Επαγγελματική Εξουθένωση των εργαζομένων στα ειδικά σχολεία BURNOUT IN SPECIAL SCHOOL STAFF

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Επαγγελματική Εξουθένωση των εργαζομένων στα ειδικά σχολεία BURNOUT IN SPECIAL SCHOOL STAFF"

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ-ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ: ΕΝΑ ΣΧΟΛΕΙΟ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ» Κατεύθυνση: Ψυχοπαιδαγωγικές συνιστώσες των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών Διπλωματική εργασία Επαγγελματική Εξουθένωση των εργαζομένων στα ειδικά σχολεία BURNOUT IN SPECIAL SCHOOL STAFF Χατζηπαντελή Αικατερίνη Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Μαρία Τζουριάδου Θεσσαλονίκη, 2016

2 Ευχαριστώ από καρδιάς την καθηγήτρια, κ. Μαρία Τζουριάδου για την καθοδήγηση, την αμέριστη συμπαράσταση και την πολύτιμη βοήθεια της. Ευχαριστώ τους συναδέλφους - εργαζόμενους στα ειδικά σχολεία που συμμετείχαν στην έρευνα. 2

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του διεπιστημονικού, διατμηματικού μεταπτυχιακού προγράμματος «ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ: ΕΝΑ ΣΧΟΛΕΙΟ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ Κατεύθυνση Α : Ψυχοπαιδαγωγικές συνιστώσες των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών», με θέμα η επαγγελματική εξουθένωση των εργαζομένων στα ειδικά σχολεία. Στα ειδικά σχολεία εργάζονται εκπαιδευτικοί (δάσκαλοι, νηπιαγωγοί, γυμναστές στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και καθηγητές διαφόρων ειδικοτήτων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση), Ειδικό Επιστημονικό Προσωπικό, Ε.Ε.Π. (λογοθεραπευτές, εργοθεραπευτές, φυσιοθεραπευτές, νοσηλευτές, ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί) και Ειδικό Βοηθητικό Προσωπικό, Ε.Β.Π.ΔΕ1 (επιφορτισμένοι με την σίτιση και την φροντίδα καθαριότητας των μαθητών). Η παρούσα εργασία είναι ερευνητική και επιχειρεί να διερευνήσει τα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης των εργαζομένων στα ειδικά σχολεία Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης της μητροπολιτικής ενότητας Θεσσαλονίκης της περιφέρειας Κ. Μακεδονίας. Χωρίζεται σε δύο μέρη, γενικό μέρος και ειδικό μέρος. Στο γενικό μέρος επιχειρείται η βιβλιογραφική ανασκόπηση της επαγγελματικής εξουθένωσης και αναδεικνύονται πτυχές του προβλήματος που αφορούν ιδιαίτερα τους εκπαιδευτικούς. Στο δεύτερο μέρος αναπτύσσεται η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε και παρουσιάζονται τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα της έρευνας. Ακολουθεί η περίληψη στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση της βιβλιογραφίας και του ερωτηματολογίου. 3

4 Περιεχόμενα ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Εισαγωγή Επαγγελματική εξουθένωση Η έννοια της επαγγελματικής εξουθένωσης Στάδια επαγγελματικής εξουθένωσης Θεωρητικά μοντέλα της επαγγελματικής εξουθένωσης Οι διαστάσεις (ή συνιστώσες) της επαγγελματικής εξουθένωσης Εργαλεία μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης Διαφοροδιάγνωση επαγγελματικής εξουθένωσης-άγχος, κατάθλιψη,.. 25 Σύνδρομο χρόνιας κόπωσης Ειδική αγωγή Παράγοντες και επιπτώσεις επαγγελματικής εξουθένωσης α)παράγοντες α.1.Περιβαλλοντικοί παράγοντες α.1.1. Εργασιακό περιβάλλον α.1.2 Εργασιακές διαπροσωπικές σχέσεις α.2 Ατομικοί παράγοντες α.2.1. Δημογραφικοί παράγοντες α2.2. Προσωπικά χαρακτηριστικά β. Επιπτώσεις επαγγελματικής εξουθένωσης Ανασκόπηση Ερευνών ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Σκοπός της έρευνας Ερευνητικά ερωτήματα Πληθυσμός μελέτης Συλλογή δεδομένων Εργαλεία συλλογής δεδομένων Ανάλυση δεδομένων Έλεγχος αξιοπιστίας ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Δημογραφικά στοιχεία

5 7.2 Προσωπικές πληροφορίες Προσωπικές Εκτιμήσεις - Διερεύνηση επιπέδου Επαγγελματικής Εξουθένωσης Συμπεράσματα Περίληψη των αποτελεσμάτων Ερμηνεία αποτελεσμάτων Συζήτηση Περιορισμός έρευνας Περίληψη Abstract Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Παράρτημα Επιστολή Ερωτηματολόγιο

6 Πίνακες Πίνακας 1: Οριακές τιμές που αντιστοιχούν σε χαμηλά, μέτρια και υψηλά επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης, σύμφωνα με το ΜΒΙ...24 Πίνακας 2Δείκτης αξιοπιστίας της υποκλίμακας Συναισθηματική Εξάντληση (τιμή Cronbach's Alpha) Πίνακας 3Δείκτης αξιοπιστίας της υποκλίμακας Αποπροσωποποίηση (τιμή Cronbach's Alpha)...54 Πίνακας 4 Δείκτης αξιοπιστίας της υποκλίμακας Προσωπική Επίτευξη (τιμή Cronbach'sAlpha)...54 Πίνακας 5 Δείκτης αξιοπιστίας των ερωτήσεων της υποκλίμακας Συναισθηματική Εξάντληση (τιμή Cronbach's Alpha)...55 Πίνακας 6Δείκτης αξιοπιστίας των ερωτήσεων της υποκλίμακας Αποπροσωποποίηση(τιμή Cronbach'sAlpha)...55 Πίνακας 7Δείκτης αξιοπιστίας των ερωτήσεων της υποκλίμακας Προσωπική Επίτευξη(τιμή Cronbach's Alpha)...56 Πίνακας 8:Φύλο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...57 Πίνακας 9:Οικογενειακή κατάσταση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...57 Πίνακας10 Ύπαρξη παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...58 Πίνακας 11Αριθμός Παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...58 Πίνακας 12 Ηλικία Παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...58 Πίνακας 13 Σπουδές των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...59 Πίνακας 14Προϋπηρεσία σε άλλη εργασία των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...59 Πίνακες 15Προϋπηρεσία στην Γενική Εκπαίδευση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...60 Πίνακας 16Προϋπηρεσία σε Ειδικό Σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...60 Πίνακας17 Ειδικότητα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...61 Πίνακας 18 Λόγοι επιλογής εργασίας με ΑμΕΑ των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...61 Γράφημα1 (Ιστόγραμμα 1): Λόγοι επιλογής εργασίας με ΑμΕΑ των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με το φύλο...62 Γράφημα2 (Ιστόγραμμα 2): Λόγοι επιλογής εργασίας με ΑμΕΑ των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τηνειδικότητα...62 Πίνακας 19Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...63 Γράφημα3 (Ιστόγραμμα 3)Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με το φύλο...64 Γράφημα4(Ιστόγραμμα 4)Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με την ειδικότητα

7 Γράφημα5(Ιστόγραμμα 5)Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με την προϋπηρεσία σε ειδικό σχολείο...65 Γράφημα6(Ιστόγραμμα 6)Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τους λόγους επιλογής εργασίας με ΑμΕΑ...65 Πίνακας20Προβλήματατων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία με προϊστάμενες αρχές, συναδέλφους, γονείς & μαθητές...67 Πίνακας21Προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολείαμε προϊστάμενες αρχές...67 Πίνακας22Προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία με συναδέλφους...67 Πίνακας23Προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία με γονείς...68 Πίνακας24Προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία με μαθητές...68 Πίνακας25Πηγές κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...68 Πίνακας 26 Ο χρόνος ως πηγή κούρασηςτων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...69 Πίνακας 27Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασηςτων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...69 Πίνακας 28 Οι σχέσεις ως πηγή κούρασηςτων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...69 Πίνακας 29 Άλλο ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...69 Γράφημα7 (Ιστόγραμμα 7) Ο χρόνος ως πηγή κούρασηςτων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με την ειδικότητα...70 Γράφημα8 (Ιστόγραμμα 8)Ο χρόνος ως πηγή κούρασηςτων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με το φύλο...71 Γράφημα9 (Ιστόγραμμα 9)Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασηςτων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τους λόγους επιλογής εργασίας με μαθητές ΑμΕΑ...72 Γράφημα10 (Ιστόγραμμα10) Ο χρόνος ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τους λόγους επιλογής εργασίας με μαθητές ΑμΕΑ...72 Γράφημα11 (Ιστόγραμμα 11)Ο χρόνος ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τις σπουδές τους...73 Γράφημα12 (Ιστόγραμμα 12) Ο χρόνος ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τον αριθμό παιδιών (των γονέων εργαζομένων)...74 Γράφημα13 (Ιστόγραμμα 13)Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με την ηλικίατων παιδιών (των γονέων εργαζομένων)...74 Γράφημα14 (Ιστόγραμμα 14)Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με την προϋπηρεσία σε γενικό σχολείο

8 Γράφημα15(Ιστόγραμμα 15)Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τα χρόνια προϋπηρεσίας σε ειδικό σχολείο...76 Γράφημα16 (Ιστόγραμμα 16) Οι σχέσεις ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τα χρόνια προϋπηρεσίας σε ειδικό σχολείο...77 Πίνακας30Επιλογή (εκ νέου) ειδικού σχολείου ως χώρου εργασίας των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...77 Πίνακας 31Παραμονή σε ειδικό σχολείο μέχρι τη συνταξιοδότηση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...78 Πίνακας32:Απαντήσεις στις ερωτήσεις της υποκλίμακας συναισθηματική εξάντληση...79 Πίνακας33: Στοιχεία Συναισθηματικής Εξάντλησης...79 Πίνακας34:Απαντήσεις στις ερωτήσεις της υποκλίμακας αποπροσωποποίηση...80 Πίνακας 35Στοιχεία Αποπροσωποποίησης...80 Πίνακας36:Απαντήσεις στις ερωτήσεις της υποκλίμακαςπροσωπικής επίτευξης...81 Πίνακας37Στοιχεία Προσωπικής Επίτευξης...81 Πίνακας 38 :ποσοστό επιπέδων στις 3 κλίμακες επαγγελματικής εξουθένωσης...82 Πίνακας 39: Στατιστικά στοιχεία για τις 3 υποκλίμακες της επαγγελματικής εξουθένωσης...82 Πίνακας 40 Συσχετίσεις ανάμεσα στις 3 υποκλίμακες της επαγγελματικής εξουθένωσης (με τον συντελεστή συσχέτισης Pearson)...83 Πίνακας 41Συσχετίσεις ανάμεσα στις 3 υποκλίμακες της επαγγελματικής εξουθένωσης (με τον συντελεστή συσχέτισης Spearman s)...83 Πίνακας 42: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με την ειδικότητα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...84 Πίνακας 43: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με την ειδικότητα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...85 Πίνακας 44: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με την ειδικότητα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...85 Πίνακας 45: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με το φύλο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...86 Πίνακας 46: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με το φύλο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...87 Πίνακας 47: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με το φύλο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία

9 Πίνακας 48. συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με την οικογενειακή κατάσταση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...88 Πίνακας 49.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με την οικογενειακή κατάσταση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...89 Πίνακας 50: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξη με την οικογενειακή κατάσταση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...89 Πίνακας 51. συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με την ύπαρξη παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...90 Πίνακας 52.Συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με με την ύπαρξη παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...91 Πίνακας 53 συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με την ύπαρξη παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...91 Πίνακας 54: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με τον αριθμό παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...92 Πίνακας 55: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με τον αριθμό παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...93 Πίνακας 56: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με τον αριθμό παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...93 Πίνακας 57: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με την ηλικία των παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...94 Γράφημα17 (θηκόγραμμα 1): συσχέτισης της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με την ηλικία των παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...95 Πίνακας 58: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με την ηλικία των παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...95 Πίνακας 59: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με την ηλικία των παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...96 Πίνακας 60. συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με την επιστημονική κατάρτιση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...97 Πίνακας 61. συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με την επιστημονική κατάρτιση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία

10 Πίνακας 62. συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με την επιστημονική κατάρτιση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...98 Πίνακας 63: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με την προϋπηρεσία σε άλλη εργασία των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία...99 Πίνακας 64: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με την προϋπηρεσία σε άλλη εργασία των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 65: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με την προϋπηρεσία σε άλλη εργασία των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 66: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με την προϋπηρεσία σε γενικό σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 67: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με την προϋπηρεσία σε γενικό σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Γράφημα 18 ( θηκόγραμμα 2): συσχέτισης της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με την προϋπηρεσία σε γενικό σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 68 συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με την προϋπηρεσία σε γενικό σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Γράφημα19. ( θηκόγραμμα 3) συσχέτισης της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με την προϋπηρεσία σε γενικό σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 69: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης με την προϋπηρεσία σε ειδικό σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 70: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης με την προϋπηρεσία σε ειδικό σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 71: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης με την προϋπηρεσία σε ειδικό σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 72: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης και των λόγων που οδήγησαν τους εργαζομένους σε ειδικά σχολεία να ασχοληθούν με μαθητές με ειδικές ανάγκες Πίνακας 73: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης και των λόγων που οδήγησαν τους εργαζομένους σε ειδικά σχολεία να ασχοληθούν με μαθητές με ειδικές ανάγκες

11 Πίνακας 74: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης και των λόγων που οδήγησαν τους εργαζομένους σε ειδικά σχολεία να ασχοληθούν με μαθητές με ειδικές ανάγκες Πίνακας 75: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και των συχνότερων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν στην εργασία τους Γράφημα20. (θηκόγραμμα4): συσχέτισης της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και των συχνότερων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν στην εργασία τους Πίνακας 76: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και των συχνότερων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν στην εργασία τους Πίνακας 77: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και των συχνότερων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν στην εργασία τους Πίνακας 78: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με προϊστάμενες αρχές Πίνακας 79: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με προϊστάμενες αρχές Πίνακας 80: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με προϊστάμενες αρχές Πίνακας 81: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με συναδέλφους Πίνακας 82: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίηση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με συναδέλφους Πίνακας 83: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με συναδέλφους Πίνακας 84.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με γονείς Πίνακας 85.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίηση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με γονείς Πίνακας 86.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με γονείς

12 Πίνακας 87.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με μαθητές Πίνακας 88: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίηση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με μαθητές Γράφημα 21 (θηκόγραμμα 5): συσχέτισης της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίηση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με μαθητές Πίνακας 89.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία και της ύπαρξης προβλημάτων με μαθητές Πίνακας 90: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στο χρόνο Γράφημα22 (θηκόγραμμα 6): συσχέτισης της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στο χρόνο Πίνακας 91: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στο χρόνο Πίνακας 92.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στο χρόνο Πίνακας 93: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στα προβλήματα των μαθητών Γράφημα23.(θηκόγραμμα 7): συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στα προβλήματα των μαθητών Πίνακας 94: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στα προβλήματα των μαθητών Πίνακας 24 (θηκόγραμμα 8): συσχέτισης της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στα προβλήματα των μαθητών Πίνακας 95.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στα προβλήματα των μαθητών Πίνακας 96.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στις σχέσεις

13 Πίνακας 97: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στις σχέσεις Πίνακας 98.: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται στις σχέσεις Πίνακας 99: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της συναισθηματικής εξάντλησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται σε άλλο Πίνακας 100: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της αποπροσωποποίησης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται σε άλλο Πίνακας 101: συσχέτιση της βαθμολογίας στη συνιστώσα της προσωπικής επίτευξης και της κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία που οφείλεται σε άλλο

14 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 14

15 1. Εισαγωγή Η ιδιότητά μου ως νηπιαγωγού με ειδίκευση στην ειδική αγωγή και εργαζόμενης τα τελευταία χρόνια σε ειδικό σχολείο με μακρά προϋπηρεσία στην γενική εκπαίδευση, μου έδωσε την ώθηση ώστε να επιχειρήσω μια ερευνητική προσέγγιση ζητημάτων που απασχολούν τους συναδέλφους. Τα Ειδικά σχολεία διαφοροποιούνται από τα γενικά σχολεία και οι λόγοι είναι ποικίλοι. Το μαθητικό δυναμικό είναι μαθητές με διαγνωσμένες αναπηρίες. Το έμψυχο εκπαιδευτικό προσωπικό περιλαμβάνει όχι μόνο εκπαιδευτικούς αλλά και διάφορους άλλους επιστήμονες (όπως, λογοθεραπευτές, εργοθεραπευτές, φυσιοθεραπευτές, ψυχολόγους, νοσηλευτές, κοινωνικούς λειτουργούς) οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό ( Ε.Ε.Π.). Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα σχεδιάζεται διεπιστημονικά προσαρμοσμένο στις ιδιαιτερότητες του κάθε μαθητή και υλοποιείται με πολύπλευρη, πολύ-επιστημονική παρέμβαση σε κάθε μαθητή. Οι γονείς των μαθητών συχνά δυσκολεύονται να αποδεχτούν και να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα των παιδιών τους, αναζητούν στήριξη και υποστήριξη από το σχολείο των παιδιών τους με συνέπεια να αναπτύσσονται στενές σχέσεις μεταξύ του εκπαιδευτικού προσωπικού και των γονέων. Η επαγγελματική εξουθένωση, η οποία τα τελευταία χρόνια απασχολεί και τους Έλληνες ερευνητές, θεωρείται χαρακτηριστικό των επαγγελμάτων υγείας και των εκπαιδευτικών (Αντωνίου & Ντάλλα,2010 Κάντας,1995). Όμως υπάρχουν ελάχιστες έρευνες που διερευνούν το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης στους εργαζομένους στα ειδικά σχολεία. Η διερεύνηση του επιπέδου επαγγελματικής εξουθένωσης στους εργαζομένους στα ειδικά σχολεία και οι επιδράσεις δημογραφικών μεταβλητών και προσωπικών εκτιμήσεων αναζητούνται στην παρούσα εργασία. 15

16 2. Επαγγελματική εξουθένωση 2.1. Η έννοια της επαγγελματικής εξουθένωσης Η επαγγελματική εξουθένωση, σύμφωνα με τους Maslach & Jackon (1986), ορίζεται «ως μια κατάσταση σωματικής, συναισθηματικής και ψυχικής εξάντλησης η οποία είναι αποτέλεσμα της μακροχρόνιας συμμετοχής σε εργασιακές καταστάσεις συναισθηματικά απαιτητικές» (Creenglass, 2008:109). Επαγγελματική εξουθένωση, σύμφωνα με τους Edelwich & Brodsky (1980) είναι«η βαθμιαία απώλεια του ιδεαλισμού, της ενέργειας, του σκοπού και του ενδιαφέροντος ως αποτέλεσμα των εργασιακών συνθηκών» (Farber, 1984: 325). O Cook (1992) ορίζει την επαγγελματική εξουθένωση ως το αποτέλεσμα της συναισθηματικής υπερφόρτωσης και της παρεπόμενης συναισθηματικής εξουθένωσης του οργανισμού. O Potter (1998) ορίζει την επαγγελματική εξουθένωση ως μια διαταραχή του ενδιαφέροντος για εργασία που καταλήγει σε μια εξελισσόμενη ανικανότητα για κινητοποίηση των δυνάμεων και των ικανοτήτων του εργαζόμενου. Το άτομο που βιώνει επαγγελματική εξουθένωση στην εργασία του παύει να έχει ενέργεια και για δραστηριότητες έξω από αυτή. Ο εργαζόμενος αλλοτριώνεται απέναντι στην εργασία του και δυσκολεύεται να ανακάμψει ακόμη και αν οι συνθήκες της εργασίας βελτιωθούν (Δούκας, 2003 Potter,1998). Το σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης, «burnout», είναι μια σύνθετη, πολυπαραγοντική έννοια που εισήχθη για πρώτη φορά από τον Freudenberger το Έγινε αποδεκτό ως παγκόσμιο φαινόμενο, χαρακτηρίστηκε ασθένεια της σύγχρονης εποχής και εκδόθηκαν πλήθος βιβλίων, διατριβών και άρθρων. Η ετυμολογία της λέξης burnout «επαγγελματική εξουθένωση», στην αγγλική γλώσσα καταγράφεται ως «αναλώνομαι προοδευτικά εκ των ένδον, μέχρι το σημείο της απανθράκωσης» (Bakker et al, 2000 Maslach et al, 2001: 399). O όρος burnout προέρχεται από την αθλητική αργκό της δεκαετίας του 30 στις Η.Π.Α. και περιέγραφε εκείνους τους αθλητές που μετά από μεγάλες επιδόσεις, δεν μπορούσαν πλέον να προσφέρουν τα αναμενόμενα 16

17 αποτελέσματα σε αγωνιστική περίοδο (Δρίβας, 2002). Ο Freudenberger (1974) χρησιμοποίησε τον όρο της εξουθένωσης για να περιγράψει τη σταδιακή συναισθηματική εξάντληση, την απώλεια κινήτρων και τη μειωμένη δέσμευση μεταξύ των εθελοντών της Δωρεάν κλινικής του Αγίου Μάρκου στη Νέα Υόρκη. Ο Freudenberger θεωρεί ως βασική αιτία της επαγγελματικής εξουθένωσης, την υπέρμετρη φιλοδοξία και την υπερβολική προσδοκία για την πραγματοποίηση μη ρεαλιστικών στόχων (Talmor et al, 2005: 217). H προσέγγιση του Freudenberger χαρακτηρίζεται ψυχαναλυτική, εστιάζει περισσότερο στις ατομικές ψυχοδυναμικές διεργασίες και δίνει έμφαση στη διάσταση της συναισθηματικής εξουθένωσης (Fives et al, 2007:918 Kokkinos, 2006:25-26). Το σύνδρομο 1 επαγγελματικής εξουθένωσης αποτελεί ένα ιδιαίτερο αντικείμενο έρευνας. Δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός για την περιγραφή του συνδρόμου ορισμών, θεωρητικών μοντέλων και επαγγελματικής εξουθένωσης αλλά πληθώρα οργάνων μέτρησής του. Στην προσπάθεια διαμόρφωση μιας σφαιρικής εικόνας του συνδρόμου, οι Δεμερούτη (2001) και Παπαθανασίου (2012) διαπίστωσαν ότι παρατηρείται σχετική ομοφωνία ανάμεσα στους ερευνητές ότι η επαγγελματική εξουθένωση: μπορεί να εμφανιστεί σε επίπεδο ατόμων ή οργανισμών, είναι μια εσωτερική ψυχολογική εμπειρία που περιλαμβάνει συναισθήματα, στάσεις, προσδοκίες και κίνητρα, σχετίζεται με διάφορες προβληματικές καταστάσεις υγείας και οι επιπτώσεις είναι αρνητικές, βιώνεται από το άτομο ως αρνητική εμπειρία, μπορεί να εμφανιστεί και σε άτομα υγιή τα οποία δεν είχαν κάποιο βεβαρημένο ιστορικό υγείας, οδηγεί σε μειωμένη απόδοση και παραγωγικότητα. 1 Σύνδρομο σύνολο από συμπτώματα, σημεία ή ανωμαλίες που χαρακτηρίζουν και συνιστούν ορισμένη παθολογική κατάσταση (Κριαράς, 1995:1302). 17

18 2.2 Στάδια επαγγελματικής εξουθένωσης Η επαγγελματική εξουθένωση, σύμφωνα με τους Edelwich & Brodsky, (1980), αποτελεί χρόνια διαδικασία απομυθοποίησης της εργασίας, ακολουθεί εξελικτική πορεία και χαρακτηρίζεται από τέσσερα (4) στάδια: α) Το στάδιο του ενθουσιασμού: ο εργαζόμενος εισέρχεται στο χώρο της εργασίας του με ενθουσιασμό, έχει υψηλούς στόχους και προσδοκίες μη ρεαλιστικές. β) Το στάδιο της αμφιβολίας και της αδράνειας: διαπιστώνει πως η εργασία του δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του και δεν καλύπτει τις ανάγκες του. Αρχικά ο εργαζόμενος κατηγορεί τον εαυτό του για την αποτυχία και προσπαθεί περισσότερο χωρίς θετικό αποτέλεσμα. Στη συνέχεια αποϊδανικοποιεί σταδιακά την εργασία του, χωρίς όμως να μειώνει τις προσδοκίες του. γ) Το στάδιο της απογοήτευσης και ματαίωσης: ο εργαζόμενος αισθάνεται ότι παρά τις προσπάθειές του δεν αντλεί την ικανοποίηση που προσδοκά. Οδηγείται στην αποθάρρυνση και απογοήτευση με επακόλουθο είτε να αναθεωρήσει τους στόχους και τις προσδοκίες του ( που είναι υγιής αντίδραση), είτε να απομακρυνθεί από την εργασία του, από την πηγή δηλαδή του στρες. δ) Το στάδιο της απάθειας: ο εργαζόμενος επενδύει ελάχιστη ενέργεια στα καθήκοντά του, αγνοεί και αδιαφορεί για τις ανάγκες των «πελατών» του, για να καλύψει την ανεπάρκεια που νιώθει απέναντί τους. Συνεχίζει να εργάζεται για βιοποριστικούς λόγους. (Αντωνίου,2005 Edelwich et al, 1980 Finn,1990 Male et al, 1997 Παπαδάτου και άλλοι, 1980). 2.3 Θεωρητικά μοντέλα της επαγγελματικής εξουθένωσης Ο Farber (1983) περιέγραψε την επαγγελματική εξουθένωση σαν το αποτέλεσμα του να είναι κανείς στρεσαρισμένος και να μην έχει διέξοδο, ενώ ο Harrison (1983) υποστήριζε ένα μοντέλο «κοινωνικής ικανότητας», ότι η 18

19 επαγγελματική εξουθένωση θα εμφανιστεί σε άτομα που δίνουν μεγάλη αξία στην εργασία τους, αλλά είναι ανίκανα να επιτύχουν τους επιθυμητούς στόχους και να επιτύχουν μία αίσθηση ικανότητας και οι Gold&Roth (1993:41) δίνουν έμφαση στο στοιχείο του ανικανοποίητου και υποστηρίζουν πως: «είναι ένα σύνδρομο που πηγάζει από τις αντιλήψεις του ατόμου για τις ανικανοποίητες ανάγκες και τις ανεκπλήρωτες προσδοκίες. Χαρακτηρίζεται από σταδιακή απογοήτευση, με συναφή ψυχοσωματικά συμπτώματα που ελαττώνουν την αυτοεκτίμηση. Αναπτύσσεται σταδιακά κατά τη διάρκεια μιας χρονικής περιόδου» (Υφαντής κ. ά Gold et al 1993 Enzmann, 2008). Ο Cherniss εισάγει «το μοντέλο του σοκ της πραγματικότητας» (Enzmenn, 2008:205). Προτείνει να οριστεί η επαγγελματική εξουθένωση ως «σύμπτωμα της απώλειας κοινωνικής δέσμευσης» (Cherniss, 1986:215) και θεωρεί ότι το πραγματικά αφοσιωμένο άτομο πρέπει να αισθάνεται πολύ ενεργητικό, ενώ οι εργαζόμενοι αισθάνονται καταπονημένοι και εξαντλημένοι, όταν λείπει η κοινωνική δέσμευση. Η επαγγελματική εξουθένωση φανερώνει την ψυχολογική απομάκρυνση του ατόμου από την εργασία του και τις αρνητικές προσωπικές αλλαγές, που αναπτύσσονται με την πάροδο του χρόνου, αποτελεί περισσότερο μια διαδικασία παρά ένα συμβάν και χαρακτηρίζεται από τρεις φάσεις: α) Φάση του εργασιακού στρες, που είναι αποτέλεσμα της διατάραξης ανάμεσα στους απαιτούμενους και διαθέσιμους πόρους, στο εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον του εργαζόμενου. Δημιουργείται όταν οι προσωπικοί στόχοι του εργαζόμενου και τα αιτήματα του εργασιακού χώρου, δεν μπορούν να υλοποιηθούν, λόγω μη διαθεσιμότητας των πόρων. Η διατάραξη αυτής της ισορροπίας δεν συντελεί απαραίτητα στην εμφάνιση επαγγελματικής εξουθένωσης. β) Φάση της εξάντλησης, πρόκειται για συγκινησιακή ανταπόκριση στην προηγούμενη διαταραχή της ισορροπίας, η οποία εκδηλώνεται με τη μορφή συναισθηματικής εξάντλησης, στρες, κόπωσης, ανίας, έλλειψης ενδιαφέροντος και απάθειας και 19

20 γ) Φάση της αμυντικής κατάληξης, εκδηλώνεται με αλλαγή στη στάση και τη συμπεριφορά του εργαζόμενου, ο οποίος εμφανίζει συμπτώματα κυνισμού και απάθειας για τους άλλους. Η ψυχολογική απομάκρυνση αποτελεί έναν τρόπο αντιμετώπισης του υπερβολικού στρες ή της δυσαρέσκειας (Αντωνίου, 2005 Αβεντισιάν- Παγοροπούλου και άλλοι, 2002 Cherniss, 1980 και 1986 Enzemenn, 2008 Rajesh et al, 2013). H Pines εισήγαγε το υπαρξιακό μοντέλο και όρισε την επαγγελματική εξουθένωση ως σύνδρομο σωματικής, συναισθηματικής και ψυχικής εξάντλησης που μπορεί να εμφανιστεί σε οποιοδήποτε περιβάλλον. Η εξουθένωση δεν αποτελεί αποκλειστικό χαρακτηριστικό του εργασιακού περιβάλλοντος, αλλά μπορεί να λάβει χώρα και σε άλλες πτυχές και καταστάσεις, οι οποίες απαιτούν συναισθηματικό δέσιμο. Ερμήνευσε την εξουθένωση ως μια γενική υπαρξιακή διεργασία και τη συνέδεσε με την ανάγκη των ανθρώπων να πιστεύουν πως η ζωή τους έχει νόημα, ότι τα πράγματα που κάνουν είναι χρήσιμα και σημαντικά. Συχνά οι άνθρωποι προσπαθούν να δώσουν νόημα στη ζωή τους μέσα από την επαγγελματική τους δραστηριότητα, Αν αποτύχουν, η εξουθένωση είναι αναπόφευκτη. Τόνισε ότι οι πιο αφοσιωμένοι εργαζόμενοι έχουν την τάση να υφίστανται σοβαρή εξουθένωση εν αντιθέσει με τους εργαζόμενους που δεν είναι ιδιαίτερα αφοσιωμένοι στην εργασία τους και δεν επενδύουν συναισθηματικά σε αυτή. (Enzmann, 2008 Pines, 1988, 1993, 2000a, 2000b, 2008 Υφαντής και άλλοι 2008). Το εργασιακό περιβάλλον συνδέουν με την επαγγελματική εξουθένωση οι Talmor et al (2005). Ορίζουν τέσσερις (4) παράγοντες του εργασιακού περιβάλλοντος, οι οποίοι επηρεάζουν τους εργαζόμενους: α) Ψυχολογικός παράγοντας σχετίζεται με τη σπουδαιότητα της εργασίας για τον εργαζόμενο, τις ευκαιρίες για επαγγελματική εξέλιξη και το φόρτο δουλειάς. β) Δομικός παράγοντας, δηλαδή ο χώρος εργασίας και η αρχιτεκτονική του. 20

21 γ) Κοινωνικός παράγοντας, αναφέρεται στην εργασιακή κουλτούρα και το στυλ ηγεσίας και δ) Οργανωτικός παράγοντας, αφορά τον καθορισμό του ρόλου και τη γραφειοκρατία. 2.4 Οι διαστάσεις (ή συνιστώσες) της επαγγελματικής εξουθένωσης Ένας από τους ευρύτερα αποδεκτούς ορισμούς της επαγγελματικής εξουθένωσης διατυπώθηκε από την Maslach, η οποία περιγράφει το φαινόμενο ως ένα σύνδρομο σωματικής και ψυχικής εξουθένωσης. Η προσέγγισή της είναι ψυχοκοινωνική δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη διαπροσωπική παράμετρο, δηλαδή στις ανθρώπινες σχέσεις που αναπτύσσονται στον εργασιακό χώρο (Kokkinos, 2006). O εργαζόμενος χάνει το ενδιαφέρον και τα θετικά συναισθήματα που είχε για τους ανθρώπους που εξυπηρετεί (πελάτες), παύει να είναι ικανοποιημένος από την εργασία του και την απόδοσή του και αναπτύσσει μια αρνητική εικόνα για τον εαυτό του. Επίσης, επισήμανε πως η επαγγελματική εξουθένωση ήταν το προϊόν των ραγδαίων αλλαγών στις κοινωνικές σχέσεις. Παρατήρησε πως οι άνθρωποι δεν παρουσιάζουν εξουθένωση κατά την έναρξη της εργασίας τους, αλλά η εξουθένωση αναπτύσσεται καθώς «η ενέργεια μετατρέπεται σε εξάντληση, η συμμετοχή σε κυνισμό και η αποτελεσματικότητα γίνεται αναποτελεσματικότητα» (Maslach & Leiter, 1997:24). Επαγγελματική εξουθένωση είναι (Tsigilis et al, 2000:667) «μια παρατεταμένη απόκριση σε χρόνιους συναισθηματικούς και διαπροσωπικούς στρεσογόνους παράγοντες στη δουλειά και ορίζεται από τις τρεις διαστάσεις, της εξάντλησης, της αποπροσωποποίησης-κυνισμού και της αναποτελεσματικότητας». α) Συναισθηματική εξάντληση: «είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της επαγγελματικής εξουθένωσης» (Enzmann, 2003:206). Εκδηλώνεται με μια αίσθηση ψυχικής κόπωσης του εργαζόμενου, ο οποίος δε διαθέτει πλέον την απαιτούμενη ενέργεια για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της εργασίας του και τα ψυχικά αποθέματα για να επενδύσει στο χώρο εργασίας του. Αρκετές φορές συνυπάρχει η αίσθηση των διαψευσμένων προσδοκιών του ατόμου. 21

22 Χαρακτηριστικό σύμπτωμά της είναι ότι ο εργαζόμενος αντιμετωπίζει με άγχος και δέος την προοπτική ότι την επόμενη μέρα θα πρέπει να πάει ξανά στη δουλειά του. β) Αποπροσωποποίηση-κυνισμός: αντιπροσωπεύει το διαπροσωπικό στοιχείο της επαγγελματικής εξουθένωσης. Εκδηλώνεται με την αποξένωση και απομάκρυνση του εργαζόμενου από τα άλλα άτομα του εργασιακού του περιβάλλοντος. Αναφέρεται, κυρίως, στην αρνητική και πολλές φορές κυνική αντιμετώπιση των αποδεκτών των υπηρεσιών του, οι οποίοι πολλές φορές αντιμετωπίζονται σαν αντικείμενο. Η συνειδητοποίηση του κυνισμού που αναπτύσσεται ως αμυντικός μηχανισμός οδηγεί, σταδιακά τον εργαζόμενο σε αίσθημα αποτυχίας επίτευξης των στόχων, ανεπάρκειας και αναποτελεσματικότητας. γ) Αναποτελεσματικότητα-έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων: χαρακτηρίζεται από την τάση του εργαζόμενου να αξιολογεί αρνητικά τον εαυτό του, ειδικά σε σχέση με την εργασία του και τους αποδέκτες των υπηρεσιών του, προοδευτικά παραιτείται από κάθε προσωπική φιλοδοξία, αποφεύγει τις επαγγελματικές ευθύνες και επιλέγει συχνά μοιρολατρικούς τρόπους αντιμετώπισης των υποχρεώσεών του. Τα αισθήματα μειωμένων προσωπικών επιτευγμάτων εμφανίζονται όταν το εργασιακό περιβάλλον δεν εξασφαλίζει θετική ανατροφοδότηση και ανταμοιβή του εργαζόμενου. (Κάντας, 1995 Kokkinos, 2006 Maslach & Jackson, 1986 Maslach, 1982 Maslach et al, 2001 Παπαδάτου και Αναγνωστόπουλος, 1995 Shirom & Melamed, 2008). 2.5 Εργαλεία μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης Ορόσημο στο πλαίσιο του προσδιορισμού της επαγγελματικής εξουθένωσης μπορεί να θεωρηθεί η δημιουργία από την Maslach και τους συνεργάτες της ενός μεθοδολογικού εργαλείου βασισμένο σε εκτενή εμπειρική έρευνα που καθιερώθηκε για την εκτίμηση της επαγγελματικής εξουθένωσης. Το τυποποιημένο αυτό εργαλείο μέτρησης που καλείται ΜΒΙ (Maslach Burnout Inventory) παρείχε και συνεχίζει να παρέχει στους ερευνητές τα 22

23 μεθοδολογικά εφόδια που είναι απαραίτητα για τη μελέτη του συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης τόσο σε βάθος όσο και σε κύρος. Η πρώτη σχεδίαση και εφαρμογή του εργαλείου μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης έγινε από τους Maslach & Jackson (1981). Στην αρχική μορφή του αποτελούνταν από 25 δηλώσεις και 4 παράγοντες, της συναισθηματικής εξάντλησης, της αποπροσωποποίησης, της προσωπικής επίτευξης και της δέσμευσης στην εργασία. Ο τέταρτος παράγοντας, δέσμευση στην εργασία, δεν συμπεριλήφθηκε ως υποκλίμακα στο τελικό ΜΒΙ. Η πιο πρόσφατη έκδοση είναι του 1996 από την Maslach και τους συνεργάτες της. Το εργαλείο εστιάζει σε επαγγέλματα στα οποία οι εργαζόμενοι αλληλεπιδρούν με άλλα άτομα όπως μαθητές, ασθενείς, πελάτες ( Maslach et al.,2001). Πρόκειται για ένα ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς που περιλαμβάνει (22) είκοσι δύο ερωτήσεις. Οι ερωτώμενοι επιλέγουν μια απάντηση από επταβάθμια κλίμακα τύπου Likert, από 0=ποτέ έως 6=κάθε μέρα, που δείχνει τη συχνότητα των συναισθημάτων τους κατά τη διάρκεια του εργασιακού έτους. Η κλίμακα χρησιμοποιείται προκειμένου να προσδιοριστούν οι τρεις (3) συνιστώσες - υποκλίμακες της επαγγελματικής εξουθένωσης, δηλαδή η συναισθηματική εξάντληση, η αποπροσωποποίηση και η προσωπική επίτευξη. Η υποκλίμακα της συναισθηματικής εξάντλησης περιλαμβάνει εννιά (9) ερωτήσεις και εκτιμά τη συχνότητα της συναισθηματικής υπερέντασης και κατάπτωσης λόγω της εργασίας. Η υποκλίμακα της αποπροσωποποίησης περιλαμβάνει (5) πέντε ερωτήσεις και αντανακλά τις αρνητικές στάσεις και τις αντιδράσεις αδιαφορίας απέναντι στους «πελάτες» καθώς και την απρόσωπη αντιμετώπισή τους και τέλος, η υποκλίμακα των προσωπικών επιτευγμάτων περιλαμβάνει οκτώ (8) ερωτήσεις και μετράει την αίσθηση επάρκειας αποδοτικότητας και ικανοποίησης που προσφέρει η εργασία. Το ΜΒΙ δεν δίνει ένα ενιαίο και μοναδικό αποτέλεσμα, αλλά τρία διαφορετικά, ένα για κάθε υποκλίμακα. Υψηλές τιμές στις υποκλίμακες της συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης και μια χαμηλή τιμή στην υποκλίμακα των προσωπικών επιτευγμάτων υποδηλώνει αυξημένο επίπεδο επαγγελματικής εξουθένωσης, ενώ το ακριβώς αντίστροφο σημαίνει χαμηλό επίπεδο επαγγελματικής εξουθένωσης στους εργαζόμενους. Πρέπει να επισημανθεί 23

24 ότι το ΜΒΙ δεν αποτελεί ένα κλινικό εργαλείο διαγνωστικού χαρακτήρα και τα αποτελέσματά του δεν αντανακλούν μια διχοτομική μεταβλητή η οποία δείχνει την ύπαρξη ή ανυπαρξία επαγγελματικής εξουθένωσης (Kokkinos, 2006 Male&May 1997 Maslach & Jackson 1981, 1986 Nichols & Sosnowsky, 2008). Στην Ελλάδα, το εργαλείο έχει μεταφραστεί από τον Kokkino (2006). Πίνακας 1: Οριακές τιμές που αντιστοιχούν σε χαμηλά, μέτρια και υψηλά επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης, σύμφωνα με το ΜΒΙ ΥΠΟΚΛΙΜΑΚΑ Χαμηλή Μέτρια Υψηλή Συναισθηματική εξάντληση Αποπροσωποποίηση Προσωπικά επιτεύγματα Υπάρχουν και άλλα εργαλεία μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης. Το ΒΜ-Burnout Measure της Pines είναι το δεύτερο πιο δημοφιλές εργαλείο μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης. Η μέτρηση που εφαρμόζει η Pines (ΒΜ) απομακρύνεται από την αρχική θεώρηση της επαγγελματικής εξουθένωσης ως συνδρόμου που συνεμφανίζεται με συμπτώματα απελπισίας, απόγνωσης και μειωμένης αυτοπεποίθησης και αντιμετωπίζει την επαγγελματική εξουθένωση ως μονοδιάστατη έννοια που αξιολογείται από μια μόνο κλίμακα που δίνει μια συνολική βαθμολογία (Αντωνίου, 2005). Ένα εργαλείο μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης αναπτύχθηκε από τη Δεμερούτη σε συνεργασία με την Ebbinghaus. Σύμφωνα με το θεωρητικό τους μοντέλο, η επαγγελματική εξουθένωση ορίζεται ως η μακροπρόθεσμη συνέπεια της καταπόνησης από την εργασία και περιλαμβάνει την «απομάκρυνση από την εργασία και την εξάντληση». «Οι 18 ερωτήσεις της απομάκρυνσης από τη δουλειά, περιγράφουν την απώλεια της εσωτερικής σύνδεσης με τη δουλειά, τη μείωση της ανάγκης για επαγγελματική επιτυχία, καθώς και την ανάγκη για αλλαγή καθηκόντων που φτάνει μέχρι και σε επιθυμία αλλαγής επαγγέλματος. Η εξάντληση περιλαμβάνει 7 ερωτήσεις και περιγράφουν τη συναισθηματική κενότητα, την 24

25 υπερφόρτωση από τη δουλειά, την έντονη ανάγκη ξεκούρασης, καθώς και τη σωματική εξάντληση» (Δεμερούτη, 2001:242). 2.6 Διαφοροδιάγνωση επαγγελματικής εξουθένωσης-άγχος, κατάθλιψη, Σύνδρομο χρόνιας κόπωσης Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι εντοπίζονται αλληλοεπικαλυτπόμενες διαστάσεις ανάμεσα στην επαγγελματική εξουθένωση και σε συγγενείς καταστάσεις όπως το άγχος, η κατάθλιψη και η χρόνια κόπωση. Οι διάφοροι ορισμοί που δίνονται για την επαγγελματική εξουθένωση αποσκοπούν κυρίως να διαχωρίσουν επαρκώς την έννοια αυτή από συγγενείς καταστάσεις (άγχος, κατάθλιψη και χρόνια κόπωση) (Κάντας, 1996). Υπάρχει κίνδυνος ταύτισης των εννοιών της επαγγελματικής εξουθένωσης και άγχους 2, καθώς παρατηρείται μια παρόμοια συμπτωματολογία. Πρόκειται για δυο διαφορετικές έννοιες καθώς προκύπτουν από διαφορετικά αίτια και επιφέρουν διαφορετικές συνέπειες. Η διεργασία του άγχους ξεκινά όταν οι κύριοι στόχοι του ατόμου απειλούνται ή όταν τα μέσα για την επίτευξη των στόχων αυτών διακυβεύονται. «Το άγχος εμφανίζεται για να κινητοποιήσει το άτομο ώστε πρώτα να εντοπίσει και μετά να αποφύγει τον κίνδυνο» (Αναγνωστόπουλος, 2001:160). Το άγχος έχει συσχετιστεί με αρνητικές επιδράσεις στην υγεία του ατόμου, όμως ο τρόπος που αντιδρά το άτομο στο άγχος μπορεί να βοηθήσει τη διαδικασία προσαρμογής του σε αρνητικά περιβαλλοντικά -ή μη- ερεθίσματα. Έτσι, το άγχος ορισμένες φορές είναι θετικό σε σχέση με την επαγγελματική εξουθένωση που είναι πάντα αρνητική. Επιπλέον, η επαγγελματική εξουθένωση βιώνεται μόνο από εκείνους που εισέρχονται στη σταδιοδρομία τους «με μια ισχυρή αίσθηση ιδεαλισμού» (Lavian), υψηλούς στόχους, προσδοκίες και κίνητρα ενώ σε όσους λείπει ο ενθουσιασμός όταν μπαίνουν στο επάγγελμα μπορεί να υποφέρουν από άγχος, αλλά δεν αντιμετωπίζουν 2 Η έννοια του άγχους χρησιμοποιείται περισσότερο με τη συγκεκριμένη έννοια (στρες) stress, με την οποία αποδίδουμε γενικότερα τη θυμική ένταση του ατόμου όταν εκείνο συναντά ένα αρνητικό γεγονός, μια δυσκολία, ένα πρόβλημα (Μπεζεβέγκης, Η, 2001) 25

26 επαγγελματική εξουθένωση (Αντωνίου και άλλοι, 2010 Καραδήμα, 2001 Lavian, R, 2012 Μπεζεβέγκης, Η, 2001 Τσίρος και άλλοι, 2008). Το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης διαφοροποιείται και από την κατάθλιψη. Ως κατάθλιψη ορίζεται «μια κατάσταση παθολογικής θλίψης που συνοδεύεται από σημαντική μείωση του αισθήματος προσωπικής αξίας και από την επώδυνη συνείδηση της επιβράδυνσης των νοητικών, ψυχοκινητικών και οργανικών διαδικασιών» (Κλεφτάρας, 1998:24). Επίσης, η κατάθλιψη περιλαμβάνει έλλειψη ευχάριστων εμπειριών, θυμό, ενοχή, φόβο, σωματικά συμπτώματα καταπόνησης και συνδέεται πρώτα απ όλα με απαισιοδοξία σχετικά με τον εαυτό του, τις ικανότητες και το μέλλον του ατόμου. Αποτελεί συνήθως μια αντίδραση σε ένα σοβαρό γεγονός το οποίο το άτομο αδυνατεί να αντιμετωπίσει. Η κατάθλιψη διαποτίζει κάθε έκφανση της ανθρώπινης δραστηριότητας και τα αίτιά της μπορούν να εντοπιστούν σε οποιονδήποτε τομέα της ζωής, είναι γενικευμένη, ανεξάρτητη από ένα δεδομένο πλαίσιο και θεραπεύεται με φαρμακευτική αγωγή. Αντίθετα η επαγγελματική εξουθένωση σχετίζεται με την εργασία, ειδικότερα με ένα συγκεκριμένο εργασιακό περιβάλλον και δε θεραπεύεται με φάρμακα. Έτσι λοιπόν, τα άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη βιώνουν μια σημαντική μείωση της ενέργειάς τους σε όλους τους τομείς της ζωής τους (εργασία και ελεύθερο χρόνο), ενώ τα άτομα που πάσχουν από επαγγελματική εξουθένωση βιώνουν παρόμοια μείωση της ενέργειάς τους κυρίως στον εργασιακό τους χώρο και μπορεί να είναι χαρούμενοι και δημιουργικοί σε άλλους τομείς της ζωής τους (Maslach, 1999 Παπαστυλιανού και Πολυχρονόπουλου 2007 Shirom 2008). H επαγγελματική εξουθένωση διαφέρει από το σύνδρομο της χρόνιας κόπωσης αν και η αιτιολογία τους παρουσιάζει πολλά κοινά σημεία. Ως σύνδρομο χρόνιας κόπωσης ορίζεται η υποτροπιάζουσα κόπωση που διαρκεί έξι μήνες ή περισσότερο, προκαλεί σημαντική μείωση των δραστηριοτήτων του ατόμου σε κοινωνικό, πνευματικό και προσωπικό επίπεδο και δεν βελτιώνεται με την ανάπαυση. Το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης χαρακτηρίζεται κυρίως από σωματικά και λιγότερο από ψυχολογικά συμπτώματα(διομήδης και άλλοι 2009 Τεκτoνίδου 2010). Σύμφωνα με τον Rudaw (1999:56) «ενώ το στρες ή η κόπωση έχει επεισοδιακό χαρακτήρα στο 26

27 πλαίσιο της δράσης, η επαγγελματική εξουθένωση έχει διαχρονικό χαρακτήρα στο πλαίσιο της δραστηριότητας». Επειδή αντικείμενο της παρούσης μελέτης είναι η επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών, αξίζει να σημειωθεί ότι οι συναισθηματικοί και διανοητικοί πόροι που απαιτούνται από τους εκπαιδευτικούς αποτελούν μεγάλη πρόκληση, μπορεί όμως να τους οδηγήσει σε διαταραχή της σωματικής και ψυχικής τους υγείας όπως κατάθλιψη, άγχος συμπεριλαμβανόμενης και της επαγγελματικής εξουθένωσης. Η διδασκαλία έχει αναγνωριστεί ως μια αγχωτική κατάσταση και είναι από τα πλέον πολυσυζητημένα θέματα στη βιβλιογραφία της επαγγελματικής εξουθένωσης (Astrauskaite et al, 2001 Jackson et al, 1986). 3. Ειδική αγωγή Στην Ελλάδα, σύμφωνα με το νόμο 3699/2008 (ΦΕΚ199/2008) «Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση (ΕΑΕ) είναι το σύνολο των παρεχόμενων εκπαιδευτικών υπηρεσιών στους μαθητές με αναπηρία και διαπιστωμένες ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες ή στους μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της υποχρεωτικής και δωρεάν δημόσιας παιδείας... Όταν η φοίτηση των μαθητών με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολη στα σχολεία του κοινού εκπαιδευτικού προγράμματος ή στα τμήματα ένταξης, λόγω των ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών τους, η εκπαίδευση των μαθητών αυτών παρέχεται: α) Σε αυτοτελείς ΣΜΕΑΕ. β) Σε σχολεία ή τμήματα που λειτουργούν είτε ως αυτοτελή είτε ως παραρτήματα άλλων σχολείων σε νοσοκομεία, κέντρα αποκατάστασης, ιδρύματα αγωγής ανηλίκων, ιδρύματα χρονίως πασχόντων ή Υπηρεσίες εκπαίδευσης και αποκατάστασης των Μονάδων Ψυχικής Υγείας, εφόσον σε αυτά διαβιούν άτομα σχολικής ηλικίας με αναπηρία και ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Οι εκπαιδευτικές αυτές δομές θεωρούνται ΣΜΕΑΕ που υπάγονται στο 27

28 Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, εμπίπτουν στο πλαίσιο της ΕΑΕ παιδιών σχολικής ηλικίας και εφαρμόζουν εκπαιδευτικά προγράμματα που εποπτεύονται από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων». Η στάση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στα άτομα με ειδικές ανάγκες (ΑΜΕΑ) είναι αρνητική. Έτσι, στο ειδικό σχολείο οι μαθητές και οι γονείς τους έρχονται στιγματισμένοι από τις κυρίαρχες αρνητικές απόψεις για τη μειονεξία, την αναπηρία και τη διαφορά. Στην πραγματικότητα όμως η ανεπάρκεια και η αναπηρία δεν είναι έννοιες ταυτόσημες (Marks, 1999, στο Τζουριάδου, 2001: 36-37) αφού «ο χαρακτηρισμός ενός ατόμου ως ανάπηρου προκύπτει από την κοινωνική αξιολόγηση των αδυναμιών που συνεπάγεται μια οργανική, συναισθηματική ή νοητική ανεπάρκεια». Οι εργαζόμενοι στα ειδικά σχολεία ασχολούμενοι με μαθητές με ειδικές ανάγκες πιστεύουν ότι έχουν να διεκπεραιώσουν δυσκολότερο έργο από τους συναδέλφους τους στη γενική εκπαίδευση. ΟΙ μαθητές χρειάζονται περισσότερη φροντίδα και προσοχή. Είναι επιφορτισμένοι με επιπρόσθετες αρμοδιότητες και ευθύνες, καταρτίζουν οι ίδιοι θεραπευτικά εκπαιδευτικά προγράμματα και προβαίνουν σε διαρκή τροποποίηση των στόχων, τεχνικών και μεθόδων διδασκαλίας, ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της εξατομικευμένης παρέμβασης. Ο εκπαιδευτικός είναι απαραίτητο να γνωρίζει τις ικανότητες κάθε μαθητή χωριστά και τις συνθήκες με τις οποίες μαθαίνει καλλίτερα, έτσι, η κάθε διαδικασία αποκτά εξατομικευμένο χαρακτήρα καθώς είναι αδύνατη η γενίκευση της αντιμετώπισης του προβλήματος με την εφαρμογή ενιαίας στρατηγικής για όλες τις περιπτώσεις(αντωνίου κ. ά.,2010 Brownell,1997 Δράκος, 2002). Στα ειδικά σχολεία αναδεικνύεται η αναγκαιότητα της διεπιστημονικής αξιολόγησης του μαθητή, στα πλαίσια της αντιμετώπισης του μαθητή ως όλον. Στα πλαίσια αυτής της πρακτικής, οι επιμέρους ειδικότητες των επαγγελματιών οριοθετούν το ρόλο τους σύμφωνα με την επιστήμη τους και επιχειρούν να συνθέσουν ολιστικά το προφίλ του μαθητή(tzouriadou & Barbas, 2005). Επιπλέον, οι εργαζόμενοι στα ειδικά σχολεία δημιουργούν υλικά και μέσα που ανταποκρίνονται στις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε μαθητή, συμβάλλουν στην κοινωνική τους προσαρμογή και αναλαμβάνουν το δύσκολο έργο της υποστήριξης των γονέων. Ακόμη, η πολλαπλότητα στην αναπηρία, αφού συχνά ένας μαθητής παρουσιάζει αναπηρία σε περισσότερους από έναν τομείς, δυσχεραίνει το έργο του 28

29 εκπαιδευτικού και δυσκολεύει την όλη εκπαιδευτική διαδικασία. Τα αποτελέσματα της προσπάθειας και του έργου τους δεν είναι ιδιαίτερα εμφανή, άμεσα και μετρήσιμα δίδεται η εσφαλμένη εντύπωση ότι δεν παράγουν έργο και οι ίδιοι οι εργαζόμενοι νομίζουν ότι δεν αναγνωρίζεται η προσφορά τους. (Αντωνίου κ. ά.,2010 Δράκος, 2002 Koustelios, 2001 Oliver et al,2005 Τσιάκιρος κ.ά.,2002). Επιπρόσθετα, πολλές φορές και λόγω των συνθηκών δεν είναι απόλυτα ξεκάθαροι οι ρόλοι που αναλαμβάνει ο κάθε εργαζόμενος στη σχολική πραγματικότητα των ειδικών σχολείων. Η δουλειά, λοιπόν, στα ειδικά σχολεία χαρακτηρίζεται από μεγάλη συναισθηματική επένδυση και συχνές απογοητεύσεις. 4. Παράγοντες και επιπτώσεις επαγγελματικής εξουθένωσης. α)παράγοντες Η διερεύνηση του φαινομένου της επαγγελματικής εξουθένωσης περιλαμβάνει τις αιτίες και τους παράγοντες που μπορεί να δημιουργούν το εν λόγω φαινόμενο. Η επαγγελματική εξουθένωση πρέπει να θεωρηθεί ως συνδυασμός των απαιτήσεων της εργασίας και των προσωπικών χαρακτηριστικών των εργαζομένων. Το άτομο εργαζόμενος τοποθετείται στο κέντρο μιας κατάστασης που διαμορφώνεται από το εξωτερικό του περιβάλλον και την αλληλεπίδραση με αυτό. «Η εξουθένωση συνιστά μια ατομική εμπειρία που αναφέρεται στο ίδιο το περιεχόμενο της εργασίας» (Maslach et al, 2001:407). Οι Cordes και Dougherty (1993) ομαδοποίησαν τις διάφορες αιτίες επαγγελματικής εξουθένωσης σε τρεις γενικές κατηγορίες. Αυτές παραπέμπουν στα χαρακτηριστικά του επαγγέλματος και το ρόλο του εργαζομένου σε αυτό, τα χαρακτηριστικά του οργανισμού/επιχείρησης και στα προσωπικά χαρακτηριστικά. Υποστήριξαν πως η επαγγελματική εξουθένωση είναι πιο πιθανόν να εμφανιστεί σε άτομα τα οποία έχουν αναπτύξει σχέσεις με «πελάτες», οι οποίοι έχουν κυρίως προβλήματα χρόνιου χαρακτήρα, καθώς οι σχέσεις αυτές χαρακτηρίζονται από αμεσότητα, συχνότητα και εκτενή επαφή. Η Chang (2009) ταξινόμησε τους παράγοντες που συνδέονται με την επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών σε τρεις αδρές κατηγορίες: 29

30 α) Ατομικοί παράγοντες οι οποίοι απαντούν στο ερώτημα «ποιοι εκπαιδευτικοί είναι ευάλωτοι στην επαγγελματική εξουθένωση» περικλείουν τις δημογραφικές μεταβλητές όπως η ηλικία, το φύλο, το επίπεδο μόρφωσης, η εκπαιδευτική εμπειρία, η οικογενειακή κατάσταση αλλά και χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. β) Οργανωτικούς κοινωνικούς παράγοντες που απαντούν στην ερώτηση «τι προκαλεί την επαγγελματική εξουθένωση». Αφορούν το άμεσο πλαίσιο εργασίας, τις απαιτήσεις και τους πόρους της εργασίας το κοινωνικό οικονομικό επίπεδο της αλλά και το ευρύτερο πλαίσιο όπου λαμβάνει χώρα η εργασία και στοιχειοθετείται από κοινωνικούς συσχετισμούς, πολιτιστικές αξίες και το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης, και γ) Παράγοντες συναλλαγής που απαντούν στο διπλό ερώτημα «ποιοι καθίστανται επαγγελματικά εξουθενωμένοι και υπό ποιες συνθήκες». Συνιστώνται από τις αλληλεπιδράσεις των ατομικών παραγόντων με οργανωτικούς ή κοινωνικούς παράγοντες υποδεικνύοντας την περιοχή αλληλοεπικάλυψης μεταξύ τους. Η επαγγελματική εξουθένωση κατά βάση είναι το αποτέλεσμα της δυναμικής αλληλεπίδρασης ατόμου περιβάλλοντος και είναι αναμενόμενο στις διαδικασίες που οδηγούν στην εκδήλωση της να εμπλέκονται τόσο περιβαλλοντικοί όσο και ατομικοί παράγοντες. 4α.1.Περιβαλλοντικοί παράγοντες Στους περιβαλλοντικούς παράγοντες περιλαμβάνονται το εργασιακό περιβάλλον και οι σχέσεις που αναπτύσσονται στην εργασία. Ορισμένα χαρακτηριστικά του εργασιακού περιβάλλοντος ευθύνονται για την ανάπτυξη της επαγγελματικής εξουθένωσης. Στα χαρακτηριστικά αυτά συμπεριλαμβάνονται ο φόρτος εργασίας, η ασάφεια και η σύγκρουση των ρόλων, οι χαμηλές αμοιβές και οι ιδιαιτερότητες του κάθε χώρου εργασίας. 30

31 4α.1.1. Εργασιακό περιβάλλον α. Φόρτος εργασίας: κοινό στοιχείο στους περισσότερους εργασιακούς χώρους αποτελεί συχνή αιτία ανάπτυξης της επαγγελματικής εξουθένωσης. Για τους εργαζόμενους φόρτος εργασίας μπορεί να σημαίνει είτε ότι έχουν να κάνουν πολλή δουλειά σε λίγο χρόνο είτε ότι η δουλειά που πρέπει να φέρουν σε πέρας είναι πολύ δύσκολη γι αυτούς. Το αν θα οδηγήσει σε σωματικές ή συναισθηματικές αντιδράσεις εξαρτάται από την ικανότητα του εργαζομένου να αντιμετωπίσει το άγχος που προκαλεί ο φόρτος αυτός. (Cordes et al 1993 Polikendrioti, 2009 Τεκτονίδου, 2010 Φατούρου και Παπαθανασίου, 2008 Fontene, 1993). Οι εκπαιδευτικοί παρά το γεγονός ότι θεωρούνται από πολλούς «προνομιούχοι» για το ωράριο εργασίας τους παρουσιάζουν άγχος και διαταραχή της υγείας τους που μπορεί να οδηγήσει σε επαγγελματική εξουθένωση εξαιτίας φόρτου εργασίας. Ερευνητές (Landsmann, 1977 και Kyriacou 1987 στο Travers, 2010) εξέτασαν το πραγματικό άγχος/στρες μιας μέρας στο σχολείο, όσον αφορά στο συνεχή φόρτο εργασίας που επιβάλλει στον εκπαιδευτικό. Ανακάλυψαν ότι η ένταση και το άγχος στους δασκάλους οφειλόταν εν μέρει στο γεγονός ότι το ωρολόγιο πρόγραμμα επέτρεπε ελάχιστα ή καθόλου διαλείμματα. Υποστήριξαν ότι μια από τις σημαντικότερες πηγές άγχους των δασκάλων είναι ίσως το γενικό επίπεδο εγρήγορσης και επαγρύπνησης που απαιτείται από αυτούς. Αυτός ο «ρυθμός» της σχολικής μέρας είναι ίσως περισσότερο προβληματικός λόγω της ανελαστικότητάς του, δηλαδή του τρόπου με τον οποίο είναι δομημένη η σχολική μέρα και του γεγονότος ότι οι δάσκαλοι περνούν τόσο μεγάλο μέρος της ημέρας τους σε άμεση επαφή με τους μαθητές και πολύ σπάνια κάνουν ένα πραγματικό διάλειμμα. β. Δύο σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν δυσμενώς τη ψυχική υγεία του εργαζομένου είναι η ασάφεια και η σύγκρουση των ρόλων. Η ασάφεια ρόλου σχετίζεται με την αβεβαιότητα που βιώνει ο εργαζόμενος όταν δεν γνωρίζει ποιοι είναι οι στόχοι της εργασίας του, με ποιο τρόπο θα τους επιτύχει, πώς αναμένουν οι άλλοι να συμπεριφερθεί στην 31

32 εργασία του και για την έκταση και τις ευθύνες της θέσης εργασίας. (Κάντας, 1995 Koustelios et al, 2004, Maphalala,2014). Η σύγκρουση ρόλων συμβαίνει όταν διαφορετικά άτομα ή διαφορετικές ομάδες ατόμων με τα οποία αλληλοεπιδρά ο εργαζόμενος, έχουν συγκρουόμενες προσδοκίες για τη συμπεριφορά του. Μια συνηθισμένη μορφή σύγκρουσης ρόλων είναι και αυτή της υπερφόρτωσης ρόλου, όπου πολλές προσδοκίες απευθύνονται σε έναν εργαζόμενο ταυτόχρονα (Kafetsios, 2007 Κάντας 1995 Wood et al. 1998). Το πρόβλημα της σύγκρουσης ρόλων αφορά ιδιαίτερα τους δασκάλους, γιατί περιλαμβάνει τόσο μια εσωτερική σύγκρουση ρόλου λόγω των αντιφατικών προσδοκιών από τους γονείς, τους μαθητές, τους συναδέλφους, το διευθυντή κ.λπ., όσο και μια σύγκρουση μεταξύ των ρόλων λόγω του ότι οι δάσκαλοι πρέπει να αναλάβουν διάφορους ρόλους μέσα στο σχολικό περιβάλλον. «Η πολλαπλότητα των ρόλων στους οποίους ίσως να πρέπει να ανταποκριθεί ο δάσκαλος περιλαμβάνει το ρόλο του διαγιγνώσκοντα, του θεραπευτή, του συμβούλου και καθοδηγητή, του αξιολογητή, του κοινωνικού λειτουργού και τέλος του δασκάλου» (Travers, 2010: ). Ο Pratt, (1979) διερευνώντας την ασάφεια και την αλληλοεπικάλυψη των ρόλων του εκπαιδευτικού έργου, διαπίστωσε ότι οι εκπαιδευτικοί δεν είναι απόλυτα σίγουροι για τον κατάλληλο τρόπο με τον οποίο θα επιτελέσουν τα εκπαιδευτικά τους καθήκοντα, εξαιτίας των πολλών ρόλων που τους έχουν ανατεθεί και των απαιτήσεων που προβάλλονται από τους διάφορους εκπαιδευτικούς φορείς (στο Βλάχος και άλλοι, 1997). Η συμπεριφορά του εκπαιδευτικού, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του, καθορίζονται από τις προδιαγραφές των ομάδων αναφοράς που περιβάλλουν το σχολείο ή έχουν άμεση σχέση με αυτό. Δηλαδή, ανάλογα με το πώς θέλουν οι μαθητές, οι γονείς, οι συνάδελφοι, οι προϊστάμενοι, οι πολιτικές, συνδικαλιστικές, τοπικές ή και θρησκευτικές οργανώσεις. Οι δυσχέρειες και οι δυσαρμονίες που προκύπτουν ανάμεσα στις προσδοκίες και απαιτήσεις των ομάδων αυτών από τη μία και από τη δική του κοσμοαντίληψη και τις δικές του προσδοκίες, από την άλλη επιβαρύνουν το έργο του. Έτσι, μετατοπίζεται το κέντρο βάρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας από τον 32

33 εκπαιδευτικό στην κοινωνική αλληλοεπίδραση. Με αποτέλεσμα, ο εκπαιδευτικός να μεταβάλλεται σε απλό αποδέκτη και εκτελεστή των εντολών και διαταγών ενός γραφειοκρατικά οργανωμένου και ελεγχόμενου εκπαιδευτικού συστήματος (Ξωχέλλης, 1986 Πολυχρονόπουλος, 2008). γ. Οι χαμηλές οικονομικές αμοιβές και η κοινωνική υποβάθμιση του ρόλου των εκπαιδευτικών δημιουργούν αίσθημα άγχους και ανασφάλειας και προκαλούν επαγγελματική δυσαρέσκεια και τον κίνδυνο εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης. Γιατί, ενώ ο εκπαιδευτικός θεωρεί τον εαυτό του φορέα ενός απαιτητικού και πολύπλοκου ρόλου, επιφορτισμένου από την πολιτεία με κοινωνικές δεσμεύσεις και υπερβολικές υποχρεώσεις, διαπιστώνει ότι η ίδια η πολιτεία υποτιμά το έργο του (Croom, 2003:3 Maslach et al, 2001 Φατούρου και Παπαθανασίου, 2008). Σε μια κοινωνία η οποία θεωρεί το εισόδημα ως ένδειξη ικανότητας, επαγγελματισμού και κοινωνικής θέσης, είναι προφανές ότι εκείνοι που ενώ έχουν τα ίδια προσόντα, δεν μπορούν να επιδείξουν ανάλογο εισόδημα, θα θεωρούνται (και θα θεωρούν οι ίδιοι τους εαυτούς τους) ανίκανοι, ερασιτέχνες και κοινωνικά κατώτεροι. (Πολυχρονόπουλος, 2008). Χαρακτηρίζεται από ερευνητές ως σχετική στέρηση και οδηγεί τους εκπαιδευτικούς σε δυσφορία, δυσαρέσκεια και τελικά επαγγελματικά εξουθενωμένοι (Αργυροπούλου, 1998 Παπαστυλιανού και άλλοι 2007 Πυργιωτάκης, 1992). δ. Ιδιαίτερες συνθήκες εργασίας. Οι συνθήκες καθαυτές που εργάζονται οι εκπαιδευτικοί δεν είναι οι πλέον κατάλληλες για ανάπτυξη πρωτοβουλιών και καινοτόμου δράσης. Κατά το πλείστον, ο χώρος του σχολείου δε διαθέτει τα μέσα εκείνα για την απρόσκοπτη διεξαγωγή του συγκεκριμένου εκπαιδευτικού έργου. Αναλυτικότερα, δεν υπάρχουν στα περισσότερα σχολεία, τα απαιτούμενα εποπτικά μέσα και ούτε οι αναγκαίοι οικονομικοί πόροι. Συχνά οι εκπαιδευτικοί επιφορτίζονται με μεγάλο όγκο γραφειοκρατικών υποχρεώσεων, θέτοντας το εκπαιδευτικό τους έργο σε δεύτερη μοίρα (Αντνωνίου &. Δήμου, 2010 Antoniou et al., 2006 Kaufhold et al.,2006). 33

34 4α.1.2 Εργασιακές διαπροσωπικές σχέσεις Οι σχέσεις που αναπτύσσονται στο χώρο εργασίας, παίζουν σημαντικό ρόλο στην αυθεντικότητα ή μη του εργαζόμενου στις αντίξοες συνθήκες εργασίας. Αν και οι έρευνες στον τομέα αυτό είναι περιορισμένες φαίνεται πως η κοινωνική στήριξη και η ύπαρξη διαπροσωπικών σχέσεων στο χώρο της εργασίας σχετίζονται αρνητικά με την επαγγελματική εξουθένωση και κυρίως με τη διάσταση της αποπροσωποποίησης (Καφέτσιος και άλλοι, 2006). «Η διδασκαλία αποτελεί μια συναισθηματική πρακτική, που προϋποθέτει σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ των εμπλεκομένων, αφού ενεργοποιεί, δίνει χρώμα και επηρεάζει τα αισθήματα και οι ενέργειες των άλλων με τους οποίους οι εκπαιδευτικοί συνεργάζονται και δημιουργούν σχέσεις» (Hargreaves, 1998:1). α. Σχέσεις με συναδέλφους οι Maslach & Leiter (1997) ανάμεσα στους παράγοντες επαγγελματικής εξουθένωσης διέκριναν την έλλειψη πνεύματος κοινότητας που εκδηλώνεται στις διαπροσωπικές σχέσεις του εκπαιδευτικού με τους συναδέλφους του. Η εμπιστοσύνη αποτελεί προϋπόθεση για αποτελεσματικές και ουσιώδεις σχέσεις συνεργασίας στην εργασία και για να υπάρξει εμπιστοσύνη σύμφωνα με τη Nies et al (1989:81)«θα πρέπει οι άνθρωποι να αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον προβλέψιμα και να μοιράζονται τους ίδιους στόχους». Η εμπιστοσύνη ανάμεσα στα μέλη του συλλόγου διδασκόντων οδηγεί στην οικειότητα, την αλληλεγγύη, την υποστήριξη, την αποδοχή, την ασφάλεια, την αμοιβαιότητα, τη συνοχή, τη σταθερότητα και τη συνεργασία. Η συναδελφικότητα στο σχολείο είναι διαδεδομένη, οδηγεί σε υπέρβαση των δυσκολιών στο εκπαιδευτικό έργο και η απουσία της εξουθενώνει και οδηγεί σε αποπροσωποποίηση του εκπαιδευτικού ( Αντωνίου,κ. ά., 2010 Τσιάκκιρος κ. ά., 2002) β. Σχέσεις με τους προϊσταμένους. Η έλλειψη αναγνώρισης, εκτίμησης και ανατροφοδότησης από σημαντικά άτομα όπως οι προϊστάμενοι, σύμβουλοι, διευθυντές μπορεί να αποτελέσουν παράγοντα εργασιακού άγχους και επαγγελματικής εξουθένωσης. Η έλλειψη στήριξης από τους διευθυντές σε συγκρούσεις των εκπαιδευτικών με τους γονείς οδηγούν τους εργαζόμενους εκπαιδευτικούς σε αρνητική συμπεριφορά (Embich, 2001). 34

35 γ. Σχέσεις με γονείς. Οι προσπάθειες γονέων να παρέμβουν στον τρόπο διδασκαλίας, στη διδασκόμενη ύλη, στον τρόπο αντιμετώπισης προβληματικής συμπεριφοράς μαθητών σε συνδυασμό με την βαθμοθηρία, τις ανεδαφικές απαιτήσεις τους σε ότι αφορά το εκπαιδευτικό έργο και την επίδοση των μαθητών δημιουργούν στους εκπαιδευτικούς το αίσθημα ανασφάλειας (Grayson & al, 2008). Επιπλέον, ένα μέρος της κοινής γνώμης αποδίδει τη νοσηρότητα του εκπαιδευτικού συστήματος στην ανεπάρκεια των εκπαιδευτικών στερώντας από τους εκπαιδευτικούς το αίσθημα της αποδοχής (Κάντας, 1996, Κουστέλιος & Κουστέλιου, 2001). δ. Σχέσεις με μαθητές: Οι δάσκαλοι είναι τις περισσότερες φορές, διαρκώς υπεύθυνοι για άλλους. Το κύριο χαρακτηριστικό της δουλειάς τους είναι ότι έχουν να κάνουν με μαθητές. Ο Freeman 1987 (στο Travers, 2010) υποστήριξε ότι για τους περισσότερους δασκάλους, η ικανοποίηση από τη δουλειά τους έγκειται στην ίδια την εμπειρία της διδασκαλίας και στη θετική ανατροφοδότηση που προέρχεται από ένα πετυχημένο μάθημα. Οι παράγοντες που εμποδίζουν αυτή την ανατροφοδότηση (όπως αδιαφορία των μαθητών, σοβαρές δυσκολίες κ. ά.) μπορούν να οδηγήσουν στην κατάρρευση της σχέσης δασκάλου μαθητή. Η κατάρρευση της σχέσης δασκάλου μαθητή σύμφωνα με τους Mancini et al (1984) μπορεί να συσχετιστεί με την επαγγελματική εξουθένωση. 4α.2 Ατομικοί παράγοντες «Η κατηγορία των ατομικών παραγόντων αναφέρεται σε δημογραφικά χαρακτηριστικά και σε διαπροσωπικούς και ενδοατομικούς παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης» (Αντωνίου και Ντάλλα, 2010:368). Σύμφωνα με την Pines (1986), οι ατομικοί παράγοντες συνδέονται μόνο με τη χρονική στιγμή εμφάνισης της επαγγελματικής εξουθένωσης, ενώ υπεύθυνοι για την πρόκληση της είναι μόνο εργασιακοί παράγοντες. Άλλοι ερευνητές, όμως, τονίζουν πως στη δημιουργία επαγγελματικής εξουθένωσης έχουν ιδιαίτερη σημασία ο τρόπος που ο εργαζόμενος αντιμετωπίζει τις δύσκολες και πιεστικές συνθήκες, τα κίνητρα που τον ωθούν να εργαστεί στο συγκεκριμένο χώρο εργασίας και οι 35

36 προσωπικές του προσδοκίες (Μπασιούρη, 2007 Παπαδάτου και Αναγνωστόπουλος, 1995 Kalliath et Morris, 2002 Vachon, 1987). 4α.2.1. Δημογραφικοί παράγοντες. Στις έρευνες αναζητήθηκε η σχέση δημογραφικών χαρακτηριστικών με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης. Οι δημογραφικοί παράγοντες είναι το φύλο, η ηλικία, τα χρόνια προϋπηρεσίας, η οικογενειακή κατάσταση και το επίπεδο εκπαίδευσης. (Αντωνίου, 2008). Έρευνες σχετικά με το φύλο και την επαγγελματική εξουθένωση έχουν δώσει ποικίλα αποτελέσματα. Σε έρευνες σε εκπαιδευτικούς (Πολυχρόνη και Αντωνίου, 2006 Sariҫam & Sakiz 2014) βρέθηκαν υψηλά επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης ανάμεσα στις γυναίκες και αποδόθηκε στο συναισθηματισμό των γυναικών που οδηγεί σε στενότερο δέσιμο με τους μαθητές και τις κάνει περισσότερο επιρρεπείς σε επαγγελματική εξουθένωση (Cordes et Dougherty, 1993). Στις περισσότερες έρευνες οι γυναίκες εμφανίζουν υψηλότερη συναισθηματική εξάντληση ενώ οι άνδρες υψηλότερα επίπεδα αποπροσωποποίησης (Αβεντισιάν Παγοροπούλου και άλλοι, 2002 Maslach et Jackson, 1986 Maslach et al Sariҫam & Sakiz 2014 ). Η θεωρία των ρόλων των φύλων το εξηγεί ως αποτέλεσμα της εκπαίδευσης των ανδρών να κρύβουν τα συναισθήματά τους με συνέπεια να αποσύρονται και να απομονώνονται σε πιεστικές αγχογόνες καταστάσεις (αποπροσωποποίηση) ενώ οι γυναίκες έχουν μάθει να επιδεικνύουν τη συγκίνησή τους και τα αισθήματα συναισθηματικής και σωματικής κόπωσης (συναισθηματική εξάντληση) (Eagly, 1987 Eagly et Wood, 1982). Η ηλικία βρέθηκε να σχετίζεται ισχυρά με την επαγγελματική εξουθένωση. Οι νεώτεροι εκπαιδευτικοί τείνουν να είναι πιο ευάλωτοι στην ανάπτυξη του συνδρόμου (Maslach et al, 2001:415). Οι νεώτεροι σε ηλικία διαθέτουν συνήθως μικρότερη επαγγελματική εμπειρία και συχνά δε νοιώθουν επαρκείς. ( Carton & Fruchart, 2013). Η επαγγελματική εξουθένωση σχετίζεται με τη συναίσθηση επαγγελματικής επάρκειας ( Leiter, 1992 Sariҫam & Sekiz 2014 Schwarzer et Hallum, 2008 Skaalvik, 2010). Επιπλέον βρέθηκε ότι οι 36

37 αρχάριοι εκπαιδευτικοί βιώνουν την επαγγελματική πραγματικότητα που έρχεται σε αντίθεση με τις προσδοκίες και τα πρότυπα τους (Carton & Fruchart 2013) και κυρίως όσοι εισέρχονται στο επάγγελμα με μια ισχυρή αίσθηση ιδεαλισμού, κινήτρων και υποχρεώσεων παρουσιάζουν μεγαλύτερη πιθανότητα ανάπτυξης του συνδρόμου (Lavian, 2012). Και η οικογενειακή κατάσταση βρέθηκε να συνδέεται ισχυρά με την επαγγελματική εξουθένωση. Οι έγγαμοι εκπαιδευτικοί σε σχέση με τους ανύπαντρους ή τους διαζευγμένους εμφανίζουν χαμηλότερα ποσοστά επαγγελματικής εξουθένωσης και ως προς τις τρεις διαστάσεις του συνδρόμου (Αβεντισιάν Παγοροπούλου και άλλοι, 2002:116 Καφέτσιος και άλλοι, 2006). Οι έγγαμοι εργαζόμενοι είναι συνήθως μεγαλύτερης ηλικίας, έχουν μεγαλύτερη εμπειρία στις σχέσεις τους με άλλα άτομα και λόγω των οικογενειακών τους υποχρεώσεων έχουν διαφορετική στάση απέναντι στην εργασία (Κάντας 1996 Maslach et Jackson, 1986). Το εκπαιδευτικό επίπεδο σχετίζεται με την επαγγελματική εξουθένωση. Τα άτομα με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης έχουν αφιερώσει χρόνο για απόκτηση επιπλέον και εξειδικευμένων γνώσεων. Έχουν υψηλότερες επαγγελματικές προσδοκίες και ατομικές φιλοδοξίες για επαγγελματική εξέλιξη που όταν δεν επαληθεύονται οδηγούνται τα άτομα στο άγχος και την επαγγελματική εξουθένωση. (Maslash et al, 2001 Pines 1993). 4α2.2. Προσωπικά χαρακτηριστικά Το επίπεδο της επαγγελματικής εξουθένωσης φαίνεται να εξαρτάται και από τα προσωπικά χαρακτηριστικά του κάθε εργαζομένου. Η επαγγελματική εξουθένωση ερμηνεύτηκε και από τη σκοπιά της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Οι ασυνείδητοι καθοριστικοί παράγοντες οποιασδήποτε επαγγελματικής επιλογής αντικατοπτρίζουν την προσωπική και οικογενειακή ιστορία του ατόμου. Το μεγαλύτερο πάθος και η μεγαλύτερη εμπλοκή του εγώ εντοπίζονται εκεί όπου βρίσκεται κάποιο άλυτο πρόβλημα ή «μεταφορικό τραύμα» της παιδικής ηλικίας και ενισχύονται από την ελπίδα ότι το πρόβλημα θα επιλυθεί ή ότι «το τραύμα θα θεραπευτεί» μέσω της εργασίας 37

38 στην οποία αποδίδουν υπερβολική αξία την οποία στη συνέχεια θεωρούν ως απόδειξη της δικής τους αξίας. Η εργασιακή επιτυχία βοηθά στην επούλωση των παιδικών τραυμάτων. Όταν όμως οι εργαζόμενοι αισθάνονται ότι έχουν αποτύχει, όταν η εμπειρία της εργασίας επαναλαμβάνει το παιδικό τραύμα αντί να το θεραπεύει, το αποτέλεσμα είναι η επαγγελματική εξουθένωση (Fischer, 1983 Pines, 2008a). Σύμφωνα με τη ψυχοδυναμική υπαρξιακή άποψη τα άτομα προσπαθούν να δώσουν νόημα στη ζωή τους, να ξέρουν ότι έχουν κάποια αξία στην ευρύτερη «κοσμική τάξη» πραγμάτων, να νοιώσουν ότι αυτά που κάνουν είναι χρήσιμα, σημαντικά ακόμη και ηρωικά. Συνήθως προσπαθούν να αντλήσουν από την εργασία τους νόημα για ολόκληρη τη ζωή τους. Όταν αδυνατούν ή αποτυγχάνουν να αντλήσουν κάποιο υπαρξιακό νόημα από τη δουλειά τους τείνουν να αποτελέσουν ολοκληρωτικά την εσωτερική τους ισορροπία και οδηγούνται σε επαγγελματική εξουθένωση (Pines, 1993 Pines 2000 Pines, 2008a). Οι διαψευσμένες προσδοκίες φαίνεται να είναι ένας παράγοντας που συμβάλλει στην ανάπτυξη της επαγγελματικής εξουθένωσης. Προσδοκίες είναι οι «νοητικές συλλήψεις» για τα αποτελέσματα μελλοντικών πράξεων, ή αλλιώς οι σχηματιζόμενες αντιλήψεις για τις μελλοντικές καταστάσεις των επιδιωκόμενων σκοπών και στόχων μας επηρεάζουν τόσο την παροντική, όσο και την μελλοντική συμπεριφορά του ατόμου. Με την έννοια αυτή, οι προσδοκίες αποτελούν ένα παρωθητικό εργαλείο για την επίτευξη σκοπών και στόχων, καθώς επίσης και εργαλείο για παρακίνηση σε δράση. (Αντωνίου και άλλοι, 2010 Μπασέτας, 2005). Η διάψευση των προσδοκιών έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία αισθήματος επαγγελματικής αποτυχίας μειωμένης επαγγελματικής ικανότητας και εμφάνισης του συνδρόμου (Παπαδάτου και Αναγνωστόπουλος, 1995 Weber & Reinhard, 2000). 38

39 Ο τύπος προσωπικότητας των εργαζομένων συνδέεται με την εμφάνιση επαγγελματικής εξουθένωσης. Άτομα με συμπεριφορά τύπου Α 3 έχουν περισσότερες πιθανότητες να εκδηλώσουν συμπτώματα επαγγελματικής εξουθένωσης σε αντίθεση με τους εργαζόμενους με προσωπικότητα τύπου Β. Στοιχεία της προσωπικότητας τύπου Α που κυρίως συνδέονται με την επαγγελματική εξουθένωση είναι η ανησυχία για τον χρόνο και η ανυπόμονη συμπεριφορά. Στοιχεία ανάμεσα σε άλλα των εκπαιδευτικών τύπου Α είναι ο διαρκής ανταγωνισμός με τον εαυτό τους και τους άλλους, η προσπάθεια να ανταποκριθούν σε μη ρεαλιστικούς στόχους (ή πρότυπα), ευερέθιστοι και ανυπόμονοι με τους μαθητές τους και νοιώθουν πως ο διευθυντής και οι συνάδελφοι δεν τους καταλαβαίνουν. Έρευνες διερεύνησαν την επίδραση της έδρας ελέγχου (ή τόπου ελέγχου) στα επίπεδα εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης. Η έδρα ελέγχου αντιπροσωπεύει το βαθμό στον οποίο το άτομο πιστεύει ότι μπορεί να επηρεάσει και να καθορίσει τα γεγονότα μέσα από τις ενέργειές του, κατά πόσο δηλαδή ένα επιθυμητό αποτέλεσμα εμπίπτει στα όρια άσκησης ελέγχου από το άτομο (Fives, 2003:5). Τα άτομα με εσωτερική έδρα ελέγχου αισθάνονται ότι ελέγχουν περισσότερο τη ζωή τους, θεωρούν τον εαυτό τους ως παράγοντα αλλαγής καταστάσεων ενώ τα άτομα, με εξωτερική έδρα ελέγχου θεωρούν ότι δεν έχουν έλεγχο πάνω στις διάφορες καταστάσεις και αποδίδουν τις αλλαγές στην τύχη ή στους άλλους. Οι δάσκαλοι που διαθέτουν εσωτερικό έλεγχο, πιστεύουν ότι μπορούν να διδάξουν αποτελεσματικά μαθητές με μειωμένα κίνητρα, ενώ οι δάσκαλοι με εξωτερικό έλεγχο θεωρούν ότι το περιβάλλον είναι ανυπέρβλητο και υπερνικά τις όποιες διδακτικές ικανότητές τους. Πιστεύεται ότι τα άτομα με εσωτερική έδρα ελέγχου είναι πιο ανθεκτικά στο άγχος και στην αντιμετώπιση απειλητικών καταστάσεων ενώ οι εργαζόμενοι με εξωτερική έδρα ελέγχου περιμένουν παθητικά τις συνέπειες, τείνουν σε αισθήματα απελπισίας και είναι πιο επιρρεπείς στην εμφάνιση του 3 Στοιχεία συμπεριφοράς της προσωπικότητας τύπου Α θεωρούνται η ανταγωνιστικότητα, η ανυπομονησία, η βιασύνη, η επιθετικότητα, η επιδίωξη υψηλών επιτευγμάτων. Σε γενικές γραμμές ο τύπος Α είναι αεικίνητος, ενεργητικός και έχει την αίσθηση ότι τον κυνηγά ο χρόνος. Ασχολείται με πολλά πράγματα συγχρόνως, του αρέσει να εντυπωσιάζει και κρύβει τα αισθήματά του. Ο τύπος Β αντίθετα είναι υπομονετικός, δεν νοιώθει ότι ο χρόνος τον κυνηγά, δεν προσπαθεί να εντυπωσιάσει τους άλλους και ξέρει να απολαμβάνει τις χαρές της ζωής (Κάντας, 1995, Μπαφίτη, 1999). 39

40 συνδρόμου (Brouwers & Tomic, 2000 Greenglass, 2008 Κάντας, 1995 Travers, 2010 Tsigilis et al., 2007). Υπάρχουν έρευνες οι οποίες έχουν ως αντικείμενό τους τη μελέτη της σχέσης που συνδέει την αυτοαποτελεσματικότητα 4 με την επαγγελματική εξουθένωση(brouwers & Tomic, 2000 Evers et al., 2002). Ο Bandura (1977), εισήγαγε την έννοια των πεποιθήσεων αυτοαποτελεσματικότητας ορίζοντά τες ως την εκτίμηση των ικανοτήτων ενός ατόμου να επιτύχει ένα επιθυμητό επίπεδο απόδοσης σε μια δεδομένη προσπάθεια. Η αυτοαποτελεσματικότητα, δηλαδή, νοηματοδοτείται αναφορικά με την αντίληψη ενός ατόμου για την αποτελεσματικότητα. Δεν πρόκειται για μια αυτόνομη, αυθύπαρκτη έννοια αποκομμένη από τις αντιλήψεις του ατόμου, αλλά ορίζεται σε σχέση με αυτές. Η αυτοαποτελεσματικότητα εμπεριέχει στοιχείο της ατομικής αντίληψης. Ενδυναμώνεται περισσότερο από το πώς αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι τις επιτυχίες και όχι από την επιτυχή τέλεση αυτή καθ αυτή. Η αυτοαποτελεσματικότητα παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανθρώπινη λειτουργία (ή λειτουργικότητα) μέσα από διεργασίες γνωστικές, παρωθητικές, συναισθηματικές και λήψης αποφάσεων, επηρεάζει τη συμπεριφορά του ατόμου, τους στόχους, τις φιλοδοξίες, τις προσδοκίες έκβασης, τις συναισθηματικές προδιαθέσεις και την αντίληψη των εμποδίων και των ευκαιριών στο κοινωνικό περιβάλλον (Bandura, Bandura & Locke, 2003). Οι πεποιθήσεις αποτελεσματικότητας των εκπαιδευτικών ορίζονται ως η εκτίμηση των δυνατοτήτων τους να επιφέρουν επιθυμητά αποτελέσματα στην εμπλοκή των μαθητών και στη μάθησή τους, ακόμη και σε εκείνους τους μαθητές που χαρακτηρίζονται ως δύσκολοι ή έχουν χαμηλά κίνητρα και να σχεδιάζουν, να οργανώνουν και να διεξάγουν δραστηριότητες οι οποίες απαιτούνται για την επίτευξη δεδομένων εκπαιδευτικών στόχων (Bandura, 1997 Skaalvik, & Skaalvik, 2007, 2010). Στις έρευνες επιβεβαιώνεται η σχέση αρνητικής συνάφειας μεταξύ 4 Η αυτοαποτελεσματικότητα δεν πρέπει να συγχέεται ή να ταυτίζεται με την έδρα ελέγχου «Σύμφωνα με τον Zimmerman 2000 (στο Blackburn, 2007:13) υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της ενισχυμένης αυτοαποτελεσματικότητας και της έδρας ελέγχου, αλλά η έδρα ελέγχου δεν συνδέεται με συγκεκριμένο πλαίσιο ή υπό εκτέλεση έργο παρά εκφράζει με γενικό τρόπο τις πεποιθήσεις για την ενδογενή ή εξωγενή φύση της αιτιότητας». Η ύπαρξη εσωτερικού ελέγχου είναι δηλωτική της υψηλής αυτοαποτελεσματικότητας (και το αντίστροφο) χωρίς όμως να ταυτίζεται με αυτήν. 40

41 αυτοαποτελεσματικότητας και επαγγελματικής εξουθένωσης (Brouwers & Tomic, 2000 Evers et al., 2002 Skaalvik, & Skaalvik, 2007). Τόσο η συναισθηματική εξάντληση όσο και η αποπροσωποποίηση είναι αρνητικά συσχετισμένες με την αυτοαποτελεσματικότητα. Ωστόσο, η συναισθηματική εξάντληση αναμένεται να οδηγήσει σε χαμηλότερη απόδοση. Αν και κυριαρχεί η άποψη ότι η κύρια διαδρομή έχει ως αφετηρία την αυτοαποτελεσματικότητα και προορισμό την επαγγελματική εξουθένωση υποστηρίζεται ότι πιθανόν η σχέση μεταξύ της αυτοαποτελεσματικότητας και της επαγγελματικής εξουθένωσης να είναι αμοιβαία (Bandura, 1997 Friedman, 2003 Skaalvik & Skaalvik, 2007). 4β. Επιπτώσεις επαγγελματικής εξουθένωσης «Η επαγγελματική εξουθένωση είναι μια δηλητηριώδης διαδικασία» (Ξένου και Αντωνίου, 2008:294), η οποία έχει συνδεθεί με έντονη ψυχοσωματική συμπτωματολογία. Οι επιπτώσεις αναφέρονται στον ίδιο τον εργαζόμενο, στον οικογενειακό του κύκλο, στον οργανισμό που εργάζεται και την κοινωνία ευρύτερα. Ο Kahill (1988) ταξινόμησε τις επιπτώσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης σε πέντε (5) κατηγορίες: 1. Σωματικές συνέπειες: Τα σωματικά συμπτώματα σχετίζονται με χαμηλά επίπεδα ενεργητικότητας του ατόμου, καθώς και χρόνια σωματική κούραση. Παρατηρούνται διαταραχές ύπνου και διατροφής, αλλαγές σωματικού βάρους, σεξουαλική δυσλειτουργία, σωματική κούραση και αδυναμία, υπερένταση, ανωμαλία στην έμμηνο ρύση, προβλήματα λόγου, μυοσκελετικά άλγη, δερματολογικά, αναπνευστικά και γαστρεντερικά προβλήματα, πονοκέφαλοι ακόμη και σοβαρότερα προβλήματα υγείας όπως έλκος, υπέρταση, σακχαρώδης διαβήτης, καρδιαγγειακές παθήσεις. (Παπαδάτου και Αναγνωστόπουλος, 1995 Pines et al (Aronson), 1988 Shirom et Melamed, 2008). 2. Συναισθηματικές συνέπειες: Εστιάζονται στη συναισθηματική και πνευματική διανοητική εξάντληση. Οι συναισθηματικές συνέπειες 41

42 σχετίζονται με αισθήματα ανασφάλειας, αδυναμίας, ανικανότητας, και κατωτερότητας, απογοήτευσης, αδιαφορίας, χαμηλής αυτοεκτίμησης. Περιλαμβάνουν επίσης ευερεθιστικότητα, θυμό, καχυποψία και παρανοϊκές σκέψεις. (Pines, 1998 Maslach et al, 2001 Potter, 1998 Weber & Reinhard, 2000). 3. Διαπροσωπικές συνέπειες: Αφορούν την προσωπική, οικογενειακή και κοινωνική ζωή του εργαζομένου. Σχετίζονται με οικογενειακές διαταραχές και συγκρούσεις, απομόνωση του ατόμου, απόσυρση από κοινωνικές δραστηριότητες και υποβάθμιση της ποιότητας των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων (Maslach et al, 2001 Maslach, 1982). 4. Σχετικές με τις στάσεις: Επηρεάζει τη στάση των εργαζομένων απέναντι στην εργασία του. Αναπτύσσει αντιεπαγγελματικές, αρνητικές συμπεριφορές απέναντι στους διάφορους συνεργαζόμενους (συναδέλφους και «πελάτες»- μαθητές) 5. Συμπεριφορικές συνέπειες, δηλαδή: αργοπορία, συχνές απουσίες, τάση φυγής ή ονειροπόλησης. Μπορεί να παρατηρηθεί αύξηση του καπνίσματος, κατανάλωση αλκοόλ, λήψη φαρμάκων ή και χρήση εθιστικών ουσιών (ναρκωτικών) και αλλαγή επαγγέλματος. (Αντωνίου, 2008 Cordes, 1993 Maslach et al, 2001 Potter, 1998 Weber et al, 2000). Η επαγγελματική εξουθένωση στους εκπαιδευτικούς σχετίζεται με μειωμένη ικανότητα για αποτελεσματική απόδοση λόγω υποκειμενικής εξάντλησης. Αισθάνονται αναποτελεσματικοί στην τέλεση των διδακτικών καθηκόντων τους, χάνουν την ικανότητα για καινοτομίες και δημιουργικότητα. Παρέχουν μειωμένες γνώσεις και αμοιβές, παρουσιάζουν μικρότερη δεκτικότητα στις ιδέες των μαθητών, αλληλοεπιδρούν λιγότερο μαζί τους ή και αποσύρονται από τις σχέσεις με τους μαθητές τους. επιπλέον, μπορεί να είναι ανήσυχοι, καταθλιπτικοί, κυνικοί, και σωματικά και συναισθηματικά εξαντλημένοι. Οι αρνητικές συνέπειες του συνδρόμου πλήττουν τους εκπαιδευτικούς, τους μαθητές, τα σχολεία και την κοινωνία ενώ επηρεάζουν αρνητικά τη διαδικασία και τα αποτελέσματα της εκπαιδευτικής προσπάθειας (Burke et al, 1996 Chang, 2009 Friedman et Farber, 1992). 42

43 5. Ανασκόπηση Ερευνών Η επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών άρχισε να αποτελεί αντικείμενο ερευνών από το τέλος της δεκαετίας του Τη δεκαετία του 1980 στις χώρες, κυρίως, της Β. Ευρώπης και της Β. Αμερικής παρατηρήθηκε έντονο ενδιαφέρον για το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης και πολλαπλασιάστηκε ο αριθμός των σχετικών ερευνών λόγω των ενδείξεων ότι μπορεί να εξελιχθεί σε απειλή για τη ψυχική και σωματική υγεία των εργαζομένων και να επηρεάσει την ποιότητα διδασκαλίας και τη σχέση των εκπαιδευτικών με τους μαθητές τους. Οι Firth Cozens & Payne (1999) πραγματοποίησαν μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ανασκόπηση 43 (σαράντα τριών) ερευνών που πραγματοποιήθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά το χρονικό διάστημα για τα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης σε διάφορους επαγγελματικούς τομείς. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής, οι εκπαιδευτικού καταλαμβάνουν την πρώτη θέση στον κατάλογο των εξουθενωμένων εργαζομένων. Η συντριπτική πλειοψηφία των ερευνών για την επαγγελματική εξουθένωση στην εκπαίδευση εξετάζει την περίπτωση εκπαιδευτικών γενικής αγωγής (Embich 2001:59). Στην Ελλάδα, έρευνες που εξετάζουν την επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών δείχνουν σταθερά χαμηλά επίπεδα εξουθένωσης (Aventisian Pagoropoulou, Koubias, Giavrimis, 2004 Kantas, 2006 Kokkinos, 2005, 2007 Koustelios & Kousteliou, 2001 Μόττη Στεφανίδη, 2000 Platsidou & Agoliotis, 2008 κ.ά.). Η ερευνητική βιβλιογραφία άρχισε να εξετάζει την επαγγελματική εξουθένωση μεταξύ των εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής τη δεκαετία του 1990 (Billingsley & Tech, 1993). Τα πορίσματα των σχετικών ερευνών είναι συγκρουόμενα και αντιφατικά. Όπως αναφέρουν οι Kokkinos & Davazoglou (2009), οι έρευνες για την επαγγελματική εξουθένωση των Ελλήνων εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής είναι εξαιρετικά περιορισμένες και παρουσιάζουν αντιφάσεις όσον αφορά τα επαγγελματικής εξουθένωσης. Έρευνες σε εκπαιδευτικούς γενικής και ειδικής αγωγής αναφέρουν συνήθως υψηλότερο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης σε όσους 43

44 εργάζονται στην ειδική αγωγή από όσους εργάζονται σε γενική τάξη (Billingsley, 2004 Wisniews & Gargiulo, 1997 Antoniou, 2008). Στην έρευνα (Antoniou & al, 2000) βρέθηκε ότι η συναισθηματική εξουθένωση στους εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής είναι υψηλότερη, σε σχέση με τους εκπαιδευτικούς σε γενικό σχολείο και ότι οι γυναίκες που εργάζονται στην ειδική αγωγή παρουσιάζουν υψηλότερη συναισθηματική εξάντληση σε σχέση με τους άνδρες. Ακόμη, διαπιστώθηκε ότι όσοι από τους εκπαιδευτικούς ήταν παντρεμένοι παρουσίαζαν χαμηλότερα επίπεδα προσωπικής επίτευξης. Όσο αυξάνονταν τα έτη προϋπηρεσίας, τόσο αυξάνονταν η συναισθηματική εξάντληση και παράλληλα μειωνόταν η προσωπική επίτευξη. Η έρευνα της Μόττη Στεφανίδη (2000), σε ειδικό προσωπικό (δηλαδή σε εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής και Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό) Σχολικών Μονάδων Ειδικής Αγωγής (ΣΜΕΑ) και Ιατροπαιδαγωγικών Κέντρων έδειξε ότι οι εργαζόμενοι εμφανίζουν χαμηλά επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης και μέτρια επίπεδα προσωπικής επίτευξης. Σε συγκριτική μελέτη οι Κολιάδης & συν. (2003) βρήκαν ότι οι εκπαιδευτικοί ειδικής αγωγής παρουσιάζουν χαμηλότερα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης σε σχέση με τους συναδέλφους της γενικής εκπαίδευσης. Χαμηλά επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης έδειξε έρευνα των Platsidou & Agaliotis(2008) σε Έλληνες δασκάλους ειδικής αγωγής. Ενώ τα αποτελέσματα έρευνας των Κοκκίνου & Δαβάζογλου (2004) έδειξαν ότι οι εκπαιδευτικοί ειδικής εκπαίδευσης δηλώνουν υψηλότερα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης και υψηλότερο αίσθημα προσωπικής επίτευξης σε σχέση με τους συναδέλφους τους της γενικής εκπαίδευσης. Έρευνα του Sari (2004), στην Τουρκία, έδειξε ότι οι εκπαιδευτικοί ειδικής αγωγής παρουσιάζουν σχετικά υψηλή αποπροσωποποίηση, μειωμένη προσωπική επίτευξη αλλά δεν εμφανίζουν συναισθηματική εξάντληση. Με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν σε περιορισμένο βαθμό επαγγελματική εξουθένωση. Έρευνα του Strassmeier (1992), σε 716 εργαζομένους με μαθητές με νοητική ανεπάρκεια παρουσίασαν σε ποσοστό 12% τάση για εμφάνιση του 44

45 συνδρόμου της επαγγελματικής εξουθένωσης. Ως επιβαρυντικοί παράγοντες καταγράφηκαν το υψηλό μορφωτικό επίπεδο και οι δυσκολίες στις σχέσεις με τους συναδέλφους. Έρευνα των Wisniewski & Gargiulo (1997), σε εκπαιδευτές ειδικής αγωγής έδειξε υψηλά επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης όταν οι ρόλοι των εκπαιδευτών ερχόταν σε σύγκρουση με τις προσδοκίες των προϊσταμένων και των γονέων. Κατά τους Banks & Necco (1990) η επαγγελματική εξουθένωση στους εκπαιδευτές ειδικής αγωγής είναι πιθανό να επιταχυνθεί ανάλογα με το είδος της ανεπάρκειας και της σοβαρότητας των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι μαθητές. Οι Kokkinos & Davazoglou (2009), αναφέρουν ότι η διδασκαλία παιδιών με αυτισμό παρουσιάζει υψηλή πίεση για τους εκπαιδευτές τους και ακολουθούν οι μαθητές με συμπεριφορικές και συναισθηματικές δυσκολίες, νοητική ανεπάρκεια, προβλήματα όρασης, σωματική αναπηρία, προβλήματα υγείας και τέλος προβλήματα ακοής. Έρευνα σε ειδικά σχολεία στην Ιρλανδία (Kelly, Carey, McCathy & Coyle, 2007), έδειξε υψηλή συσχέτιση των προβλημάτων και της συμπεριφοράς των μαθητών με την επαγγελματική εξουθένωση των εκπαιδευτικών. Στην έρευνα των Platsidou & Agaliotis (2008), παρατηρούνται μέτρια επίπεδα εξάντλησης στους εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής με προπτυχιακούς, μόνο, τίτλους κατάρτισης και περιορισμένη εμπειρία σε αντίθεση με τους υπόλοιπους εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής που παρουσιάζουν χαμηλά επίπεδα εξάντλησης. Στην ίδια κατεύθυνση και η έρευνα των Kokkinos & Danazoglou (2009)δείχνει πως οι έμπειροι δάσκαλοι ειδικής αγωγής αναφέρουν χαμηλότερα επίπεδα στρες σε σχέση με νεότερους συναδέλφους τους. Σε έρευνα της Lavian (2012), στο Ισραήλ, αναφέρεται ότι εκπαιδευτές ειδικής αγωγής με μικρότερη προϋπηρεσία εκδηλώνουν περισσότερο άγχος όμως τα άτομα με περισσότερα χρόνια στην εκπαίδευση αναφέρουν υψηλότερα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης. Στην ίδια έρευνα διαπιστώνεται η συσχέτιση επαγγελματικής εξουθένωσης και οργανωτικών και διοικητικών θεμάτων τα οποία επηρεάζουν το οργανωτικό κλίμα του ειδικού σχολείου. 45

46 Έρευνα της MacKenzie (2010), σε εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής στη Βρετανία έδειξε πως η επαγγελματική εξουθένωση συσχετίζεται με τη γραφειοκρατία (δηλαδή διοικητικά και οργανωτικά θέματα), με το φόρτο εργασίας και την έλλειψη χρόνου. Στην ίδια έρευνα οι συμμετέχοντες βρέθηκε να αντιμετωπίζουν βαθιά συναισθήματα τόσο αρνητικά, όπως απογοήτευση, απομόνωση ακόμη και θυμό, όσο και θετικά, όπως φροντίδα, συγκίνηση για το έργο τους και ένα μακροχρόνιο πάθος για τη δουλειά τους. Αυτή η συναισθηματική δέσμευση, σύμφωνα με την ερευνήτρια, εμποδίζει τους εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής να εγκαταλείψουν το επάγγελμα παρά το γεγονός ότι πολλοί νοιώθουν κουρασμένοι, εξαντλημένοι, απογοητευμένοι ακόμη και απομονωμένοι. Και, παλιότερη έρευνα σε εκπαιδευτικούς ειδικής αγωγής στη Βρετανία (Nias, 1989), τόνισε τη σημασία της φροντίδας και της δέσμευσης. Την πίεση του χρόνου, την έλλειψη των αναγκαίου εξοπλισμού σε διδακτικό και παιδαγωγικό υλικό και την πλημμελή υποστήριξη από τους προϊσταμένους, συνδέει η έρευνα των Antoniou et al (2009), με την επαγγελματική εξουθένωση. Έρευνα των Sarıçam & Sakiz (2014), σε ειδικά εκπαιδευτικά ιδρύματα στην Τουρκία έδειξε ότι η επαγγελματική εξουθένωση είναι ένα κοινό πρόβλημα που αντιμετωπίζει το εν λόγω προσωπικό και προκύπτει από παράγοντες όπως ανεπαρκής εκπαίδευση, κακές συνθήκες εργασίας και διαρθρωτικά εμπόδια όπως οι γραφειοκρατικές διαδικασίες και τα άνευ σημασίας καθήκοντα. Υψηλά επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης βρέθηκαν ανάμεσα στις γυναίκες και υψηλά επίπεδα αποπροσωποποίησης ανάμεσα στους άνδρες. Και τέλος, οι έρευνες των Κόκκινου και Δαβάζογλου (2004 και 2009), ως προς την επίδραση των δημογραφικών χαρακτηριστικών των εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής στις επιμέρους διαστάσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης δεν κατέδειξαν στατιστικά σημαντικές επιδράσεις εκτός από την περίπτωση των ανδρών που δήλωσαν μεγαλύτερο αίσθημα προσωπικής επίτευξης σε σχέση με τις γυναίκες συναδέλφους τους. 46

47 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 47

48 6. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 6.1 Σκοπός της έρευνας Ο κύριος σκοπός της παρούσας μελέτης είναι η διερεύνηση της επαγγελματικής εξουθένωσης των εργαζομένων (εκπαιδευτικών και ειδικού εκπαιδευτικού προσωπικού) στα ειδικά σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (νηπιαγωγεία και Δημοτικά σχολεία Ειδικής Αγωγής) της Μητροπολιτικής Ενότητας Θεσσαλονίκης της Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας. 6.2 Ερευνητικά ερωτήματα Τα ερευνητικά ερωτήματα (κύριο και δευτερεύοντα) που θέτει η εργασία είναι τα εξής: Α) Ποια είναι τα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης του προσωπικού (εκπαιδευτικών και ειδικού εκπαιδευτικού προσωπικού) που εργάζεται στο ειδικό σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (νηπιαγωγείο και δημοτικό σχολείο ειδικής αγωγής). Β) Υπάρχουν διαφορές στα επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης μεταξύ των εκπαιδευτικών και του ειδικού εκπαιδευτικού προσωπικού (λογοθεραπευτές, εργοθεραπευτές και λοιποί επιστήμονες-εργαζόμενοι ως Ε.Ε.Π.). Γ) Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά συμβάλλουν στην επαγγελματική εξουθένωση. Συγκεκριμένα: Γ1) Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένωσης και του φύλου του εργαζομένου; Γ2) Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένωσης και της οικογενειακής κατάστασης των εργαζομένων; Γ3) Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένωσης και Γ3α) της ύπαρξης παιδιών, Γ3β) του αριθμού των παιδιών και Γ3γ) της ηλικίας των παιδιών; 48

49 Γ4) Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένωσης και της επιστημονικής κατάρτισης των εργαζομένων; Γ5) και της προϋπηρεσίας των εργαζομένων Γ5α) σε άλλη εργασία, Γ5β) στη γενική εκπαίδευση, Γ5γ) στο ειδικό σχολείο; Δ Δ1) Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένωσης και των λόγων που οδήγησαν τους εργαζομένους στα ειδικά σχολεία να ασχοληθούν με μαθητές με ειδικές ανάγκες; Δ2) Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένωσης και των συχνότερων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν στην εργασία τους; Ε) Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένωσης και της ύπαρξης προβλημάτων των εργαζομένων: Ε1) με τις προϊστάμενες αρχές; Ε2) με τους συναδέλφους; Ε3) με τους γονείς των μαθητών; Ε4) με τους μαθητές; Στ) Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένωσης και της κούρασης των εργαζομένων που οφείλεται: Στ1) στον χρόνο; Στ2) στα προβλήματα μαθητών; Στ3) στις σχέσεις και Στ4) άλλη Επιπλέον: Μέσω της παρούσας εργασίας καταγράφονται οι λόγοι που οδήγησαν τους εργαζομένους στα ειδικά σχολεία να επιλέξουν να εργάζονται με μαθητές με ειδικές ανάγκες, τα συχνότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και το τι τους κουράζει περισσότερο στην εργασία τους. Επειδή πρόκειται για απογραφή δίνονται τα ακριβή δημογραφικά στοιχεία για τους εργαζομένους στα ειδικά σχολεία της Μητροπολιτικής Ενότητας Θεσσαλονίκης της Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας. 49

50 6.3 Πληθυσμός μελέτης Στην έρευνα συμμετείχαν 152 (εκατόν πενήντα δύο) εργαζόμενοι σε ειδικά σχολεία. Από αυτούς 116 (εκατόν δέκα έξι) ήταν εκπαιδευτικοί και 36 (τριάντα έξι) εργάζονταν ως ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό, κυρίως λογοθεραπευτές και εργοθεραπευτές. 6.4 Συλλογή δεδομένων Προκειμένου να συγκεντρωθούν τα δεδομένα διανεμήθηκαν συνολικά 160(εκατόν εξήντα) ερωτηματολόγια από τα οποία συμπληρώθηκαν τα 152 (εκατό πενήντα δύο). Τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από τους εργαζομένους σε όλα τα ειδικά σχολεία Π.Ε. της μητροπολιτικής ενότητας Θεσσαλονίκης. Πριν τη διεξαγωγή της έρευνας, πραγματοποιήθηκε πιλοτική μελέτη, το Φεβρουάριο 2016, σε 20 (είκοσι) εργαζομένους στην εκπαίδευση, 10 (δέκα) εκπαιδευτικούς οι οποίοι εργάζονται σε ειδικά σχολεία και 10 (δέκα) εργαζομένους σε ειδικά σχολεία ως ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό- Ε.Ε.Π.(εξαιρέθηκαν από τον πληθυσμό της έρευνας), για να εξετασθεί η συνάφεια των ερωτήσεων και των οδηγιών, ο χρόνος συμπλήρωσης, τυχόν δυσκολίες ή ασάφειες στη διατύπωση των ερωτήσεων (Παπαναστασίου, 1996). Τα αποτελέσματα της πιλοτικής μελέτης έδειξαν ότι δεν απαιτούνται τροποποιήσεις. Τα ερωτηματολόγια της πιλοτικής εφαρμογής δεν συμπεριλαμβάνονται στην παρούσα έρευνα. Η διαδικασία της συλλογής των δεδομένων των εργαζομένων (εκπαιδευτικών και ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό) στα ειδικά σχολεία πραγματοποιήθηκε κατά τους μήνες Μάρτιο και Απρίλιο του Η έρευνα ξεκίνησε με τηλεφωνική επικοινωνία με τους διευθυντές ή προϊσταμένους των σχολείων, με σκοπό την ενημέρωση τους για τους στόχους της έρευνας, την εξασφάλιση της έγκρισής τους για τη διανομή των ερωτηματολογίων και την επιλογή της κατάλληλης χρονικής στιγμής για τη συμπλήρωσή του. Κατόπιν, ακολουθούσε προσωπική επαφή με τους περισσότερους εργαζομένους στα ειδικά σχολεία, με στόχο την πλήρη ενημέρωση τους για τους σκοπούς και το αντικείμενο της έρευνας, για τον προαιρετικό χαρακτήρα της συμμετοχής τους 50

51 καθώς και για την εξασφάλιση της ανωνυμίας και της εμπιστευτικότητας των δεδομένων. Η χρονική διάρκεια συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου ήταν περίπου 10 (δέκα λεπτά). Η παραλαβή των ερωτηματολογίων γινόταν είτε την ίδια μέρα είτε άλλη μέρα με προγραμματισμένη συνάντηση στα ειδικά σχολεία, κατόπιν συνεννόησης με τους διευθυντές ή προϊσταμένους οι οποίοι αναλάμβαναν να δώσουν τα ερωτηματολόγια στους απόντες και να τα συλλέξουν από όλους. Σε δύο σχολεία (δημοτικό και νηπιαγωγείο) κατόπιν τηλεφωνικής επικοινωνίας με τους προϊσταμένους τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν ηλεκτρονικά Εργαλεία συλλογής δεδομένων Τα δεδομένα της έρευνας συλλέχθηκαν με τη χρήση γραπτού ερωτηματολογίου. Μελετήθηκαν τα υπάρχοντα εργαλεία μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης των εκπαιδευτικών και με πρότυπο γνώμονα το ευρύτερα χρησιμοποιούμενο εργαλείο μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης (Μ.Β.Ι. της Meslach) κατασκευάστηκε ένα νέο εργαλείο βασισμένο στη διεθνή βιβλιογραφία. Οι ερωτήσεις σχεδιάστηκαν έτσι ώστε να είναι απλές και κατανοητές ώστε να διευκολύνουν τους ερωτώμενους. Το ερωτηματολόγιο χωρίζεται σε τρία ευδιάκριτα μέρη (Δημογραφικά Στοιχεία - Προσωπικές Πληροφορίες - Προσωπικές Εκτιμήσεις). Το Α μέρος «Δημογραφικά Στοιχεία» περιέχει ερωτήσεις αναφορικά με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων όπως φύλο, οικογενειακή κατάσταση, ύπαρξη παιδιών (αριθμός και ηλικία τους), σπουδές, προϋπηρεσία (σε άλλη εργασία, σε γενικό σχολείο, σε ειδικό σχολείο) και ειδικότητα. Το Β μέρος «Προσωπικές Πληροφορίες» περιλαμβάνει έξι (6) ερωτήσεις. Οι πρώτες δύο (Β1 και Β2) είναι ερωτήσεις ανοικτού τύπου και επιδιώκουν να καταγράψουν τους λόγους επιλογής ενασχόλησης με μαθητές με ειδικές ανάγκες και τα συχνότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι συμμετέχοντες. Οι επόμενες δύο (Β3 και Β4) περιλαμβάνουν τέσσερα (4) υποερωτήματα η κάθε μια. Στη πρώτη (Β3) διερευνάται η ύπαρξη προβλημάτων των εργαζομένων στα ειδικά σχολεία με τις προϊστάμενες αρχές, συναδέλφους, γονείς και μαθητές. Η δεύτερη (Β4) αναζητά τις κύριες αιτίες κούρασης των εργαζομένων στα ειδικά 51

52 σχολεία. Οι δύο τελευταίες του Β μέρους (Β5 και Β6) είναι διπλής επιλογής (ΝΑΙ ΌΧΙ) και εξετάζουν την εκ νέου διάθεση για εργασία σε ειδικό σχολείο (δεδομένης της αποκτηθείσας εμπειρίας) και την επιθυμία για παραμονή σε ειδικό σχολείο μέχρι την συνταξιοδότησης. Τέλος το Γ μέρος, «Προσωπικές Εκτιμήσεις» περιέχει 23 ερωτήσεις αναφορικά με την επαγγελματική εξουθένωση, οι οποίες έχουν δομηθεί στις 3 διαστάσεις υποκλίμακες της επαγγελματικής εξουθένωσης, δηλαδή, στην υποκλίμακα της Συναισθηματικής Εξάντλησης, την υποκλίμακα της Αποπροσωποποίησης και την υποκλίμακα της Προσωπικής Επίτευξης. Η υποκλίμακα της συναισθηματικής εξάντλησης περιλαμβάνει 7 (επτά) ερωτήσεις (1,2,3,,5,6,7,8). Η υποκλίμακα της αποπροσωποποίησης περιλαμβάνει 8 (οκτώ) ερωτήσεις (4,9,17,18,19,20,21,22) Και η υποκλίμακα προσωπικά επιτεύγματα περιλαμβάνει 8 (οκτώ) ερωτήσεις (10,11,12,13,14,15,16 & 23). Οι απαντήσεις είναι σταθερής μορφής, διαβαθμισμένες σε μια αξιολογική κλίμακα ίσων διαφορών ή διαστημάτων τύπου Likert με τρεις βαθμούς (1 Σπάνια, 2 Λίγες φορές, 3 Συχνά). Δηλαδή, οι συμμετέχοντες καλούνται να δηλώσουν το βαθμό αποδοχής ή το βαθμό ισχύος των ερωτήσεων, εκφράζοντας έτσι το μέγεθος συμφωνίας ή διαφωνίας τους με το συγκεκριμένο ζήτημα που τίθεται από κάθε πρόταση δήλωση 9με βαθμολογία από το 1(σπάνια) - 3(συχνά) Ανάλυση δεδομένων Για την εισαγωγή και τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε το SPSS 20. Χρησιμοποιήθηκαν μέθοδοι της περιγραφικής στατιστικής για την παρουσίαση και την περιγραφή των αριθμητικών δεδομένων και μέθοδοι της επαγωγικής στατιστικής. Οι περιγραφικές μέθοδοι αφορούσαν στον υπολογισμό των μέσων όρων (Μ.Ο.) και των τυπικών αποκλίσεων (Τ.Α.) των μεταβλητών, ενώ οι επαγωγικές μέθοδοι αφορούσαν στον έλεγχο διαφοράς των δύο ομάδων με το κριτήριο χ 2 για τις ποιοτικές μεταβλητές, τον έλεγχο t-test για ανεξάρτητα δείγματα για τις ποσοτικές και τον έλεγχο σημαντικότητας συσχετίσεων με το συντελεστή συσχέτισης Pearson. Χρησιμοποιήθηκε επίσης το τεστ Kruskal- WallisH ισοδύναμο της ανάλυσης διακύμανσης μονής κατεύθυνσης και ο 52

53 δείκτης συνάφειας Spearman. Όλοι οι έλεγχοι στατιστικής σημαντικότητας ήταν διπλής κατεύθυνσης και το επίπεδο σημαντικότητας ορίστηκε στο 95%. Με βάση τις στατιστικές αναλύσεις, προέκυψαν τα αποτελέσματα τα οποία παρατίθενται στο επόμενο κεφάλαιο αυτής της εργασίας. Οι απαντήσεις στις δύο (2) ερωτήσεις ανοικτού τύπου του Β μέρους του ερωτηματολογίου ομαδοποιήθηκαν και κωδικοποιήθηκαν ως εξής: 1. Γιατί επιλέξατε να ασχοληθείτε με μαθητές με ειδικές ανάγκες; Ομαδοποίηση απαντήσεων:1) τυχαία 2) Άτομο με Ειδικές Ανάγκες (Α.Μ.Ε.Α.) στην οικογένεια 3) Εύρεση εργασίας καλή τοποθέτηση 4) Ενδιαφέρουσα εργασία 2. Ποια τα συχνότερα προβλήματα που αντιμετωπίζετε στην εργασία σας; Ομαδοποίηση απαντήσεων: 1) Κανένα 2) Υλικοτεχνική υποδομή 3) Οργανωτικά διοικητικά Θέματα 4) συνεργασία στο σχολείο 5) μαθητές και γονείς 6.7. Έλεγχος αξιοπιστίας Το εργαλείο μέτρησης υποβλήθηκε σε έλεγχο εσωτερικής συνοχής/αξιοπιστίας 5. Ελέγχθηκε εάν χαρακτηρίζονται από ομοιογένεια οι ερωτήσεις δηλώσεις που αποτελούν τις επιμέρους διαστάσεις συνιστώσες της κλίμακας, εάν, δηλαδή συσχετίζονται μεταξύ τους σε σημαντικό βαθμό, ώστε να εκφράζουν κάτι κοινό, να μετρούν παρόμοια χαρακτηριστικά. Στη στατιστική επεξεργασία χρησιμοποιείται ο συντελεστής αξιοπιστίας Cranbach s Alpha με τιμές στο διάστημα (0.1). Το μηδέν (0) ερμηνεύεται ως έλλειψη αξιοπιστίας και το 1 (ένα) ως ισχυρά αξιόπιστη κλίμακα(cohen,2008). Σύμφωνα με τους Platsidou και Agaliotis (2008:6) σε έρευνες που χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο μέτρησης της επαγγελματικής εξουθένωσης το 5 Αξιοπιστία θεωρείται η ικανότητα του ερωτηματολογίου κλίμακας να δίνει ίδια αποτελέσματα κάτω από τις ίδιες συνθήκες (Μενεξές, 2014). 53

54 ιδιαίτερα δημοφιλές Μ.Β.Ι., της Maslach, η εσωτερική αξιοπιστία / συνοχή κάθε παράγοντα της κλίμακας βρέθηκε να κυμαίνεται μεταξύ 63 και 90. Στην έρευνα σε νοσηλευτικό προσωπικό στην Ελλάδα η εσωτερική αξιοπιστία / συνοχή υπολογίστηκε για την υποκλίμακα. Συναισθηματική εξάντληση 84 την υποκλίμακα Αποπροσωποποίησης, 71 και την υποκλίμακα προσωπικά επιτεύγματα 55 (Αναγνωστοπούλου και Παπαδάτου, 1992). Ενώ σε δείγμα εκπαιδευτικών η εσωτερική αξιοπιστία /συνοχή υπολογίστηκε για την υποκλίμακα Συναισθηματική Εξάντληση, 82. Αποπροσωποποίηση 66, και Προσωπικά Επιτεύγματα 77 (Kantas και Vasilaki, 1997). Στην παρούσα έρευνα έχουμε δείκτη αξιοπιστίας για την υποκλίμακα Συναισθηματικής Εξάντλησης 776 [πίνακας 1], υποκλίμακα Αποπροσωποποίησης 746 [πίνακας 2], υποκλίμακα Προσωπικά Επιτεύγματα 819 [πίνακας 3], Τιμές που θεωρούνται ιδιαίτερα ικανοποιητικές και διασφαλίζουν την αξιοπιστία της κλίμακας. Πίνακας 2Δείκτης αξιοπιστίας της υποκλίμακας Συναισθηματική Εξάντληση(τιμή Cronbach's Alpha) Cronbach's Alpha N of Items,776 7 Πίνακας 3Δείκτης αξιοπιστίας της υποκλίμακας Αποπροσωποποίηση(τιμή Cronbach'sAlpha) Cronbach's N of Items Alpha,746 8 Πίνακας 4 Δείκτης αξιοπιστίας της υποκλίμακας Προσωπική Επίτευξη (τιμή Cronbach'sAlpha) Cronbach's N of Items Alpha,819 8 Πίνακας 5 Δείκτης αξιοπιστίας των ερωτήσεων της υποκλίμακας Συναισθηματική Εξάντληση (τιμή Cronbach'sAlpha) 54

55 Scale Mean if Item Deleted Scale Variance if Item Deleted Corrected Item-Total Correlation Cronbach's Alpha if Item Deleted Ε1 9,6240 5,769,676,706 Ε2 9,8101 6,256,610,724 Ε3 9,9341 6,770,485,751 Ε5 9,0310 7,664,198,807 Ε6 10,1899 7,664,371,771 Ε7 10,0504 6,437,661,717 Ε8 10,0349 6,680,529,742 Πίνακας 6 Δείκτης αξιοπιστίας των ερωτήσεων της υποκλίμακας Αποπροσωποποίηση(τιμή Cronbach'sAlpha) Scale Mean if Item Deleted Scale Variance if Item Deleted Corrected Item-Total Correlation Ε22 9,4980 5,811,531,701 Ε21 9,8486 6,313,502,708 Ε20 9,8685 6,147,597,691 Ε19 9,8606 6,320,523,705 Ε18 9,9880 6,988,447,724 Ε17 9,7928 6,789,323,741 Ε9 9,6574 6,674,295,750 Ε4 9,5458 6,353,384,732 Cronbach's Alpha if Item Deleted 55

56 Πίνακας 7Δείκτης αξιοπιστίας των ερωτήσεων της υποκλίμακας Προσωπική Επίτευξη(τιμή Cronbach'sAlpha) Scale Mean if Item Deleted Scale Variance if Item Deleted Corrected Item-Total Correlation Cronbach's Alpha if Item Deleted Ε10 18,2255 7,235,699,775 Ε11 18,2596 7,304,647,782 Ε12 18,1319 7,551,699,780 Ε13 18,1830 7,646,690,782 Ε14 18,2809 8,365,298,829 Ε15 18,2468 7,084,759,767 Ε16 18,2128 7,937,501,803 Ε23 18,8340 7,703,274,857 56

57 7. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 7.1 Δημογραφικά στοιχεία Από την παρούσα έρευνα προκύπτουν ενδιαφέροντα δημογραφικά στοιχεία για τους εργαζομένους στα ειδικά σχολεία. Α.1 Φύλο Πίνακας 8:Φύλο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Φύλο Συχνότητα Ποσοστά % Άντρας 42 27,6 Γυναίκα ,4 Σύνολο ,0 Σύμφωνα με την παρούσα έρευνα (πίνακας 8) η πλειοψηφία των εργαζομένων στα ειδικά σχολεία είναι γυναίκες, (72,5%). Στο ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό, οι γυναίκες είναι σε ποσοστό 80% έναντι 20% των ανδρών ενώ στους εκπαιδευτικούς η αναλογία ανδρών γυναικών είναι 70% - 30% Α.2 Οικογενειακή κατάσταση Πίνακας 9: Οικογενειακή κατάσταση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Οικογενειακή Συχνότητα Ποσοστό % κατάσταση Έγγαμος/η 91 59,9 Άγαμος/η 45 29,6 Διαζευγμένος/η 15 9,9 Χήρος/α 1,7 Σύνολο ,0 Η πλειοψηφία, περισσότεροι από τους μισούς(59,9%), των εργαζομένων στα ειδικά σχολεία είναι έγγαμοι (πίνακας 9 ). 57

58 Α.3 Παιδιά Πίνακας10 Ύπαρξη παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Παιδιά Συχνότητα Ποσοστό % Ναι 89 58,6 Όχι 63 41,4 Σύνολο ,0 Πίνακας 11ΑριθμόςΠαιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Αριθμός παιδιών Συχνότητα Ποσοστό Ποσοστό επί του συνόλου Αθροιστικό ποσοστό Ένα παιδί 29 19,1 32,6 32,6 Δυο παιδιά 44 28,9 49,4 82,0 Τρία παιδιά 12 7,9 13,5 95,5 Τέσσερα παιδιά 3 2,0 3,4 98,9 Πέντε και περισσότερα παιδιά 1,7 1,1 100,0 Σύνολο 89 58,6 100,0 Χωρίς παιδιά 63 41,4 Σύνολο ,0 Πίνακας 12 Ηλικία Παιδιών των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Ηλικία παιδιών (σε χρόνια) Συχνότητα Ποσοστό επί Ποσοστό του συνόλου Αθροιστικό ποσοστό ,9 20,3 20, ,20 19,0 39, ,5 27,8 67, ,4 25,3 92,4 27 και μεγαλύτερα 7 4,6 7,6 100,0 Σύνολο 89 58,6 100,0 Χωρίς παιδιά 63 41,4 Σύνολο ,0 58

59 Γονείς είναι περισσότεροι από τους μισούς (58,6%) των συμμετεχόντων (πίνακας10) με τους περισσότερους (80%) να έχουν μέχρι 2 (δύο) παιδιά, (49,4% δύο παιδιά και 32,6% ένα παιδί) (πίνακας11) διαφόρων ηλικιών (πίνακας12). Α4 Εκπαίδευση Πίνακας 13 Σπουδές των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Σπουδές Συχνότητα Ποσοστό % Αθροιστικό ποσοστό Διδακτορικό 3 2,0 2,0 Μεταπτυχιακό 57 37,5 39,5 Διδασκαλείο 48 31,6 71,1 Α.Ε.Ι ,1 90,1 Τ.Ε.Ι. 15 9,9 100,0 Σύνολο ,0 Όσον αφορά τις σπουδές, το μεγαλύτερο ποσοστό σχεδόν 70% έχουν ειδίκευση στην ειδική αγωγή είτε με μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών είτε με δίπλωμα διετούς μετεκπαίδευσης στην ειδική αγωγή (Διδασκαλείο) (πίνακας13) Α5 Προϋπηρεσία Πίνακας 14 Προϋπηρεσία σε άλλη εργασία (εκτός εκπαίδευσης) των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Προϋπηρεσία σε άλλη εργασία Συχνότητα Ποσοστό % Ναι 51 33,5 Όχι ,5 Σύνολο

60 Πίνακες 15Προϋπηρεσία στην Γενική Εκπαίδευση των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Προϋπηρεσία στην Γενική Εκπαίδευση Συχνότητα Ποσοστό % Ναι 92 60,5 Όχι 60 39,5 Σύνολο Πίνακας 16Προϋπηρεσία σε Ειδικό Σχολείο των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Προϋπηρεσία σε Ειδικό Σχολείο Συχνότητα Ποσοστά % Αθροιστικά ποσοστά 1μ-5χρ 69 45,4 45,4 5+χρ-10χρ 38 25,0 70,4 10+χρ-20χρ 34 22,4 92,8 20+χρ-30χρ 7 4,6 97,4 30+χρ-35χρ 4 2,6 100,0 Σύνολο ,0 Ο μεγαλύτερος αριθμός των εργαζομένων 67% δεν έχει εργασιακή εμπειρία σε άλλη εργασία πλην της εκπαίδευσης (πίνακας14). Ποσοστό 60,5% των συμμετεχόντων έχει εργαστεί στην γενική εκπαίδευση (πίνακας15), το ποσοστό αντιστοιχεί, κυρίως, στους εκπαιδευτικούς καθώς οι άλλες ειδικότητες (Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό) έχουν περιορισμένες δυνατότητες εργασίας στη γενική εκπαίδευση. Οι περισσότεροι εργαζόμενοι (45,5 %) στο ειδικό σχολείο έχουν μικρή εργασιακή εμπειρία στο συγκεκριμένο χώρο (ειδικά σχολεία) έως 5 (πέντε) χρόνια ενώ το 7% εργάζεται σε ειδικό σχολείο περισσότερο από 20 χρόνια (πίνακας 16). 60

61 Α6 Ειδικότητα (Εκπαιδευτικοί Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό) Πίνακας17 Ειδικότητα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Συχνότητα Ποσοστό % Εκπαιδευτικός ,3 Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό 36 23,7 Σύνολο ,0 Από τους συμμετέχοντες (152), οι 116 είναι εκπαιδευτικοί (76,3%) και οι 36 ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό(ε.ε.π.), {κυρίως λογοθεραπευτές και εργοθεραπευτές (23,7%)} (πίνακας 17). 7.2 Προσωπικές πληροφορίες Β1 Λόγοι επιλογής εργασίας με ΑμΕΑ των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 18Λόγοι επιλογής εργασίας με ΑμΕΑ των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Συχνότητα Ποσοστό % Τυχαία 25 16,4 ΑΜΕΑ στην οικογένεια 12 7,9 Εύρεση εργασίας -καλή τοποθέτηση 16 10,5 Ενδιαφέρουσα εργασία 99 65,1 Σύνολο ,0 61

62 Γράφημα1 (Ιστόγραμμα 1): Λόγοι επιλογής εργασίας με ΑμΕΑ των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με το φύλο Γράφημα2 (Ιστόγραμμα 2): Λόγοι επιλογής εργασίας με ΑμΕΑ των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τηνειδικότητα 62

63 Οι περισσότεροι εργαζόμενοι σε ειδικά σχολεία ποσοστό 65% (πίνακας18) [που φθάνει για τις γυναίκες,στο 70% (γράφημα1)] δήλωσαν πως βρίσκουν ενδιαφέρουσα τη διδασκαλία σε μαθητές με ειδικές ανάγκες και ήταν ο σημαντικότερος λόγος που τους οδήγησε στην επιλογή του επαγγέλματος. Το 16,5 % (στους άνδρες ανέρχεται στο 24%) βρέθηκε τυχαία στον εργασιακό χώρο των ειδικών σχολείων. Η ύπαρξη ατόμου με ειδικές ανάγκες στην οικογένεια επηρέασε περισσότερο τους άνδρες εκπαιδευτικούς στην επιλογή του επαγγέλματος (γράφημα1 και γράφημα 2). Ενώ η ανάγκη εύρεσης εργασίας και μια «καλή τοποθέτηση» συνέβαλε στην επιλογή του ειδικού σχολείου ως χώρου εργασίας σε ποσοστό 15,5% στο Ε.Ε.Π.(ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό) έναντι 8,7% των εκπαιδευτικών (γράφημα 2). Β2 Συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας 19Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Συχνότητα Ποσοστό % Κανένα πρόβλημα 24 14,9 Υλικοτεχνική υποδομή 30 19,1 Οργανωτικά - Διοικητικά θέματα 15 9,9 Συνεργασία στο σχολείο 22 14,5 Μαθητές & γονείς 61 41,6 Σύνολο ,0 63

64 Γράφημα3 (Ιστόγραμμα 3)Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με το φύλο Γράφημα4(Ιστόγραμμα 4)Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τηνειδικότητα 64

65 Γράφημα5(Ιστόγραμμα 5)Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τηνπροϋπηρεσία σε ειδικό σχολείο Γράφημα6(Ιστόγραμμα 6)Τα συχνότερα προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τουςλόγους επιλογής εργασίας με ΑμΕΑ 65

66 Οι εργαζόμενοι στα ειδικά σχολεία επέλεξαν ως τα συχνότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν θέματα που σχετίζονται με τους μαθητές και τους γονείς των μαθητών 42% (πίνακας19). Η επιλογή αυτή παρουσιάζει αυξημένα ποσοστά σε όσους επέλεξαν το επάγγελμα για να βρουν δουλειά ή να έχουν μια καλύτερη τοποθέτηση 59,30% (γράφημα6 ), στις γυναίκες 44% (γράφημα 3), στους εκπαιδευτικούς 44,67% (γράφημα 4) και σε όσους έχουν προϋπηρεσία σε ειδικό σχολείο περισσότερα από 30 (τριάντα) χρόνια (γράφημα 5). Στη συνέχεια, επέλεξαν προβλήματα σχετικά με την υλικοτεχνική υποδομή (πίνακας19) σε ποσοστό 19,1%, (οι άνδρες τα αναφέρουν σε ποσοστό 24% - γράφημα 3). Η υλικοτεχνική υποδομή θεωρείται το σημαντικότερο πρόβλημα από τους συμμετέχοντες που επέλεξαν να εργάζονται με μαθητές με ειδικές ανάγκες εξαιτίαςύπαρξηςατόμου με ειδικές ανάγκες στην οικογένειά τους (ποσοστό 42%-γράφημα6). Ακολουθούν προβλήματα που σχετίζονται με θέματα συνεργασίας στο σχολείο 14,5% - πίνακας19 (με συχνότερη αναφορά από το ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό 29,2% έναντι 9,7% από τους εκπαιδευτικούς - γράφημα 4) και τα επέλεξαν ως τα σημαντικότερα όσοι έχουν προϋπηρεσία σε ειδικό σχολείο περισσότερα από 20 (είκοσι) χρόνια(γράφημα5). Και τέλος,προβλήματα που συνδέονται με οργανωτικά διοικητικά θέματα σε ποσοστό 10%. Πρέπει να τονιστεί ότι ένα ποσοστό 15% (22% στους άνδρες γράφημα4) δήλωσαν πως δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα «κανένα πρόβλημα» (πίνακας19).και όσοι έχουν προϋπηρεσία περισσότερο από 30 (τριάντα) χρόνια δήλωσαν είτε προβλήματα με μαθητές ή γονείς είτε απουσία προβλημάτων (πίνακας 19, γραφήματα3, 5) 66

67 Β3 Προβλήματατων εργαζομένων σε ειδικά σχολείαμε α) προϊστάμενες αρχές, β) συναδέλφους, γ) γονείς & δ) μαθητές Πίνακας20 Προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία με προϊστάμενες αρχές, συναδέλφους, γονείς & μαθητές Προβλήματα με Απαντήσεις Συχνότητα Ποσοστό % Προϊστάμενες Αρχές 18 12,0% Συναδέλφους 35 23,0% Γονείς 46 30,2% Μαθητές 39 25,8% Καμιά επιλογή (προβλήματος) 14 9,0% Σύνολο ,0% *Δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων Πίνακας21 Προβλήματατων εργαζομένων σε ειδικά σχολείαμε προϊστάμενες αρχές Προβλήματα με προϊστάμενες αρχές Συχνότητα Ποσοστό % Ναι 18 11,8 Όχι ,2 Σύνολο ,0 Πίνακας22 Προβλήματατων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία με συναδέλφους Προβλήματα με συναδέλφους Συχνότητα Ποσοστό % Ναι 35 23,0 Όχι ,0 Σύνολο ,0 67

68 Πίνακας23Προβλήματα των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία με γονείς Προβλήματα με γονείς Συχνότητα Ποσοστά % Ναι 46 30,3 Όχι ,7 Σύνολο ,0 Πίνακας24Προβλήματατων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία με μαθητές Προβλήματα με μαθητές Συχνότητα Ποσοστά % Ναι 39 25,7 Όχι ,3 Σύνολο ,0 Στην ερώτηση αν αντιμετωπίζουν προβλήματα με τους προϊσταμένους, συναδέλφους, γονείς και μαθητές οι περισσότεροι (πίνακας 20) επέλεξαν ως πρώτη αιτία προβλημάτων τους γονείς (ΝΑΙ 30% και ΌΧΙ 70% πίνακας 21), δεύτερη αιτία προβλημάτων τους μαθητές (ΝΑΙ 25,5% και ΌΧΙ 74,5% πίνακας 22), τρίτη αιτία προβλημάτων τους συναδέλφους (ΝΑΙ 23% και ΌΧΙ 77% πίνακας 23) και τελευταία αιτία προβλημάτων τους προϊσταμένους (ΝΑΙ 12,5% και ΌΧΙ 88%, πίνακας 24). Β4 Πηγές κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Πίνακας25Πηγές κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία * Απαντήσεις Κούρασηεξαιτίας Συχνότητα Ποσοστό % Χρόνος 18 11,8% Προβλήματα Μαθητών 63 41,4% Σχέσεις 50 32,9% Άλλο 21 13,8% Σύνολο ,0% *Δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων 68

69 Πίνακας 26 Ο χρόνος ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Κούραση χρόνος Συχνότητα Ποσοστά % Ναι 16 10,5 Όχι ,5 Σύνολο ,0 Πίνακας 27Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασηςτων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Κούραση προβλήματα μαθητών Συχνότητα Ποσοστά % Ναι 53 34,8 Όχι 99 65,2 Σύνολο ,0 Πίνακας 28Οι σχέσεις ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Κούραση σχέσεις Συχνότητα Ποσοστά % Ναι 45 29,6 Όχι ,4 Σύνολο ,0 Πίνακας 29 Άλλο ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Κούραση άλλο Συχνότητα Ποσοστά % Ναι 19 12,5 Όχι ,5 Σύνολο ,0 69

70 Στην ερώτηση Τι σας κουράζει περισσότερο στη δουλειά σας; ο χρόνος, τα προβλήματα των μαθητών, οι σχέσεις ή κάτι άλλο οι εργαζόμενοι στα ειδικά σχολεία θεώρησαν (πίνακας25) ως πρώτη αιτία κούρασης τα προβλήματα των μαθητών (ΝΑΙ 34,8% ΌΧΙ 65,2% - πίνακας27), τις σχέσεις που διαμορφώνονται στα ειδικά σχολεία (ΝΑΙ 29,6%, ΌΧΙ 70,4% - πίνακας28), άλλο (ΝΑΙ 12,5%, ΌΧΙ 87,5% - πίνακας 29) αναφέροντας την έλλειψη ανατροφοδότησης και το θάνατο μαθητών και τέλος θέματα που σχετίζονται με το χρόνο (όπως περιορισμένα διαλείμματα, καθημερινές εφημερίες) (ΝΑΙ 10,5%, ΌΧΙ 89,5% - πίνακας26 ). Γράφημα7 (Ιστόγραμμα 7) Ο χρόνος ως πηγή κούρασηςτων εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τηνειδικότητα Ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς και στο ειδικό εκπαιδευτικό προσωπικό ως προς τις αιτίες που οδηγούν σε κούραση δεν υπάρχουν διαφοροποιήσεις (ενδεικτικό γράφημα7 με πηγή κούρασης τον χρόνο ). 70

71 Γράφημα8 (Ιστόγραμμα 8) Ο χρόνος ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τοφύλο Οι άνδρες δηλώνουν κουρασμένοι εξαιτίας του χρόνου σε υψηλότερα ποσοστά από τις γυναίκες (19% άνδρες έναντι 9% γυναίκες - γράφημα 8) ενώ η κούραση που αποδίδεται στα προβλήματα των μαθητών και στις σχέσεις υπάρχουν μικρές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα φύλα με τους άνδρες να δηλώνουν ελαφρώς υψηλότερο ποσοστό κούραση εξαιτίας των προβλημάτων των μαθητών και αντιστρόφως οι γυναίκες να δηλώνουν κούραση που αποδίδεται στις σχέσεις που αναπτύσσονται στο χώρο του ειδικού σχολείου. 71

72 Γράφημα9 (Ιστόγραμμα 9)Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασηςτων εργαζομένων σε ειδικά σχολείαανάλογα με τους λόγους επιλογής εργασίας με μαθητές ΑμΕΑ Γράφημα10(Ιστόγραμμα10) Ο χρόνος ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τους λόγους επιλογής εργασίας με μαθητές ΑμΕΑ 72

73 Κούραση εξαιτίας των προβλημάτων των μαθητών δηλώνουν περισσότερο από τους μισούς (51,85%) από όσους εισήλθαν στο επάγγελμα «για εύρεση εργασίας ή καλή τοποθέτηση» και σε αρκετά υψηλό ποσοστό (45%) όσοι επέλεξαν την εργασία σε ειδικό σχολείο τυχαία, ενώ παρατηρείται το μικρότερο ποσοστό σε όσους επέλεξαν να εργάζονται σε ειδικό σχολείο εξαιτίας ατόμου με ειδικές ανάγκες στην οικογένεια οι οποίοι όμως δηλώνουν κουρασμένοι εξαιτίας του χρόνου σε υψηλότερο ποσοστό από τους υπόλοιπους (γραφήματα 9 & 10). Ενώ, οι σπουδές φαίνονται να διαφοροποιούν τις αιτίες κούρασης μόνο ως προς την κούραση που οφείλεται στα προβλήματα των μαθητών και φορά τους αποφοίτους των Διδασκαλείων (οι οποίοι δηλώνουν σε μεγάλο ποσοστό κουρασμένοι εξαιτίας των προβλημάτων των μαθητών, γράφημα 11). Γράφημα11 (Ιστόγραμμα 11)Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τις σπουδές τους 73

74 Γράφημα12 (Ιστόγραμμα 12)Ο χρόνος ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τον αριθμό παιδιών (των γονέων εργαζομένων) Γράφημα13 (Ιστόγραμμα 13) Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με την ηλικίατων παιδιών (των γονέων εργαζομένων) 74

75 Η οικογενειακή κατάσταση και η ύπαρξη παιδιών δεν διαφοροποιούν τα αίτια κούρασης αλλά ο αριθμός παιδιών φαίνεται να επιδρά αντίστροφα στην κούραση που εκδηλώνεται εξαιτίας του χρόνου με τους γονείς ενός παιδιού να δηλώνουν σε ποσοστό 15,2% ότι τους κουράζει ο χρόνος, ποσοστό που μειώνεται όσο αυξάνει ο αριθμός των παιδιών και φθάνει στο 0% για όσους έχουν 4 (τέσσερα) και περισσότερα παιδιά (γράφημα 12). Οι γονείς παιδιών ηλικίας 0-5 χρονών δηλώνουν, συγκριτικά με τους υπολοίπους, σε μικρό ποσοστό (13% έναντι ποσοστού 43% της επόμενης ομάδας γονέων ηλικίας παιδιών 13χρ -18χρ) ότι τους κουράζουν τα προβλήματα των μαθητών (γράφημα 13). Γράφημα14(Ιστόγραμμα 14)Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με την προϋπηρεσία σε γενικό σχολείο Η προϋπηρεσία σε «άλλη εργασία» δεν φαίνεται να επηρεάζει. Η προϋπηρεσία σε γενικό σχολείο επιδρά στην κούραση που αποδίδεται στα προβλήματα των μαθητών (ποσοστό 45,5% έναντι ποσοστού 34,2% - γράφημα14) για όσους δεν έχουν ανάλογη προϋπηρεσία. 75

76 Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επίδραση των χρόνων προϋπηρεσίας σε ειδικό σχολείο όπου οι έχοντας 10+ χρόνια 20 χρόνια προϋπηρεσίας σε ειδικό σχολείο παρουσιάζουν υψηλό ποσοστό (60%) κούρασης εξαιτίας των προβλημάτων των μαθητών (γράφημα 15). Ακόμη η κούραση εξαιτίας των σχέσεων παρουσιάζει αυξητική πορεία ανάλογη με τα χρόνια προϋπηρεσίας φθάνοντας στην κορυφή 54,5% σε όσους έχουν 20+χρ 30χρ υπηρεσίας σε ειδικό σχολείο (γράφημα 16). Γράφημα15 (Ιστόγραμμα 15)Τα προβλήματα των μαθητών ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τα χρόνια προϋπηρεσίας σε ειδικό σχολείο 76

77 Γράφημα16 (Ιστόγραμμα 16) Οι σχέσεις ως πηγή κούρασης των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία ανάλογα με τα χρόνια προϋπηρεσίας σε ειδικό σχολείο Β5 Επιλογή (εκ νέου) ειδικού σχολείου ως χώρου εργασίας των εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Στην ερώτηση εάν θα επέλεγαν και πάλι, δεδομένης της εμπειρίας που διαθέτουν, να εργαστούν σε ειδικό σχολείο, οι συμμετέχοντες σε ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό (92%, πίνακας 30) απάντησαν ότι θα έκαναν και πάλι την ίδια επιλογή (ειδικό σχολείο). Πίνακας30 Επιλογή (εκ νέου) ειδικού σχολείου ως χώρου εργασίας εργαζομένων σε ειδικά σχολεία Επιλογή (εκ νέου) Ειδικού Συχνότητα Ποσοστά % Σχολείου των Ναι ,1 Όχι 12 7,9 Σύνολο

ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ στην ΕΡΓΑΣΙΑ

ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ στην ΕΡΓΑΣΙΑ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ στην ΕΡΓΑΣΙΑ Το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) Μιλτιάδης Δεληχάς μέλος Ομάδας Εργασίας της SLIC Επιθεωρητής Ασφάλειας & Υγείας στην Εργασία Ακτινοφυσικός MSc,

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΘΕΜΑ: ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΟΥ BURN OUT

ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΘΕΜΑ: ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΟΥ BURN OUT ΤΕΙ ΛΑΡΙΣΑ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΘΕΜΑ: ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΟΥ BURN OUT ΥΠΕΡΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΚΥΠΑΡΙΣΗ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΕΣ : ΣΚΛΑΒΟΥ ΜΕΛΑΧΡΙΝΗ ΣΚΟΤΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΛΑΡΙΣΑ 2011 Σύμφωνα με

Διαβάστε περισσότερα

«Η Επαγγελματική Εξουθένωση των Εκπαιδευτικών Δευτεροβάθμιας Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και ο Ρόλος της Συμβουλευτικής» Αθήνα 2017

«Η Επαγγελματική Εξουθένωση των Εκπαιδευτικών Δευτεροβάθμιας Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και ο Ρόλος της Συμβουλευτικής» Αθήνα 2017 «Η Επαγγελματική Εξουθένωση των Εκπαιδευτικών Δευτεροβάθμιας Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και ο Ρόλος της Συμβουλευτικής» Της φοιτήτριας: Γκολφινοπούλου Πελαγίας Επιτροπή Εξέτασης Δήμητρα Πάντα Καλλιόπη

Διαβάστε περισσότερα

Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια

Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια 5 ο Συμπόσιο Νοσηλευτικής Ογκολογίας "Οι Ψυχολογικές Επιπτώσεις στον Ογκολογικό Ασθενή και ο Πολυδιάστατος Ρόλος της Συμβουλευτικής στην Αντιμετώπισής τους" Γεωργία Ζαβράκα, MSc. Ψυχολόγος Ψυχοδυναμική

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο

Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο Ψυχολογία ασθενών με καρδιακή ανεπάρκεια στο Γενικό Νοσοκομείο ΤΖΙΝΕΒΗ ΜΥΡΤΩ - ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ ΦΑΝΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΡΙΕΣ Τ.Ε. Β & Γ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η καρδιακή ανεπάρκεια

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΙ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΓΥΠΑΚΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΑΛΕΡΙΔΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΚΩΣΤΑΚΗ ΜΑΡΙΝΑ ΜΠΑΤΙΣΤΑΤΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΑ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΙ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΓΥΠΑΚΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΑΛΕΡΙΔΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΚΩΣΤΑΚΗ ΜΑΡΙΝΑ ΜΠΑΤΙΣΤΑΤΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΕΦΗΡΜΟΣΜΕΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ EΣΔΥ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: κα ΞΥΔΕΑ-ΚΙΚΕΜΕΝΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΙ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχική υγεία και εργασία στο επίκεντρο της Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας

Ψυχική υγεία και εργασία στο επίκεντρο της Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας Ψυχική υγεία και εργασία στο επίκεντρο της Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας Συναδέλφισσες, συνάδελφοι, Σήμερα, Τρίτη 10 Οκτωβρίου, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, αναδεικνύουμε τις πτυχές

Διαβάστε περισσότερα

ΤΣΑΠΑΤΣΑΡΗ ε.

ΤΣΑΠΑΤΣΑΡΗ ε. Ο σακχαρώδης διαβήτης μπορεί να εμφανιστεί στον καθένα ανεξάρτητα από την ηλικία, το χρώμα ή το φύλο. Είναι μια χρόνια νόσος που όταν δεν είναι σωστά ρυθμισμένη μπορεί να δημιουργήσει απειλητικές για τη

Διαβάστε περισσότερα

17/12/2007. Βασιλική Ζήση, PhD. Ποιότητα ζωής. Είναι ένα συναίσθημα που σχεδόν όλοι καταλαβαίνουμε, αλλά δεν μπορούμε να ορίσουμε (Spirduso, 1995)

17/12/2007. Βασιλική Ζήση, PhD. Ποιότητα ζωής. Είναι ένα συναίσθημα που σχεδόν όλοι καταλαβαίνουμε, αλλά δεν μπορούμε να ορίσουμε (Spirduso, 1995) ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Μεταπτυχιακό πρόγραμμα ΑΣΚΗΣΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Μάθημα: Ψυχολογική Υποστήριξη σε Κλινικούς Πληθυσμούς Γνωστικοί & συναισθηματικοί παράγοντες Γνωστική Ψυχική ευεξία λειτουργία Υγεία & fittness

Διαβάστε περισσότερα

þÿ²± ¼Ì ¹º±½ À à  ½ ûµÅÄ

þÿ²± ¼Ì ¹º±½ À à  ½ ûµÅÄ Neapolis University HEPHAESTUS Repository School of Economic Sciences and Business http://hephaestus.nup.ac.cy Master Degree Thesis 2014 þÿ À±³³µ»¼±Ä¹º µ¾ Å ½Éà º±¹ þÿ²± ¼Ì ¹º±½ À à  ½ ûµÅÄ Lazarou,

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΘΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΑΒΗΤΙΚΟΥ ΠΟΔΙΟΥ

ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΘΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΑΒΗΤΙΚΟΥ ΠΟΔΙΟΥ ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΘΗΣΕΩΝ ΤΟΥ ΔΙΑΒΗΤΙΚΟΥ ΠΟΔΙΟΥ Δρ. Νίκη Παπαγεωργίου Αν. Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας Α.Π.Θ. ΟΙ ΠΑΘΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΔΙΑΒΗΤΙΚΟΥ ΠΟΔΙΟΥ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Τα προβλήματα υγείας ενός

Διαβάστε περισσότερα

Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 - Η επαγγελματική εξουθένωση

Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 - Η επαγγελματική εξουθένωση Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 - Η επαγγελματική εξουθένωση ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: Ιωάννα Καραμήτρη ΚΑΛΑΜΑΤΑ Ακαδημαϊκό έτος: 2012-2013 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Επαγγελματική

Διαβάστε περισσότερα

Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω

Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω Το όνειρο Ένα ζευγάρι περιμένει παιδί. Τότε αρχίζει να ονειρεύεται αυτό το παιδί. Κτίζει την εικόνα ενός παιδιού μέσα στο μυαλό του. Βάσει αυτής της εικόνας, κάνει

Διαβάστε περισσότερα

ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΧΟΛΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ & ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Περιβαλλοντικό άγχος. Ορισμοί και μοντέλα Πυκνότητα Αίσθημα συνωστισμού Θόρυβος

Περιβαλλοντικό άγχος. Ορισμοί και μοντέλα Πυκνότητα Αίσθημα συνωστισμού Θόρυβος Περιβαλλοντικό άγχος Ορισμοί και μοντέλα Πυκνότητα Αίσθημα συνωστισμού Θόρυβος Περιβαλλοντικό άγχος Είναι μια κατάσταση στην οποία οι περιβαλλοντικές απαιτήσεις υπερβαίνουν την ικανότητα των ανθρώπων να

Διαβάστε περισσότερα

Burn-out στην Καρδιολογία. Ηρακλής Μαυράκης Διευθυντής ΕΣΥ Ηλεκτροφυσιολογικό Εργαστήριο ΠΑΓΝΗ

Burn-out στην Καρδιολογία. Ηρακλής Μαυράκης Διευθυντής ΕΣΥ Ηλεκτροφυσιολογικό Εργαστήριο ΠΑΓΝΗ Burn-out στην Καρδιολογία Ηρακλής Μαυράκης Διευθυντής ΕΣΥ Ηλεκτροφυσιολογικό Εργαστήριο ΠΑΓΝΗ Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης ή Burn-out Ο όρος «επαγγελματική εξουθένωση» (burnout) χρησιμοποιήθηκε

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ Π.Μ.Σ.: ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ. ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: Δίγλωσση Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ Π.Μ.Σ.: ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ. ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: Δίγλωσση Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΝΗΠΙΑΓΩΓΩΝ Π.Μ.Σ.: ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: Δίγλωσση Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση. Διπλωματική εργασία Η επαγγελματική εξουθένωση και επαγγελματική

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΘΟΔΟΣ -ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΗΝ ΜΗΧΑΝΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ PUBMED ΜΕ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ, ΝΟΣΗΛΕΥΤΗΣ, ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ, ΑΠΟΔΟΣΗ, ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ

ΜΕΘΟΔΟΣ -ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΗΝ ΜΗΧΑΝΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ PUBMED ΜΕ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ, ΝΟΣΗΛΕΥΤΗΣ, ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ, ΑΠΟΔΟΣΗ, ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ ΜΑΡΙΑ Λοχαγός, Νοσηλεύτρια Ψυχικής Υγείας M.Sc Πληροφορική Υγεία Μεταπτυχιακή φοιτήτρια Διοίκησης Μονάδων Υγείας

Διαβάστε περισσότερα

Διαχείριση Ανθρώπινου Δυναμικού ή Διοίκηση Προσωπικού. Έννοια και Περιεχόμενο

Διαχείριση Ανθρώπινου Δυναμικού ή Διοίκηση Προσωπικού. Έννοια και Περιεχόμενο Διαχείριση Ανθρώπινου Δυναμικού ή Διοίκηση Προσωπικού Έννοια και Περιεχόμενο 1.1 Ορισμός O Η Διοίκηση προσωπικού αποτελεί ειδικό κλάδο στο πλαίσιο της επιστήμης του Management. Aναφέρεται στο σύνολο των

Διαβάστε περισσότερα

ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ. Νικολάου Ζωή Α.Μ. 6763 Επιβλέπων καθηγητής: Στράνης Δημήτριος

ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ. Νικολάου Ζωή Α.Μ. 6763 Επιβλέπων καθηγητής: Στράνης Δημήτριος ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ Νικολάου Ζωή Α.Μ. 6763 Επιβλέπων καθηγητής: Στράνης Δημήτριος ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα μελέτη αναφέρεται στην σωματική και ψυχική υγεία των εργαζομένων και κατά πόσο αυτή

Διαβάστε περισσότερα

Εργάζομαι αισθάνομαι... πετυχαίνω!!!!!

Εργάζομαι αισθάνομαι... πετυχαίνω!!!!! Εργάζομαι αισθάνομαι... πετυχαίνω!!!!! Η παραδοχή ενός πρώην νοσηλευτή της ΜΤΝ Κλεισαρχάκη Σοφία Κοινωνική Λειτουργός Εργάζομαι. Ως επαγγελματίας και είμαι Ηθικά ευαίσθητος στην ευπάθεια του ασθενούς Βιώνω

Διαβάστε περισσότερα

Ελεύθερη Έκφραση Απόψεων: Εμπειρική μελέτη σε εργαζόμενους σε οργανισμούς πληροφόρησης

Ελεύθερη Έκφραση Απόψεων: Εμπειρική μελέτη σε εργαζόμενους σε οργανισμούς πληροφόρησης Ελεύθερη Έκφραση Απόψεων: Εμπειρική μελέτη σε εργαζόμενους σε οργανισμούς πληροφόρησης Πτυχιακή Εργασία Λαγογιάννη Ευσταθία (Α.Μ. 11005) Επιβλέπουσα: Δρ Ευτυχία Βραϊμάκη Μάιος, 2017 Κίνητρο& Σκοπός Έρευνας

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση. Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη Σχολική Μονάδα

Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση. Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη Σχολική Μονάδα ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη Σχολική Μονάδα Σχέδια

Διαβάστε περισσότερα

ΜΈΡΟΣ I ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Μορφές, Μοντέλα, Ατομικοί, Ψυχοκοινωνικοί, Σχολικοί, Οικογενειακοί παράγοντες

ΜΈΡΟΣ I ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Μορφές, Μοντέλα, Ατομικοί, Ψυχοκοινωνικοί, Σχολικοί, Οικογενειακοί παράγοντες ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΌΛΟΓΟΣ... 15 ΕΙΣΑΓΩΓΉ Βασικές παραδοχές, δεδομένα και προβληματισμοί σε σχέση με τις συμπεριφορικές και συναισθηματικές δυσκολίες/διαταραχές στην παιδική ηλικία... 17 Παιδιά με διάφορες μορφές

Διαβάστε περισσότερα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΣΘΕΝ-Ν ΣΤΗ ΣΤΕΦΑΝΙΑΙΑ ΜΟΝΑΔΑ ΚΑΙ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤ-ΠΙΣΗ ΧΑΤΖΗΣΤΕΦΑΝΟΥ ΦΑΝΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΡΙΑ Τ.Ε. Β Γ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Η στεφανιαία µονάδα είναι ένας χώρος

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση και Αυτοαξιολόγηση Εκπαιδευομένων- Αξιολόγηση Εκπαιδευτικού

Αξιολόγηση και Αυτοαξιολόγηση Εκπαιδευομένων- Αξιολόγηση Εκπαιδευτικού Αξιολόγηση και Αυτοαξιολόγηση Εκπαιδευομένων- Αξιολόγηση Εκπαιδευτικού Σεντελέ Αικατερίνη, Εκπαιδευτικός Β/θμιας Εκπαίδευσης ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αξιολόγησα τους μαθητές μου θεωρώντας την αξιολόγηση σαν μια διαδικασία

Διαβάστε περισσότερα

Έφηβοι και αυτοεκτίμηση

Έφηβοι και αυτοεκτίμηση Έφηβοι και αυτοεκτίμηση Με τον όρο αυτοεκτίμηση εννοούμε τον βαθμό στον οποίο εκτιμούμε, σεβόμαστε αλλά και αποδεχόμαστε τον εαυτό μας όπως είναι. Με λίγα και απλά λόγια, είναι η εσωτερική αντίληψη που

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΤΟΥ Τ.Ε.Ι. ΚΡΗΤΗΣ 2014

ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΤΟΥ Τ.Ε.Ι. ΚΡΗΤΗΣ 2014 ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Ικανοποίηση των Εργαζομένων του Τ.Ε.Ι. Κρήτης 2014 Συνοπτική Έκδοση Ηράκλειο, Σεπτέμβριος 2014 ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΤΟΥ Τ.Ε.Ι.

Διαβάστε περισσότερα

4.2 Μελέτη Επίδρασης Επεξηγηματικών Μεταβλητών

4.2 Μελέτη Επίδρασης Επεξηγηματικών Μεταβλητών 4.2 Μελέτη Επίδρασης Επεξηγηματικών Μεταβλητών Στο προηγούμενο κεφάλαιο (4.1) παρουσιάστηκαν τα βασικά αποτελέσματα της έρευνάς μας σχετικά με την άποψη, στάση και αντίληψη των μαθητών γύρω από θέματα

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση του Προγράμματος Εισαγωγικής Επιμόρφωσης Μεντόρων - Νεοεισερχομένων

Αξιολόγηση του Προγράμματος Εισαγωγικής Επιμόρφωσης Μεντόρων - Νεοεισερχομένων Αξιολόγηση του Προγράμματος Εισαγωγικής Επιμόρφωσης Μεντόρων - Νεοεισερχομένων. Ταυτότητα της Έρευνας Το Πρόγραμμα της Εισαγωγικής Επιμόρφωσης Μεντόρων και Νεοεισερχομένων Εκπαιδευτικών προσφέρεται κάθε

Διαβάστε περισσότερα

Η Ψυχική υγεία του παιδιού και ο ρόλος του ευρύτερου περιβάλλοντος

Η Ψυχική υγεία του παιδιού και ο ρόλος του ευρύτερου περιβάλλοντος Η Ψυχική υγεία του παιδιού και ο ρόλος του ευρύτερου περιβάλλοντος Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα να ζει και να μεγαλώνει σ ένα υγιές περιβάλλον, το οποίο θα διασφαλίζει και θα προάγει την σωματική και ψυχική

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση της συμπεριφοράς παιδιών προσχολικής ηλικίας

Αξιολόγηση της συμπεριφοράς παιδιών προσχολικής ηλικίας Πολλές μορφές συμπεριφοράς των παιδιών κατά την προσχολική ηλικία αναπτύσσονται με ταχύ ρυθμό, όπως και άλλες όψεις της ανάπτυξης (π.χ. γνωστική, κινητική), με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα μεγάλο εύρος

Διαβάστε περισσότερα

18 ο ΠΑΓΚΥΠΡΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗΣ. Έρευνα με θέμα: Ο βαθμός Οργανωσιακής Δέσμευσης των Νοσηλευτών Ψυχικής Υγείας

18 ο ΠΑΓΚΥΠΡΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗΣ. Έρευνα με θέμα: Ο βαθμός Οργανωσιακής Δέσμευσης των Νοσηλευτών Ψυχικής Υγείας 18 ο ΠΑΓΚΥΠΡΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗΣ Έρευνα με θέμα: Ο βαθμός Οργανωσιακής Δέσμευσης των Νοσηλευτών Ψυχικής Υγείας Ηρακλής Ηρακλέους, Ανώτερος Νοσηλευτικός Λειτουργός, Υπηρεσίες Ψυχικής

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ (BURNOUT) ΣΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΧΟΡΕΥΤΕΣ

Η ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ (BURNOUT) ΣΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΧΟΡΕΥΤΕΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ (BURNOUT) ΣΤΟΥΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΧΟΡΕΥΤΕΣ ΑΡΕΤΗ ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗ - ΛΑΓΑΝΗ Α.Μ. :

Διαβάστε περισσότερα

Αντιλήψεις-Στάσεις των μαθητών του γυμνασίου και των Λ.Τ. τάξεων σχετικά με την σχολική ζωή

Αντιλήψεις-Στάσεις των μαθητών του γυμνασίου και των Λ.Τ. τάξεων σχετικά με την σχολική ζωή Αντιλήψεις-Στάσεις των μαθητών του γυμνασίου και των Λ.Τ. τάξεων σχετικά με την σχολική ζωή 2016-2017 Βαβαρούτα Κατερίνα Σπυρόπουλος Βασίλης Ψηλοπαναγιώτη Άννα Ψυχομάνη Γεωργία Ριόλος 2016-17 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Ειδική Εκπαίδευση

Εισαγωγή στην Ειδική Εκπαίδευση Εισαγωγή στην Ειδική Εκπαίδευση Παιδιά με ειδικές ανάγκες Κατηγορίες διαφορετικών δυνατοτήτων Διανοητικές αναπηρίες (νοητική καθυστέρηση) Μαθησιακές δυσκολίες Συναισθηματικές ή συμπεριφορικές διαταραχές

Διαβάστε περισσότερα

«Σχεδίαση, ανάπτυξη και στατιστική επεξεργασία ερωτηματολογίων. Εφαρμογές στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας στην Εκπαίδευση»

«Σχεδίαση, ανάπτυξη και στατιστική επεξεργασία ερωτηματολογίων. Εφαρμογές στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας στην Εκπαίδευση» «Σχεδίαση, ανάπτυξη και στατιστική επεξεργασία ερωτηματολογίων. Εφαρμογές στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας στην Εκπαίδευση» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Σταύρος Κιούπης Επιβλέπων καθηγητής Γεώργιος

Διαβάστε περισσότερα

«ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΣΕ ΓΟΝΕΙΣ & ΦΡΟΝΤΙΣΤΕΣ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΝΟΗΤΙΚΗ ΥΣΤΕΡΗΣΗ»

«ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΣΕ ΓΟΝΕΙΣ & ΦΡΟΝΤΙΣΤΕΣ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΝΟΗΤΙΚΗ ΥΣΤΕΡΗΣΗ» Τ Ζ Ο Υ Α Ν Α Κ Η Σ Ι Ω Α Ν Ν Η Σ, Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ Ο Σ M SC Κ Ο Ι. Κ Ε. Ψ Υ Π Ε Β Ε Ν Ι Ζ Ε Λ Ε Ι Ο Υ Ν Ο Σ Ο Κ Ο Μ Ε Ι Ο Υ Κ Ρ Η Τ Η Σ. ΡΑ Ϊ Κ Ο Υ Μ Α Ρ Ι Α, Κ Α Θ Η Γ Η Τ Ρ Ι Α Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Η Σ Ε

Διαβάστε περισσότερα

Διπολική διαταραχή μανιοκατάθλιψη,

Διπολική διαταραχή μανιοκατάθλιψη, ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ Ο όρος ψυχική διαταραχή περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος προβλημάτων που έχουν σχέση με την ψυχική κατάσταση και την συμπεριφορά ενός ατόμου. Οι διάφορες ψυχικές διαταραχές εκδηλώνονται

Διαβάστε περισσότερα

Παρουσίαση του προβλήματος

Παρουσίαση του προβλήματος Εισαγωγή Κατά τον Martin (2013) ο φίλαθλος χρησιμοποιεί το άθλημα που παρακολουθεί και συγκεκριμένα την ομάδα ή τον αθλητή ως μέσο απόδρασης από τη καθημερινότητα, ως μέσο διασκέδασης, αίσθηση του επιτεύγματος,

Διαβάστε περισσότερα

Επιπολιτισμικό στρες. Θεωρητικά μοντέλα Στρατηγικές αντιμετώπισης Παρεμβαλλόμενες μεταβλητές Ψυχική ανθεκτικότητα

Επιπολιτισμικό στρες. Θεωρητικά μοντέλα Στρατηγικές αντιμετώπισης Παρεμβαλλόμενες μεταβλητές Ψυχική ανθεκτικότητα Επιπολιτισμικό στρες Θεωρητικά μοντέλα Στρατηγικές αντιμετώπισης Παρεμβαλλόμενες μεταβλητές Ψυχική ανθεκτικότητα Στρες Το στρες αφορά στις βιολογικές και ψυχολογικές αντιδράσεις του οργανισμού απέναντι

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΠΕΔΙΑ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΣΥΠ

ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΠΕΔΙΑ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΣΥΠ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ (ΠΕΣΥΠ) ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΠΕΔΙΑ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΣΥΠ ΜΑΘΗΜΑ

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Αναπτυξιακή Ψυχολογία Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Θέματα διάλεξης Η σημασία της αυτοαντίληψης Η φύση και το περιεχόμενο της αυτοαντίληψης Η ανάπτυξη της αυτοαντίληψης Παράγοντες

Διαβάστε περισσότερα

ψυχικής νόσου Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών 2010

ψυχικής νόσου Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών 2010 H ποιότητα ζωής στον αντίποδα της ψυχικής νόσου Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών 16-2-2010 2010 Μ. Τζινιέρη Κοκκώση, Ph.D Επικ. Καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας Α Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστηµίου Αθηνών-Αιγινήτειο

Διαβάστε περισσότερα

Οργανωσιακή Δέσμευση και η επίδρασή της στην εργασιακή ικανοποίηση των υπαλλήλων της Ανώτατης Τεχνολογικής Εκπαίδευσης. Ανδρουλακάκη Αικατερίνη

Οργανωσιακή Δέσμευση και η επίδρασή της στην εργασιακή ικανοποίηση των υπαλλήλων της Ανώτατης Τεχνολογικής Εκπαίδευσης. Ανδρουλακάκη Αικατερίνη Π.Μ.Σ. ΔΙΕΘΝΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Οργανωσιακή Δέσμευση και η επίδρασή της στην εργασιακή ικανοποίηση των υπαλλήλων της Ανώτατης Τεχνολογικής Εκπαίδευσης Ανδρουλακάκη Αικατερίνη

Διαβάστε περισσότερα

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ. το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ. @ Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ. το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ. @ Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ! Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ το ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΣΤΑΣΕΙΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ @ Επιστήμες της αγωγής Διευθυντής Μιχάλης Κασσωτάκης ί>ηγο^η 26 Επιστήμες της Αγωγής 26 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ ΤΟ

Διαβάστε περισσότερα

Η Ειδική Αγωγή και Ενταξιακή Εκπαίδευση μέσα από το Ν.4547/2018. Μαρία Εμμ. Γιγουρτάκη Συντονίστρια Ειδικής Αγωγής και Ενταξιακής Εκπαίδευσης Κρήτης

Η Ειδική Αγωγή και Ενταξιακή Εκπαίδευση μέσα από το Ν.4547/2018. Μαρία Εμμ. Γιγουρτάκη Συντονίστρια Ειδικής Αγωγής και Ενταξιακής Εκπαίδευσης Κρήτης Η Ειδική Αγωγή και Ενταξιακή Εκπαίδευση μέσα από το Ν.4547/2018 Μαρία Εμμ. Γιγουρτάκη Συντονίστρια Ειδικής Αγωγής και Ενταξιακής Εκπαίδευσης Κρήτης Ν. 4547/2018, άρθρο 51 Θέματα Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης

Διαβάστε περισσότερα

Μάριος Γούδας Θέματα Διάλεξης. Ένας κοινά αποδεκτός ορισμός για τον όρο Θετική Ανάπτυξη είναι ο παρακάτω:

Μάριος Γούδας Θέματα Διάλεξης. Ένας κοινά αποδεκτός ορισμός για τον όρο Θετική Ανάπτυξη είναι ο παρακάτω: Ψυχολογία Φυσικής Αγωγής Διάλεξη 1 Θετική Ανάπτυξη μέσω της Φυσικής Αγωγής και του Παιδικού Αθλητισμού Μάριος Γούδας Θέματα Διάλεξης Τι εννοούμε με τον όρο Θετική Ανάπτυξη Φυσική Αγωγή, Παιδικός Αθλητισμός

Διαβάστε περισσότερα

«Οικογένεια σε Κρίση Διαχείριση της Απώλειας». Δρ. Μάγια Αλιβιζάτου Ψυχολόγος / Διασχολική Συντονίστρια Ψυχοπαιδαγωγικών Τμημάτων Κολλεγίου Αθηνών

«Οικογένεια σε Κρίση Διαχείριση της Απώλειας». Δρ. Μάγια Αλιβιζάτου Ψυχολόγος / Διασχολική Συντονίστρια Ψυχοπαιδαγωγικών Τμημάτων Κολλεγίου Αθηνών + «Οικογένεια σε Κρίση Διαχείριση της Απώλειας». Δρ. Μάγια Αλιβιζάτου Ψυχολόγος / Διασχολική Συντονίστρια Ψυχοπαιδαγωγικών Τμημάτων Κολλεγίου Αθηνών + Απώλεια ονομάζουμε κάθε στέρηση, κάθε αποχωρισμό από

Διαβάστε περισσότερα

Δεύτερη Συνάντηση ΜΑΘΗΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Κάππας Σπυρίδων

Δεύτερη Συνάντηση ΜΑΘΗΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Κάππας Σπυρίδων Δεύτερη Συνάντηση ΜΑΘΗΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Κάππας Σπυρίδων ΟΜΑΔΑ είναι μια συνάθροιση ατόμων στην οποία το καθένα έχει συνείδηση της παρουσίας των άλλων, ενώ ταυτόχρονα βιώνει κάποια μορφή εξάρτησης

Διαβάστε περισσότερα

Εργασιακό στρες και Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης λειτουργών υγείας Κωνσταντινος Ν Φουντουλάκης

Εργασιακό στρες και Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης λειτουργών υγείας Κωνσταντινος Ν Φουντουλάκης Εργασιακό στρες και Σύνδρομο Επαγγελματικής Εξουθένωσης λειτουργών υγείας Κωνσταντινος Ν Φουντουλάκης Επικουρος Καθηγητής Ψυχιατρικής Γ Παν Ψυχιατρική Κλινική ΠΓΝ ΑΧΕΠΑ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ. Οι απόψεις των εκπαιδευτικών των Τ.Ε. των Δημοτικών σχολείων για το εξειδικευμένο πρόγραμμα των μαθητών με νοητική ανεπάρκεια

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ. Οι απόψεις των εκπαιδευτικών των Τ.Ε. των Δημοτικών σχολείων για το εξειδικευμένο πρόγραμμα των μαθητών με νοητική ανεπάρκεια ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Οι απόψεις των εκπαιδευτικών των Τ.Ε. των Δημοτικών σχολείων για το εξειδικευμένο πρόγραμμα των μαθητών με νοητική ανεπάρκεια Ερευνητική προσέγγιση ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Στην παρούσα εργασία

Διαβάστε περισσότερα

ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ YΠΟΨΗΦΙΩΝ ΘΕΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ

ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ YΠΟΨΗΦΙΩΝ ΘΕΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ YΠΟΨΗΦΙΩΝ ΘΕΤΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Αξιολόγηση Εκπαιδευτικού Προγράµµατος Ερωτηµατολόγιο Ικανοποίησης > Αξιολόγηση Εκπαιδευτικού Προγράμματος Η αξιολόγηση

Διαβάστε περισσότερα

Διδάσκουσα: Δρ. Κατερίνα Αργυροπούλου

Διδάσκουσα: Δρ. Κατερίνα Αργυροπούλου Διδάσκουσα: Δρ. Κατερίνα Αργυροπούλου Είναι η εξελικτική πορεία του ατόμου αναφορικά με τον προσανατολισμό του στο χώρο της εργασίας και τις αποφάσεις του για το επάγγελμα ή τα επαγγέλματα, που επιθυμεί

Διαβάστε περισσότερα

Μαθησιακά Αποτελέσματα Matrix Ελληνική Έκδοση

Μαθησιακά Αποτελέσματα Matrix Ελληνική Έκδοση , Matrix, Ελληνική έκδοση Matrix Ελληνική Έκδοση Συντάχθηκε από: LMETB Μεταφράστηκε από: CARDET , Matrix Εισαγωγικό Επίπεδο (για μαθητές ηλικίας 12 14 χρονών) Προσωπικό προφίλ ( ) (να θεωρηθούν από τη

Διαβάστε περισσότερα

Πανεπιστήμιο Πατρών Π.Τ.Δ.Ε. - Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης. Θέμα εργασίας : «Η επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών» Μπούτσκου Λεμονιά

Πανεπιστήμιο Πατρών Π.Τ.Δ.Ε. - Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης. Θέμα εργασίας : «Η επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών» Μπούτσκου Λεμονιά Πανεπιστήμιο Πατρών Π.Τ.Δ.Ε. - Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Θέμα εργασίας : «Η επαγγελματική ικανοποίηση των εκπαιδευτικών» Μπούτσκου Λεμονιά Αμύνταιο 2011 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 1. Εισαγωγή 2 2. Θεωρία 3

Διαβάστε περισσότερα

ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ YΠΟΨΗΦΙΩΝ ΑΝΑ ΟΧΩΝ ΓΟΝΕΩΝ

ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ YΠΟΨΗΦΙΩΝ ΑΝΑ ΟΧΩΝ ΓΟΝΕΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ YΠΟΨΗΦΙΩΝ ΑΝΑ ΟΧΩΝ ΓΟΝΕΩΝ Αξιολόγηση Εκπαιδευτικού Προγράμματος ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Αξιολόγηση Εκπαιδευτικού Προγράµµατος Ερωτηµατολόγιο Ικανοποίησης > 147 Αξιολόγηση

Διαβάστε περισσότερα

"Η Ενίσχυση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας του Χρόνιου Ασθενή και της Οικογένειάς του μέσα από την Κατ Οίκον Φροντίδα"

Η Ενίσχυση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας του Χρόνιου Ασθενή και της Οικογένειάς του μέσα από την Κατ Οίκον Φροντίδα "Η Ενίσχυση της Κοινωνικής Λειτουργικότητας του Χρόνιου Ασθενή και της Οικογένειάς του μέσα από την Κατ Οίκον Φροντίδα" Σύμφωνα με τον Αμερικάνικο Ιατρικό Σύλλογο και το Σύνδεσμο Νοσηλευτών η κατ οίκον

Διαβάστε περισσότερα

Παιδαγωγική Ψυχολογία Βιομηχανική Ψυχολογία

Παιδαγωγική Ψυχολογία Βιομηχανική Ψυχολογία ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΟΑΕΔ Παιδαγωγική Ψυχολογία Βιομηχανική Ψυχολογία ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ: Μαρμαρινός Ιωάννης

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη Σχολική Μονάδα

Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη Σχολική Μονάδα ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη Σχολική Μονάδα Σχέδια Εκθέσεων

Διαβάστε περισσότερα

Σχολικό πλαίσιο Οικογένεια με αυτιστικό παιδί Δώρα Παπαγεωργίου Κλινική Ψυχολόγος

Σχολικό πλαίσιο Οικογένεια με αυτιστικό παιδί Δώρα Παπαγεωργίου Κλινική Ψυχολόγος Σχολικό πλαίσιο Οικογένεια με αυτιστικό παιδί Δώρα Παπαγεωργίου Κλινική Ψυχολόγος Η απώλεια του «ονειρεμένου παιδιού» Οι γονείς βιώνουν μιαν απώλεια. Βιώνουν την απώλεια του παιδιού που έκτισαν μέσα στο

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχικές διαταραχές στην περιγεννητική περίοδο. Δέσποινα Δριβάκου Ψυχολόγος Msc Οικογενειακή θεραπεύτρια

Ψυχικές διαταραχές στην περιγεννητική περίοδο. Δέσποινα Δριβάκου Ψυχολόγος Msc Οικογενειακή θεραπεύτρια Ψυχικές διαταραχές στην περιγεννητική περίοδο Δέσποινα Δριβάκου Ψυχολόγος Msc Οικογενειακή θεραπεύτρια με τον όρο περιγεννητική περίοδος αναφερόμαστε στο χρονικό διάστημα της κύησης, της λοχείας και των

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ (STATE OF THE ART) ΤΟΥ ENTELIS ΕΚΔΟΣΗ EΥΚΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ

ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ (STATE OF THE ART) ΤΟΥ ENTELIS ΕΚΔΟΣΗ EΥΚΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ (STATE OF THE ART) ΤΟΥ ENTELIS ΕΚΔΟΣΗ EΥΚΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ Εισαγωγή Η έρευνα στην Ευρώπη δείχνει ότι οι άνθρωποι με αναπηρίες όλων των ηλικιών έχουν προσωπική εμπειρία με την τεχνολογία.

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ Ματζιάρη Ασπασία Επιβλέπων Καθηγητής: Anthony Jude Montgomery Εποπτεία Εργασίας: Ευθύμιος Βαλκάνος,

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ Ενότητα: ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ 2 ΧΑΛΙΚΙΑΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή Συμπεριφορικοί παράγοντες στα προβλήματα της σχέσης του ζευγαριού Συμπεριφορικές παρεμβάσεις Συμπεράσματα

Εισαγωγή Συμπεριφορικοί παράγοντες στα προβλήματα της σχέσης του ζευγαριού Συμπεριφορικές παρεμβάσεις Συμπεράσματα Εισαγωγή Συμπεριφορικοί παράγοντες στα προβλήματα της σχέσης του ζευγαριού Συμπεριφορικές παρεμβάσεις Συμπεράσματα ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συμπεριφορική θεραπεία ζεύγους συνδέεται με ορισμένες τεχνικές οι οποίες βασίζονται

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. 3. ΙΣΤΟΡΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Πρωτόγονη και αρχαία περίοδος. Ελληνική και Ρωμαϊκή περίοδος.. Μεσαίωνας..

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. 3. ΙΣΤΟΡΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Πρωτόγονη και αρχαία περίοδος. Ελληνική και Ρωμαϊκή περίοδος.. Μεσαίωνας.. 8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ Α 1. ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΠΗΡΙΑΣ Φύση και έννοια της αναπηρίας Η συνειδητοποίηση της αναπηρίας.. Η στάση της οικογένειας απέναντι στο παιδί με αναπηρία Στάσεις της

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ Πρόγραμμα Ειδίκευσης στη Συμβουλευτική & τον Προσανατολισμό (ΠΕΣΥΠ) ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ ΖΩΤΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΒΡΕΦΟΝΗΠΙΟΚΟΜΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Ποια είναι τα είδη της κατάθλιψης;

Ποια είναι τα είδη της κατάθλιψης; Ολοι κάποιες φορές νιώθουμε μελαγχολία ή θλίψη, αλλά αυτά τα συναισθήματα συνήθως περνούν μετά από λίγες μέρες. Όταν ένα άτομο έχει κατάθλιψη, η διαταραχή αυτή επηρεάζει την καθημερινή του ζωή, τη φυσιολογική

Διαβάστε περισσότερα

Θετική Ψυχολογία. Καρακασίδου Ειρήνη, MSc. Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο

Θετική Ψυχολογία. Καρακασίδου Ειρήνη, MSc. Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο Θετική Ψυχολογία Καρακασίδου Ειρήνη, MSc Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο Εισαγωγή Θετική-Αρνητική Ψυχολογία Στόχοι της Ψυχολογίας

Διαβάστε περισσότερα

Παναής Κασσιανός, δάσκαλος Διευθυντής του 10ου Ειδικού Δ.Σ. Αθηνών (Μαρασλείου)

Παναής Κασσιανός, δάσκαλος Διευθυντής του 10ου Ειδικού Δ.Σ. Αθηνών (Μαρασλείου) Παναής Κασσιανός, δάσκαλος Διευθυντής του 10ου Ειδικού Δ.Σ. Αθηνών (Μαρασλείου) Ομιλία-συζήτηση με βασικό άξονα προσέγγισης το Φάσμα του Αυτισμού και με αφορμή το βιβλίο της Εύας Βακιρτζή «Το Αυγό» στο

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι φόβος και τι φοβια;

Τι είναι φόβος και τι φοβια; ΦΟΒΟΙ - ΦΟΒΙΕΣ Τι είναι φόβος και τι φοβια; Φόβος: η δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση που δημιουργείται απέναντι σε πραγματικό κίνδυνο, ή απειλή. Φοβία: ο επίμονος φόβος που παγιδεύει το άτομο περιορίζοντας

Διαβάστε περισσότερα

ΜΟΝΑΔΑ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ. Ηλεκτρονική Έρευνα Ικανοποίησης Χρηστών στη Βιβλιοθήκη του Α.Ε.Ι. Πειραιά Τ.Τ.

ΜΟΝΑΔΑ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ. Ηλεκτρονική Έρευνα Ικανοποίησης Χρηστών στη Βιβλιοθήκη του Α.Ε.Ι. Πειραιά Τ.Τ. ΜΟΝΑΔΑ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ ΕΡΕΥΝΑ Ηλεκτρονική Έρευνα Ικανοποίησης Χρηστών στη Βιβλιοθήκη του Α.Ε.Ι. Πειραιά Τ.Τ. ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2016 2 ΜΟΝΑΔΑ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Τσιρογιαννίδου Ευδοξία. Επόπτης: Πλατσίδου Μ. Επίκουρη Καθηγήτρια Β Βαθμολογητής: Παπαβασιλείου-Αλεξίου Ι.

Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Τσιρογιαννίδου Ευδοξία. Επόπτης: Πλατσίδου Μ. Επίκουρη Καθηγήτρια Β Βαθμολογητής: Παπαβασιλείου-Αλεξίου Ι. Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Τσιρογιαννίδου Ευδοξία Επόπτης: Πλατσίδου Μ. Επίκουρη Καθηγήτρια Β Βαθμολογητής: Παπαβασιλείου-Αλεξίου Ι.- Λέκτορας Συναισθηματική Νοημοσύνη - Μια μορφή κοινωνικής νοημοσύνης, η

Διαβάστε περισσότερα

Παρακάτω παρατίθεται ολόκληρη η συνέντευξη που παραχώρησε η κα Κέλλυ Ψυλλάκη στο περιοδικό Psychologies, τεύχος Οκτωβρίου 2011 (Νο 15).

Παρακάτω παρατίθεται ολόκληρη η συνέντευξη που παραχώρησε η κα Κέλλυ Ψυλλάκη στο περιοδικό Psychologies, τεύχος Οκτωβρίου 2011 (Νο 15). Παρακάτω παρατίθεται ολόκληρη η συνέντευξη που παραχώρησε η κα Κέλλυ Ψυλλάκη στο περιοδικό Psychologies, τεύχος Οκτωβρίου 2011 (Νο 15). 1. Πολύ συχνά καλούμαστε στον χώρο εργασίας να δείξουμε το καλύτερό

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή. Πώς η σωματική ασθένεια επηρεάζει τα άτομα, τα ζευγάρια και τις οικογενειακές τους σχέσεις.

Εισαγωγή. Πώς η σωματική ασθένεια επηρεάζει τα άτομα, τα ζευγάρια και τις οικογενειακές τους σχέσεις. Εισαγωγή Το νοσοκομειακό περιβάλλον διαφέρει από το παραδοσιακό πλαίσιο της συμβουλευτικής. Υπάρχουν διαφορετικός ρυθμός εργασίας και διαφορετικές απόψεις για την εμπιστευτικότητα, τις εργασιακές πρακτικές,

Διαβάστε περισσότερα

Πανεπιστήμιο Πειραιώς

Πανεπιστήμιο Πειραιώς Π αν επ ισ τή μι ο Π ειρ αι ώ ς ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το σύγχρονο οικονομικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από έντονο ανταγωνισμό. Οι ανθρώπινοι πόροι αποκτούν μεγαλύτερη σημασία επειδή μπορούν να αποτελέσουν το ανταγωνιστικό

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΩΡΗ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΣΧΟΛΕΙΟΥ (Π.Ε.Σ.) ΠΡΑΓΑ 25-29/1/2016

ΠΡΟΩΡΗ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΣΧΟΛΕΙΟΥ (Π.Ε.Σ.) ΠΡΑΓΑ 25-29/1/2016 ΠΡΟΩΡΗ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΣΧΟΛΕΙΟΥ (Π.Ε.Σ.) ΠΡΑΓΑ 25-29/1/2016 ΣΚΟΠΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ Βασικός σκοπός ήταν η απόκτηση νέων και εμβάθυνση ήδη γνωστών τεχνικών για την πρόληψη της μαθητικής διαρροής.

Διαβάστε περισσότερα

Οι γνώμες είναι πολλές

Οι γνώμες είναι πολλές Η Ψυχολογία στη Φυσική Αγωγή στο πλαίσιο του σχολικού περιβάλλοντος ΚασταμονίτηςΚωνσταντίνος Ψυχολόγος Οι γνώμες είναι πολλές Πολλές είναι οι γνώμες στο τι προσφέρει τελικά ο αθλητισμός στην παιδική ηλικία

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχωτικές διαταραχές και θεραπευτική αντιμετώπιση - Ο Δρόμος για την Θεραπεία Σάββατο, 10 Ιούλιος :29

Ψυχωτικές διαταραχές και θεραπευτική αντιμετώπιση - Ο Δρόμος για την Θεραπεία Σάββατο, 10 Ιούλιος :29 Γράφει: Νικόλαος Βακόνδιος, Ψυχολόγος Η λέξη «ψύχωση» είναι μία λέξη η οποία χρησιμοποιείται υπερβολικά συχνά από τον κόσμο με λάθος νόημα και περιεχόμενο. Στο κείμενο αυτό, γίνεται μία προσπάθεια να δοθεί

Διαβάστε περισσότερα

Παρουσίαση Διπλωματικής Εργασίας

Παρουσίαση Διπλωματικής Εργασίας Παρουσίαση Διπλωματικής Εργασίας Όνομα Φοιτήτριας: Κουρεμάδη Ισμήνη Όνομα Επιβλέποντα Καθηγητή: Καλούρη Ουρανία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

Μεταγνωστικές διαδικασίες και κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών στα μαθηματικά: ο ρόλος των σχολικών εγχειριδίων

Μεταγνωστικές διαδικασίες και κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών στα μαθηματικά: ο ρόλος των σχολικών εγχειριδίων Μεταγνωστικές διαδικασίες και κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών στα μαθηματικά: ο ρόλος των σχολικών εγχειριδίων Πέτρος Χαβιάρης & Σόνια Καφούση chaviaris@rhodes.aegean.gr; kafoussi@rhodes.aegean.gr

Διαβάστε περισσότερα

Αρετή Ευθυμίου. Υπεύθυνη Κέντρων Ημέρας Εταιρεία Νόσου Alzheimer & Συναφών Διαταραχών Αθηνών

Αρετή Ευθυμίου. Υπεύθυνη Κέντρων Ημέρας Εταιρεία Νόσου Alzheimer & Συναφών Διαταραχών Αθηνών Αρετή Ευθυμίου Υπεύθυνη Κέντρων Ημέρας Εταιρεία Νόσου Alzheimer & Συναφών Διαταραχών Αθηνών Ποιος είναι ο Φροντιστής Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει το δίκτυο EUROCARERS (www.eurocarers.org), φροντιστής

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Νάκου Αλεξάνδρα Εισαγωγή στις Επιστήμες της Αγωγής Ο όρος ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ δημιουργεί μία αίσθηση ασάφειας αφού επιδέχεται πολλές εξηγήσεις. Υπάρχει συνεχής διάλογος και προβληματισμός ακόμα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ

ΤΕΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΤΕΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ» ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ ΣΤΑΣΙΝΟΥΛΑ ΕΥΤΕΡΠΗ ΕΠΟΠΤΕΥΟΥΣΑ

Διαβάστε περισσότερα

Στόχος της ψυχολογικής έρευνας:

Στόχος της ψυχολογικής έρευνας: Στόχος της ψυχολογικής έρευνας: Συστηματική περιγραφή και κατανόηση των ψυχολογικών φαινομένων. Η ψυχολογική έρευνα χρησιμοποιεί μεθόδους συστηματικής διερεύνησης για τη συλλογή, την ανάλυση και την ερμηνεία

Διαβάστε περισσότερα

(Nοέμβριος 2015) 1. Ταυτότητα της έρευνας

(Nοέμβριος 2015) 1. Ταυτότητα της έρευνας Ανατροφοδότηση από Διευθυντές/Διευθύντριες και εκπαιδευτικούς, σχετικά με τις ενέργειες για στήριξη των παιδιών με αυξημένες πιθανότητες για λειτουργικό αναλφαβητισμό (Nοέμβριος 2015) 1. Ταυτότητα της

Διαβάστε περισσότερα

Η παιδαγωγική σχέση: αλληλεπίδραση και επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή

Η παιδαγωγική σχέση: αλληλεπίδραση και επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ αλληλεπίδραση και επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικού και μαθητή Ενότητα 8 η : Η σημασία της ποιότητας της σχέσης εκπαιδευτικού-μαθητή Κωνσταντίνος

Διαβάστε περισσότερα

ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ

ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΠΑΙΔΩΝ «Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ» ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ Γιώργος Γιαννακόπουλος, Ειδ. Παιδοψυχίατρος Στρογγυλό Τραπέζι: «Οι διάφορες διαστάσεις της Διασυνδετικής-

Διαβάστε περισσότερα

Α. Τηλεοπτικές συνήθειες-τρόπος χρήσης των Μ.Μ.Ε.

Α. Τηλεοπτικές συνήθειες-τρόπος χρήσης των Μ.Μ.Ε. 38 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Ένας από τους βασικούς στόχους της παρούσας έρευνας ήταν η εύρεση εκείνων των χαρακτηριστικών των εφήβων τα οποία πιθανόν συνδέονται με τις μελλοντικές επαγγελματικές τους επιλογές. Ως

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ & ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΜΕΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Διαστάσεις της διαφορετικότητας Τα παιδιά προέρχονται

Διαβάστε περισσότερα

Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα

Καλημέρα. Καλημέρα. Καλημέρα Καλημέρα Ομιλήτρια: Ελένη Αντωνιάδου Καλημέρα Καλημέρα Αξιολόγηση Μονάδων Υγείας Ελένη Αντωνιάδου Μάγδα Τσολάκη Στατιστική ανάλυση: Κωνσταντίνος Ντόβας Τι είναι η αξιολόγηση ; Είναι μια διαρκής, συστηματική

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΗ ΣΤΗ ΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΕΙΣΑΓΩΓΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΗ ΣΤΗ ΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΕΙΣΑΓΩΓΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΝΟΣΗΛΕΥΤΗ ΣΤΗ ΜΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΕΙΣΑΓΩΓΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ Η Καρδιακή Ανεπάρκεια(ΚΑ) είναι ένα πολύπλοκο, προοδευτικά εξελισσόμενο σύνδρομο κλινικών, αιμοδυναμικών και νευροορμονικών διαταραχών

Διαβάστε περισσότερα

Γιάννης Θεοδωράκης (2010). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗ

Γιάννης Θεοδωράκης (2010). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗ Γιάννης Θεοδωράκης (2010). ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΙΔΗ Πολύ συχνά, τα άτομα, παρατηρώντας τους άλλους, εντοπίζουν υπερβολές και ακρότητες στις συμπεριφορές τους. Παρατηρούν υπερβολές στους χώρους της εργασίας.

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας στη ΜΕ

Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας στη ΜΕ Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας στη ΜΕ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Σ Α Κ Ο Ν Ι Δ Η Σ, Δ Π Θ Μ Α Ρ Ι Α Ν Ν Α Τ Ζ Ε Κ Α Κ Η, Α Π Θ Α. Μ Α Ρ Κ Ο Υ, Δ Π Θ Α Χ Ε Ι Μ Ε Ρ Ι Ν Ο 2 0 17-2018 2 ο παραδοτέο 8/12/2016

Διαβάστε περισσότερα

25/6/2015. Ποιο το κατάλληλο πρόγραμμα εκπαίδευσης για τα στελέχη πρόληψης;

25/6/2015. Ποιο το κατάλληλο πρόγραμμα εκπαίδευσης για τα στελέχη πρόληψης; ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ: ΠΡΟΒΛΗΜΑ Ή ΠΡΟΚΛΗΣΗ; Άννα Τσιμπουκλή, PhD Υπεύθυνη Τομέα Εκπαίδευσης ΚΕ.Θ.Ε.Α. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων πρόληψης όπως

Διαβάστε περισσότερα

σκοπός Κατανόηση Όρος κατάλληλος; Άτομο με ειδικές ανάγκες Άτομο με αναπηρία Παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες

σκοπός Κατανόηση Όρος κατάλληλος; Άτομο με ειδικές ανάγκες Άτομο με αναπηρία Παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Β έτος Σοφία Μπάτσιου Φεβρουάριος 2012 σκοπός Κατανόηση της φύσης και της έννοιας της αναπηρίας της έκτασης και κατηγοριοποίησης

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΙΧΝΕΥΤΙΚΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ (ΑΔΜΕ) ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ. Σ. Παπαϊωάννου, Α. Μουζάκη Γ. Σιδερίδης & Π. Σίμος

ΑΝΙΧΝΕΥΤΙΚΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ (ΑΔΜΕ) ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ. Σ. Παπαϊωάννου, Α. Μουζάκη Γ. Σιδερίδης & Π. Σίμος ΑΝΙΧΝΕΥΤΙΚΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ (ΑΔΜΕ) ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Σ. Παπαϊωάννου, Α. Μουζάκη Γ. Σιδερίδης & Π. Σίμος ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ Αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης δραστηριότητας Βασικό στοιχείο

Διαβάστε περισσότερα

«Μαθησιακές δυσκολίες και παραβατική συμπεριφορά»

«Μαθησιακές δυσκολίες και παραβατική συμπεριφορά» «Μαθησιακές δυσκολίες και παραβατική συμπεριφορά» Θεοδώρα Πάσχου α.μ 12181 Τμήμα Λογοθεραπείας-Τ.Ε.Ι ΗΠΕΙΡΟΥ Εισαγωγικές επισημάνσεις 1) η εκδήλωση διαταραχών στην κατάκτηση μαθησιακών δεξιοτήτων προκαλεί

Διαβάστε περισσότερα