ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ τεύχος

Transcript

1 Η προσωπικότητα και το έργο του Ευάγγελου Ν. Ρούσσου, διακεκριμένου φιλολόγου, ερευνητή της Προσωκρατικής Γραμματείας - Φιλοσοφίας, όπως αναδύεται μέσα από μια συνέντευξη - φιλική συζήτηση με το Φανούρη Κ. Βώρο Φ. Κ.Βώρος, Ph. D. Επίτ. Σύμβουλος του Παιδαγ. Ινστιτούτου Αγαπητέ Βαγγέλη, γνωριστήκαμε στα χρόνια των σπουδών μας, πριν από έξι δεκαετίες. Από τα πρώτα βήματά μας στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών σε θυμάμαι επιμελή και ευγενέστατο. Ζήσαμε και δυο χρόνια στον Οίκο Φοιτητών (τότε στην οδό Πατησίων). Και από τότε διατηρήθηκε ακέραιη η εκτίμησή μου για την εργατικότητά σου και αργότερα τις μεταπτυχιακές σπουδές σου στη Γερμανία και τη συγγραφική δραστηριότητά σου, όταν γύρισες στην Αθήνα. Παρακολούθησα πιο πολύ το συγγραφικό έργο σου, όταν υπηρετούσες στο Κ.Ε.Ε.Φ (Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Φιλοσοφίας) της Ακαδημίας Αθηνών. Και κάποια χρονική στιγμή, όταν εγώ πήρα Κρατική Υποτροφία για μεταπτυχιακές σπουδές στο Εδιμβούργο, ζήτησα κάτι να μάθω από τη δική σου εμπειρία στη Γερμανία. Θυμάμαι μια πολύ γόνιμη συζήτηση μαζί σου για το ειδικό θέμα διδακτορικής διατριβής που θα μπορούσα να προτείνω, να εισηγηθώ εγώ, πηγαίνοντας στο Department of Philosophy (το Τμήμα Φιλοσοφίας) του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου. Είχαμε καταλήξει ότι το προσφορότερο θέμα τότε ήταν μια ερευνητική εργασία για το έργο του Δημόκριτου (με αφετηρία βέβαια τα σωζόμενα αποσπάσματα του έργου του). Και άρχισα την προετοιμασία πολλούς μήνες πριν αναχωρήσω, για να ενημερώνομαι στη βιβλιογραφία. Με πολλή φιλία και ευγνωμοσύνη θυμάμαι πάντα τη βοήθειά σου για το ξεκίνημά μου. Και εύλογα παρακολουθούσα το δικό σου ερευνητικό συγγραφικό έργο, επιστημονικά άψογο και ζηλευτό, ειδικά στον τομέα των Προσωκρατικών. Και σημειώνω ενδεικτικά ότι το Λεξικό των Προσωκρατικών, έργο συλλογικό, για το οποίο πρωτοστάτησες, είναι πολύτιμο βοήθημα για όλους όσοι αργότερα ασχολήθηκαν ή σήμερα ασχολούνται με τα αποσπασματικά σωζόμενα κείμενα των Προσωκρατικών. Και ενώ παρακολουθούσα το συγγραφικό σου έργο (συνήθως από τις εκδόσεις «Παπαδήμα»), τα δυο τελευταία χρόνια ένιωσα μια πρόσθετη έκπληξη: προσπαθούσα να γράψω μια σύντομη μελέτη με τίτλο: «Τα πρώτα βήματα της Αρχαίας Ελληνικής (Προσωκρατικής) Φιλοσοφίας στην Αρχαία Ιωνία» και, όταν 15

2 αναζητούσα ένα κατατοπιστικό σχετικό άρθρο (π.χ. για τον Θαλή, τον Αναξίμανδρο, τον Αναξιμένη, τον Πυθαγόρα και πολλούς άλλους) στο 5/τομο Φιλοσοφικό Λεξικό των εκδόσεων «Καπόπουλος» ή στο 10/τομο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό των εκδόσεων της «Εκδοτικής Αθηνών», διαπίστωνα ότι όλα σχεδόν το σχετικά λήμματα είχαν υπογραφή «Ευάγγελος Ν. Ρούσσος». Και πρόσφατα πληροφορήθηκα ότι στην ιδιαίτερη πατρίδα σου (τη Σύρο) είχαν οργανώσει μια «Φιλοσοφική Ημερίδα» ( ) ως έκφραση τιμής για σένα με πολύ ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, όπως λ.χ. της κ. Μαρίας Πρωτόπαπα Μαρνέλη, προέδρου του Κ.Ε.Ε.Φ. με θέμα: «Η Αντίληψη του Κόσμου κατά τους Στωικούς» και της κ. Αλατζόγλου - Θεμελη.με θέμα: «Από τη διαλεκτική των «πραγμάτων» στη διαλεκτική των «νοημάτων» και από τον Ηράκλειτο στους Ελεάτες». Επίσης, πληροφορήθηκα ότι στις 11 του Μάη 2011 ο Σύνδεσμος των Συριανών της Αθήνας είχε οργανώσει ειδική εκδήλωση (στην Αθήνα), για να τιμήσει εσένα και το έργο σου. Όταν, λοιπόν, έβλεπα τα άρθρα σου, τα συγγράμματά σου και τις τιμητικές εκδηλώσεις για σένα και το έργο σου, ωρίμαζε η σκέψη μέσα μου για την παρουσίαση του επιστημονικού έργου σου και στους αναγνώστες του περιοδικού μας. Την πρότασή μου επικρότησαν και άλλοι φίλοι, ιδιαίτερα εγγράμματοι, του φιλολογικού χώρου, στους οποίους έκανα γνωστή την πρόθεσή μου. Τότε σε πήρα στο τηλέφωνο, το Νοέμβρη της χρονιάς που λήγει (2011). Σήμερα ( ). είμαι χαρούμενος που ήρθα για μια φιλική συζήτηση, στον τύπο μιας ενημερωτικής για μας συνέντευξης Και οφείλω να σου πω ότι, πέρα από το επιστημονικό έργο σου, έχω και μια ερώτηση, που ίσως θα ξαφνιάσει λιγάκι τους αναγνώστες μας. Έχω κατά καιρούς δει στο γραφείο σου και δείγματα ποιητικής ενασχόλησης. Και έχω συναφείς ερωτήσεις να σου κάνω για όλα αυτά τα θέματα. Λοιπόν, αν μου επιτρέπεις, αρχίζω: 1. Κύριε Ρούσσο, αγαπητέ Βαγγέλη, συμπλήρωσες φέτος 80 χρόνια ζωής, τα 60 από αυτά μεστά από τη μελέτη της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας. Θα ήθελες αρχίζοντας τη συζήτησή μας να μας μιλήσεις λίγο για την αφετηρία της πνευματικής πορείας σου; Γεννήθηκα και διαμορφώθηκα στην Ερμούπολη της Σύρου, που ήταν ένα από τα πρώτα αστικά κέντρα του νέου ελληνικού κράτους. Σε μια αβέβαιη εποχή οιστρηλατούμενη από μυθοκρατικές τάσεις, ιδεολογήματα, εμφύλια κακά και παντοειδείς στερήσεις, η Ερμούπολη, 16

3 με τα μνημειώδη κτίσματά της, ευνοούσε ένα σταθερό βηματισμό στις αναζητήσεις μου. Κάποιοι φωτισμένοι δάσκαλοι, τυπογράφοι, δημοσιογράφοι και λόγιοι με ελεύθερη σκέψη. υπήρξαν, έγκαιρα για μένα, σημεία πνευματικού και ηθικού προσανατολισμού. Παράλληλα η εντατική μελέτη της λογοτεχνίας, ελληνικής και ξένης, μου άνοιξε ένα χώρο ελευθερίας με μεγάλα περιθώρια για την ανάπτυξη της προσωπικότητας και για την προσωπική έκφραση. Αυτός ο χώρος ελευθερίας ήταν καταρχήν η αρχαία ελληνική σκέψη. Τελειώνοντας το παλιό εξατάξιο Γυμνάσιο, είχα ήδη κάνει την επιλογή μου, να σπουδάσω Κλασική Φιλολογία και Φιλοσοφία. Με αυτά τα εφόδια κατάφερα να περπατήσω στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, χωρίς να νιώθω επαρχιώτης. Ό,τι έκανα στη ζωή μου, το πέτυχα με το όραμα της Ερμούπολης. 2. Ποιοι τομείς επιστημονικής έρευνας σε απασχόλησαν περισσότερο; Η υποδομή, η οργάνωση, ο προγραμματισμός και τα εργαλεία της επιστημονικής έρευνας. Έτσι εργάστηκα κατά καιρούς ως συντάκτης ή σύμβουλος στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, στο Λεξικό της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας, επίσης της Ακαδημίας Αθηνών, στο Λεξικό των αρχιτεκτονικών όρων, της Αρχαιολογικής Εταιρείας, και σε άλλα γλωσσικά και εγκυκλοπαιδικά λεξικά ή συλλογικά έργα περισσότερο στην Εκδοτική Αθηνών, όπου είχα και την εποπτεία σε θέματα ελληνικής αρχαιογνωσίας. Σ αυτό τον τομέα ανήκει και η πρωτοβουλία μου να συντάξω το Τοπωνυμικό της Σύρου, που ελπίζω να προφτάσω να το ολοκληρώσω. Εργαλεία της επιστημονικής έρευνας είναι και τα βιβλιογραφικά δημοσιεύματά μου για την προσωκρατική Κοσμολογία, για τον Ηράκλειτο, για τους Ελεάτες και άλλα. Το πιο πρόσφατο βιβλίο μου σ αυτόν τον τομέα είναι η Βιβλιογραφία της προσωκρατικής Εννοιολογίας, που έχει εκδοθεί από το Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Φιλοσοφίας (Κ.Ε.Ε.Φ.) της Ακαδημίας Αθηνών. 3. Σε ποιους άλλους τομείς ανέπτυξες διαρκέστερες δραστηριότητες. Στη μετάφραση αρχαίων φιλοσοφικών και άλλων κειμένων, στον σχολιασμό τους και στην εκλαΐκευση. Όταν βέβαια δεν απευθυνόμουν σε αρχαιογνώστες. Έτσι έγραψα πολλά άρθρα σε εγκυκλοπαίδειες, περιοδικά και άλλα συλλογικά έργα. Μετά την κατάρρευση της δικτατορίας (1974), όταν, με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, η Πολιτεία αποφάσισε την εισαγωγή του μαθήματος της Φιλοσοφίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, έγραψα τα πρώτα σχετικά σχολικά βιβλία. 17

4 4.Ποια είναι τα ωριμότερα έργα σου; Οι Προσωκρατικοί μου. Έχω εκδώσει τέσσερις τόμους: Ιστορική Εισαγωγή, Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Εμπεδοκλής, στις εκδόσεις «Στιγμή». Την Ιστορική Εισαγωγή τη δούλευα 40 χρόνια και την έγραψα σε 40 μέρες. Το κείμενο των Προσωκρατικών μου δεν είναι αναπαραγωγή από άλλες εκδόσεις, αλλά αποτέλεσμα επεξεργασίας του κειμένου σύμφωνα με τα σύγχρονα δεδομένα της κριτικής των κειμένων. Οι μεταφράσεις επιδοκιμάστηκαν γενικά. Ωστόσο για μένα ο μεγαλύτερος μόχθος απαιτήθηκε κατά τον ερμηνευτικό σχολιασμό των κειμένων. Τα σχόλιά μου είναι προσιτά σε κάθε επαρκή αναγνώστη, αλλά και ο ειδικός θα ανακαλύψει σ αυτά και την προσωπική συμβολή μου στην έρευνα. 5. Με τους Προσωκρατικούς ποιες ιδιαίτερες δυσκολίες αντιμετώπισες; Είπα στην αρχή ότι εβίωσα την αρχαία ελληνική Φιλοσοφία σαν ένα χώρο ελευθερίας με μεγάλα περιθώρια για την ανάπτυξη της προσωπικότητας και για την προσωπική έκφραση. Στην αρχή της επιστημονικής μου σταδιοδρομίας ένιωσα αυτονόητη την ανάγκη να ξεκινήσω από την αρχή. Έτσι επιδόθηκα στη μελέτη της Προσωκρατικής φιλοσοφίας. Η αφετηρία της Προσωκρατικής φιλοσοφίας είναι η αφετηρία της Ελληνικής φιλοσοφίας και της Δυτικής φιλοσοφίας γενικά. Οι δυσκολίες στη μετάφραση και τον ερμηνευτικό σχολιασμό των κειμένων της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας ανάγονται κυρίως στην αποσπασματική παράδοσή τους, με επακόλουθο το να μας λείπουν πολλά από τα συμφραζόμενα τόσο των κειμένων καθ εαυτά όσο και της εποχής τους. Εξάλλου στην εποχή τους η γλώσσα της Φιλοσοφίας και η ορολογία της Επιστήμης δεν έχουν ακόμα διαμορφωθεί. Οι ίδιοι οι πρώτοι φιλόσοφοι καλούνται να οικοδομήσουν μαζί με τη φιλοσοφία και τη γλώσσα και την ορολογία της. 6. Πρόσφατα δημοσίευσες ένα βιβλίο για τον Φερεκύδη τον Σύριο. Ποια είναι η σχέση σου με αυτό; Γεννημένος και μεγαλωμένος στη γενέτειρα του συριανού Φερεκύδη, άκουα εξ απαλών ονύχων το όνομά του σαν τοπικό θρύλο. Έτσι, ήδη στην αφετηρία της επιστημονικής μου σταδιοδρομίας, γεννήθηκε η επιθυμία μου να γράψω ένα βιβλίο γι αυτόν τον μακρινό πρόγονο, που έτυχε να είναι και ο αρχαιότερος συριανός συγγραφέας. Η 18

5 επιθυμία μου ενισχύθηκε, όταν διαπίστωσα ότι κανένας Έλληνας επιστήμονας δεν είχε επιχειρήσει κάτι τέτοιο. Κι εγώ ανέλαβα επί δεκαετίες την πραγμάτωση του εγχειρήματος, επειδή δεν ένιωθα επαρκής για την ερμηνεία του Φερεκύδειου έργου στο ιστορικό του πλαίσιο. Τύχη αγαθή, ασχολήθηκα πέρα από μισόν αιώνα με τη μελέτη της αρχαίας κοινωνίας, της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας και των επιστημών της, δηλαδή με τα συμφραζόμενα της εποχής του Φερεκύδη. Τώρα πια, στην ηλικία που έφτασα, οι αναβολές και οι αναστολές δεν έχουν νόημα Έτσι έδωσα το χειρόγραφό μου για δημοσίευση. 7. Και μια τελευταία ερώτηση: Μήπως θα πρέπει να υποθέσουμε και κάποια κρυφή σχέση με την ποίηση; Ερωτοτροπώ με την ποίηση από τα μαθητικά μου χρόνια. Διαβάζω ποίηση, και γενικά λογοτεχνία, σχεδόν ισόβια. Όπως και κλασική μουσική. Στα χρόνια των σπουδών μου στο εσωτερικό και το εξωτερικό, γνώρισα πολλούς νέους ανθρώπους που αγαπούσαν την ποίηση και είχαν δεξιότητα στο γράψιμο. Θυμάμαι πάντα με νοσταλγία φιλικές συντροφιές, σε φιλόξενα σαλόνια ή σε καλοκαιρινά τοπία, όπου διαβάζαμε ποίηση ώρες ατέλειωτες. Διαβάζω πολλά και γράφω ελάχιστα. Κυρίως όταν χρειάζομαι να ξεκουραστώ από την έρευνα, για να ξαναγυρίσω σ αυτήν ορμητικότερος. Βιβλίο ποιητικό δεν έχω εκδώσει. Μόνο κάποια φύλλα αυτόγραφα, που φωτοτυπίες τους στέλνω σε φίλους. Πολλές από τις ποιητικές μου ορμές έχουν διοχετευτεί στις μεταφράσεις έμμετρων αρχαίων κειμένων. Μετέφρασα Ησίοδο, Αρχίλοχο, Ξενοφάνη, Παρμενίδη, Εμπεδοκλή και άλλους. Το κριτήριό μου ήταν πάντα να μεταφέρω τον αρχαίο έμμετρο λόγο σε σύγχρονη ποιητική γλώσσα, κατά το δυνατόν χωρίς να τον προδίδω. Επίλογος από τον Φ. Κ. Βώρο Κλείνοντας αυτή τη φιλική και συναδελφική συζήτηση / συνέντευξη θεωρώ σωστό να παραθέσω δυο ποιήματα, δείγματα χαρακτηριστικά της ποιητικής έκφρασης του Ευ. Ν. Ρούσσου. Το ένα με σατιρική διάθεση θυμίζει κι αφιερώνεται στον συριανό Σουρή. Στο άλλο, με φιλοσοφική διάθεση και νηφαλιότητα / στωικότητα (κάτι που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τον Ευ. Ρούσσο), αντιμετωπίζει το θάνατο όπως και οι αρχαίοι φιλόσοφοι, που του άνοιξαν δρόμο ελεύθερης σκέψης, όπως ο ίδιος είπε και λόγους των οποίων προτάσσει στο ποίημα. 19

6 . 20

7 21

8 Θεωρώ επίσης σωστό να προσθέσω και τούτο: Στην εκτίμηση που είχα για τον Ευ. Ρούσσο προστέθηκε η διαπίστωση ότι το επιστημονικό του έργο εγκλείει θαυμαστή συνοχή από τη εποχή της Β/θμιας εκπαίδευσής του και συνέπεια ζηλευτή. Και επειδή ο ίδιος στη συμμετοχή του σε συλλογικά έργα, τα Λεξικά κ.ά., δεν αναφέρθηκε ειδικά και στην πεντάτομη Ελληνική Μυθολογία, της οποίας η έκδοση πραγματοποιήθηκε από την «Εκδοτική Αθηνών» και υπό την γενική εποπτεία του Ι.Θ.Κακριδή, επιθυμώ να προσθέσω ότι ο Ευ. Ρούσσος εργάστηκε στην Εκδοτική Αθηνών ως συντάκτης και ειδικός Σύμβουλος σε θέματα Αρχαιογνωσίας και η συμμετοχή του κι εδώ ήταν, όπως και κάθε εργασία του, έργο επιστημονικά δομημένο και τεκμηριωμένο με παραπομπές στις αρχαίες πηγές και στη σύγχρονη επιστημονική βιβλιογραφία. Και του εύχομαι, με την εργατικότητα που τον διακρίνει, να ολοκληρώσει (και να εκδώσει) όσες ακόμη μελέτες είναι αρχινημένες στο γραφείο του. 22