Τσέλσι άνοιξε το σκορ στο Παρκ ντε Πρενς [ ]» (contra.gr 17/2/2015 από περιγραφή δημοσιογράφου) «[ ]Σε τροχιά ανόδου μπήκε ο Ηρακλής ο οποίος με γκολ των Ισαάκ και Βαγγελόπουλου νίκησε με 2-0 την Παναχαϊκή στο εξ αναβολής παιχνίδι [ ]» (sport24.gr 3/4/2014)

338 330 «[ ] Στο 13 ο τερματοφύλακας της Καβάλας απομάκρυνε σε κόρνερ την μπάλα στο τετ α τετ που είχε με τον Ν Λουντούλου [ ]» (sport24.gr 10/5/2015 από δημοσιογράφο) «[ ] Ο Χαβιέρ Ούμπιντες σκόραρε από τα αποδυτήρια, μόλις στο 11 ο (thinkover.gr 26/1/2015 από online ηλεκτρονική εφημερίδα ποικίλης ύλης) δευτερόλεπτο [ ]» «[ ] Η Μπαρτσελόνα παραλίγο να κλέψει τη νίκη στο 90ο λεπτό, όταν ο Μέσι με απευθείας εκτέλεση φάουλ είδε τη μπάλα να γλύφει το δοκάρι.[ ]» (sport24.gr 12/8/2015 από δημοσιογράφο) «[ ] Ξεκινήσαμε πολύ νωθρά και πετάξαμε ένα ημίχρονο. Στο δεύτερο όμως ημίχρονο μπήκαμε πιο δυνατά, το γήπεδο έγερνε και ήταν θέμα χρόνου το γκολ. [ ]» (sport24.gr 10/10/2015) Οπτικοποίηση της φράσης γέρνει το γήπεδο. «[ ] πέτυχε ένα πανέμορφο γκολ, με "τηλεκατευθυνόμενο" πλασέ στη γωνία του τερματοφύλακα [ ]» (sport24.gr από δημοσιογράφο) Το πλασέ

339 331 «[ ] Η Μπαρτσελόνα έχασε με 1-0 από την Σοθιεδάδ έχοντας στην πάγκο της ποδοσφαιριστές που η αξία τους υπολογίζεται στα 330 εκ. ευρώ! [ ]» (sport24.gr 5/1/2015 από δημοσιογράφο) Ο ποδοσφαιρικός πάγκος «[ ] Η Νυρεμβέργη Β ηττήθηκε με 3-2 από την Γκάρτσινγκ, αλλά όλα τα λεφτά ήταν η γκολάρα με βολ πλανέ από τον Τζούλιαν Βαϊσμάιερ [ ]» (sport24.gr 3/5/2015 από δημοσιογράφο) Το βολ πλανέ