ΘΕΜΑΤΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Transcript

1 ΘΕΜΑΤΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Κατά τάς τῶν ἁγίων θεοπνεύστους θεολογίας καί τό τῆς Ἐκκλησίας εὐσεβές φρόνημα (Συνοδικόν τῆς Ὀρθοδοξίας)

2

3 ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Α. ΤΣΙΓΚΟΣ ΘΕΜΑΤΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Κατά τάς τῶν ἁγίων θεοπνεύστους θεολογίας καί τό τῆς Ἐκκλησίας εὐσεβές φρόνημα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

4 ΘΕΜΑΤΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Κατά τάς τῶν ἁγίων θεοπνεύστους θεολογίας καί τό τῆς Ἐκκλησίας εὐσεβές φρόνημα ISBN Copyright : Βασίλειος Ἀθ. Τσίγκος Α ἔκδοση, Θεσσαλονίκη 2014 Κεντρική διάθεση: Ccity Publish K. N. Ἐπισκόπου 7, Θεσσαλονίκη τηλ Ἐπιμέλεια ἔκδοσης: ὁ συγγραφέας, τηλ , fax vtsigkos@past.auth.gr Ἐξώφυλλο: Γεώργιος Ν. Νικολακόπουλος Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση καί γενικά ἡ ἀναπαραγωγή ὁλόκληρου ἤ μέρους τοῦ παρόντος βιβλίου μέ ὁποιοδήποτε τρόπο (μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό ἤ ἄλλο), καθώς καί κάθε ἐκμετάλλευσή του χωρίς τή γραπτή ἄδεια τοῦ συγγραφέα, σύμφωνα μέ τίς διατάξεις τοῦ Ν. 2121/1993 καί τῶν συμβάσεων τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου πού ἰσχύουν στήν Ἑλλάδα.

5 Στούς ἐραστές τῶν ὀρθῶν τῆς πίστεως δογμάτων στούς ἐξηγητές τοῦ ἐναπόθετου, τοῦ κεκρυμμένου κάλλους τῶν δογμάτων

6

7 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 Α. ΠΕΡΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΟΓΜΑΤΩΝ 17 Β. ΘΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 35 Γ. ΟΙ ΘΕΟΦΑΝΕΙΕΣ ΩΣ ΠΗΓΗ ΘΕΟΓΝΩΣΙΑΣ 53 Δ. ΤΡΙΑΔΟΛΟΓΙΑ 1. Κίνηση καί περιχώρηση στήν τριαδική θεότητα Τριαδολογία τῶν Καππαδοκῶν Πατέρων Τριαδολογία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ Ἡ τριαδική θεότητα στόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ Διάκριση οὐσίας καί ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ - Οἱ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ εἶναι φυσικές, οὐσιώδεις καί ἄκτιστες 120 Ε. ΧΡΙΣΤΟΛΟΓΙΑ 1. Τό χριστολογικό πλαίσιο τῆς Α καί Β Οἰκουμενικῆς Συνόδου Ὁ χριστολογικός ὅρος τῆς Συνόδου τῆς Χαλκηδόνος 163

8 10 ΘΕΜΑΤΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 3. Προέκταση τῶν χριστολογικῶν αἱρέσεων - Ἡ συμβολή τῆς Χριστολογίας τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ Χριστολογία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ α. Ἡ καθ ὑπόστασιν ἕνωση τῶν δύο φύσεων στή μία σύνθετη ὑπόσταση τοῦ Λόγου καί οἱ δογματικές της ἀκολουθίες 182 β. Ἡ περιχώρηση τῶν δύο φύσεων στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ 194 γ. Οἱ δύο θελήσεις καί οἱ δύο ἐνέργειες τοῦ Χριστοῦ Ἡ χριστολογική καί σωτηριολογική σημασία τοῦ ὅρου Θεοτόκος 206 ΣΤ. ΑΝΘΡΩΠΟΣ: ΑΠΟ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΣΤΗ ΘΕΩΣΗ 1. Δημιουργία καί πτώση τοῦ ἀνθρώπου Τό Μυστήριο τῆς ἐν Χριστῷ Οἰκονομίας Ὁ ἐν Χριστῷ καινός ἄνθρωπος Ἡ ἐν Χριστῷ σωτηρία τοῦ ὅλου ἀνθρώπου Παγκοσμιότητα τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας Κοινωνία τῆς θεώσεως 300 Ζ. ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑ 1. Χριστοκεντρική Ἐκκλησιολογία Ἡ ἀρχή καί ἡ ἐν Χριστῷ φανέρωση τῆς Ἐκκλησίας Ἐκκλησία ὡς σῶμα Χριστοῦ Ἅγιο Πνεῦμα καί Ἐκκλησία Χαρίσματα καί θεσμοί στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας Ἰδιότητες τῆς Ἐκκλησίας Τά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας α. Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς τοῦ κόσμου 389 β. Τό βάπτισμα καί τό χρίσμα 404 γ. Ἡ μετάνοια - ἐξομολόγηση 416

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11 δ. Ἡ θεία Εὐχαριστία 432 ε. Ἐκκλησία σημαινομένη ἐν τοῖς μυστηρίοις 452 Η. ΕΣΧΑΤΑ 1. Ὁ ἐν Χριστῷ ἄνθρωπος καί ὁ ἀνακαινισμός τῆς κτίσεως Ἡ πορεία τῆς Ἐκκλησίας ἐντός τῆς ἱστορίας καί ἡ πρόγευση τῶν ἐσχάτων Ἐσχατολογική τελείωση καί ζωή τοῦ μέλλοντος αἰῶνος 493 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Α. ΠΗΓΕΣ 1. ΕΡΓΑ ΠΑΤΕΡΩΝ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΩΝ ΣΥΝΟΔΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ 512 Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ 1. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΑ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ 523

10

11 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Ἡ ἀνά χεῖρας μελέτη ἐπιχειρεῖ νά ἐκθέσει καί νά ἑρμηνεύσει, κατά τό δυνατόν ἀκριβέστερα καί πληρέστερα, τό περιεχόμενο τῆς πίστεως καί τῆς καταγεγραμμένης ἐμπειρίας, τοῦ εὐσεβοῦς φρονήματος καί τῆς ζωῆς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Τά δόγματα, πού εἶναι οἱ περιεκτικές προτάσεις πίστεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας στήν Ἁγία Τριάδα καί τόν Χριστό σέ μία μακραίωνη συνέχεια καί ἀδιάκοπη ἑνότητα ζωῆς καί θεολογίας, προσελκύουν καί σήμερα, ἐνδεχομένως περισσότερο, τό ἐρευνητικό ἐνδιαφέρον ὀρθοδόξων θεολόγων ἀλλά καί ἑτεροδόξων μελετητῶν καί πολλῶν θύραθεν συγγραφέων. Λαμβάνοντας σοβαρά ὑπόψη τήν εὐρύτερη ἐνασχόληση μέ τήν ἔκθεση καί τή θεολογική σημασιολόγηση τῶν ὀρθῶν δογμάτων τῆς πίστεως καί τῶν προεκτάσεών τους στή ζωή τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου, σέ συνδυασμό μέ τήν αὐξανόμενη γλωσσική δυσκολία προσέγγισης, ἀναδίφησης καί κατανόησης τῶν κειμενικῶν μαρτυριῶν, θεωροῦμε ὅτι ἔχουν καταστήσει ἐπιτακτική πλέον τήν ἀνάγκη τῆς ἐκ νέου παρουσίασης τῶν θεμάτων πού διερευνᾶ ἡ Δογματική τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας. Συγκεκριμένα, τό συγγραφικό μας ἐγχείρημα ἐπικεντρώνεται στήν ἀνάδειξη τῶν στοιχείων ἐκείνων πού ἀποσαφηνίζουν καί ἑρμηνεύουν ἀκριβέστερα τό θεολογικό περιεχόμενο τῶν δογμάτων τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν συνεπειῶν καί ἐφαρμογῶν τους στή ζωή τῶν μελῶν της. Μέ αὐτό τόν τρόπο ἀνάπτυξης καί παρουσίασης τῶν κεφαλαιωδῶν θεματικῶν περιοχῶν τῆς Δογματικῆς, ὁ ἀπώτερος στόχος τοῦ συγγραφέα εἶναι, κατά τό μέτρο τῶν δυνάμεών του, νά κάνει πράξη τήν ἀπαραίτητη καί

12 14 ΘΕΜΑΤΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ἐπιζητούμενη σμίκρυνση τῆς ἀπόστασης μεταξύ ἐκκλησιαστικῆς - χαρισματικῆς καί ἀκαδημαϊκῆς - ἐπιστημονικῆς θεολογίας. Στήν προσπάθειά του γιά τή διεξοδική ἐξέταση τῶν κυριοτέρων πτυχῶν τοῦ περιεχομένου τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, σέ διαχρονία καί συγχρονία μέ τόν τρόπο ζωῆς τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας, συνεισφέρει οὐσιαστικά καί γόνιμα ἡ λειτουργική συνύπαρξη, ἡ ἄρρηκτη σύνδεση καί συσχέτιση τῆς Δογματικῆς μέ τή βιβλική μαρτυρία καί τήν πατερική παράδοση, μέ τό ἦθος καί τή λατρεία, μέ τή θεωρία καί τήν πράξη τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ θεολογική καί ἱστορική τεκμηρίωση τῶν ὀρθῶν δογμάτων τῆς πίστεως ἀκολουθεῖ τάς τῶν ἁγίων θεοπνεύστους θεολογίας καί τό τῆς Ἐκκλησίας εὐσεβές φρόνημα. Τοῦτο ἀποτυπώνεται στά μνημεῖα ἑνός ὑπερδισχιλιετοῦς πολιτισμοῦ λόγου καί τέχνης πού δημιουργεῖ ἐν παντί τόπῳ καί χρόνῳ ἡ Ἐκκλησία. Ἀσφαλῶς, ἕνα τέτοιο ἐγχείρημα δέν μπορεῖ νά ἀγνοήσει ἤ νά ὑποβαθμίσει τήν ἀναγκαιότητα μιᾶς σύγχρονης ἐκφορᾶς τῆς θεολογικῆς μαρτυρίας σέ διάλογο μέ τά θεμελιώδη προβλήματα, τίς ἀπορίες καί τίς ἀναζητήσεις τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου. Τό τελευταῖο κρίνεται ἰδιαιτέρως σημαντικό καί ἄκρως ἐπίκαιρο γιά τήν ἐποχή μας, ἡ ὁποία ἔχει χαρακτηρισθεῖ ὡς αἰώνας τῆς ἀνθρωπολογίας. Στό θεματικό κορμό τῆς Δογματικῆς τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, πέραν τῆς Τριαδολογίας, Χριστολογίας καί Ἐκκλησιολογίας, περιλαμβάνονται καί συνεξετάζονται καί ἐπιμέρους ἑνότητες τῆς Πνευματολογίας, τῆς περί ἱερῶν μυστηρίων διδασκαλίας (ὡς μέσων καί τρόπου θεραπείας καί σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου ἤ ὡς λόγου περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς τοῦ κόσμου), καθώς ἐπίσης ζητήματα περί τοῦ ἀνθρώπου (ἀπό τή δημιουργία στή θέωση) καί περί τῶν ἐσχάτων (ἀνακαινισμός τῆς κτίσεως, ἐσχατολογική τελείωση καί ζωή τοῦ μέλλοντος αἰῶνος ). Ἡ παρούσα ἐργασία ἀποσκοπεῖ νά ἐξυπηρετήσει τίς διδακτικές ἀνάγκες τῶν φοιτητῶν τῆς Θεολογίας. Γι αὐτό καί ἐπελέγη συνειδητά νά ἀποφευχθοῦν πολλές, ἄρτιες καί μακροσκελεῖς ὑποσημειώσεις. Ἀναμφιβόλως, ὁ ἐνδιαφερόμενος ἐρευνητής

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 μπορεῖ νά ἐμπλουτίσει τήν πληρέστερη τεκμηρίωση τῶν γραφομένων στίς μελέτες πρωτίστως τοῦ ὑποσημειουμένου καί ἄλλων θεολόγων καί συγγραφέων, πού παρατίθενται στόν πίνακα τῆς βιβλιογραφίας. Ἐξάλλου, θεωρεῖται ἀναμενόμενο, ἄν ὄχι ἀπαραίτητο, οἱ μυημένοι καί εἰδικοί μελετητές θεμάτων τῆς Δογματικῆς νά γνωρίζουν καλῶς τίς σχετικές πηγές καί τά βοηθήματα. Ὁλοκληρώνοντας μέ τή χάρη τοῦ ἐν τριάδι Θεοῦ τήν πρώτη ἔκδοση τῆς συγγραφικῆς μας κατάθεσης καί παραδίδοντάς την στούς ἀγαπητούς καί καλοπροαίρετους ἀναγνῶστες, εὐελπιστοῦμε νά γίνει ἀφορμή καί νά δώσει καί σέ ἄλλους ὤθηση νά προχωρήσουν σέ περαιτέρω μελέτη τοῦ ὀρθοδόξου δόγματος. Ἡ ἐργασία μας ἀφιερώνεται σέ ὅλους ὅσους, στή σημερινή ἐποχή τῶν πολλῶν προβλημάτων, ἀδιεξόδων καί ἀλλοπρόσαλλων ἀναζητήσεων, ἐξακολουθοῦν ὡς ἀληθινοί ἐραστές νά ἐπιλέγουν νά ἀναζητοῦν τό ἐναπόθετον καί κεκρυμμένον κάλλος τῶν ὀρθῶν δογμάτων τῆς πίστεως. Προδήλως, αὐτοί θά ἔχουν ἀντιληφθεῖ ὅτι ζοῦν, κινοῦνται καί ὑπάρχουν ἐπειδή ἀκριβῶς τούς συνέχει καί τούς συντροφεύει παντοτινά ἡ χάρις τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καί ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καί Πατρός καί ἡ κοινωνία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Θεσσαλονίκη, 21 Νοεμβρίου 2014 Ἑορτή τῶν Εἰσοδίων τῆς Θεοτόκου ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΑΘ. ΤΣΙΓΚΟΣ

14

15 Α. ΠΕΡΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΟΓΜΑΤΩΝ Ι Ἡ Δογματική τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας εἶναι πρωτίστως μία ἀκριβής ἔκδοσις, αὐθεντική ἑρμηνεία τοῦ περιεχομένου τῆς ὀρθοδόξου πίστεως σέ διαχρονία καί συγχρονία μέ τόν τρόπο ζωῆς τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας. Η δογματική θεολογία περιλαμβάνει τά δόγματα, τά ὁποῖα ἐκθέτουν καί διατυπώνουν τήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας στήν Ἁγία Τριάδα καί τόν Χριστό. Πρόκειται γιά τήν πίστη τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων σέ μία ἀδιάσπαστη συνέχεια καί ἑνότητα ζωῆς, ἐμπειρίας καί θεολογίας. Τά δόγματα, ὡς προτάσεις ζωῆς, ἐκθέτουν περιγραφικά καί ἑρμηνεύουν τό περιεχόμενο τῆς πίστεως, ὅπως αὐτή διασώζεται καί ὑπομνηματίζεται στήν Ἁγία Γραφή, σέ πατερικά κείμενα, στή συνοδική πράξη, τήν ἀδιάκοπη λατρευτική παράδοση καί σέ ὅλα τά μνημεῖα λόγου καί τέχνης τοῦ πολιτισμοῦ τῆς ἱστορικῆς φάσεως τῆς Ἐκκλησίας καί ὅπως βιώνεται καί ἐκδηλώνεται σέ ὅλες τίς χαρισματικές καί θεσμικές φανερώσεις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Τά δόγματα εἶναι περιεκτικές προτάσεις πού ὁριοθετοῦν τή μαρτυρία τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς παράδοσης γιά τόν Θεό, τόν κόσμο καί τόν ἄνθρωπο, καθώς καί τόν τρόπο ζωῆς καί ὕπαρξής του. Οἱ προτάσεις αὐτές, ὡς ἄρθρα πίστεως, πού ἤδη βιώνονται στήν ἐν Πνεύματι Ἁγίω ζωή τῆς Ἐκκλησίας, ἐπικυρώνονται καί διακηρύσσονται μέσα ἀπό τή λειτουργία τοῦ συνοδικοῦ της θεσμοῦ καί ὁμολογοῦνται στό Σύμβολο τῆς πίστεως. Ὁ λόγος ἐν προκειμένω εἶναι γιά μία εὐσύνοπτη, λιτή

16 18 ΘΕΜΑΤΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ καί ἀκριβολόγο διατύπωση τῆς ἐκκλησιαστικῆς πίστεως, ὅπως διαμορφώθηκε ἀπό τίς δύο πρῶτες Οἰκουμενικές Συνόδους, τό γνωστό ὡς Σύμβολο Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως. Ἡ Ἐκκλησία ἀκολουθώντας τήν ἀποστολική ἐμπειρία ἔδοξε τῶν Ἁγίῳ Πνεύματι καί ἡμῖν 1 ἐξέφρασε ἐν συνόδω τήν ἤδη βιούμενη πίστη καί ἐμπειρία της. Τό Ἅγιο Πνεῦμα ἀρχιτεκτονεῖ τήν Ἐκκλησία ὡς σῶμα Χριστοῦ καί συνεργεῖ στήν ἔκθεση καί ἑρμηνεία τῶν ὀρθῶν τῆς πίστεως δογμάτων, ὡς ὑπομνηματισμό τῶν γεγονότων τῆς ἱερᾶς ἱστορίας, τοῦ μυστηρίου τοῦ Χριστοῦ, 2 τοῦ δι ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους καί διά τήν ἡμετέραν σωτηρίαν, κατά τούς λόγους τοῦ Συμβόλου τῆς πίστεως. Τό ὀρθόδοξο δόγμα, κατά τόν ὁρισμό τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, εἶναι εὐσεβείας ἀληθοῦς ζήτησις, ἀπλανής καί ἀψευδής διάγνωσις ἤ ἐν λόγοις ἀπαλλαγή πλάνης 3. Οἱ δέ δογματικοί ὅροι καί οἱ σχετικές διατυπώσεις εἶναι ἡ ὁροθεσία τῆς Ἐκκλησίας, πού καθορίζει ἐπακριβῶς τά ἀσφαλή ὅρια τῆς ὀρθῆς πίστεως καί ἐμπειρίας της. Ἀκόμη, τά δόγματα εἶναι πρωτίστως λατρευτικά δρώμενα, ὀρθές πράξεις, τρόπος ζωῆς καί ἔπειτα θεωρητικές προτάσεις ἤ θεολογικά ἀξιώματα μέ συγκεκριμένο σημασιολογικό περιεχόμενο. Μέ ἄλλα λόγια, δέν εἶναι ἁπλῶς κάποιοι ἀφηρημένοι καί ἐγκεφαλικοί στοχασμοί καί ἔννοιες, ἀλλά ἀλήθειες πού ἀφοροῦν καίρια στόν ἄνθρωπο, τή ζωή καί σωτηρία του ἀπό τίς δυνάμεις τῆς φθορᾶς καί τοῦ θανάτου. Τά δόγματα εἶναι ἔκφραση τῆς διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πίστεως καί ἐν Χριστῷ ζωῆς, γιά νά ὁδηγηθεῖ ὁ ἄνθρωπος στή δημιουργία σχέσεως καί κοινωνίας μέ τόν τριαδικό Θεό. Γι αὐτό καί θεωροῦνται ὡς ἀσφαλεῖς ὁδοδεῖκτες ζωῆς, τῆς πορείας τοῦ ἀνθρώπου στήν ἐν Χριστῷ ζωή τῆς Ἐκκλησίας διά μέσου τῶν ἀσκητικῶν σταδίων τῆς καθάρσεως τοῦ φωτισμοῦ καί τῆς θεώσεως καί ἀσφαλῶς μέ τή βοήθεια ἐμπείρου καί διακριτικοῦ 1. Πράξ. 15, Ἐφεσ. 3, 4 Κολοσ. 4, Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Φιλόσοφα 9.