Ελληνικός εθνικισμός Μακεδονικό ζήτημα Η ιδεολογική χρήση της Ιστορίας Μια συζήτηση στη Φιλοσοφική

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Ελληνικός εθνικισμός Μακεδονικό ζήτημα Η ιδεολογική χρήση της Ιστορίας Μια συζήτηση στη Φιλοσοφική"

Transcript

1

2 Τάσος Κωστόπουλος Λεωνίδας Εμπειρίκος Δημήτρης Λιθοξόου Ελληνικός εθνικισμός Μακεδονικό ζήτημα Η ιδεολογική χρήση της Ιστορίας Μια συζήτηση στη Φιλοσοφική

3 Η μικρή αυτή έκδοση (όπως και η οργάνωση της συζήτησης που έγινε στη Φιλοσοφική σχολή στις 21 Φεβρ. 1992) [όλα όσα περιλαμβάνονται εδώ είναι από απομαγνητοφώνηση, δεν υπήρχαν γραπτά κείμενα, με λίγες μόνο φραστικές αλλαγές και περικοπές. Γι αυτό και ο λόγος έχει αναπόφευκτα έναν προφορικό χαρακτήρα] δεν αποσκοπεί στο να δώσει μία πλήρη ή οριστική απάντηση στο Μακεδονικό Ζήτημα, ούτε βέβαια στο ζήτημα του εθνικισμού. Θέλει όμως, μέσα στην καταθλιπτική ομοφωνία που επικρατεί σήμερα, τόσο στα μέσα ενημέρωσης, όσο και στους «επιστημονικούς κύκλους» να δείξει ότι η πραγματικότητα ίσως δεν είναι καθόλου έτσι όπως παρουσιάζεται, αρκεί κανείς να ψάξει λίγο, με ανοιχτό μυαλό βέβαια και χωρίς παρωπίδες. Για το σκοπό αυτό άλλωστε προσθέσαμε και ένα μικρό «ανθολόγημα» - ενδεικτικών απλώς αποσπασμάτων από πηγές, πηγές που είναι όλες τους στην ουσία κείμενα του ελληνικού εθνικισμού. Αποτελεί λοιπόν αυτή η έκδοση μία πρόκληση. Πρόκληση για παραπέρα συζήτηση, πρόκληση για βαθύτερη συζήτηση. Ξέρουμε ότι πολλοί θα μας πουν ότι «αντικειμενικά οι απόψεις που παρουσιάζονται εδώ βοηθούν τους εχθρούς της πατρίδας». Οι δικές τους βέβαια (υποτίθεται) έχουν ακριβώς τον αντίθετο στόχο: Γι αυτούς, ακόμα και αν πρόκειται για επαγγελματίες ιστορικούς, πανεπιστημιακούς, ή διανοούμενους κύριους, «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Αν όμως τα «μέσα» είναι στην προκειμένη περίπτωση η κατά βούληση χρήση της «Ιστορίας», ο «σκοπός» ποιος είναι; Ας το σκεφτούν αυτό πολύ καλά οι κ.κ. καθηγητές. Δεν είναι απλά ζήτημα επιστημονικής ευαισθησίας ή προσωπικής αξιοπρέπειας. Όταν ο «σκοπός» επιτευχθεί, όταν θα έχουν συμβάλει δηλαδή κι αυτοί (γιατί χρειάζεται κι αυτωνών το «κύρος») στο να πεισθεί ο ελληνικός λαός για τα «ιστορικά του δίκαια» και για τις «απειλές» που καραδοκούν, να πεισθεί τόσο βαθιά ώστε να αφεθεί να τον οδηγήσουν σε αυτοκαταστροφικές ενέργειες, τότε κι οι ίδιοι θα έχουν ένα μεγάλο μερίδιο ευθύνης, μεγαλύτερο ίσως και από των πολιτικών. Μάρτιος 1992 Τάσος Κωστόπουλος (Η άλλη όψη του Μακεδονικού Αγώνα) Τι νόημα έχει ν ασχολείται κανείς σήμερα με το Μακεδονικό και μάλιστα όχι μονάχα με τις διαστάσεις του ως ένα ζήτημα τρέχουσας εξωτερικής πολιτικής, αλλά να ανατρέχει στις ρίζες και στην ιστορία του ζητήματος; Ο πρώτος είναι δίχως αμφιβολία ότι το θέτει η συγκυρία. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι αυτό το ζήτημα παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες σε σχέση με την αστική ιδεολογία στη χώρα μας. Υπήρξε η αιχμή του δόρατος της ελληνικής εθνικιστικής ιδεολογίας (όχι μόνο της ελληνικής άλλωστε, αλλά και των περισσότερων από τις γειτονικές βαλκανικές), ταυτόχρονα όμως αποτελεί και την αχίλλειο πτέρνα αυτής της ιδεολογίας. Κι αυτό γιατί, σε αντίθεση με κάποιες άλλες πτυχές των εθνικών μύθων στην Ελλάδα, αυτή είναι η πιο ευάλωτη σε μια στοιχειώδη ορθολογική μελέτη που αντιμετωπίζει τα γεγονότα ως τέτοια, χωρίς να προϋποθέτει την επένδυσή τους με ιδεολογικούς μύθους όπως αυτοί που μαθαίνουμε στο σχολείο. Για το φαινόμενο του έθνους Πριν μπω σε αυτό το θέμα, της συγκεκριμένης δηλ. εξέτασης της ιστορικής πορείας του Μακεδονικού, θα ήταν καλύτερο από μεθοδολογική άποψη να επισημάνω ορισμένα πράγματα γύρω από την έννοια του έθνους. Το εθνικό φαινόμενο υπάρχει. Το βλέπουμε όλοι γύρω μας: ή ή άνθρωποι (ο ακριβής αριθμός δεν έχει και τόση σημασία) που δε θα κατεβαίνανε στο δρόμο σε καμιά άλλη περίπτωση, συγκεντρώθηκαν πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη σε ένα μεγάλο συλλαλητήριο το οποίο όσο κι αν οργανώθηκε από το κράτος, όσο κι αν κουβάλησαν τα σχολεία με τις παλιές γνωστές μεθόδους (ο δάσκαλος και η σημαία μπροστά και οι μαθητές από πίσω) παρ όλα αυτά αποτελεί γεγονός. Συνδικάτα, κοινωνικοί φορείς, πνευματικοί άνθρωποι, όλοι

4 στρατεύονται με εισαγωγικά ή χωρίς. Αυτό άλλωστε τo χουμε δει όχι μόνο στη χώρα μας, το βλέπουμε και στα γειτονικά βαλκανικά κράτη, το βλέπουμε στην πρώην ΕΣΣΔ, το βλέπουμε λίγο πολύ παντού. Άρα, αυτό το πράγμα που κινητοποιεί τόσο κόσμο έχει μια υπαρκτή οντότητα, κάπου πατάει, δε μπορεί να αποτελεί απλώς φενάκη. Με δυο λόγια μας υποβάλλει το ίδιο το ερώτημα, μας καλεί να διερευνήσουμε τη φύση του. Πώς θα ορίσει κανείς το εθνικό φαινόμενο και το έθνος; Με βάση τη γλώσσα; Οι Αμερικανοί, οι Αυστραλοί, οι Εγγλέζοι μιλάνε την ίδια γλώσσα χωρίς να αποτελούν ενιαίο έθνος. Το ίδιο συμβαίνει και με τους Γερμανούς, τους Αυστριακούς και τους περισσότερους Ελβετούς. Ακόμα χειρότερα, οι Σέρβοι και οι Κροάτες μιλάνε την ίδια γλώσσα, με καμιά εκατοστή λέξεις διαφορά, κι όμως εδώ και δυο αιώνες αλληλομισιούνται και σφάζει ο ένας τον άλλο. Δεν είναι σίγουρα κριτήριο η θρησκεία. Όλα τα Βαλκάνια σχεδόν είναι ορθόδοξα, αλλά δόξα τω Θεώ μεταξύ ορθόδοξων έχουν γίνει οι μεγαλύτερες αλληλοσφαγές που μπορεί να φανταστεί κανείς. Ούτε η συγγένεια του αίματος, ωστόσο μπορεί να είναι το κριτήριο, όπως ήθελε κάποια παραδοσιακή σχολή που στις ακραίες της συνέπειες έφτασε στο Ναζισμό. Όποιος ψάχνει να βρει «καθαρό αίμα» μάλλον είναι βαθιά ιδεολογικά προκατειλημμένος, αφού οι επιμειξίες και οι μετακινήσεις πληθυσμών είναι σταθερό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιστορίας. Απομένει η σφαίρα της ιδεολογίας και του πολιτισμού. Σε σχέση μ αυτήν, υπάρχουν πολλές απόπειρες ερμηνείας του εθνικού φαινομένου. Η παραδοσιακή αντίληψη, αυτή που μαθαίνουμε στο σχολείο λέει ότι το έθνος είναι «η ιστορική συνέχεια της φυλής δια μέσω των αιώνων». Αυτή η έννοια της «φυλής» επιδέχεται πολλές διαφορετικές ερμηνείες. Μπορεί να τίθεται με καθαρά φυλετικούς όρους, αυτή όμως είναι η πιο αδύναμη εκδοχή. Οι ακραίες εκδοχές του εθνικισμού εμφανίστηκαν με αυτή τη μορφή. Ο Χίτλερ λ.χ. μέτραγε με το υποδεκάμετρο την καθαρότητα του Γερμανικού έθνους και της Αρείας φυλής: αν δει κανείς τους περίφημους νόμους της Νυρεμβέργης, ανάλογα με το πόσο στραβή είναι η μύτη σου ή πόσο μεγάλο πηγούνι έχεις, σε τοποθετούσαν στην ανάλογη κατηγορία φυλετικής καθαρότητας με τις αντίστοιχες επιπτώσεις στην προσωπική και κοινωνική σου ζωή. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις η αναφορά στη «φυλή» υπονοεί κάποια χαρακτηριστικά πολιτιστικά και όχι φυλετικά, τη συνέχεια μιας πολιτιστικής παρακαταθήκης μοναδικής κι εν πάση περιπτώσει σαφώς διακριτής από τις γειτονικές. Και αυτό το επιχείρημα μπορεί να είναι πάρα πολύ ευάλωτο (ας δούμε λ.χ. το Θεόφιλο, που παρουσιάζεται σαν η ουσία του ελληνισμού, και πόσο η ίδια τεχνοτροπία συναντιέται συχνά στη λαϊκή ζωγραφική γειτονικών μας λαών). Η Αριστερά από την πλευρά της, ελάχιστα ασχολήθηκε στα σοβαρά με το εθνικό φαινόμενο. Έχοντας μια θεωρητική ανάλυση και μια στοχοθεσία βασισμένη στις κοινωνικές τάξεις και την ταξική πάλη, αντιμετώπισε το έθνος και τα προβλήματα που δημιούργησε η ύπαρξή του (κατατεμαχισμός της παγκόσμιας εργατικής τάξης, επιμέρους «εθνικές ενότητες» που οδηγούσαν στην ποδηγέτηση των εργαζομένων από την άρχουσα τάξη, κλπ.) αποκλειστικά και μόνο στη βάση της τακτικής και της συγκυρίας συνήθως ανάλογα με το αν ένα κίνημα εμφάνιζε λιγότερο ή περισσότερο προοδευτικά χαρακτηριστικά. Ο Ένγκελς λ.χ. που στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης έγραφε ύμνους υπέρ των προγόνων μας, στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου υποστηρίζει τη διατήρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το χτύπημα των εθνικών κινημάτων των βαλκανικών λαών, αυτών των «βαλκανικών νάνων» όπως τους ονομάζει σε κάποιο άρθρο του, διότι θεωρεί ως κατεξοχήν επικίνδυνο εχθρό τη Ρωσία και την τσαρική απολυταρχία και πιστεύει ότι ο Πανσλαβισμός και τα εθνικά κινήματα των χριστιανικών λαών της Βαλκανικής είναι δυνάμει αντιδραστικά. Σε σχέση με τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία, φοβάται ότι αποσχιστικές τάσεις των Σλάβων θα έχουν αρνητικά αποτελέσματα όσον αφορά την ιστορική πρόοδο. Στο έργο του «Επανάσταση και Αντεπανάσταση στη Γερμανία» διατυπώνει μάλιστα την άποψη ότι μονάχα οι «ιστορικοί λαοί» -άντε το πολύ πολύ οι Πολωνοί έχουν το δικαίωμα αυτοτελούς κρατικής συγκρότησης κι ότι οι Τσέχοι και οι Σλοβάκοι λ.χ., που δεν είχαν ποτέ συγκροτήσει κάποια φοβερή αυτοκρατορία, περίπου τιμή τους και καμάρι τους να αφομοιωθούν από το Γερμανικό έθνος. Λίγες

5 δεκαετίες αργότερα, η Ρόζα Λούξεμπουργκ, που θα υποστηρίξει ένθερμα την απόσχιση των (αστικοποιημένων και γι αυτό αντικειμενικά πιο προοδευτικών) χριστιανικών εθνοτήτων (όπως οι Έλληνες) από την οπισθοδρομική, ημιφεουδαρχική Οθωμανική Αυτοκρατορία, θα αρνηθεί αυτό το δικαίωμα στους συμπατριώτες της Πολωνούς, επειδή επικεφαλής του κινήματός τους βρισκόταν η αντιδραστική γεωκτητική ολιγαρχία. Σε αντίθεση με τη Ρόζα, που πρότεινε τη συνεργασία Πολωνών και Ρώσων προλετάριων μέσα σε ένα ενιαίο κράτος, ο Λένιν θα ταχθεί υπέρ του δικαιώματος των Πολωνών στην αυτοδιάθεση προκειμένου να χτυπήσει το μεγαλορώσικο εθνικισμό, κ.ο.κ. Κάποιοι άλλοι σοσιαλιστές, κυρίως αυστρομαρξιστές, αντιμετώπισαν το έθνος σαν ένα επί το πλείστον πολιτιστικό φαινόμενο. Υποστήριξαν δηλ. την ενότητα του κρατικού σχηματισμού στην οποία όμως οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες πρέπει να είναι ανεμπόδιστες και να κατοχυρώνονται μέσα από την αυτονομία και τη διάταξη των εθνοτήτων σε δημόσιες εθνικές ενώσεις. Ο Στάλιν πάλι, εντεταλμένος από τον Λένιν και τη ρώσικη σοσιαλδημοκρατία, προσπαθεί να δώσει έναν ορισμό πιο σύνθετο, που σε τελική ανάλυση όμως είναι εξίσου πολιτικά προσδιορισμένος. Η ύπαρξη του έθνους γι αυτόν προϋποθέτει την συνύπαρξη τεσσάρων κοινών κριτηρίων: γλώσσας, εδάφους, οικονομικής ζωής και «ψυχοσύνθεσης». Αυτός ο ορισμός είναι εξαιρετικά περιοριστικός, αφήνει απ έξω πολλές περιπτώσεις ακόμα και «ιστορικών» εθνών που στερούνται κάποιο απ αυτά τα στοιχεία. Μια πιο σύγχρονη και, κατά τη γνώμη μου, πιο σωστή προσέγγιση αντιμετωπίζει το έθνος ως ιδεολογία, ως ιδεολογικό φαινόμενο και μάλιστα ως την κυρίαρχη μορφή ιδεολογίας στη σύγχρονη αστική κοινωνία. Επισημαίνει κατ αρχήν την ιστορικότητα του φαινομένου: το έθνος με την σημερινή του έννοια εμφανίζεται τους τελευταίους τρεις τέσσερις αιώνες. Το Μεσαίωνα, μέχρι και στις αρχές των νεώτερων χρόνων, διάφοροι αυτοκράτορες μπορούσαν να παντρεύουν την κόρη τους με το γιο του τάδε ηγεμόνα και να της δίνουν ως προίκα ολόκληρες χώρες, χωρίς να δούμε πουθενά να ξεσηκώνεται ο πληθυσμός για να μείνει η περιοχή π.χ. στην Πολωνία ή στο Βασίλειο της Λιθουανίας και να μην πάει στην Αυστροουγγαρία ή τη Ρωσία. Απεναντίας, τα εθνικά κινήματα εμφανίζονται σχετικά αργά. Πότε ακριβώς κάνουν την εμφάνισή τους τα έθνη είναι ένα θέμα αρκετά συζητήσιμο. Πού ξεκινάει π.χ. το Γαλλικό έθνος; στην Ζαν Ντ Αρκ; στον Καρλομάγνο; Στη Γαλλική Επανάσταση; Στα τέλη του περασμένου αιώνα, όταν πλέον όλος ο γαλλικός πληθυσμός ενοποιείται εθνικά; Μπορεί κανείς πάντως να επισημάνει ότι η διαδικασία διαμόρφωσης του έθνους ως «φανταστική κοινότητα», ως συλλογική ταυτότητα, ακολουθεί ένα δρομολόγιο λίγο πολύ κοινό σε όλες τις γνωστές περιπτώσεις. Το πρώτο βήμα σημειώνεται με τη συγκρότηση εθνικού κινήματος. Συνήθως προηγείται ένα πολιτιστικό κίνημα, με βάση τη γλώσσα ή κάποια άλλα στοιχεία της κουλτούρας, και ακολουθεί ο σχηματισμός εθνικών πυρήνων από διανοούμενους ζυμωμένους μ αυτή την εθνική ιδέα κι από μια μεγάλη μάζα επαναστατών που μπορεί να μην έχει και μεγάλη σχέση μ αυτήν την ιδέα αλλά να ξεσηκώνεται για άλλους, πολύ συγκεκριμένους λόγους. Στη Σερβία λ.χ. των αρχών του 19 ου αιώνα το σερβικό εθνικό κίνημα συγκροτείται γύρω από τσιφλικάδες που ανταγωνίζονται τους γενίτσαρους που έστελνε εκεί η Υψηλή Πύλη. Στην Ελλάδα, όπως όλοι ξέρουμε, κεντρικός πυρήνας του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος ήταν τα αστικά στρώματα που χτυπήθηκαν από την κρίση που ακολούθησε το τέλος των Ναπολεόντειων Πολέμων. Σε μια δεύτερη φάση, το εθνικό κίνημα οδηγεί κάποια στιγμή στη συγκρότηση εθνικού κράτους. Αυτός ο στόχος αντανακλά συνήθως την ανάγκη της αστικής τάξης (λέω αντανακλά για να αποφύγουμε μια μηχανιστική ερμηνεία) για περιφραγμένη εσωτερική αγορά, για τη διείσδυση των εμπορευματικών σχέσεων στην ύπαιθρο όπου ως τότε επικρατούν άλλοι τρόποι παραγωγής (φεουδαρχία, άλλες μορφές κλειστής οικονομίας, κλπ.). Συγκροτείται λοιπόν το κράτος κι αφού συγκροτηθεί, οι ελίτ που ελέγχουν τους μηχανισμούς του εγχαράσσουν την εθνική συνείδηση στη μάζα του πληθυσμού (που είναι κατά κύριο λόγο αγροτικός και αυτοπροσδιορίζεται με βάση τοπικές και όχι εθνικές συλλογικές ταυτότητες) με μια σειρά ιδεολογικούς μηχανισμούς. Οι κυριότεροι είναι το σχολείο και η στρατιωτική θητεία, που μετακινεί τις μικρότερες γενιές μέσα

6 στη χώρα κα δημιουργεί στο μυαλό του 18χρονου αγρότη την αντίληψη της εθνικής επικράτειας, τον κάνει να ταυτιστεί με έναν χώρο πιο ευρύ από το χωριό του και την τριγύρω περιοχή. Άλλοι μηχανισμοί που επιτελούν την ίδια λειτουργία είναι ο τύπος και, σε νεότερες εποχές, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο κι η τηλεόραση. Αυτή η διαδικασία εθνικής ιδεολογικής εγχάραξης στηρίζεται πολιτικά στη διαμόρφωση των συμφερόντων και του τρόπου ζωής των πιο δυναμικών κοινωνικών στρωμάτων του νέου κράτους σε συμφωνία με την ύπαρξη του δεδομένου έθνους. Δεν είναι τυχαίο ότι σε χώρες του Τρίτου Κόσμου, όπου οι φυλετικές δομές ήταν ακόμη λίγο- πολύ άθικτες, όταν με την αποαποικιοποίηση δημιουργήθηκαν «εθνικά» κράτη η εξουσία πέρασε όχι τόσο στα αστικά στρώματα όσο σε γραφειοκρατικές κάστες (στρατός, διοίκηση), η κοινωνική ισχύς και ύπαρξη των οποίων ταυτιζόταν με την ύπαρξη και διατήρηση του συγκεκριμένου κράτους. Κλείνοντας αυτήν την εισαγωγή γύρω από το εθνικό φαινόμενο εν γένει, θα ήθελα να υπενθυμίσω το βασικό συμπέρασμά της: το έθνος είναι μία έννοια ιδεολογική, μια συλλογική ταυτότητα βαθιά ριζωμένη στον πληθυσμό, η οποία αρχικά μεν καλλιεργείται από τα πάνω, αλλά από ένα σημείο και έπειτα «γίνεται κτήμα» των μαζών, αποκτά τη δική της δυναμική και μεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Σ αυτή την εκπληκτική ικανότητα «αυτοσυντήρησής» της μπορεί να αποδοθεί και η δυνατότητα «αναθέρμανσης» των εθνικιστικών παθών ανά διαστήματα. Εθνολογική και κοινωνική κατάσταση των αρχών του αιώνα Περνάμε τώρα στη Μακεδονία των αρχών του αιώνα. Όταν λέμε Μακεδονία καταρχήν δεν εννοούμε μόνο την ελληνική, εννοούμε την ευρύτερη γεωγραφική Μακεδονία, η οποία περιλαμβάνει και τη σημερινή Γιουγκοσλαβική Μακεδονία και τη σημερινή Βουλγαρική Μακεδονία- άσχετα με το αν οι Βούλγαροι δε τη λένε σήμερα έτσι- καθώς και μια απροσδιόριστη έκταση της Αλβανίας. Ποικίλει από ερευνητή σε ερευνητή, από χάρτη σε χάρτη. Παρεπιπτόντως να θυμίσω ότι η επίσημη ελληνική άποψη σήμερα είναι ότι η Μακεδονία, το copyright, προέρχεται από την αρχαία Μακεδονία η οποία ταυτιζόταν λίγο πολύ με την σημερινή ελληνική Μακεδονία και περιελάμβανε και μια λωρίδα κατά μήκος των βορείων συνόρων μας. Όμως επί άλλα 1000 χρόνια, όλο το Μεσαίωνα (όπως οι ίδιοι οι εθνικόφρονες ιστοριογράφοι, απόστρατοι αξιωματικοί κ.λ.π. έχουν καταγράψει σε επίσημες εκδόσεις) Μακεδονία ονομάζεται μια περιοχή κυρίως στη Θράκη, γύρω από την Αδριανούπολη. Η Μακεδονία, όπως και όλη η Οθωμανική Αυτοκρατορία δε γνώριζε μέχρι τις αρχές του αιώνα την έννοια του έθνους. Η οργάνωση του πληθυσμού γινόταν βάσει μιας θρησκευτικής κοινότητας, ενός θρησκευτικού «έθνους», του λεγόμενου μιλιέτ. Έτσι απογραφόταν ο πληθυσμός. Η ένταξη κάποιου ανθρώπου σε κάποιο μιλιέτ καθόριζε τα βασικά στοιχεία της ζωής του, τη θέση στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας, αρχικά τουλάχιστον. Τα μιλιέτια στα Βαλκάνια ήταν αρχικά 4: το Ρουμ Μιλιέτ, το ορθόδοξο με αρχηγό τον Πατριάρχη της Πόλης που ήταν και διοικητικός υπάλληλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ας μην το ξεχνάμε- ήταν ο αρμόδιος και υπεύθυνος απέναντι στον Σουλτάνο για τους ορθόδοξους της αυτοκρατορίας, υπεύθυνος για την εκπαίδευσή τους, για τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, και όταν ξεσηκώνονταν συχνά την πλήρωνε, όπως ο Γρηγόριος ο Ε. Τα άλλα ήταν το μουσουλμανικό μιλιέτι, το εβραϊκό και το αρμένικο. Όσον αφορά τη γλώσσα, αν μπορούσαμε να καθορίσουμε με βάση αυτήν την εθνολογική σύνθεση, η κατανομή της στα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου έχει λίγο πολύ ως εξής: Στη Μακεδονία, με βάση και ελληνικές πηγές, τα ελληνικά αποτελούν μητρική γλώσσα κυρίως στο Νότο, δηλ. στη Δυτική Μακεδονία (Γρεβενά, Ανασελίτσα, Σέρβια, Κοζάνη, Κατερίνη), στην περιοχή Σερρών, τη Χαλκιδική, τη Θάσο και τα παράλια. Στην ύπαιθρο, στα ορεινά, υπάρχουν κάποιες αλβανόφωνες ορθόδοξες και κάποιες βλάχικες κοινότητες. Εβραίοι υπάρχουν στις πόλεις, η Θεσσαλονίκη είναι κατεξοχήν εβραϊκή πόλη (το 40% είναι Εβραίοι σύμφωνα με απογραφή των ελληνικών αρχών αμέσως μετά την κατάληψη της πόλης, το 29% μουσουλμάνοι και το 25% ορθόδοξοι, κυρίως Έλληνες). Ο μεγάλος όγκος του αγροτικού πληθυσμού μιλάει τα σλάβικα. Το

7 μεγάλο επιστημονικό πρόβλημα του προσδιορισμού τους είναι ακριβώς η κατανομή των διαλέκτων επειδή οι σλάβικες γλώσσες και διάλεκτοι είναι αρκετά συγγενείς η μία με την άλλη. Το ποια ακριβώς γλώσσα μιλάγανε σε κάθε μέρος, τα σέρβικα, τα βουλγάρικα ή κάποιες μακεδονικές διαλέκτους, είναι θέμα που συζητείται πάρα πολύ από τους επιστήμονες, χωρίς να υπάρχει ομοφωνία. Ας σημειώσουμε εδώ ότι ένας δάσκαλος ή ένας παπάς που μιλούσε σέρβικα μπορούσε να αλλοιώσει μέσα σε 50 ή 60 χρόνια ίσως και λιγότερα- το γλωσσικό ιδίωμα ολόκληρων περιοχών. Ένας Άγγλος δημοσιογράφος κι ερευνητής των αρχών του αιώνα, ο Brailsford (ανταποκριτής της Guardian του Μάντσεστερ), επισήμανε ότι στην περιοχή των Σκοπίων λ.χ. χωριά σε λίγα χιλιόμετρα απόσταση μεταξύ τους μπορούσαν να μιλάνε διαφορετικές διαλέκτους, γιατί το ένα είχε Σέρβο παπά και δάσκαλο για 50 χρόνια ενώ το άλλο Βούλγαρο. Σχετικά τώρα με το φαινόμενο της διγλωσσίας. Η διγλωσσία ή πολυγλωσσία είναι χαρακτηριστική των πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γιατί υπάρχει κατ αρχήν η ανάγκη ενός ενιαίου γλωσσικού οργάνου για την επικοινωνία, ιδιαίτερα για τα αστικά στρώματα. Οι έμποροι που τριγυρίζουν την αυτοκρατορία χρειάζεται να μπορούν να επικοινωνήσουν με πληθυσμούς που μιλάνε διαφορετικές γλώσσες ως μητρικές. Ενιαίο γλωσσικό όργανο, πιο ισχυρό, είναι συνήθως η ελληνικά γλώσσα. Κι αυτό γιατί είναι πρώτα απ όλα η μόνη βαλκανική χριστιανική γλώσσα που έχει μια παράδοση γραπτή ισχυρή και ζώσα. Έπειτα είναι η γλώσσα της Εκκλησίας, άρα οι παπάδες που πρέπει να διαβάζουν τη λειτουργία στο χωριό τους ξέρουν κάμποσα ελληνικά. Αυτά μεταδίδονται με τα εκκλησιαστικά σχολεία δια μέσου των αιώνων, και κυριαρχούν στα εμπορικά κέντρα όπου υπάρχει ελληνικός πληθυσμός. Και έτσι τα ελληνικά, ως η γλώσσα του παπά και του δάσκαλου, εγχαράσσονται στη συνείδηση του πληθυσμού σα γλώσσα ιεραρχικά ανώτερη από τις άλλες, που είναι γλώσσες των χωρικών, των βοσκών, των αγραμμάτων. Χαρακτηριστικό είναι ένα λεξικό τετράγλωσσο, δηλ. στα αρβανίτικα, στα βλάχικα, στα βουλγάρικα (ή σλαβομακεδόνικα αυτό είναι συζητήσιμο) και στα ελληνικά, που γράφεται το 1792 και εκδίδεται το 1803 από έναν μοναχό και δάσκαλο, τον Δανιήλ τον Μοσχοπολίτη. Ξεκινά με το εξής καταπληκτικό στιχάκι: Ρουμούνοι, Βούλγαροι, Αλβανοί αλλόγλωσσοι χαρείτε κι ετοιμαστείτε όλοι σας Έλληνες να γινήτε Βαρβαρικήν αφήνοντας, γλώσσα, φωνή και ήθη όπου στους απογόνους σας θα φαίνονται ως μύθοι. Από ένα σημείο και ύστερα όλοι λίγο πολύ μιλάνε και 5-10 φράσεις τούρκικες. Γιατί αν σε πιάσει κάποιος μπέης που δεν ξέρει γρι πέρα από τούρκικα ή αρβανίτικα, πρέπει να ξέρεις να του πεις «άφησέ με και μετά θα σου δώσω κάμποσα γρόσια» για να γλιτώσεις. Πρέπει να μπορείς να συνεννοηθείς με τη διοίκηση. Από τα μέσα του 19 ου αιώνα και μετά, σιγά σιγά, και με την επίδραση των λογίων που έχουν σπουδάσει στη Βουλγαρία, δημιουργείται ανακλαστικά μια εθνική φιλολογική σχολή που πολεμάει ενάντια στην ελληνική επιρροή, για την προώθηση των τοπικών γλωσσών. Όπως θα δούμε, οι κινήσεις αυτές πάνε παράλληλα με την ανάπτυξη εθνικής συνείδησης. Η κοινωνική οργάνωση της Μακεδονίας είναι ημιφεουδαρχική, όπως και του μεγαλύτερου μέρους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Υπάρχει άλλωστε έντονη αντίθεση πόλης υπαίθρου. Στην ύπαιθρο κυριαρχεί στα πεδινά το σύστημα των τσιφλικιών και στα ορεινά η ελεύθερη γεωργία, με διακριτές μορφές ανά εθνική ομάδα: στους Έλληνες κυριαρχεί το κεφαλοχώρι, στους Σλάβους η πατριαρχική οργάνωση (η ζάντρουγκα). Η εθνική συνείδηση του αγροτικού πληθυσμού, και ιδιαίτερα των σλαβόφωνων, είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Βασικά προσδιορίζονται ως χριστιανοί ορθόδοξοι, υποτακτικοί του Πατριάρχη. Η εγχάραξη μιας εθνικής συνείδησης, με τη σύγχρονη έννοια του όρου, από τα νεοσύστατα

8 γειτονικά κράτη (Βουλγαρία, Σερβία, Ελλάδα και εν μέρει Ρουμανία) αποτελεί και την ουσία του Μακεδονικού προβλήματος στην ιστορική του διάσταση. Στο σημείο αυτό οι επίσημες ιστοριογραφίες (και η ελληνική και η βουλγαρική και η σημερινή της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας και η ρουμανική) θέτουν το εξής ζήτημα: Έχουμε εκατοντάδες επαναστατικά κινήματα και εξεγέρσεις από το 1400 ή και το 1300 μέχρι την απελευθέρωση, τα οποία πολεμάνε τον Τούρκο. Τι συμβαίνει; Αυτοί δεν είχαν εθνική συνείδηση; Εδώ πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί και να αποφύγουμε να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα εκείνης της εποχής με βάση τις μετέπειτα ιδεολογίες. Εγώ δεν είμαι καθόλου σίγουρος μάλλον είμαι σίγουρος για το ανάποδο ότι όταν κάποιος χριστιανός ξεσηκώνεται, στα 1600 λ.χ., ενάντια στους Τούρκους, παλεύει για να συγκροτήσει εθνικό κράτος. Πολύ περισσότερο πιστεύω ότι είναι οι συγκεκριμένες συνθήκες καταπίεσης αυτές που πρέπει να δούμε. Ας μην ξεχνάμε ότι οι Οθωμανοί είναι οι μόνοι που έχουν το δικαίωμα αυτό τους διαφοροποιεί από τους χριστιανούς να οπλοφορούν. Και όποιος έχει τα όπλα σε μια αγροτική κοινωνία, έχει και τη δυνατότητα να επιβάλλει την εξουσία του. Ο χριστιανός δεν επιτρέπεται να πάρει τα όπλα. Από τη στιγμή που το κάνει για να αμυνθεί, να αμυνθεί π.χ. απέναντι σε μια απόπειρα βιασμού ή αρπαγή των κοπαδιών του ή οτιδήποτε άλλο, είναι αντάρτης και ενάντια στην εξουσία. Εθνικές προπαγάνδες Από κάποιο σημείο και μετά, αφ ής στιγμής συγκροτούνται τα εθνικά κράτη, υπάρχει προφανώς, και αυτό είναι στοιχείο της τοπικής συνείδησης, μια έντονη διάθεση των χριστιανών να φύγουν απ αυτήν την αυτοκρατορία που «σαπίζει», όπου κυριαρχεί το δίκαιο του ισχυρότερου ακόμα περισσότερο απ ό,τι παλιά, και να ενσωματωθούν σε κάποιο γειτονικό κράτος. Υπάρχει δηλαδή η αναζήτηση ενός «κράτους δικαίου», έστω και με τους όρους των αστικών κρατών του περασμένου αιώνα. Και σ αυτό το σημείο επεμβαίνουν τα βαλκανικά κράτη εγχαράσσοντας την εθνική συνείδηση. Πρώτα απ όλα με την Εκκλησία, η οποία έχει μια φοβερά σημαντική λειτουργία σ αυτούς τους αγροτικούς πληθυσμούς, όπου η θρησκεία είναι η κυρίαρχη ιδεολογία αυτών των πληθυσμών. Το σχολικό σύστημα ελέγχεται από την Εκκλησία. Ο Πατριάρχης και η Εκκλησία είναι αρμόδιοι για την εκπαίδευση και εδώ παίζεται η κύρια αντίθεση ανάμεσα σε Βούλγαρους και Έλληνες για το θέμα του ελέγχου της Εκκλησίας. Οι Βούλγαροι συγκροτούν τη δική τους εθνική Εκκλησία μέσα στο διάστημα , την Εξαρχία, η οποία απαιτεί το κήρυγμα και η λειτουργία να γίνονται στα βουλγάρικα. Οι Έλληνες αντεπιτίθενται ελέγχοντας το Πατριαρχείο και ζητώντας τη διατήρηση των ελληνικών. Αποτέλεσμα είναι μια οξεία σύγκρουση Πατριαρχείου και Ελληνικής κυβέρνησης γιατί όταν το Πατριαρχείο καταλαβαίνει ότι χάνει τον έλεγχο κοινοτήτων επιχειρεί να παζαρέψει τη χρήση των σλαβικών γλωσσών στη λειτουργία. Η Ελληνική κυβέρνηση αντιτίθεται γιατί σ αυτό βλέπει έναν αντίπαλο εθνικισμό. Ανάλογα προσπαθούν να διεισδύσουν και η σερβική και η ρουμανική Εκκλησία, κυρίως στη βάση παζαριών με το Πατριαρχείο. Δεύτερος μηχανισμός είναι το σχολείο. Βασικός μηχανισμός ιδεολογικής εγχάραξης, όχι στις αμόρφωτες μάζες, αλλά στα ανερχόμενα κοινωνικά στρώματα τα οποία λειτουργούν στη συνέχεια σαν διαμορφωτές γνώμης στα χωριά τους. Σε μια δεύτερη φάση ιδρύονται κυρίως απ έξω, από τη διασπορά, από «εθνικούς ευεργέτες», τα μεν ελληνικά από ελληνόφωνους ή προσανατολισμένους σε μπίζνες με το ελληνικό κράτος, τα δε υπόλοιπα από συνειδητοποιημένους ως διαφορετικής εθνικότητας αλλόγλωσσους. Χαρακτηριστικό είναι το πρώτο βουλγαρικό σχολείο που δεν ελέγχεται από την εκκλησία. Ιδρύεται στα 1835 στο Γκάμπροβο από κάποιον Βασίλη Απρίλωφ, έμπορο από την Οδησσό, ο οποίος μέχρι λίγα χρόνια πριν δήλωνε Έλληνας, φανατικός Έλληνας, διότι είχε σπουδάσει σε ελληνικό σχολείο. Κάποια στιγμή διαβάζει κάποια κείμενα που μιλάνε για την παλιά ιστορία της Βουλγαρίας και ο ίδιος περιγράφει ότι «τουμπάρει μέσα του το σύμπαν», συνειδητοποιείται ως Βούλγαρος και αποφασίζει να εργαστεί για το έθνος της μάνας του και όχι αυτό του σχολείου στο οποίο φοίτησε.

9 Χαρακτηριστικό της σημασίας που είχε το σχολείο είναι ότι ο σοβαρότερος Έλληνας ιστορικός για το Μακεδονικό, ο Νικόλαος Βλάχος θεωρεί (το 1935) ως κριτήριο της εθνικής συνείδησης, στην δυναμική προβολή της, όχι τη μητρική γλώσσα αλλά τον αριθμό των σχολείων. Αυτό βέβαια εμπεριέχει και κάποια πονηριά γιατί λόγω της παράδοσης και της Εκκλησίας, τα ελληνικά σχολεία ήταν πιο πολλά από τα άλλα, έχει όμως και κάποια βάση. Αυτός ο προσεταιρισμός των επιμέρους Βαλκανίων και του Μακεδονικού πληθυσμού σε κάποια εθνική ιδεολογία γίνεται δυνατός επειδή απαντά σε μια σειρά ατομικές ή συλλογικές επιδιώξεις. Υπάρχει κατ αρχήν η ατομική προσδοκία της κοινωνικής ανόδου. Κάποια «δυναμικά στοιχεία» θέλουν να ανέβουν κοινωνικά. Πάνε σχολείο, και από κάποιο σημείο και πέρα τα πιο προχωρημένα άτομα τα στέλνουν στις αντίστοιχες χώρες. Έρχονται στην Ελλάδα και σπουδάζουν λ.χ. στη Μαράσλειο ή πάνε στη Βουλγαρία στις ανάλογες σχολές, διαμορφώνουν την αντίστοιχη εθνική συνείδηση και επιστρέφουν πίσω ως «στελέχη» πλέον, συνδεόμενα με τη χώρα που τους μόρφωσε. Υπάρχει επιπλέον η προοπτική της χρηστής διοίκησης που αναφέραμε, η διάθεση απαλλαγής από μια διεφθαρμένη και καταρρέουσα κρατική εξουσία. Υπάρχει τέλος η εκμετάλλευση τοπικών και προσωπικών αντιθέσεων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: Υπήρχαν δυο χωριά, με την ίδια γλώσσα, που επί ατελείωτα χρόνια τσακωνόντουσαν για το μοναδικό ποτάμι που περνούσε ανάμεσά τους και ποιος θα είχε τον έλεγχο του νερού. Το ένα χωριό πήγε με τους Βούλγαρους διότι ήθελε να πάρει το ποτάμι ως «Βουλγαρικό», άμα νικούσαν οι Βούλγαροι, το άλλο χωριό πήγε με τους Έλληνες διότι αν επικρατούσαν οι Έλληνες θα αρδευόταν και θα υδρευόταν αυτό. Υπάρχουν και πιο προσωπικές αντιθέσεις: ο Γερμανός Καραβαγγέλης, γνωστός Έλληνας επίσκοπος της Καστοριάς στις αρχές του αιώνα, από τα στελέχη της εκεί εθνικής παρουσίας, περιγράφει το πώς προσεταιρίστηκε κάποιους Βούλγαρους κλεφτοκαπεταναίους και συγκεκριμένα έναν Γκέλεφ. Έμαθα λέει ο Καραβαγγέλης, «ότι ο Τσακαλάρωφ κυνηγούσε τη γυναίκα του Γκέλεφ κι ο Γκέλεφ ήταν πολύ εξοργισμένος γι αυτό. Τον φωνάζω λοιπόν και του λέω: Δυο άνθρωποι που είναι μαζί στο βουνό, είναι σαν αδέρφια. Η γυναίκα σου έπρεπε να του είναι ιερή». Αποτέλεσμα ο Γκέλεφ πέρασε στην ελληνική υπόθεση. (Ωστόσο οι άλλοι προλάβανε και τον σκοτώσανε πριν προλάβει να κάνει πολλά πράγματα υπέρ του ευρύτερου ελληνισμού). Το αποτέλεσμα είναι λοιπόν συχνές αλλαγές εθνικότητας. Αν διαβάσετε τα απομνημονεύματα Ελλήνων μακεδονομάχων θα βρείτε συχνά φράσεις του τύπου: «Ο τάδε που ήταν πρώτα Ρουμάνος, μετά έγινε Βούλγαρος και μετά ήρθε με μας», ή «Χτυπηθήκαμε με τον τάδε κομιτατζή που πρώτα ήταν Έλληνας και μετά έγινε Βούλγαρος». Ο εμπειρογνώμονας του Ελληνικού Υπ. Εξωτερικών, Ευάγγελος Κωφός, περιγράφει χαρακτηριστικά αυτή τη ρευστότητα της εθνικής συνείδησης, παραθέτοντας μάλιστα πηγές που ανέφεραν οικογένειες με παιδιά τριών διαφορετικών εθνικοτήτων! Πολύ συχνά αναφέρεται σε κείμενα της εποχής η έκφραση «Ελληνικό Κόμμα», «Βουλγαρικό Κόμμα». Η επιλογή εθνικής ταυτότητας ήταν στην ουσία μια επιλογή πολιτικής παράταξης. Υπήρχαν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προπαγάνδας που χρησιμοποιούνταν από τους μεν ή από τους δε. Η Βουλγαρική προπαγάνδα χρησιμοποιούσε κυρίως τη γλώσσα. Τους έλεγε: γιατί να μαθαίνετε άλλη γλώσσα; Εσείς μιλάτε σλάβικες διαλέκτους που μοιάζουν με τα βουλγαρικά, τι πιο απλό πράγμα να έχετε λειτουργία στη γλώσσα σας κι όχι στα αλαμπουρνέζικα που δεν καταλαβαίνετε γρι, να πηγαίνετε στο σχολείο και να μαθαίνετε τη γλώσσα σας κτλ. Δεύτερον, είχε μια πιο τεχνοκρατική εκπαίδευση με βάση ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά μοντέλα της εποχής, αλληλοδιδαχτικά κ.ο.κ. Τους μάθαινε δηλ. πρακτικά πράγματα. Η Ελληνική προπαγάνδα έπαιζε στο αντίθετο, και ως εκ τούτου μπορεί κανείς να τη θεωρήσει λιγότερο «προοδευτική», πόνταρε σ αυτήν τη συνείδηση ανωτερότητας των ελληνικών, της γλώσσας του δάσκαλου και του παπά. Θα αναφέρω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα: Το ένα είναι κάποιου περιηγητή που πάει στα τέλη του αιώνα στα Σκόπια, όπου δεν υπήρχε καθόλου ελληνόφωνος πληθυσμός (πέρα από κάποιους εμπόρους που κυκλοφορούσαν) και πάει σε ένα καφενείο και κάθεται και λέει σε ένα γκαρσόνι (στα σλάβικα) «φέρε μου μία λεμονάδα». Και γυρνάει το γκαρσόνι και λέει στο αφεντικό «φέρε μια λεμονάδα» (στα ελληνικά). «Μα καλά,

10 μιλάτε ελληνικά εδώ;» «Δε μιλάμε, αλλά οι παραγγελίες γίνονται στα ελληνικά γιατί θέλουμε να δείξουμε ότι είμαστε αριστοκρατικό μαγαζί» (Το καταγράφει με θαυμασμό ο Ιωάννης Νοτάρης, εθνικόφρων Έλληνας, στο βιβλίο του «Ο Γιάννης Κορδάτος και το Μακεδονικό Ζήτημα»). Το δεύτερο είναι ένα τοπικό τραγούδι της Δυτικής Μακεδονίας που το καταγράφει στο βιβλίο του ο ακόμα πιο εθνικόφρων, απόστρατος στρατιωτικός, Παύλος Τσάμης Εϊ! μωρέ Μπουγκάροι, Σλάβιντσοι γκουμνάροι, νέμαϊτε βι μούτρα ζα Μακεντονία Ελληνική μετάφραση: Ε, μωρέ Βούλγαροι, Σλάβοι αλωνάρηδες δεν έχετε μούτρα σεις για την Μακεδονία. Είναι στα σλαβικά και λέει όμως περιφρονητικά «σλάβοι αλωνάρηδες». Όσοι δηλ. αυτοπροσδιορίζονται ως Έλληνες «ανεβαίνουν» ταυτόχρονα κοινωνικά τουλάχιστον αυτή την εικόνα έχουν οι ίδιοι για τον εαυτό τους. Υπάρχει επιπλέον η πίεση της Εκκλησίας, ότι οι Βούλγαροι είναι σχισματικοί, τους έχει αφορίσει το Πατριαρχείο, άρα θα πάνε στην κόλαση (αυτό αφορά τα κατώτερα αγροτικά στρώματα), και τέλος υπάρχει η «ιστορική παράδοση». Αν τα βουλγαρικά σχολικά εγχειρίδια λέγανε πώς να φυτεύετε καλύτερα την αχλαδιά σας κ.ο.κ., τα ελληνικά τόνιζαν την ιστορικότητα της Μακεδονίας. Και αν δείτε το σχετικό εγχειρίδιο (που έχει ανατυπωθεί και κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία), σταματάει ουσιαστικά στην ρωμαϊκή εποχή, στην αρχαία δηλ. Μακεδονία. Υποβαλλόμενο συμπέρασμα: «Εσάς οι πρόγονοί σας ήταν μεγάλοι και τρανοί, άσχετα με το τι γλώσσα μιλάτε». Ο Κωφός αναφέρει ότι στα τέλη του περασμένου αιώνα το ελληνικό Υπ. Εξωτερικών τύπωσε με λατινικούς χαρακτήρες ένα μικρό εγχειριδιάκι «Η ζωή και τα κατορθώματα του Μ. Αλεξάνδρου» με τόπο έκδοσης «Βενετία» (ενώ τυπώθηκε στην Αθήνα) στην τοπική σλαβομακεδονική γλώσσα (πρόκειται για μία από τις πρώτες καταγραφές της) και το μοίραζε στα χωριά προκειμένου να εξηγήσει στο σλαβόφωνο πληθυσμό ότι αυτοί είναι απόγονοι του Μ. Αλεξάνδρου. (Τώρα αν αυτήν την ιδέα την πήρανε αργότερα οι διάφοροι εθνικιστές των «Σκοπίων» και την κάνανε παντιέρα, εμείς ουδόλως φταίμε φυσικά ) Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο προσεταιρισμός ενός άλλου τοπικού πολέμαρχου, του Κώτα, από τον Γερμανό Καραβαγγέλη. Σύμφωνα με τα όσα τουλάχιστον λέει ο ίδιος ο Καραβαγγέλης, ο προσηλυτισμός του Κώτα έγινε λέγοντάς του, «Εσείς είστε Έλληνες από τη εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και πέρασαν οι Σλάβοι και σας εξεσλάβωσαν. Η μορφή σας είναι ελληνική και η γη που πατούμε είναι ελληνική κ.ο.κ.». Κομιτάτα και Μακεδονικός Αγώνας Ένα ερώτημα που προκύπτει είναι αν και από πότε υπάρχει κάποια διακριτή τοπική σλαβομακεδονική εθνική συνείδηση. Επισήμως βέβαια γνωρίζουμε όλοι ότι αυτό το πράγμα δεν υπάρχει, ότι όλα κατασκευάστηκαν από τον Τίτο εκεί γύρω στα 1944, με σκοπό να ενσωματώσει στη Γιουγκοσλαβία το βουλγαρικό πληθυσμό εκείνης της περιοχής. Υπάρχουν κάποιες μαρτυρίες (όλες ελληνικής προέλευσης) για το ότι ο αγροτικός σλαβόφωνος πληθυσμός της Μακεδονίας, πριν αρχίσει η αντιπαλότητα των εθνικών κινημάτων, δηλ. χοντρικά μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα, αυτοπροσδιοριζόταν ως «Μακεδόνες». Ο εθνογραφικός χάρτης του Στάνφορντ που εκδίδεται στο Παρίσι το 1877 με υποκίνηση του Ελληνικού Υπ. Εξωτερικών και του πολιτιστικού

11 του παραρτήματος που λέγεται «Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων», λέει το εξής: «Και αυταί αι παραδόσεις των βουλγαροφώνων Ελλήνων, ως και τα έθιμα αυτών εισίν ελληνικαί, ως και η παρ αυτοίς συνείδησις της εθνότητος. Διότι αυτοί εαυτούς Θράκας και Μακεδόνας ονομάζουσιν. Ουδέποτε δε χρώνται την λέξιν Βούλγαρος ήτις περιφρονητικήν παρ αυτοίς έχει την προς αυτόν απευθύνεται σημασίαν.» Ο Κωφός δέχεται ότι η χρήση της λέξεως «Μακεδόνες» (Μακεντόντσι στην τοπική διάλεκτο) έχει μια σημασία τοπική και όχι εθνική. Η Πηνελόπη Δέλτα στα αρχικά κεφάλαια του βιβλίου της «Στα Μυστικά του Βάλτου» που γράφτηκε στα 1937, επειδή δεν μπορεί να δεχτεί ότι κάποια εποχή μπορεί να μην υπάρχει κάποια εθνική συνείδηση λέει το φοβερό ότι «εθνική συνείδηση οι Μακεδόνες είχαν την μακεδονικήν μονάχα» κι ότι ύστερα φτιάχτηκε η Εξαρχία και χωρίστηκαν τα χωριά σε «Έλληνες και Βούλγαρους». Προφανώς δεν πρόκειται για «εθνική συνείδηση» με τη σημερινή έννοια. Πρόκειται για την αίσθηση ενός, προεθνικού μπορούμε να πούμε, αυτοπροσδιορισμού του τοπικού πληθυσμού. Στην πορεία όμως διαμορφώνεται ένα κίνημα διακριτής εθνικής συνείδησης, Μακεδονικής ή Σλαβομακεδονικής. Το 1893 κάποιοι σλαβόφωνοι μακεδόνες, κυρίως σοσιαλίζοντες, αναρχίζοντες και ριζοσπάστες αστοί, ιδρύουν την Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (ΕΜΕΟ, γνωστότερη ως IMRO και ORIM από την ακροστιχίδα της σε λατινογενείς γλώσσες, ή ΒΜΡΟ από τα σλάβικα αρχικά). Η ΕΜΕΟ παλεύει για την απόσχιση της Μακεδονίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ κυρίως τονίζει πρώτα απ όλα ένα ριζοσπαστικό κοινωνικό περιεχόμενο (διανομή των τσιφλικιών στους αγρότες, εκσυγχρονισμός κλπ. ), και δεύτερον ότι δεν πρέπει να δεχτούν βοήθεια απ έξω. Η επίσημη ιστοριογραφία των Σκοπίων βλέπει σήμερα σ αυτό ακριβώς το βασικό εθνικό κίνημα του σλαβομακεδόνικου πληθυσμού. Εγώ είμαι επιφυλακτικός ως προς αυτό, με την έννοια ότι αυτό το «όχι βοήθεια απ έξω, η Μακεδονία στους Μακεδόνες» μπορεί απλούστατα να είναι και το αντίστοιχο αυτού που ο Μπάϊρον έλεγε για τους Έλληνες «από τους άπιστους Φράγκους λευτεριά μη ζητάτε». Να εκφράζει δηλαδή την απελπισία ή την απογοήτευση του χριστιανικού πληθυσμού της Μακεδονίας απέναντι στην αδυναμία ή την απροθυμία των γειτονικών χριστιανικών βαλκανικών κρατών να τους απελευθερώσουν. Στην πορεία όμως αναπτύσσονται διάφορες τάσεις. Στη Σόφια, διάφοροι σλαβομακεδόνες εμιγκρέδες οι οποίοι σπούδασαν εκεί, μεγάλωσαν εκεί, στελέχωσαν το στρατό, τη διοίκηση, τα σχολεία κλπ. συγκροτούν σε συμφωνία με τη Βουλγαρική κυβέρνηση μια «Ανωτάτη Μακεδονική Επιτροπή» (Βερχόβεν Κομιτέτ, εξού και αποκαλούνται Βερχοβιστές) η οποία έκανε «εισοδισμό» στην ΕΜΕΟ για να την στρέψει προς την Βουλγαρία, και να παλέψει για την ενσωμάτωση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Σε αντιπαλότητα προς αυτήν αναπτύσσεται μία αυτονομιστική τάση, με στελέχη όπως ο Γκότσε Ντέλτσεφ, ο Γιάνε Σαντάνσκι και άλλοι, η οποία στην πορεία (δεν μπορώ να προσδιορίσω χρονιά) συγκροτεί μια θεωρία για την διακριτότητα των Μακεδόνων ως έθνος απέναντι στους Βούλγαρους, του Έλληνες, τους Σέρβους κ.ο.κ. Αυτό όσον αφορά την «οργανωμένη πρωτοπορία». Όσον αφορά τη μεγάλη μάζα του πληθυσμού, αυτός ο θετικός εθνικός προσδιορισμός, για μένα τουλάχιστον, έχει κάπως αμφίβολα αποτελέσματα. Κάποιες μελέτες Ευρωπαίων, όπως του ελβετού Ράις που ήρθε μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους για να μελετήσει τη σχέση του τοπικού πληθυσμού με το ελληνικό κράτος και τα διάφορα κινήματα, καταγράφουν ακριβώς μία παθητική στάση του πληθυσμού, όχι μόνο απέναντι στους Έλληνες και στους Βούλγαρους αλλά και απέναντι σε αυτό που οι ίδιοι ονομάζουν «Μακεδόνες Κομιτατζήδες του Σαντάνσκι» (κυρίως στην περιοχή των Σερρών) και τους οποίους διαφοροποιούν σαφώς βέβαια από τους Βούλγαρους (αντίθετα με αυτό που κάνουν οι επίσημοι ιστορικοί μας). Η σλαβομακεδόνικη συνείδηση αναπτύσσεται μάλλον δια της εις άτοπον απαγωγής. Στην πρώτη έκδοση της «Ζωής εν Τάφω» [επανεκδόθηκε το 1991] και στις αμέσως μετά (πριν δηλαδή τον Β παγκόσμιο πόλεμο), ο Στρατής Μυριβήλης περιγράφει την συνείδηση των σλαβόφωνων της περιοχής του Μοναστηρίου ως εξής:

12 «Αυτοί εδώ οι χωριάτες, που τη γλώσσα τους την καταλαβαίνουν περίφημα κι οι Βούλγαροι κι οι Σέρβοι, αντιπαθούν τους πρώτους γιατί τους πήρανε τα παιδιά τους στο στρατό. Μισούν τους δεύτερους που τους κακομεταχειρίζονται για Βούλγαρους. Και κοιτάνε με αρκετά συμπαθητική περιέργεια εμάς τους περαστικούς Ρωμιούς επειδή είμαστε οι γνήσιοι πνευματικοί υπήκοοι του Πατρίκ, δηλαδή του «Ορθόδοξου Πατριάρχη της Πόλης». ( ) Ωστόσο, δεν θέλουν να ναι μήτε «Μπουλγκάρ» (Βούλγαροι), μήτε «Σρρπ» (Σέρβοι), μήτε «Γκρρτς» (Έλληνες). Μονάχα «Μακεντόν ορτοντόξ». Αυτή η τελευταία φράση έχει κοπεί στις μετά το 1944 εκδόσεις της Ζωής εν Τάφω από τον ίδιο τον συγγραφέα που είχε πλέον εξελιχθεί σε στέλεχος του κράτους των εθνικοφρόνων, ευχήθηκε μάλιστα δημοσίως «να γίνει όλη η Ελλάδα μια απέραντη Μακρόνησος» Ο Μακεδονικός Αγώνας τώρα, έχει στην ουσία δύο διαφορετικά σκέλη. Το πρώτο είναι ο ανταγωνισμός των αυτονομιστών της ΕΜΕΟ με τους Βερχοβιστές της Σόφιας. Στην ουσία οι Βούλγαροι όταν βλέπουν να αναπτύσσεται το αυτονομιστικό κίνημα και να πιάνει ρίζες στον πληθυσμό, προσπαθούν να το σπρώξουν σε μια γρήγορη ένοπλη δράση προκειμένου να επέμβουν οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις και να μπορέσουν, χάρη στην προπαγάνδα τους στην Ευρώπη, να το προβάλουν ως Βουλγαρικό κίνημα και να ενσωματώσουν την Μακεδονία στη Βουλγαρία. Έτσι, το 1902 στέλνουν ένοπλα σώματα στη Μακεδονία, χτυπούν κάποια τούρκικα χωριά και κυρίως τον Οθωμανικό πληθυσμό, σφάζουν δηλαδή διάφορα γυναικόπαιδα γύρω από τα τσιφλίκια, οι Τούρκοι απαντούν με την συνηθισμένη «λεπτότητα», στέλνουν ό,τι μπουλούκια μπορούν να βρουν και καίνε τα πάντα, ο πληθυσμός βρίσκεται ξαφνικά σε απόγνωση και βγαίνει στα βουνά. Το 1903 η ίδια η ΕΜΕΟ υποχρεώνεται να δώσει το σύνθημα της εξέγερσης (παρότι στην αρχή δεν το πολυθέλει, απ ό,τι λένε τα απομνημονεύματα των στελεχών της). Το 1903 λοιπόν, του Προφήτη Ηλία, Ίλιντεν στα σλάβικα, 20 Ιουλίου με το παλιό ημερολόγιο, 2 Αυγούστου με το καινούριο, ο πληθυσμός βγαίνει στα βουνά, κόβει τις τηλεγραφικές γραμμές για να κόψει την επικοινωνία, και χτυπάει τις τοπικές φρουρές. Η εξέγερση παίρνει κυρίως έναν αντιφεουδαρχικό χαρακτήρα, οι επαναστάτες καίνε τους πύργους των τσιφλικάδων, καταστρέφουν τα τσιφλίκια, σκοτώνουν τους ίδιους κ.ο.κ. Επεμβαίνουν οι Τούρκοι, μακελεύουν ξανά τον πληθυσμό και το ζήτημα διεθνοποιείται. Η Ελλάδα καταλαβαίνει ότι χάνει το παιχνίδι. Βλέπει ότι οι Βούλγαροι και οι Σλαβομακεδόνες έχουν πάρει μεγάλο μέρος του πληθυσμού μαζί τους, και στέλνει τις πρώτες ομάδες Μακεδονομάχων. Το 1904, τέσσερις αξιωματικοί, μεταξύ των οποίων ο Παύλος Μελάς, πάνε στη Μακεδονία να εξετάσουν τον χώρο. Επιστρέφουν, και οι μεν δύο λένε ότι δεν κερδίζουμε με τίποτα, τον χάσαμε τον πληθυσμό, ο Παύλος Μελάς και ένας άλλος λένε ότι θα στείλουμε εμείς ομάδες. Φτιάχνουν λοιπόν ομάδες, κυρίως από Κρητικούς, Μανιάτες και Έλληνες αξιωματικούς του στρατού, στρατολογούν και διάφορους ληστές επ αμοιβή, βρίσκουν και κάμποσους ντόπιους, και συγκροτούν τις ομάδες των μακεδονομάχων οι οποίες, όπως λέει ο ιστορικός Βλάχος που προανέφερα, ως σκοπό έχουν την «βελτίωση της εθνολογικής σύνθεσης της Μακεδονίας». Ο επίσημος μύθος λέει ότι πολεμάγαμε ενάντια σε Βούλγαρους και Τούρκους. Η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Όλα τα απομνημονεύματα που έχουν κυκλοφορήσει στην Ελλάδα περιγράφουν καταλεπτώς μια στενότατη επιχειρησιακή συνεργασία των μακεδονομάχων και των Τούρκων της Μακεδονίας. Καταρχήν μια συνεργασία άτυπη, δηλαδή κοινωνική: Οι τσιφλικάδες που έβλεπαν τους Σλάβους κολίγους τους να σηκώνουν κεφάλι, τροφοδοτούν τις ελληνικές ομάδες, τους προσφέρουν ένοπλη συνοδεία, χρησιμοποιούν είτε τους δικούς τους μπράβους είτε τα ελληνικά σώματα για να καθαρίσουν ανυπότακτους κολίγους, τους στεγάζουν, τους κρύβουν στα χαρέμια τους ή στις αποθήκες τους για να μην τους βρουν οι αρχές κ.ο.κ. Υπάρχουν γλαφυρότατες περιγραφές Ελλήνων μακεδονομάχων οι οποίοι πεινασμένοι, άθλιοι και κυνηγημένοι κρύβονται από διάφορους αγάδες στα χαρέμια τους (προς μεγάλην τους τέρψιν ). Δεύτερον, επίσημη συνεργασία: Ήδη από το 1878 οι πρώτοι Έλληνες οπλαρχηγοί που

13 μπαίνουν στη Μακεδονία, στέλνουν γράμματα στις τοπικές αρχές λέγοντας ότι δεν θα συγκρουστούν με τους Τούρκους, ότι μόνο στόχο τους έχουν τους Βούλγαρους και ότι θα συνεργαστούν με τις αρχές. Ο Παύλος Μελάς έχει αυστηρές εντολές να μη χτυπηθεί με Τούρκους. Τελικά σκοτώνεται απ αυτούς. Πώς έγινε αυτό; Ο βασικός κομιτατζής της περιοχής ο Μήτρο Βλάχος, του στήνει μια παγίδα: στέλνει γραμμένη στα ελληνικά επιστολή στον Τούρκο διοικητή της περιοχής ξέροντας ότι ο ίδιος είναι επικηρυγμένος, και του λέει ότι στο τάδε χωριό, στο τάδε σπίτι εμείς ως Έλληνες σε πληροφορούμε ότι κρύβεται ο Μήτρο Βλάχος. Έρχονται οι Τούρκοι για να πάρουν την επικήρυξη και αντί του Μήτρο Βλάχου σκοτώνουν τον Παύλο Μελά. Αυτό το περιγράφουν όλοι οι Έλληνες ιστοριογράφοι και ιστορικοί της εποχής. Ένας άλλος φοβερός μακεδονομάχος, ο Παναγιώτης Παπατζανετέας, που έδρασε στον βάλτο των Γιαννιτσών (εκεί που εκτυλίσσονται τα «Μυστικά του Βάλτου»), περιγράφει λεπτομερώς και καταπληκτικά τις επιχειρησιακές συνεργασίες με τον τούρκικο στρατό. Το πώς ο καϊμακάμης της περιοχής των Γιαννιτσών του ζητάει να οργανώσουν κοινές στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον των κομιτατζήδων. Το πώς θα τους ρίχνουν οι Τούρκοι με το πυροβολικό. Το πώς θα τους δείχνουν οι δικοί μας πού είναι οι καλύβες των κομιτατζήδων, θα τους βομβαρδίζουν οι Τούρκοι, θα βγαίνουν έξω και θα τους πετσοκόβουμε. Υπήρξαν και συγκρούσεις Ελλήνων και Τούρκων, αν και πολύ λιγότερες. Αρκετοί δικοί μας μακεδονομάχοι, επειδή δεν βρίσκουν υποστήριξη από τον πληθυσμό, αλλάζουν άποψη και επιχειρούν συνεργασία με τους κομιτατζήδες ενάντια στους Τούρκους. Τέτοια ήταν η περίπτωση του Τέλλου Άγρα ο οποίος τους τελευταίους έξι μήνες της ζωής του (πριν τον σκοτώσουν οι Ρουμανόβλαχοι κομιτατζήδες που τον είχαν άχτι επειδή τους είχε κάψει τα χωριά), επιχειρεί να έρθει σε συνεργασία με τους κομιτατζήδες. Τέτοια είναι και η περίπτωση του Κώτα, τον οποίο επειδή διατηρεί επαφές με τους Βούλγαρους τον παραδίδει ο Καραβαγγέλης στους Τούρκους και αυτοί τον κρεμάνε. Χαρακτηριστικό του πόσο συσκοτισμένη είναι αυτή η υπόθεση του Μακεδονικού Αγώνα είναι ότι σήμερα ο Κώτας παρουσιάζεται ως ο κατεξοχήν ελληνόφρων μακεδονομάχος. Το είπε και ο Κύρκος στη Βουλή, το λένε σε κάθε συζήτηση στην ΕΤ3. Εν πάση περιπτώσει πρόκειται για έναν άνθρωπο που οι Έλληνες τον έδωσαν ως προδότη. Το παραδέχεται ακόμα και η ιστορία του Γενικού Επιτελείου Στρατού που κυκλοφόρησε το 1979, λέγοντας βέβαια ότι λάθος κάναμε. Σημειωτέον επίσης ότι τα περισσότερα στελέχη των κομιτατζήδων σκοτώνονται είτε από τους Τούρκους μετά από «καρφιά» δικών μας, είτε από μέλη αντίπαλων παρατάξεων της ΕΜΕΟ. Οι κομιτατζήδες υποχωρούν ως κίνημα, και οι Βούλγαροι και οι Μακεδόνες, γιατί από τη μια μεριά τους χτυπούν Τούρκοι και Έλληνες, από την άλλη σφάζονται μεταξύ τους οι αυτονομιστές και οι βουλγαρόφιλοι. Ολόκληρη η ηγεσία, και των μεν και των δε, αλληλοεξοντώνεται μέχρι το Όταν οι Νεότουρκοι παίρνουν την εξουσία το 1908, ο Νικόλαος Βλάχος αναφέρει ότι στα μεν αστικά κέντρα ο πληθυσμός (που προσανατολίζεται στην ένταξη στα εθνικά σύνολά) τους υποδέχεται με μεγάλη θλίψη, ο δε αγροτικός πληθυσμός όπου εμφανίζονται οι Νεότουρκοι τους ραίνει με λουλούδια. Οι αγρότες ενθουσιάζονται με την προοπτική της ειρήνευσης γιατί είχαν κουραστεί να είναι υπό την απειλή του περιστρόφου το πρωί Βούλγαροι, το μεσημέρι Έλληνες, το βράδυ Σέρβοι και το επόμενο πρωί Ρουμάνοι. Μετά τον Μακεδονικό Αγώνα Γρήγορα όμως γίνεται σαφές ότι οι Νεότουρκοι δεν επιθυμούν να επανέλθουν σε μία βελτιωμένη εκδοχή της παλιάς κατάστασης, αλλά να εκτουρκίσουν με το ζόρι τον πληθυσμό. (Αποτελούν γαρ το νέο εθνικό κίνημα των Τούρκων). Επιστρέφουμε λοιπόν πάλι στην εποχή των εξεγέρσεων που καταλήγουν στους πολέμους του και την διανομή της Μακεδονίας ανάμεσα σε Ελλάδα, Σερβία (τότε) και Βουλγαρία. Η Βουλγαρία είναι ο χαμένος της μοιρασιάς γιατί ενώ σήκωνε το κύριο βάρος του πολέμου, ως η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη, πολεμώντας τους Τούρκους στη Θράκη, οι άλλοι έπαιρναν

14 τις μεγάλες φέτες. Επιχειρεί λοιπόν έναν «δεύτερο γύρο» αντιμετωπίζοντας με υπεροψία τους άλλους, τους επιτίθεται, της επιτίθενται όμως όλοι μαζί (Έλληνες, Σέρβοι, Τούρκοι, Ρουμάνοι) και παθαίνει πανωλεθρία: το 1913 είναι για τους Βούλγαρους ό,τι είναι για μας το 22: πολλές χιλιάδες βουλγαρόφρονες Σλάβοι ξεσπιτώνονται και καταλήγουν να πεθαίνουν σε παράγκες όπως οι Έλληνες μετά το 22. Ο αλυτρωτισμός που δημιουργήθηκε οδηγεί την Βουλγαρία στον Α παγκόσμιο για να πάρει πίσω τα χαμένα εδάφη, ηττάται όμως ξανά, παθαίνει τα ίδια και χειρότερα. Το 1919 υπογράφει μια συνθήκη με την Ελλάδα για «εθελοντική ανταλλαγή πληθυσμών» (στην πράξη δεν είναι και πολύ εθελοντική απ ό,τι φαίνεται). Το 1923 γίνεται η ανταλλαγή πληθυσμών Ελλάδας Τουρκίας και η Μακεδονία πλέον ελληνοποιείται. Όλος ο μουσουλμανικός πληθυσμός φεύγει, έρχονται Έλληνες και η Μακεδονία είναι πλέον κατά βάση ελληνική, με μειονότητες (πια) άλλης γλώσσας και συνείδησης. Στη Σερβική Μακεδονία, οι Σέρβοι επιχειρούν να αφομοιώσουν τον ντόπιο πληθυσμό με ισχυρά αφομοιωτικά μέτρα (εποικισμό Σέρβων κ.ο.κ.), πολιτική όμως που αποτυγχάνει. Στον Β παγκόσμιο πόλεμο η Βουλγαρία ενσωματώνει το ανατολικό τμήμα της Ελληνικής και τη Σερβική Μακεδονία. Στη Σερβική Μακεδονία ο πληθυσμός τους δέχεται μετά βαΐων και κλάδων, ένα μεγάλο τμήμα του τουλάχιστον. Στην ελληνική υπάρχουν πλέον πολλοί πρόσφυγες και δεν ισχύει το ίδιο. Τελευταία εξέλιξη είναι το 1944, όταν απελευθερώνεται η Γιουγκοσλαβία και οι Σλαβόφωνοι Σλαβομακεδόνες της Νότιας Γιουγκοσλαβίας, κυρίως οι αριστεροί που έχουν πολεμήσει με τον Τίτο, συγκροτούν την τότε Ομόσπονδη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Η επίσημη ελληνική άποψη είναι ότι έχουμε εδώ μια περίπτωση «εθνικής μετάλλαξης». Ότι ήταν Βούλγαροι ή κάτι άλλο και τους φτιάξανε «Μακεδόνες». Στην πραγματικότητα πρόκειται ακριβώς για την ίδια διαδικασία εθνικής συγκρότησης που προανέφερα: ένας πυρήνας που έχει διαμορφώσει δια μέσω ετών την αίσθηση ότι αποτελεί διακριτό έθνος, παίρνει το κράτος στα χέρια του σε συμμαχία με τον πληθυσμό που πολεμάει τους φασίστες και στη συνέχεια εγχαράσσει την αντίστοιχη εθνική συνείδηση. Επειδή ακριβώς αυτή η εγχάραξη είναι πιο «φρέσκια» και εν τη διαμορφώσει της, γι αυτό είναι ίσως πιο άτσαλη, πιο χοντροκομμένη, όπως ήταν αυτά που έλεγαν στα ελληνικά σχολεία πριν από 100 χρόνια. Σήμερα που προφανώς είμαστε όλοι Έλληνες, έχουμε χαραγμένη εθνική συνείδηση, την παίρνουμε από τους γονείς μας από τότε που γεννιόμαστε, υπάρχουν περιθώρια (υπήρχαν μέχρι πρότινος τουλάχιστον ) στην ελληνική ιστοριογραφία για περισσότερες αποχρώσεις και μεγαλύτερη ειλικρίνεια. Τέλος, δύο πράγματα για την μειονότητα των σλαβόφωνων στην Ελλάδα. Ο όρος «Σλαβομακεδόνες» ανήκει στο Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών. Στον μεσοπόλεμο υπήρξε μία μεγάλη συζήτηση για το αν αυτούς θα τους αποκαλέσουμε Βούλγαρους, βουλγαρόφωνους, Σέρβους, κ.ο.κ. Το 1924 το σύμφωνο Πολίτη Καλκώφ με τη Βουλγαρία αναγνωρίζει «Βουλγαρική μειονότητα» στην Ελλάδα, αλλά στη συνέχεια, αφού διάφοροι δικοί μας ωρύονται και η Σερβία τους θέλει Σέρβους, τελικά ο μέσος όρος που προκύπτει είναι «Σλαβομακεδόνες» ή «Μακεδονοσλάβοι» - όπως καταγράφονται στην απογραφή του Επισήμως οι μη έχοντες ελληνική συνείδηση υπολογίζονται σε (απογραφή του 28 και του 40). Πρέπει να δεχτούμε ότι εκείνη την εποχή υπάρχουν άλλοι σλαβόφωνοι που είτε έχουν ελληνική εθνική συνείδηση, είτε επιλέγουν την αφομοίωση, είτε δεν το πολυπροβάλουν, είτε εν πάσει περιπτώσει δεν τους ρώτησε κανείς. Κάποιος σλαβόφωνος δάσκαλος από το χωριό Αρμέντσκο της Φλώρινας περιγράφει στο βιβλίο του πως έκανε ο ίδιος την απογραφή του 40 στο χωριό του και ενώ ήταν όλοι σλαβόφωνοι, έγραψε μηδέν: όλοι ελληνόφωνοι. Υπάρχει μία έντονη αντίθεση γηγενών («ντόπιων» όπως ονομάζονται) και προσφύγων (θα σας τα πει καλύτερα ίσως ο Λεωνίδας), υπάρχει κα μια προσπάθεια αφομοίωσης των σλαβόφωνων, είτε ήπια (προσεταιρισμού τους «με το μαλακό») διαμέσου μεταρρυθμίσεων, μιας διπλής εκπαίδευσης κτλ., είτε με τη βία όπως επί Μεταξά: Τοπικές αστυνομικές εγκύκλιοι λέγανε ότι όποιος μιλάει αυτήν την γλώσσα θα του μπαίνει πρόστιμο. Γυρνάγανε λοιπόν οι ασφαλίτες στα χωράφια, ακούγανε κάποιον να μιλάει στη γλώσσα

15 του, «έλα εδώ, τι μιλάς; πρόστιμο». (Αλλού αναφέρεται 25 δρχ. αλλού 100 δρχ. προπολεμικές). (Ένας γνωστός μου μού έχει πει μια φοβερή ιστορία: Όταν αυτός που οργώνει θέλει να στρίψει το αλέτρι και το βόδι δεν καταλαβαίνει, του ρίχνει συνήθως διάφορες βρισιές. Αυτοί λοιπόν βρίζανε στα σλάβικα. Οι ασφαλίτες που γυρνάγανε, άμα ακούγανε σλάβικες βρισιές προς το μοσχάρι, ρίχνανε πρόστιμο. Τι κάνανε λοιπόν οι ζευγάδες; Λιγοστά ελληνικά ξέρανε, από τότε που είχαν πάει φαντάροι. Οπότε λέγανε στο βόδι: «Μετααααα βολή!»). Στη διάρκεια του Β παγκοσμίου πολέμου οι σλαβόφωνοι «περνούν μια κρίση συνείδησης» όπως λέει και το γνωστό φυλλαδιάκι της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών και του Κέντρου Αποδήμων. Η Βουλγαρία τους εντάσσει σε αντιαντάρτικες μονάδες, κάποιοι πολεμούν στο πλευρό των Βουλγάρων, άλλους στρατολογεί ο ΕΛΑΣ ως σλαβομακεδόνες, ενώ παίζεται επίσης και ένα παιχνίδι ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και στους παρτιζάνους του Τίτο. Ακολουθεί ο εμφύλιος, οι σλαβομακεδόνες είναι το μισό τουλάχιστον του Δημοκρατικού Στρατού στη Βόρεια Ελλάδα, δίνουν μια μάχη όχι τόσο για τον «κομμουνισμό» όσο για τα δικαιώματά τους ως μειονότητα. Εκεί οφείλεται και η περίφημη 5 η ολομέλεια το Γενάρη του 1949 (όταν η αριστερά πλέον έχει περιοριστεί στο «κράτος του Γράμμου») που λέει ότι «ο σλαβομακεδονικός λαός θα βρει την πλέρια εθνική αποκατάσταση» (αυτό λέει όχι «αυτόνομη Μακεδονία». Θολούρα έτσι κι αλλιώς ). Ηττάται το αντάρτικο, πολλοί φεύγουν (ιδίως οι αριστεροί των χωριών της συνοριακής γραμμής και γι αυτό στη συνοριακή γραμμή είναι κυρίως δεξιά τα χωριά (ό,τι έχει μείνει). Όσοι μένουν μέσα υφίστανται ένα φοβερό κύμα αφομοιωτικής πίεσης. Στα τέλη της δεκαετίας του 50 υπάρχουν περιγραφές ότι οι αρχές τους μαζεύουν στα χωριά και τους βάζουν όλους να ορκιστούν, από το μωρό μέχρι το γέρο, ότι δεν θα ξαναμιλήσουν τη γλώσσα. Μετά τη μεταπολίτευση, και ιδιαίτερα στη δεκαετία του 80, αυτή η «επαγρύπνηση» χαλαρώνει κάπως, χωρίς όμως να πάψει ποτέ. Χαρακτηριστικά αναφέρω μια «απόρρητη» έκθεση της ΥΠΕΑ, συνταγμένη το 1982 με στοιχεία που «συγκεντρώθηκαν» το 1981, η οποία αναφέρεται ανοιχτά σε μια κρατική πολιτική εξάλειψης της χρήσης του «τοπικού ιδιώματος». Ενδιαφέρον είναι ότι στην έκθεση αυτή (που πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Σχολιαστής το 1989 κι επιβεβαιώθηκε έκτοτε από συγγραφείς όπως ο Στ. Σωτηρίου στο άκρως εθνικόφρων πρόσφατο πόνημά του) βάζει στο ίδιο τσουβάλι την έξωθεν επιβουλή κατά της Μακεδονίας (προπαγάνδα Σκοπίων, Βουλγαρική διείσδυση, κλπ.) με τη χρήση της σλαβομακεδονικής διαλέκτου από τον ντόπιο πληθυσμό, τα τοπικά τραγούδια τους τοπικούς χορούς κ.ο.κ. Όποιος αρνείται δηλαδή την πολιτιστική αφομοίωση θεωρείται εξ ορισμού αντεθνικό στοιχείο! Λεωνίδας Εμπειρίκος (Η σημασία της παραδοσιακής μουσικής στον καθορισμό των εθνικοφυλετικών ορίων και η ιδεολογική χρήση της λαογραφίας). Θέλω κυρίως να μιλήσω για κάτι που στην Ελλάδα δε λέγεται ποτέ, συσκοτίζεται, από την κατάληψη κιόλας της Μακεδονίας το Κατάληψη, όχι απελευθέρωση, απελευθέρωση για ορισμένους πληθυσμούς, κατάληψη για άλλους, το τονίζω αυτό. Πρέπει να πω ότι στη Μακεδονία πήγα κυρίως για να συλλέξω δημοτική μουσική. Όχι αναγκαστικά μουσική σε άλλη γλώσσα. Πήγα αρχικά γιατί με ενδιέφερε η περιοχή της Μακεδονίας, όπως και όλη η Ελλάδα, αλλά από ένα σημείο και μετά άρχισα να εργάζομαι για τη συλλογή υλικού για το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Γνώριζα το πώς είχε γίνει επί Φράνκο στην Ισπανία μια εξαιρετική δουλειά (η οποία βραβεύτηκε από την Ουνέσκο) από τον Ισπανό μουσικολόγο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάτος, στην οποία είχε συλλεχθεί υλικό από όλες τις τότε απαγορευμένες γλώσσες του ισπανικού κράτους. Είχε δηλαδή και Γαλικιανά και Καταλανικά και τα απαγορευμένα, τα προδοτικά Βασκικά. Και μου μπήκε η ιδέα να κάνω μια κάποια ανθολόγηση, αυτή ήταν η αρχική ιδέα, ορισμένων μορφών της εν Ελλάδι ευρισκόμενης ποικιλομορφίας μουσικών ιδιωμάτων στην γλώσσα την οποία εκφέρεται το καθένα. Πηγαίνοντας λοιπόν στη Μακεδονία, από το 1987 περίπου, ήξερα ήδη ορισμένα πράγματα,

16 ήξερα από μικρός για την ύπαρξη σλαβόφωνων, και φανταζόμουν ότι θα βρω στην ελληνική δισκογραφία σλαβόφωνα τραγούδια. Ούτε ένα δεν υπάρχει. Ούτε μισό. Κι ούτε αναφέρεται τίποτα. Ενώ υπάρχει εκ μέρους των Ελλήνων μουσικολόγων μια πάρα πολύ σοβαρή και αξιέπαινη δουλειά για τη διάσωση του μουσικού υλικού, ποτέ δεν υπάρχει ο λόγος. Κι αυτό είναι το «περίεργο». Το ίδιο συμβαίνει βέβαια κα με τους Αρβανίτες και με τους Βλάχους, έτσι δεν είναι; Το ίδιο και με τους Τούρκους της Δυτικής Θράκης, τη μουσουλμανική μειονότητα, είτε είναι σλαβόφωνη είτε τουρκόφωνη. Τα τελευταία όμως χρόνια, μετά το 1980 βγήκαν (με το ζόρι) ορισμένοι Αρβανίτικοι δίσκοι, ακούγαμε αραιά και που στο ραδιόφωνο Αρβανίτικα τραγούδια, κυρίως της Αττικοβοιωτίας και της Αργολιδοκορινθίας, πολύ λιγότερα της Ηπείρου, της Τσαμουριάς δηλ. (Θεσπρωτίας) που ήταν το μέρος όπου κυρίως κατοικούσαν οι αλβανόφωνοι Έλληνες και οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες, οι οποίοι έπαψαν να υπάρχουν το Αυτό το πράγμα λοιπόν όσο πιο πολύ το ψάχνεις τόσο πιο πολύ αποκαλύπτεται (ο ίδιος δεν πίστευα την έκταση και την ένταση με την οποία αποκρύπτεται εντελώς η ύπαρξη μιας διαφορετικής μουσικής παράδοσης των σλαβόφωνων στην Ελλάδα). Όχι τελείως διαφορετικής, διαφορετικής μέσα στο πλαίσιο των μουσικών ιδιωμάτων των λαών της Βαλκανικής. Είναι σαφώς συγγενική, αλλά έχει ορισμένα τοπικά χαρακτηριστικά, αν λάβουμε υπόψη μας τη φυλετική εξάπλωση αυτών που ονομάζουμε Σλαβομακεδόνες. (Δεν τους ονομάζω εγώ οι σλαβόφωνοι που λέμε εμείς). Σιγά σιγά λοιπόν, ψάχνοντας κυρίως σε δίσκους αναφερόμενους στην δημοτική μουσική των λαών της Γιουγκοσλαβίας, βρίσκεις υλικό για τη Γιουγκοσλαβική Μακεδονία. Και σήμερα έχω καταλήξει σε ορισμένα πράγματα (αν και όσο και να ψάξει κανείς, ποτέ δεν μπορεί να μιλήσει με βεβαιότητα). Η κωδικοποίηση του εθνικού φολκλόρ Θέλω όμως να κάνω μια εισαγωγή σε σχέση με το πώς ορίζεται και το πώς κωδικοποιείται η ελληνική δημοτική μουσική σαν ελληνικό φολκλόρ, σε σχέση με την ελληνική εθνική ιδέα. Πρώτα πρώτα στην Ελλάδα, παράλληλα με το φολκλόρ, ποτέ μέχρι πρόσφατα δεν έχει ουσιαστικά υπάρξει η εθνολογία ως ξεχωριστή επιστήμη. Υπάρχει μονάχα «λαογραφία». Από τότε που άρχισε να υπάρχει η λαογραφία ως επιστήμη στην Ελλάδα, από τα τέλη του περασμένου αιώνα, χρησιμοποιήθηκε το «δημοτικό τραγούδι». Μια μορφή τραγουδιού δηλ., η οποία υπήρχε και η οποία ονομάστηκε δημοτικό τραγούδι (δηλ. του δήμου, το λαϊκό, το χωριάτικο κυρίως) με βάση τα ήδη κωδικοποιημένα πρότυπα του παλαιού Ελληνικού Βασιλείου του 1830 (της συνθήκης της Αδιανουπόλεως), δηλ. Μορηάς, Ρούμελη, νησιά Αργοσαρωνικού, Εύβοια, Κυκλάδες. Αυτό ήταν που καθόρισε ουσιαστικά τη μετέπειτα πορεία αυτού που θα λέγαμε στεριανή δημοτική μουσική. Αυτό επιβλήθηκε σαν η ελληνική κωδικοποίηση του φολκλόρ. Γιατί, μαζί με την συγκρότηση μιας εθνικής ιδεολογίας, και ενός εθνικού μύθου, όπως έλεγε και ο Τάσος, πηγαίνουμε αμέσως στην «ολική» καταγραφή των εκφάνσεων της καθημερινής ζωής αυτού του έθνους. Έρχονται οι ιστορικοί, οι εθνολόγοι, ή οι λαογράφοι αυτού του έθνους και βρίσκουν τα χαρακτηριστικά που τους ενδιαφέρουν. Έτσι από την σχετικά μεγάλη ποικιλομορφία της δημοτικής μουσικής της Πελοποννήσου, έμεινε τελικά αυτό που μας είναι σήμερα γνωστό ως «Μωραΐτικο τραγούδι», το κλέφτικο (που είναι περίπου το ίδιο και στη Ρούμελη) και οι χοροί: ο τσάμικος κι ο καλαματιανός. Γιατί είναι μεν αλήθεια ότι ο καλαματιανός ρυθμός (7/8) χαρακτηρίζει τους ελληνόφωνους πληθυσμούς στη Βαλκανική (τους αγροτικούς), είναι αλήθεια ότι ο τσάμικος είχε μεγάλη πέραση από τον περασμένο αιώνα, αλλά υπήρχαν, και υπάρχουν ακόμα σε ορισμένα μέρη, χοροί πολύ σημαντικοί οι οποίοι μόνον αργότερα μπήκαν στην λεγόμενη δημοτική παράδοση των Ελλήνων. Όπως π.χ. τοπικές πελοποννησιακές μορφές όπως ο τσακώνικος, ή ορισμένα είδη βαριού τσάμικου που χορεύονται στη Δυτική Ρούμελη (Παπαδιά). Βλέπεις λοιπόν ότι διαμορφώνεται ένας ορισμένος τύπος ελληνικού φολκλόρ από κάτω προς τα πάνω (γιατί τέτοια είναι η εξάπλωση του ελληνικού κράτους, από το εθνικό κέντρο, από το κράτος των Αθηνών, προς τα βόρεια) και επιβάλλεται σε μια αδιαμόρφωτη και ακαθόριστη ύπαιθρο για την οποία στην αρχή ούτε οι ίδιοι οι ιθύνοντες των Αθηνών δεν ξέρανε πολύ καλά την

17 εθνολογική της σύνθεση. Με την ενσωμάτωση της Άρτας και Θεσσαλίας το (μετά την συνθήκη του Βερολίνου που ανέτρεψε την συνθήκη του Αγίου Στεφάνου) προστίθενται ένα σωρό πράγματα (Βλάχοι, Τούρκοι), και για πρώτη φορά έχουμε έναν σαφώς διακριτό πληθυσμό. Διότι οι Αρβανίτες της Αττικοβοιωτίας και Αργολιδοκορινθίας είχαν ήδη ενσωματωθεί και εξελληνισθεί είτε πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους είτε μετά. Τα όρια των πληθυσμών στη Μακεδονία Σήμερα, λοιπόν, πηγαίνοντας στη Μακεδονία, προσπαθείς σιγά σιγά να βρεις, πρώτα πρώτα και ο ίδιος να προσανατολισθείς, εάν ψάχνεις αυτό το ειδικό θέμα, ποιο είναι το όριο. Υπάρχει κάποιο όριο; Είναι ανακατεμένοι οι πληθυσμοί; Ξέρεις καλά ότι έχουν γίνει οι ανταλλαγές του 1925 και βλέπεις σιγά σιγά ότι υπάρχει ένα μουσικό ιδίωμα το οποίο ποτέ δεν έχει λόγια, χωρίς στην αρχή να ξέρεις τι είναι αυτοί οι πληθυσμοί. Μετά αν μάθεις και θελήσεις να προχωρήσεις, να τοποθετήσεις το μουσικό είδος στην ακριβή περιοχή, δυσκολεύεσαι. Βλέπει λοιπόν κανείς ότι στη Φλώρινα, στην Πέλλα, στην Καστοριά, στο ανατολικό κυρίως μέρος του νομού Κιλκίς, δηλ. στην επαρχία Παιονίας, στις βόρειες επαρχίες του νομού Σερρών και σε μερικά χωριά του νομού Δράμας, υπάρχει μια κοινή μουσική παράδοση η οποία δεν έχει κωδικοποιηθεί, όπως έχει κωδικοποιηθεί στους «μέσα» όπως λένε οι εντός Ελλάδας σλαβόφωνοι πληθυσμοί όταν αναφέρονται στη Δημοκρατία της Μακεδονίας. (Αυτοί είναι οι «μέσα», εμείς οι «έξω», πράγμα που δίνει ακριβώς και την αίσθηση μιας κάποιας κοινής ταυτότητας, χωρίς όμως να είναι ρητή η ταυτότητα των εντός Ελλάδος). Ο ντόπιος ελληνόφωνος μακεδονικός πληθυσμός της Δ. Μακεδονίας είναι κυρίως στις περιοχές που είπε και ο Τάσος: Γρεβενά, Ανασελίτσα, δηλ. επαρχία Βοΐου (πρωτεύουσα είναι η Σιάτιστα), στο νοτιότερο μόνο τμήμα του νομού Καστοριάς, σε δυο ζώνες, δυο μύτες που μπαίνουν μέσα στο σλαβόφωνο πληθυσμό, όπου τα βορειότερα χωριά σε κάθε μία είναι: στο Γράμμο (δυτικά, προς την Ήπειρο, κι έχει σχέση με το Ηπειρωτικό ιδίωμα, και γλωσσικά και στη μουσική) το βορειότερο χωριό είναι το Κοτέλτσι (Κοτύλι) πολύ κοντά στο Νεστόριο, και από την ανατολική μεριά του νομού Καστοριάς το βορειότερο χωριό είναι το Κοσταράζι, πάνω από το Βογατσικό. Πάνω από αυτό το όριο δεν υπάρχει ούτε ένα ελληνόφωνο χωριό την εποχή της ενσωμάτωσης της Μακεδονίας το Ότι υπάρχουν πολλά ελληνόφωνα χωριά (και ορισμένα τουρκόφωνα) στην περιοχή αυτή σήμερα από τις ανταλλαγές των πληθυσμών, αυτό είναι σίγουρο. Ναι. Υπάρχουν επίσης αλβανόφωνα χωριά, και υπάρχουν και βλάχικα. Και σιγά σιγά βρίσκεται κανείς προ εκπλήξεων, πολλαπλών εκπλήξεων. Σιγά σιγά ανακαλύπτει κανείς την αίσθηση (δεν αναφέρομαι ιστορικά, στις διάφορες ιστορικές περιόδους και στο τι τραβήξανε ή δεν τραβήξανε είτε οι σλαβόφωνοι είτε οι ελληνόφωνοι, κυρίως οι σλαβόφωνοι) ανακαλύπτει την αίσθηση της διαφορετικότητας του κάθε πληθυσμού σε σχέση με την Ελλάδα. Αυτό δηλ. που ονομάζουμε ελληνική εθνική συνείδηση των σλαβόφωνων Ελλήνων δεν είναι εξ αρχής δεδομένο. Αυτό μέχρι σήμερα είναι αισθητό. Πρώτα πρώτα το γλωσσικό όριο είναι σαφές και η συνείδηση αυτή υπάρχει και από τις δύο πλευρές: οι ελληνόφωνοι ντόπιοι δεν αναφέρονται ως «ντόπιοι» πλέον. «Ντόπιος» είναι το εθνολογικό όνομα με το οποίο αναφέρεσαι για ένα σλαβόφωνο, η γλώσσα του είναι τα «ντόπια» ή «ντόπικα», όχι τα «σλάβικα», αυτό ποτέ δεν λέγεται. Δηλ., άμα το πεις θα σου απαντήσουν, αλλά συνήθως είναι τα «ντόπια». Υπάρχει επίσης η τάση στις περιοχές όπου είναι περισσότεροι Πόντιοι, το σύνολο των προσφύγων να αναφέρονται ως «Πόντιοι», ενώ δεν είναι αλήθεια, δεν είναι όλοι Πόντιοι. Η εξάπλωση των Βλάχων Τους Βλάχους τους καταλαβαίνεις πάντοτε ποιοι είναι γιατί αναφέρονται ως Βλάχοι, είναι πάντοτε σε μεγάλο υψόμετρο σε όλες τις περιοχές, εκτός από τους αστικοποιημένους Βλάχικους πληθυσμούς οι οποίοι είναι ένα πολύ σημαντικό μέρος πολλών πόλεων της Θεσσαλίας, της Δ. Μακεδονίας και λιγότερο της Ηπείρου. Το μεγαλύτερο, δηλ. μέρος του λεγόμενου ελληνικού πληθυσμού του Μοναστηρίου είναι κυρίως Βλάχοι από την κατεστραμμένη το 1769 Μοσχόπολη

18 και τη Γράμμουστα, και ένα μέρος από Αρβανιτόβλαχους οι οποίοι εγκαταστάθηκαν ως υπηρετικό προσωπικό γύρω από τα μεγάλα τζάκια των Ελληνόβλαχων, που λέμε εμείς, του Μοναστηρίου, της Οχρίδος, της Στρούγκας σε μικρότερο βαθμό, του Περλεπέ, της Καστοριάς. Επίσης οι Βλάχοι έχουν μια βαθύτατη φυλετική συνείδηση. Η σημερινή μεγάλη εξάπλωσή τους δεν δείχνει την πρώτη τους εξάπλωση, η οποία είναι σε μια περιοχή (μάλλον, σε μερικές σαφείς περιοχές): στην περιοχή της Πίνδου που είναι ανάμεσα στη Μακεδονία, τη Θεσσαλία και την Ήπειρο (είναι μια ενιαία Βλάχικη περιοχή), σε μια άλλη πολύ μικρότερη, στον Όλυμπο, και μια Τρίτη στο σημερινό νομό Φλωρίνης και αμέσως πάνω από το όρος Πελιστέρ. Εκεί είναι τα κυρίως εγκατεστημένα Βλάχικα χωριά. Υπάρχουν και μέσα στην Αλβανία, γι αυτό και πρέπει κανείς να βλέπει το πρόβλημα των Βαλκανίων σιγά σιγά συνολικά: Αν βλέπεις δηλ. μία ελληνική περιοχή, τη Μακεδονία, καταλαβαίνεις ότι δεν μπορείς να σταματήσεις εκεί. (Πηγαίνω λίγο χαωδώς, αλλά δεν πειράζει ). Πρώτα πρώτα, από την αίσθηση του «μέσα» και του «έξω» που σας είπα, έπειτα από την εξάπλωση των Βλάχων που βρίσκονται σε όλες τις γειτονικές χώρες, μέχρι και τη Βουλγαρία. Βλέπεις ότι οι Βλάχοι έχουν ένα δίκτυο οδών το οποίο είτε ως νομάδες, είτε ως έμποροι στα μεγάλα Βλαχοχώρια της Πίνδου, το εκμεταλλεύονταν και είχαν αυτοί στα χέρια τους ένα μέρος του χερσαίου εμπορίου της κεντρικής Ευρώπης και της Ρουμανίας και ότι είχαν σχέσεις με τη Ρουμανία και τη Βλαχία. Και επίσης ότι οι Βλάχοι βρίσκονται ας πούμε, σε διάφορες «πολιτιστικές βαθμίδες»: υπάρχουν οι αστικοποιημένοι Βλάχοι της Μοσχόπολης, με αυτόν που λέμε εμείς το «λαμπρό πολιτισμό», που είχαν μια ρωμέικη συνείδηση, και των οποίων η γλώσσα στο εξωτερικό ήταν τα ελληνικά, ως εμπόρων και ως ορθόδοξων Χριστιανών. Υπάρχουν και οι Αρβανιτόβλαχοι που είναι νομάδες. Υπάρχουν πολλών «επιπέδων» Βλάχοι, οι οποίοι όλοι μιλούν Βλάχικα και ονομάζουν τον εαυτό τους Αρμάν (οι Ρουμούνοι που λέγανε στις αρχές του αιώνα οι διάφορες προπαγάνδες). Και η εξάπλωσή τους δείχνει ακριβώς τη μεγάλη σημασία που έχει η κατοχή των οδών στην προεθνική εποχή, στην Οθωμανική. Οι Βλάχοι δεν έχουν σαφή εθνική συνείδηση αλλά έχουν ένα πάρα πολύ σαφές δυτικό (της δυτικής Βαλκανικής) μουσικό ιδίωμα, που είναι κοντινό με τους ελληνικούς πληθυσμούς της Ανασελίτσας και κοινό με τους αλβανικούς πληθυσμούς. Οι «ντόπιοι» Μόλις κατέβεις από τα βουνά που χωρίζουν τη Μακεδονία από τα οροπέδια, την Αλβανία και αυτό που εμείς ονομάζουμε Ήπειρο, και από τα ορεινά της Θεσσαλίας, προς τα οροπέδια της Δυτικής Μακεδονίας, αμέσως αλλάζει το μουσικό ιδίωμα και βλέπεις μια εντελώς διαφορετική κοινωνική οργάνωση. Αυτό που στις αρχές ακόμα του αιώνα είναι η ζάντρουγκα. Σήμερα νομίζω ότι δεν υπάρχει πια. Η ζάντρουγκα έχει μικρύνει και έχουν υιοθετηθεί τα νοικοκυριά, ύστερα από την μεγάλη καταστροφή που υπέστησαν τα σλαβόφωνα μακεδονικά χωριά στην εποχή του εμφυλίου. Δεν υπάρχει πλέον η πατριαρχική οργάνωση των σλαβομακεδόνων, στην Ελλάδα τουλάχιστον. Βλέπει όμως κανείς την απίστευτη ποικιλία των χορών που χορεύονται στην περιοχή. Και τα ονόματά τους ακόμα, αν και δεν τραγουδιούνται (Στάνκαινα, Ράικο Κουκουράικο, Πουσνίτσα (Γονατιστός) Ρετσένιτσα, Βέτερ Πουντινάλο, Ρούντο Γιάρνε (σγουρό αρνί), Μπέλο Ολυμπιό (Λευκή Ολυμπιώ) δείχνουν ακριβώς ότι ήταν οικογενειακοί χοροί. Κάθε χωριό έχει διαφορετικούς χορούς και κάθε ζάντρουγκα τους χορεύει διαφορετικά. Δ. ΛΙΘΟΞΟΥ: Και έχει και τον άγιό της. Και τον άγιό της βέβαια. Το οποίο είναι αρχαία σλαβική παράδοση, και το οποίο ισχύει σήμερα και στη Σερβία. Έχω μάλιστα την εντύπωση ότι η επίσημη ιστοριογραφία της Δημοκρατίας της Μακεδονίας δεν θέλει να πολυπαραδεχτεί τη ζάντρουγκα γιατί είναι κάτι το Σερβικό. Τ. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ: Δεν την αναφέρει καθόλου. Ακροατής: Μπορείς να πεις τι είναι η ζάντρουγκα;

19 Η ζάντρουγκα είναι η πατριαρχική κοινωνική οργάνωση των Σλάβων. Είναι πολύ έντονη στη Σερβία, λιγότερο έντονη στην Κροατία και σαφώς υπαρκτή στα ορεινά κυρίως της Δ. Μακεδονίας (στη Δημοκρατία της Μακεδονίας και εντός της Ελλάδος) και λιγότερη έντονη αλλά υπαρκτή στα ορεινά της Αν. Μακεδονίας και της Δ. Βουλγαρίας. Λοιπόν για τους χορούς που λέω έχουν γίνει μελέτες. Αναφέρονται ως «αρχαίοι ελληνικοί χοροί», αναφέρεται πάντοτε το μετρικό τους σύστημα, αναφέρεται η μουσική τους κλίμακα. Υπάρχει πράγματι μια κοινή παράδοση, εδώ όμως φαίνονται και τα όρια, ας το πούμε έτσι, των μελετητών της ελληνικής λαογραφίας. Όταν αναφέρονται στον αντίστοιχο Βουλγαρικό ή Σλαβομακεδονικό χορό, λένε ότι αυτός είναι τεχνητός, είναι «μπαλέτο», διότι λαμβάνουν υπ όψη τους μόνο την κωδικοποίηση. Υπάρχει μια πλήρης άρνηση της άμεσης σχέσης, της εθνικοφυλετικής και γλωσσικής σχέσης των εν Ελλάδι μακεδόνων και των έξω, είτε αυτοί είναι στη Δημοκρατία της Μακεδονίας είτε στη Βουλγαρία. Οι ίδιοι οι σλαβόφωνοι της Ελλάδας καλλιεργούν πάρα πολύ αυτούς τους χορούς, με έναν ορισμένο τρόπο, πάρα πολύ έντονο. Δεν μπορείς όμως να μιλήσεις πολύ άνετα με τους σλαβόφωνους, έστω και αν ξέρεις πού βρίσκονται, για το τι είναι, τι μιλάνε, τι πιστεύουν. Οι ίδιοι σου λένε ότι εμείς είμαστε ντόπιοι. Και κοιτάξτε πώς γίνεται ένα πέρασμα από την εντοπιότητα, τη μακεδονική εντοπιότητα, σε μια συνείδηση διαφορετικότητας. Αυτό δηλ. που χαρακτηρίζει τους σλαβόφωνους, είτε έχουν, αν έχουν, Μακεδονική συνείδηση, είτε όχι (ίσως υπάρχουν αρκετοί που έχουν, πάντως λίγοι τολμούν να το πουν), είναι ότι αυτοί είναι οι «ντόπιοι», είναι οι Μακεδόνες, και ο «τίτλος ευγενείας» είναι της εντοπιότητας. Ενώ του πρόσφυγα, ο οποίος ήρθε σε μια περιοχή της οποίας ούτε το όνομα δεν ήξερε, ούτε τίποτα, ούτε είχε ένα δέσιμο με τον τόπο αυτό, είναι η «ελληνικότητα», μια ακαθόριστη και γενική ελληνικότητα. Πολύ έντονη σαν αίσθηση, αλλά αυτό που τον δένει αυτόν είναι ο σύλλογός του, ο οποίος είτε αναφέρεται στο χωριό από το οποίο ήρθε από την Μ. Ασία ή από την Βόρεια Θράκη (τη Βουλγαρία), είτε αναφέρεται γενικά στην περιοχή από την οποία προέρχεται. Κι αυτός ο άνθρωπος έχει προσπαθήσει να βρει «ρίζες» στη Μακεδονία. Κι εδώ ακριβώς έγκειται η διαφορά της αίσθησης του εντόπιου από τον πρόσφυγα. Αλλά το ελληνικό κράτος ακριβώς συσκοτίζει αυτήν τη διαφορά, όπως συσκοτίζει στην Ήπειρο τη διαφορά Αρβανίτη και Ρωμιού, όπως και στη Δ. Θράκη (όπου υπάρχει βέβαια ο σαφής, ρητός διαχωρισμός Χριστιανών και Μουσουλμάνων) συσκοτίζει και δεν αναφέρεται ποτέ στην παράδοση και τη γλώσσα των Πομάκων. Θα κάνω εδώ μια παρένθεση για την εξάπλωση αυτής της «περίεργης», της άγνωστης για μας γλώσσας, αυτό που θέλουμε εμείς να ονομάζουμε ιδίωμα, και που αναφέρεται μερικές φορές στα μουσικολογικά κείμενα ως βορειοελλαδικό ή ντόπιο ιδίωμα. Κάθε φορά που έχω πάω στους Πομάκους, στα Πομάκικα χωριά, οι ίδιοι λένε ότι στο στρατό ακούγοντας κάποιον σλαβομακεδόνα, χωρίς να ξέρουν τι είναι, νομίζουν ότι είναι Πομάκος. Και νομίζουν ότι είναι Πομάκος από άλλη περιοχή. Διότι η γλώσσα είναι ουσιαστικά κοινή. Εφόσον οι σλαβόφωνοι Έλληνες δεν έχουν περάσει από οποιανδήποτε παιδεία (κάποτε μπορεί να είχαν περάσει, να ήταν «Βούλγαροι», σήμερα όχι) η γλώσσα βρίσκεται στο αγροτικό επίπεδο. Το ίδιο γίνεται και με τους Πομάκους. Το ίδιο γίνεται και σε μια περιοχή (ένα πολύ περίεργο πράγμα που δείχνει και τη γεωμετρική εξάπλωση αυτής της γλώσσας, αν και έχει πάρα πολλές διαλέκτους) πέρα από την Γιουγκοσλαβική Μακεδονία, στον Σκάρδο, στο Κόσσοβο δηλ., όπου μουσουλμάνοι μιλούν την ίδια γλώσσα, τουλάχιστον καταλαβαίνονται άνετα με τους Μακεδόνες. Είναι Σλάβοι μουσουλμάνοι, οι οποίοι βρίσκονται κυρίως στην περιοχή της Πριζρένης. Είναι αυτό που είπε ο Τάσος λέγοντας ότι στην περιοχή των Σκοπίων η γλώσσα που μιλάνε σε ένα χριστιανικό χωριό όπου ήταν Σέρβος παπάς είναι διαφορετική απ ότι σε ένα χωριό που υπήρχε Βούλγαρος παπάς. Στους μουσουλμάνους λοιπόν είναι πιο καθαρή η αίσθηση της μακεδονικής γλώσσας, αυτό είναι το περίεργο, ενώ οι χριστιανοί του Κοσσόβου είναι σαφώς Σέρβοι. Οι μουσουλμάνοι την έχουν διατηρήσει διότι δεν είχαν ποτέ παιδεία σε σλαβική γλώσσα, και αυτούς τους λένε τορμπές. Όταν τους ρωτήσεις τι είναι, μπορεί να σου πουν Αλβανοί. Την εποχή του καθορισμού των εθνικών ορίων τους προσεταιρίσθηκαν μάλλον οι Αλβανοί, ως μουσουλμάνους. Διότι το μεγαλύτερο μέρος των

20 μουσουλμάνων της Μακεδονίας και του Κοσσόβου, το 90% ή 95%, είναι Αλβανοί. Εν γένει οι Σλάβοι μουσουλμάνοι ονομάζονται πλέον στη Γιουγκοσλαβία Αλβανοί, ενώ «Μουσουλμάνοι» είναι οι Βόσνιοι. Πάμε πολύ μακριά τώρα, αλλά είπαμε, δεν έχει σημασία Βλέπεις λοιπόν ότι από την περιοχή των Πομάκων στην ελληνική Δ. Θράκη μέχρι την Πριζρένη, πέρα από τον Σκόρδο και έξω από τα βορειοανατολικά όρια της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, μιλιέται περίπου η ίδια γλώσσα με διαφορετικές όμως διαλέκτους. Τ. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ: Να σου κάνω μία ερώτηση. Όσον αφορά τη σχέση τους με το ελληνικό κράτος, κι όσον αφορά τη συλλογική τους ταυτότητα, υπάρχει διαφορά μεταξύ των σλαβόφωνων στην Δυτική, Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία; Λ. ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ: Στη Δ. Μακεδονία, όπου είναι πολύ πιο συμπαγείς οι σλαβόφωνοι πληθυσμοί και πολύ πιο σαφές το γλωσσικό όριο, οι ελληνόφωνοι τους ονομάζουν «Βουλγαρόφωνους» ή και «Βούλγαρους» (στο παρελθόν) ενώ οι ίδιοι οι σλαβόφωνοι, κυρίως στο νομό Φλώρινας και Πέλλας, ονομάζουν μεταξύ τους τη γλώσσα τους Μακεδονικά. Όχι όμως μπροστά στους Έλληνες. Στο Κωσταράζι ας πούμε, που είναι το βορειότερο ελληνόφωνο χωριό και έχει την αίσθηση του ορίου, του συνόρου, ο Κωσταραζινός ντόπιος Έλλην θα σου πει ότι από δω και πέρα είναι βουλγαρόφωνα χωριά, ότι είμαστε όριο εμείς. Το λέει αν τον πιέσεις λιγάκι, αλλά το λέει, ξέρει τι γινόταν στον «Μακεδονικό Αγώνα». Τα Κορέστια, δηλ. η περιοχή βόρεια από τη λίμνη της Καστοριάς, μεταξύ Βίτσι και Αλβανικών συνόρων, στον εθνικό δρόμο Καστοριάς Φλώρινας (που αν και «εθνική οδός» φέτος ασφαλτοστρώθηκε), είναι λέει «Βούλγαροι». Στην Α. Μακεδονία είναι πάντα «Βούλγαροι» και η γλώσσα «Βουλγάρικα», και οι ίδιοι οι σλαβόφωνοι μπορεί να πουν ότι είναι «Βουλγάρικα». Δε λένε τόσο άνετα ότι είναι Μακεδονικά, όπως θα σου πουν στη Δυτική. Ως προς το ελληνικό κράτος τα χωριά που έχουν σαφώς εντονότερη Μακεδονική συνείδηση είναι περισσότερο της Δυτικής Μακεδονίας, κυρίως της Φλώρινας και του δυτικού τμήματος της Πέλλας και λίγο βόρεια της Καστοριάς. Εκεί, στην περιοχή των Κορεστίων, έχουν πάθει και τη μεγαλύτερη πανωλεθρία οι σλαβόφωνοι στην εποχή του εμφυλίου. Όλα τα συνοριακά χωριά αδειάσανε και δεν έχουν γεμίσει παρά με Αρβανιτόβλαχους που ήρθαν εκείνη την εποχή από την Αλβανία και την Ήπειρο. Στα ελληνόφωνα συνοριακά (προς την Αλβανία) χωριά του Γράμμου επέστρεψε από την εξορία ο πληθυσμός, ενώ δεν επέστρεψαν οι σλαβομακεδόνες μαχητές του ΚΚΕ και βρίσκονται οι περισσότεροι στη Γιουγκοσλαβία. Στην περιοχή αυτή είναι και πιο έντονη η συνείδηση της διαφορετικότητας και λιγότερη η εκούσια επιλογή της αφομοίωσης, και οι σχέσεις με το ελληνικό κράτος καθορίζονται και από το πρόβλημα των εξόριστων. Εκεί είναι και λιγότεροι οι πρόσφυγες. Το όριο είναι ας πούμε δυτικά του Βαρδάρη (Αξιού). Η κοινή κουλτούρα των μακεδονικών πόλεων Όταν ήταν ενιαία η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν ακριβώς καθαρά τα όρια, διότι η Οθωμανική διοίκηση (πρέπει να το πούμε) δεν λογάριαζε Μακεδονίες και τέτοια. Αυτά είναι ονομασίες των χριστιανικών κρατών, μέχρι ενός σημείου και ενός ντόπιου πληθυσμού ο οποίος έχει μια αίσθηση αυτού του γεωγραφικού ορίου. Μετά η κάθε χώρα ορίζει τον δικό της τρόπο, όπως τη συμφέρει και με την εκάστοτε συγκυρία το πού είναι τα σύνορα και τα όρια. Αυτό το βλέπουμε σήμερα στη Μακεδονία αλλά και στην Ήπειρο (για τους Αλβανούς δεν υπάρχει, ούτε ποτέ υπήρχε άλλωστε, «Βόρεια Ήπειρος», το λέει σήμερα η εφημερίδα). Στις μεγάλες πόλεις, πρωτεύουσες των βιλαετίων, στη Θεσσαλονίκη, στο Μοναστήρι, στα Σκόπια, υπάρχει ένας εθνικός και πολιτιστικός συγκριτισμός που ανήκει σε αυτό που θα λέγαμε βαλκανικό τσαρσί [αγορά]. Υπάρχουν Έλληνες, ελληνόφωνοι (οι οποίοι μπορεί να μην κατάγονται από ελληνόφωνα χωριά), υπάρχουν οι Εβραίοι, υπάρχουν και Σλάβοι (από την εποχή που αρχίζουν και δίνουν το όνομά τους δηλ. ως Βούλγαροι και ως Σέρβοι, έμποροι), υπάρχουν και πολλοί Μουσουλμάνοι. Υπάρχει δηλ. στο αστικό επίπεδο μια πάρα πολύ έντονη κοινή κουλτούρα, ενώ δεν είναι κοινή στους αγροτικούς πληθυσμούς.

Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια ( ) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του

Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια ( ) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του Ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια (1904-1908) Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του είχε επεκταθεί σε όλη τη σημερινή Μακεδονία μέχρι και

Διαβάστε περισσότερα

κάνουμε τι; Γιατί άμα είναι να είμαστε απλώς ενωμένοι, αυτό λέγεται παρέα. Εγώ προτιμώ να παράγουμε ένα Έργο και να δούμε.

κάνουμε τι; Γιατί άμα είναι να είμαστε απλώς ενωμένοι, αυτό λέγεται παρέα. Εγώ προτιμώ να παράγουμε ένα Έργο και να δούμε. Εισήγηση του Ν. Λυγερού στη 2η Παγκόσμια Συνδιάσκεψη Ποντιακής Νεολαίας "Οι προκλήσεις του 21ου αιώνα, η ποντιακή νεολαία και ο ρόλος της στο οικουμενικό περιβάλλον". Συνεδριακό Κέντρο Ιωάννης Βελλίδης

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 1. Από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεµο του 1897 στον Μακεδονικό Αγώνα (σελ )

Κεφάλαιο 1. Από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεµο του 1897 στον Μακεδονικό Αγώνα (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης 5 η Ενότητα «Η Ελλάδα στον 20 ο αιώνα» 1 Κεφάλαιο 1 Από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεµο του 1897 στον Μακεδονικό Αγώνα (σελ. 178 181) Μετά την ήττα στον πόλεµο µε την Τουρκία, το 1897, το ελληνικό

Διαβάστε περισσότερα

Jordi Alsina Iglesias. Υποψήφιος διδάκτορας. Πανεπιστήμιο Βαρκελώνης

Jordi Alsina Iglesias. Υποψήφιος διδάκτορας. Πανεπιστήμιο Βαρκελώνης Ηρακλείο 10/7/2014 Πρώτα άπο όλα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Πολιτιστικό Σύλλογο Γωνιών Μαλεβιζίου και τον κύριο Κώστα Παντερή για την προσπάθεια που κάνουν οργανώνοντας για πρώτη φορα μία τέτοια μεγάλη

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 29 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι Ιστορία Γ Γυμνασίου. Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (26 Οκτωβρίου 1912)

Ενότητα 29 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι Ιστορία Γ Γυμνασίου. Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (26 Οκτωβρίου 1912) Ενότητα 29 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913 Ιστορία Γ Γυμνασίου Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (26 Οκτωβρίου 1912) Χρονολόγιο 1897-1908 Μακεδόνικος Αγώνας 1912-1913 Βαλκανικοί πόλεμοι 1914-1918 Α' Παγκόσμιος

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 22 - Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων. Ιστορία Γ Γυμνασίου. Μακεδονομάχοι Το αντάρτικο σώμα του Μελά

Ενότητα 22 - Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων. Ιστορία Γ Γυμνασίου. Μακεδονομάχοι Το αντάρτικο σώμα του Μελά Ενότητα 22 - Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων Ιστορία Γ Γυμνασίου Μακεδονομάχοι Το αντάρτικο σώμα του Μελά Χρονολόγιο Τα Βαλκάνια υπό την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Εθνικές

Διαβάστε περισσότερα

Η σύντομη ιστορία της ποδοσφαιρικής ομάδας του Νίκου Ζαχαριάδη Σταύρος Τζίμας

Η σύντομη ιστορία της ποδοσφαιρικής ομάδας του Νίκου Ζαχαριάδη Σταύρος Τζίμας Η σύντομη ιστορία της ποδοσφαιρικής ομάδας του Νίκου Ζαχαριάδη Σταύρος Τζίμας Η ενδεκάδα του ΚΚΕ στην Πολωνία με το «εθνόσημο» στην μπλούζα, που δημιουργήθηκε στο Ζγκόρτζελετς το 1950 με εντολή Ζαχαριάδη.

Διαβάστε περισσότερα

Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων

Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων Τα Βαλκάνια των αλληλοσυγκρουόμενων εθνικών επιδιώξεων οι Σέρβοι κέρδισαν την αυτονομία τους (1812-1815) οι Έλληνες ίδρυσαν ανεξάρτητο εθνικό κράτος οι Βούλγαροι ίδρυσαν ανεξάρτητη βουλγαρική εκκλησία,

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα Ενότητα 5: Δημιουργία του ελληνικού εθνικισμού Σπύρος Μαρκέτος Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

ΧΑΡΤΙΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΟΜΑΔΑ Β. Ερώτηση 1 α

ΧΑΡΤΙΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΟΜΑΔΑ Β. Ερώτηση 1 α ΧΑΡΤΙΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΟΜΑΔΑ Β Ερώτηση 1 α Το βιβλίο με τίτλο «Χάρτινη Αγκαλιά», της Ιφιγένειας Μαστρογιάννη, περιγράφει την ιστορία ενός κοριτσιού, της Θάλειας, η οποία αντιμετωπίζει προβλήματα υγείας. Φεύγει

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα Ενότητα 10: Το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα Σπύρος Μαρκέτος Άδειες Χρήσης

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 6. Η κρίση στα Βαλκάνια (σελ )

Κεφάλαιο 6. Η κρίση στα Βαλκάνια (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης 4 η Ενότητα «Η Ελλάδα στον 19 ο αιώνα» 1 Κεφάλαιο 6 Η κρίση στα Βαλκάνια (σελ. 170 173) Στη διάρκεια του 19ου αιώνα η Οθωµανική Αυτοκρατορία αντιµετώπισε πολλά προβλήµατα και άρχισε σταδιακά

Διαβάστε περισσότερα

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΠΑΤΣΑΤΖΑΚΗ ΕΛΕΝΗ, ΑΕΜ:3196 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΥΕ258 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΠΑΤΣΑΤΖΑΚΗ ΕΛΕΝΗ, ΑΕΜ:3196 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΥΕ258 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ 2015 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΥΕ258 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΠΑΤΣΑΤΖΑΚΗ ΕΛΕΝΗ, ΑΕΜ:3196 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΓΡΙΒΑ ΕΛΕΝΗ 5/2/2015 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αυτό το portfolio φτιάχτηκε

Διαβάστε περισσότερα

ΟΥΙΛΙΑΜ ΛΑΝΤΕΪ συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη

ΟΥΙΛΙΑΜ ΛΑΝΤΕΪ συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη Ημερομηνία 25/2/2015 Μέσο Συντάκτης Link diastixo.gr Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης http://diastixo.gr/sinentefxeis/xenoi/3524-william-landay ΟΥΙΛΙΑΜ ΛΑΝΤΕΪ συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη Δημοσιεύτηκε

Διαβάστε περισσότερα

Αν είναι δυνατόν! Ελληνίδα δασκάλα, δίδασκε σε ελληνικό σχολείο, το αλβανικό βιβλίο Ιστορίας που αναφέρει τους Έλληνες ως σφαγείς των Τσάμηδων!!!

Αν είναι δυνατόν! Ελληνίδα δασκάλα, δίδασκε σε ελληνικό σχολείο, το αλβανικό βιβλίο Ιστορίας που αναφέρει τους Έλληνες ως σφαγείς των Τσάμηδων!!! Αν είναι δυνατόν! Ελληνίδα δασκάλα, δίδασκε σε ελληνικό σχολείο, το αλβανικό βιβλίο Ιστορίας που αναφέρει τους Έλληνες ως σφαγείς των Τσάμηδων!!! Απίστευτο κι όμως αληθινό! Σε ελληνικό σχολείο, από Έλληνες

Διαβάστε περισσότερα

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 5 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ 1 Y Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Α Ι Δ Ε Ι Α Σ Κ Α Ι Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Μ Α

Διαβάστε περισσότερα

Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία

Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιογραφία Ποιά ηρωικά χαρακτηριστικά έχει η ηρωίδα κατά τη γνώμη σας; Κατά τη γνώμη μου και μόνο που χαρακτηρίζουμε την Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου ηρωίδα δείχνει ότι

Διαβάστε περισσότερα

ΦΙΛGOOD. Review from 01/02/2016. Page 1 / 5. Customer: Rubric: ΚΥΠΡΙΑΚΟ Subrubric: Εκπαίδευση/Εκπαιδευτικοί. Articlesize (cm2): 2282

ΦΙΛGOOD. Review from 01/02/2016. Page 1 / 5. Customer: Rubric: ΚΥΠΡΙΑΚΟ Subrubric: Εκπαίδευση/Εκπαιδευτικοί. Articlesize (cm2): 2282 Review from 01/02/2016 Articlesize (cm2): 2282 ΦΙΛGOOD, από σελίδα 20 Customer: Author: ΣΤΑΥΡΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Rubric: ΚΥΠΡΙΑΚΟ Subrubric: Εκπαίδευση/Εκπαιδευτικοί Mediatype: Print Page 1 / 5 ΚΑΘΩΣ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΖΟΜΟΥΝ

Διαβάστε περισσότερα

«Ο Αϊούλαχλης και ο αετός»

«Ο Αϊούλαχλης και ο αετός» ΠΑΡΑΜΥΘΙ #25 «Ο Αϊούλαχλης και ο αετός» (Φλώρινα - Μακεδονία Καύκασος) Διαγωνισμός παραδοσιακού παραμυθιού ebooks4greeks.gr ΠΑΡΑΜΥΘΙ #25 Ψηφίστε το παραμύθι που σας άρεσε περισσότερο εδώ μέχρι 30/09/2011

Διαβάστε περισσότερα

γεφύρια, τα οποία φέρνουν στην μνήμη από την χώρα καταγωγής τους, βρίσκοντας κοινούς τόπους στην διαπραγμάτευση του θέματος.

γεφύρια, τα οποία φέρνουν στην μνήμη από την χώρα καταγωγής τους, βρίσκοντας κοινούς τόπους στην διαπραγμάτευση του θέματος. Τα γεφύρια ενώνουν Σε μία διαπολιτισμική προσέγγιση των θεμάτων που έχουν σχέση με τα πέτρινα γεφύρια, διαπιστώνουμε εύκολα ότι οι κατασκευές αυτές απαντούν όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά σε ολόκληρη

Διαβάστε περισσότερα

Αναστασία Μπούτρου. Εργασία για το βιβλίο «Παπούτσια με φτερά»

Αναστασία Μπούτρου. Εργασία για το βιβλίο «Παπούτσια με φτερά» Αναστασία Μπούτρου Εργασία για το βιβλίο «Παπούτσια με φτερά» α) Αν κάποιος έχει φαντασία, μπορεί και φαντάζεται έναν καλύτερο κόσμο. Κλείνει τα μάτια του και βλέπει αυτό που ποθεί. Αυτό το απόσπασμα εννοεί

Διαβάστε περισσότερα

Λούντβιχ Βιτγκενστάιν

Λούντβιχ Βιτγκενστάιν Λούντβιχ Βιτγκενστάιν Ο τάφος του Βίτγκεντάιν στο Κέιμπριτζ κοσμείται από το ομοίωμα μιας ανεμόσκαλας: «Οι προτάσεις μου αποτελούν διευκρινίσεις, όταν αυτός που με καταλαβαίνει, τελικά τις αναγνωρίσει

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Α ομάδα. Αφού επιλέξεις τρία από τα παραπάνω αποσπάσματα που σε άγγιξαν περισσότερο, να καταγράψεις τις δικές σου σκέψεις.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Α ομάδα. Αφού επιλέξεις τρία από τα παραπάνω αποσπάσματα που σε άγγιξαν περισσότερο, να καταγράψεις τις δικές σου σκέψεις. Α ομάδα ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1. Η συγγραφέας του βιβλίου μοιράζεται μαζί μας πτυχές της ζωής κάποιων παιδιών, άλλοτε ευχάριστες και άλλοτε δυσάρεστες. α) Ποια πιστεύεις ότι είναι τα μηνύματα που θέλει να περάσει μέσα

Διαβάστε περισσότερα

«Πώς να ξέρει κανείς πού στέκει; Με αγγίζεις στο παρελθόν, σε νιώθω στο παρόν» Μυρσίνη-Νεφέλη Κ. Παπαδάκου «Νερό. Εγώ»

«Πώς να ξέρει κανείς πού στέκει; Με αγγίζεις στο παρελθόν, σε νιώθω στο παρόν» Μυρσίνη-Νεφέλη Κ. Παπαδάκου «Νερό. Εγώ» «Πώς να ξέρει κανείς πού στέκει; Με αγγίζεις στο παρελθόν, σε νιώθω στο παρόν» Μυρσίνη-Νεφέλη Κ. Παπαδάκου «Νερό. Εγώ» ΚΕΦΆΛΑΙΟ 1 ΘΑ ΣΟΥ ΠΩ τι πιστεύω για την εξαφάνιση, αλλά δώσε μου λίγο χρόνο. Όχι,

Διαβάστε περισσότερα

Λήστευαν το δημόσιο χρήμα - Το B' Μέρος με τους αποκαλυπτικούς διαλόγους Άκη - Σμπώκου

Λήστευαν το δημόσιο χρήμα - Το B' Μέρος με τους αποκαλυπτικούς διαλόγους Άκη - Σμπώκου Λήστευαν το δημόσιο χρήμα - Το B' Μέρος με τους αποκαλυπτικούς διαλόγους Άκη - Σμπώκου - από τον Φουάτ σε τρεις εταιρίες χρήματα... μπλου μπρουμέλ, άλλη μια P.A κάπως έτσι και άλλη μία που μου είχες πει

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΠ 40. Εθνοπολιτισμικές ταυτότητες και χορευτικά ρεπερτόρια του Βορειοελλαδικού χώρου.

ΕΛΠ 40. Εθνοπολιτισμικές ταυτότητες και χορευτικά ρεπερτόρια του Βορειοελλαδικού χώρου. ΕΛΠ 40 Εθνοπολιτισμικές ταυτότητες και χορευτικά ρεπερτόρια του Βορειοελλαδικού χώρου. Διαμόρφωση κεφαλαίων εργασίας: 1. Μουσική και χορός: απαραίτητα στοιχέια κουλτούρας 2. Βορειοελλαδικός χώρος και πληθυσιακές

Διαβάστε περισσότερα

χώρας μας, όπως ο κ. Κοντογιώργης, έχουν μία παρόμοια δυστυχώς άποψη, η οποία είναι η εξής!

χώρας μας, όπως ο κ. Κοντογιώργης, έχουν μία παρόμοια δυστυχώς άποψη, η οποία είναι η εξής! Ντροπή Αργείοι! Δεν είναι δικτατορία, όταν η πλειοψηφία των Πολιτών έχει ακριβώς την αντίθετη άποψη από τα περισσότερα κόμματα στη Βουλή, όσον αφορά τα μνημόνια, το Μακεδονικό και τόσα άλλα; Όταν κυβέρνηση

Διαβάστε περισσότερα

A READER LIVES A THOUSAND LIVES BEFORE HE DIES.

A READER LIVES A THOUSAND LIVES BEFORE HE DIES. A READER LIVES A THOUSAND LIVES BEFORE HE DIES. 1. Η συγγραφέας του βιβλίου μοιράζεται μαζί μας πτυχές της ζωής κάποιων παιδιών, άλλοτε ευχάριστες και άλλοτε δυσάρεστες. α) Ποια πιστεύεις ότι είναι τα

Διαβάστε περισσότερα

κι η τιμωρία των κατηγορουμένων. Βέβαια, αν δεν έχεις πάρει καθόλου βάρος, αυτό θα σημαίνει ότι ο κατηγορούμενος

κι η τιμωρία των κατηγορουμένων. Βέβαια, αν δεν έχεις πάρει καθόλου βάρος, αυτό θα σημαίνει ότι ο κατηγορούμενος 14 Φτάνοντας λοιπόν ο Νικήτας σε μια από τις γειτονικές χώρες, εντυπωσιάστηκε από τον πλούτο και την ομορφιά της. Πολλά ποτάμια τη διέσχιζαν και πυκνά δάση κάλυπταν τα βουνά της, ενώ τα χωράφια ήταν εύφορα

Διαβάστε περισσότερα

Κατανόηση προφορικού λόγου

Κατανόηση προφορικού λόγου Β1 (25 μονάδες) Διάρκεια: 25 λεπτά Ερώτημα 1 Θα ακούσετε δύο (2) φορές έναν συγγραφέα να διαβάζει ένα απόσπασμα από το βιβλίο του με θέμα τη ζωή του παππού του. Αυτά που ακούτε σας αρέσουν, γι αυτό κρατάτε

Διαβάστε περισσότερα

Από όλα τα παραμύθια που μου έλεγε ο πατέρας μου τα βράδια πριν κοιμηθώ, ένα μου άρεσε πιο πολύ. Ο Σεβάχ ο θαλασσινός. Επτά ταξίδια είχε κάνει ο

Από όλα τα παραμύθια που μου έλεγε ο πατέρας μου τα βράδια πριν κοιμηθώ, ένα μου άρεσε πιο πολύ. Ο Σεβάχ ο θαλασσινός. Επτά ταξίδια είχε κάνει ο 4 Από όλα τα παραμύθια που μου έλεγε ο πατέρας μου τα βράδια πριν κοιμηθώ, ένα μου άρεσε πιο πολύ. Ο Σεβάχ ο θαλασσινός. Επτά ταξίδια είχε κάνει ο Σεβάχ. Για να δει τον κόσμο και να ζήσει περιπέτειες.

Διαβάστε περισσότερα

Η πολιτική του ΚΚΕ και η στάση των σλαβόφωνων χωρικών Α. Ανδρέου, Σ. Ηλιάδου-Τάχου

Η πολιτική του ΚΚΕ και η στάση των σλαβόφωνων χωρικών Α. Ανδρέου, Σ. Ηλιάδου-Τάχου Η πολιτική του ΚΚΕ και η στάση των σλαβόφωνων χωρικών Α Ανδρέου, Σ Ηλιάδου-Τάχου Τα στελέχη του ΕΑΜ και του ΚΚΕ είχαν θέσει κατά την Κατοχή ως πρωταρχικό στόχο την Απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΜΑΔΑ ΠΡΩΤΗ Α1 α. σχολικό βιβλίο, σελ. 46. Φεντερασιόν: ήταν μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσσαλονίκης, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοικτή σε νέες ιδέες

Διαβάστε περισσότερα

LET S DO IT BETTER improving quality of education for adults among various social groups

LET S DO IT BETTER improving quality of education for adults among various social groups INTERVIEWS REPORT February / March 2012 - Partner: Vardakeios School of Hermoupolis - Target group: Immigrants, women 1 η συνέντευξη Από την Αλβανία Το 2005 Η γλώσσα. Ήταν δύσκολο να επικοινωνήσω με τους

Διαβάστε περισσότερα

Η Διδασκαλία της Νεοελληνικής Γλώσσας στην Ουκρανία

Η Διδασκαλία της Νεοελληνικής Γλώσσας στην Ουκρανία Η Διδασκαλία της Νεοελληνικής Γλώσσας στην Ουκρανία ΞΕΝΙΑ ΑΡΤΑΜΟΝΟΒΑ Κυριακάτικο Σχολείο της Ελληνικής Κοινότητας του Χαρκόβου (Ουκρανία) Οι κοινωνικές αναταραχές του 20 ου αιώνα επηρέασαν και τις ελληνικές

Διαβάστε περισσότερα

Συμπολίτισσες και Συμπολίτες

Συμπολίτισσες και Συμπολίτες Συμπολίτισσες και Συμπολίτες Ήδη έχουν ειπωθεί αρκετά. Τη δύσκολη κατάσταση που περνάει ο λαός την γνωρίζουμε όλοι. Ξεθεμελιώνονται δικαιώματα και κατακτήσεις για τις οποίες έχει χυθεί πολύ αίμα. Για μεγάλο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΜΥΘΙ #14. «Ο μικρός βλάκας» (Τραγάκι Ζακύνθου - Επτάνησα) Διαγωνισμός παραδοσιακού παραμυθιού ebooks4greeks.gr

ΠΑΡΑΜΥΘΙ #14. «Ο μικρός βλάκας» (Τραγάκι Ζακύνθου - Επτάνησα) Διαγωνισμός παραδοσιακού παραμυθιού ebooks4greeks.gr ΠΑΡΑΜΥΘΙ #14 «Ο μικρός βλάκας» (Τραγάκι Ζακύνθου - Επτάνησα) Διαγωνισμός παραδοσιακού παραμυθιού ebooks4greeks.gr ΠΑΡΑΜΥΘΙ #14 Ψηφίστε το παραμύθι που σας άρεσε περισσότερο εδώ μέχρι 30/09/2011 Δείτε όλα

Διαβάστε περισσότερα

«ΠΩΣ ΦΑΝΤΑΖΟΜΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ;» Α1 Γυμνασίου Προσοτσάνης 2011-2012

«ΠΩΣ ΦΑΝΤΑΖΟΜΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ;» Α1 Γυμνασίου Προσοτσάνης 2011-2012 «ΠΩΣ ΦΑΝΤΑΖΟΜΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ;» Α1 Γυμνασίου Προσοτσάνης 2011-2012 1 ΠΩΣ ΦΑΝΤΑΖΟΜΑΙ ΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ; Γράφει ο Ηλίας Δερμετζής «Τη ζωή μου χωρίς αριθμούς δεν μπορώ να τη φανταστώ,

Διαβάστε περισσότερα

[Συνέντευξη-Διαγωνισμός] Η Μεταξία Κράλλη και το βιβλίο της «Κάποτε στη Σαλονίκη»

[Συνέντευξη-Διαγωνισμός] Η Μεταξία Κράλλη και το βιβλίο της «Κάποτε στη Σαλονίκη» [Συνέντευξη-Διαγωνισμός] Η Μεταξία Κράλλη και το βιβλίο της «Κάποτε στη Σαλονίκη» Από happytv - Τετάρτη 19/10/16 Η Μεταξία Κράλλη (ψευδώνυμο) γεννήθηκε στην Αθήνα το 1975. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και

Διαβάστε περισσότερα

Συνέντευξη του Ν. Λυγερού στην εκπομπή «Καλή σας ημέρα» ΡΙΚ 1, 03/11/2014

Συνέντευξη του Ν. Λυγερού στην εκπομπή «Καλή σας ημέρα» ΡΙΚ 1, 03/11/2014 Συνέντευξη του Ν. Λυγερού στην εκπομπή «Καλή σας ημέρα» ΡΙΚ 1, 03/11/2014 Δημοσιογράφος: -Μπορούν να συνυπάρξουν η θρησκεία και η επιστήμη; Ν.Λυγερός: -Πρώτα απ όλα συνυπάρχουν εδώ και αιώνες, και κάτι

Διαβάστε περισσότερα

Ποιες γνώμες έχετε ακούσει για τη Βίβλο; Τι θα θέλατε να μάθετε γι αυτή;

Ποιες γνώμες έχετε ακούσει για τη Βίβλο; Τι θα θέλατε να μάθετε γι αυτή; Γιατί μελετούμε την Αγία Γραφή; Ποιες γνώμες έχετε ακούσει για τη Βίβλο; Τι θα θέλατε να μάθετε γι αυτή; Είναι ένα σπουδαίο βιβλίο Το πιο πολυδιαβασμένο στον κόσμο. Το πρώτο που τυπώθηκε από τον Γουτεμβέργιο

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΤΟ Σ ΑΓΑΠΑΩ

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΤΟ Σ ΑΓΑΠΑΩ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΤΟ Σ ΑΓΑΠΑΩ (Αόρατος) ΑΦΗΓΗΤΗΣ: Κάποτε στη γη γεννήθηκε το Όνειρο. Το όνομά του δεν ήταν έτσι, όμως επειδή συνεχώς ονειρευόταν, όλοι το φώναζαν Όνειρο. Δεν ήταν κάτι το σπουδαίο, ήταν σαν

Διαβάστε περισσότερα

Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας

Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία της Ευρωπαϊκής Κοινωνίας 1ο μάθημα (3.10.2018) Ίκαρος Μαντούβαλος imantouv@psed.duth.gr τηλ. γραφείου: 25510-30115 Ώρες και μέρες επικοινωνίας: Τετάρτη, 17:00-18:30 Πέμπτη,

Διαβάστε περισσότερα

Ανασκόπηση Στο προηγούμενο μάθημα είδαμε πως μετά το θάνατο του Βασιλείου Β : το Βυζάντιο έδειχνε ακμαίο, αλλά είχαν τεθεί οι βάσεις της κρίσης στρατι

Ανασκόπηση Στο προηγούμενο μάθημα είδαμε πως μετά το θάνατο του Βασιλείου Β : το Βυζάντιο έδειχνε ακμαίο, αλλά είχαν τεθεί οι βάσεις της κρίσης στρατι Εσωτερική κρίση εξωτερικοί κίνδυνοι 1054-10811081 Στο σημερινό μάθημα θα δούμε: 1. τα εσωτερικά προβλήματα 2. τους εξωτερικούς κινδύνους 3. κυρίως τη μάχη στο Ματζικέρτ και τις συνέπειές της Ανασκόπηση

Διαβάστε περισσότερα

Γιατί μελετούμε την Αγία Γραφή;

Γιατί μελετούμε την Αγία Γραφή; Γιατί μελετούμε την Αγία Γραφή; Ποιες γνώμες έχετε ακούσει για τη Βίβλο; Τι θα θέλατε να μάθετε γι αυτή; Είναι ένα σπουδαίο βιβλίο Το πιο πολυδιαβασμένο στον κόσμο. Το πρώτο που τυπώθηκε από τον Γουτεμβέργιο

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 3. Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι (σελ )

Κεφάλαιο 3. Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι (σελ ) Ιστορία ΣΤ τάξης 5 η ενότητα «Η Ελλάδα στον 20 ο αιώνα» 1 Κεφάλαιο 3 Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι (σελ. 186 189) Οι προσδοκίες, που καλλιέργησε στους υπόδουλους χριστιανικούς λαούς το κίνηµα των Νεοτούρκων το

Διαβάστε περισσότερα

Τι σημαίνει αστικά πεδία σε μετάβαση για εσάς και την καλλιτεχνική σας δημιουργία;

Τι σημαίνει αστικά πεδία σε μετάβαση για εσάς και την καλλιτεχνική σας δημιουργία; Τι σημαίνει αστικά πεδία σε μετάβαση για εσάς και την καλλιτεχνική σας δημιουργία; Δύσκολη ερώτηση Για την καλλιτεχνική μου δημιουργία δεν παίζει κανένα ρόλο. Αυτό που με πικραίνει είναι ότι έζησα την

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΧΕ ΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΘΕΜΑ: εξιότητες κοψίματος Σβούρες ΤΑΞΗ: Α-Β

ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΧΕ ΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΘΕΜΑ: εξιότητες κοψίματος Σβούρες ΤΑΞΗ: Α-Β ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΧΕ ΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΘΕΜΑ: εξιότητες κοψίματος Σβούρες ΤΑΞΗ: Α-Β ΗΜ/ΝΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Σεπτέμβριος Αφόρμηση: ίνω στα παιδιά σε χαρτόνι φωτοτυπημένη μια σβούρα και τους

Διαβάστε περισσότερα

Τα λουλούδια που δεν είχαν όνομα ''ΜΥΘΟΣ''

Τα λουλούδια που δεν είχαν όνομα ''ΜΥΘΟΣ'' 1 2 Τα λουλούδια που δεν είχαν όνομα ''ΜΥΘΟΣ'' 3 Τα λουλούδια χωρίς όνομα, τα έχει ο καθένας από μας, αλλά δεν το ξέρουμε. Δεν μας μαθαίνουν τίποτα και ψάχνουμε μόνοι μας άσκοπα να βρούμε κάτι, για να

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ "

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΩΝ "ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ" ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ "ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΩΣΗ 1911-1913" Κεφάλαιο 5 Ο χάρτης των Βαλκανίων

Διαβάστε περισσότερα

Για την (προ)ιστορία του Μακεδονικού Ζητήματος

Για την (προ)ιστορία του Μακεδονικού Ζητήματος Για την (προ)ιστορία του Μακεδονικού Ζητήματος Βάσω Νάση Το δημόσιο ενδιαφέρον στις μέρες μας για το Μακεδονικό, θυμίζει κάτι από τα παλιά. Παρότι δεν βρισκόμαστε στο 1991-1994, ακόμα παρελαύνουν εθνικιστικές

Διαβάστε περισσότερα

Μάνος Κοντολέων : «Ζω γράφοντας και γράφω ζώντας» Πέμπτη, 23 Μάρτιος :11

Μάνος Κοντολέων : «Ζω γράφοντας και γράφω ζώντας» Πέμπτη, 23 Μάρτιος :11 Μάνος Κοντολέων : «Ζω γράφοντας και γράφω ζώντας» Πέμπτη, 23 Μάρτιος 2017-11:11 Από τη Μαίρη Γκαζιάνη Ο ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει γράψει περίπου

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ. Για την ΗΜΕΡΑ ΑΣΦΑΛΟΥΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ και τη Δράση Saferinternet.gr

ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ. Για την ΗΜΕΡΑ ΑΣΦΑΛΟΥΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ και τη Δράση Saferinternet.gr 1 ο ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΙΝΔΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ Για την ΗΜΕΡΑ ΑΣΦΑΛΟΥΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ 2016 και τη Δράση Saferinternet.gr Τα δύο ποιήματα που επιλέχθηκαν και στάλθηκαν στη δράση Στο διαδίκτυο Στο διαδίκτυο αν

Διαβάστε περισσότερα

Γιώργος Δ. Λεμπέσης: «Σαν να μεταφέρω νιτρογλυκερίνη σε βαγονέτο του 19ου αιώνα» Τα βιβλία του δεν διαβάζονται από επιβολή αλλά από αγάπη

Γιώργος Δ. Λεμπέσης: «Σαν να μεταφέρω νιτρογλυκερίνη σε βαγονέτο του 19ου αιώνα» Τα βιβλία του δεν διαβάζονται από επιβολή αλλά από αγάπη Γιώργος Δ. Λεμπέσης: «Σαν να μεταφέρω νιτρογλυκερίνη σε βαγονέτο του 19ου αιώνα» Τα βιβλία του δεν διαβάζονται από επιβολή αλλά από αγάπη ΝΑΤΑΣΑ ΚΑΡΥΣΤΙΝΟΥ 21.06.2017-12:28 Η «Ψαρόσουπα», «Το χρυσό μολύβι»,

Διαβάστε περισσότερα

Απογευματινή Κων/πολης

Απογευματινή Κων/πολης Απογευματινή Κων/πολης 2018.8.6 Του Ηρακλή Μήλλα Η περίπτωσή του μοιάζει κάπως με την δική μου. Τη δεκαετία του 60, Ρωμιός εγώ, έτρεχα ως αθλητής με την φανέλα της εθνικής Τουρκίας. Στους Βαλκανικούς αγώνες

Διαβάστε περισσότερα

Η ελληνική και η ευρωπαϊκή ταυτότητα

Η ελληνική και η ευρωπαϊκή ταυτότητα ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΕΝΔΟΦΡ/ΚΗΣ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΥΡΙΑΚΗ 14 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2008 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: (4) ΚΕΙΜΕΝΟ Η ελληνική

Διαβάστε περισσότερα

Ένα μικρό ιστορικό της Μακεδονίας μετά το 1900

Ένα μικρό ιστορικό της Μακεδονίας μετά το 1900 1 Ένα μικρό ιστορικό της Μακεδονίας μετά το 1900 Ο Μακεδονικός αγώνας της Ελλάδας τα χρόνια 1904-1908 είχε σκοπό την προάσπιση της προσήλωσης των κατοίκων της Μακεδονίας στη σκέπη του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως,

Διαβάστε περισσότερα

Ξένου Ηρώ. Μωραΐτης Αλέξανδρος

Ξένου Ηρώ. Μωραΐτης Αλέξανδρος Γ4 «Έτσι λέει το Σύνταγμα. Και δε βρίσκω ποιο είναι αυτό που κερδίζω όταν ο καθηγητής σταματάει το μάθημα για να μου κάνει ένα σωρό παρατηρήσεις. Τι κερδίζουμε όταν απλά περνάμε μια διδακτική ώρα με γέλια

Διαβάστε περισσότερα

Το παιχνίδι των δοντιών

Το παιχνίδι των δοντιών Το παιχνίδι των δοντιών Ρία Φελεκίδου Εικόνες: Γεωργία Στύλου Εκπαιδευτικό υλικό από τη συγγραφέα του βιβλίου [1] EΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΤΩΝ ΔΟΝΤΙΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ - ΤΑΞΙΔΙ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

Διαβάστε περισσότερα

PROJECT Β 1 ΓΕΛ. Θέμα: Μετανάστευση Καθηγήτρια: Στέλλα Τσιακμάκη

PROJECT Β 1 ΓΕΛ. Θέμα: Μετανάστευση Καθηγήτρια: Στέλλα Τσιακμάκη PROJECT Β 1 ΓΕΛ Θέμα: Μετανάστευση Καθηγήτρια: Στέλλα Τσιακμάκη ΟΡΙΣΜΟΣ Μετανάστευση ονομάζεται η γεωγραφική μετακίνηση ανθρώπων είτε μεμονωμένα είτε κατά ομάδες. Υπάρχουν δυο είδη μετανάστευσης : 1. Η

Διαβάστε περισσότερα

ΚΙΝΗΣΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ

ΚΙΝΗΣΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΚΙΝΗΣΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ISBN 978-960-518-389-9 Παραγωγή: ΙΝΔΙΚΤΟΣ Καλλιδρομίου 64, 114 73 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210 8838007, e-mail: indiktos@indiktos.gr Ἑξαδακτύλου 5, 546 35 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΤΗΛ.: 2310 231083,

Διαβάστε περισσότερα

«Πούλα τα όσο θες... πούλα ας πούµε το καλάµι από 200 ευρώ, 100. Κατάλαβες;»

«Πούλα τα όσο θες... πούλα ας πούµε το καλάµι από 200 ευρώ, 100. Κατάλαβες;» «Πούλα τα όσο θες... πούλα ας πούµε το καλάµι από 200 ευρώ, 100. Κατάλαβες;» Οπου (Α) ο καλούµενος - χρήστης της υπ' αριθ. 698... (µέλος της Χ.Α.) Οπου (Β) ο καλών Ηµεροµηνία: 20/09/2013 Εναρξη: 22:12':00''

Διαβάστε περισσότερα

ΙΕ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΛΕΜΕΣΟΥ (Κ.Α.) ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ:

ΙΕ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΛΕΜΕΣΟΥ (Κ.Α.) ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ: ΙΕ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΛΕΜΕΣΟΥ (Κ.Α.) ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ: 2007-2008 Τάξη: Γ 3 Όνομα: Η μύτη μου είναι μεγάλη. Όχι μόνο μεγάλη, είναι και στραβή. Τα παιδιά στο νηπιαγωγείο με λένε Μυτόγκα. Μα η δασκάλα τα μαλώνει: Δεν

Διαβάστε περισσότερα

Τί είναι Δημοκρατία; Τί είναι Δικτατορία;

Τί είναι Δημοκρατία; Τί είναι Δικτατορία; Τί είναι Δημοκρατία; Τί είναι Δικτατορία; Τί είναι Δημοκρατία; Τί είναι Δικτατορία; Πρόταση προσέγγισης του θέματος στο Νηπιαγωγείο, χρησιμοποιώντας τις ηρωίδες του παραμυθιού της Κων/νας Αρμενιάκου Η

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑΤΙ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ

ΓΙΑΤΙ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΓΙΑΤΙ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ Σε όλο τον κόσμο υπάρχουν διάφορα και σημαντικά προβλήματα. Ένα από αυτά είναι ο πόλεμος που έχει ως αποτέλεσμα την έλλειψη νερού, φαγητού και ιατρικής περίθαλψης και το χειρότερο

Διαβάστε περισσότερα

Ομιλία του Η. Μήλλα για το βιβλίο του Νίκου Ζαχαριάδη Λεξικό του Κωνσταντινουπολίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος

Ομιλία του Η. Μήλλα για το βιβλίο του Νίκου Ζαχαριάδη Λεξικό του Κωνσταντινουπολίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος Ομιλία του Η. Μήλλα για το βιβλίο του Νίκου Ζαχαριάδη Λεξικό του Κωνσταντινουπολίτικου Γλωσσικού Ιδιώματος. 30.4.2015. Το Γλωσσικό Ιδίωμα και η Ταυτότητα Υπάρχουν λέξεις κλειδιά στον τίτλο του βιβλίου:

Διαβάστε περισσότερα

Α' Εξαμήνου. Β' Εξαμήνου

Α' Εξαμήνου. Β' Εξαμήνου ΤΜΗΜΑ : ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ, ΣΛΑΒΙΚΩΝ & ΑΝΑΤΟΛΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Πληροφορική Ι μόνο για παλιούς φοιτητές από Φλώρινα που το οφείλουν και το δήλωσαν 2/9/2014 10:00 12:00 11 Ρουμανικά Ι γραπτά Ρουμανικά Ι προφορ. 2/9/2014

Διαβάστε περισσότερα

Ρατσισμός είναι να θεωρούμε κάποια άλλη ομάδα ανθρώπων ως κατώτερη ή ακόμη και άξια περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής τους καταγωγής.

Ρατσισμός είναι να θεωρούμε κάποια άλλη ομάδα ανθρώπων ως κατώτερη ή ακόμη και άξια περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής τους καταγωγής. ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ Φυλετικός Ρατσισμός Ρατσισμός είναι να θεωρούμε κάποια άλλη ομάδα ανθρώπων ως κατώτερη ή ακόμη και άξια περιφρόνησης, λόγω της φυλετικής ή εθνικής τους καταγωγής.αιτία του ρατσισμού είναι συνήθως

Διαβάστε περισσότερα

Λήστευαν το δημόσιο χρήμα - Το Α' Μέρος με τους αποκαλυπτικούς διαλόγους Άκη Σμπώκου

Λήστευαν το δημόσιο χρήμα - Το Α' Μέρος με τους αποκαλυπτικούς διαλόγους Άκη Σμπώκου Λήστευαν το δημόσιο χρήμα - Το Α' Μέρος με τους αποκαλυπτικούς διαλόγους Άκη Σμπώκου - Έλα - πέρασες μια φορά ε; Σε είδα σε μια στιγμή αλλά δεν ήμουν βέβαιος, δεν με είδες; - πέρασα με το αμάξι και έκανα

Διαβάστε περισσότερα

Ο Τοτός και ο Μπόμπος εξετάζονται από το δάσκαλό τους. Ο Μπόμπος βγαίνει από την αίθουσα και λέει στον Τοτό:

Ο Τοτός και ο Μπόμπος εξετάζονται από το δάσκαλό τους. Ο Μπόμπος βγαίνει από την αίθουσα και λέει στον Τοτό: Ο Τοτός και ο Μπόμπος εξετάζονται από το δάσκαλό τους. Ο Μπόμπος βγαίνει από την αίθουσα και λέει στον Τοτό: - "Η πρώτη απάντηση είναι 1821, η δεύτερη Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και η τρίτη δεν ξέρουμε ερευνάται

Διαβάστε περισσότερα

Η. Διαδικασία διαμεσολάβησης

Η. Διαδικασία διαμεσολάβησης Η. Διαδικασία διαμεσολάβησης 1. Εισαγωγή στη διαμεσολάβηση (30 ) Στόχοι Να εντοπίσουν παρακολουθήσουν τη διαδικασία διαμεσολάβησης. Διαδικασία Έχουμε από πριν καλέσει δυο μέλη (ένα αγόρι Α και ένα κορίτσι

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ εμφανίζεται ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΙΤΑΛΙΑ Επηρεάζεται από το ελληνικό και ρωμαϊκό πολιτισμό ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΑΤΡΟ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ Αξία στον ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ ΣΑΙΞΠΗΡ ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ Άνθρωπο ΜΙΧΑΗΛ

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος: The nation, Europe and the world: Textbooks and Curricula in Transition

Τίτλος: The nation, Europe and the world: Textbooks and Curricula in Transition ACADEMIA ISSN, 2241-1402 http://hepnet.upatras.gr Volume 4, Number 1, 2014 BOOK REVIEW Τίτλος: The nation, Europe and the world: Textbooks and Curricula in Transition Συγγραφέας: Hanna Schlisser, Yasemin

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΑΤΡΙΚΟ 2 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

ΘΕΑΤΡΙΚΟ 2 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΘΕΑΤΡΙΚΟ 2 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΕΓΓΟΝΟΣ: Παππού, γιατί προτιμάς να βάζεις κανέλα και όχι κύμινο στα σουτζουκάκια; ΠΑΠΠΟΥΣ: Το κύμινο είναι κομματάκι δυνατό. Κάνει τους ανθρώπους να κλείνονται

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία

Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία Ενότητα 9η: Το Μακεδονικό Ζήτημα Ελευθερία Μαντά, Λέκτορας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας Άδειες Χρήσης

Διαβάστε περισσότερα

Η Γαλλική επανάσταση (1789-1794)

Η Γαλλική επανάσταση (1789-1794) Η Γαλλική επανάσταση (1789-1794) Το πλαίσιο 18 ος αιώνας, Γαλλία: Παλαιό Καθεστώς, δηλ. 3 θεσμοθετημένες τάξεις: Κλήρος (0,5%) Ευγενείς (1,5%) Υπόλοιποι, δηλ. αστοί, αγρότες εργάτες (98%) Κριτήρια ένταξης:

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στα Πρότυπα Γυμνάσια-N.Γλώσσα

Εισαγωγή στα Πρότυπα Γυμνάσια-N.Γλώσσα Μάθημα/Τάξη: Εισαγωγή στα Πρότυπα Γυμνάσια-N.Γλώσσα Κεφάλαιο: Εφ όλης της Ύλης Ονοματεπώνυμο Μαθητή: Ημερομηνία: 15/01/18 Επιδιωκόμενος Στόχος: A. Κείμενο: Ο κυρ Μιχάλης Κάσιαλος Η ζωγραφιά αυτή είναι

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Οι βυζαντινοί ήταν καλά πληροφορημένοι για τις γειτονικές χώρες από δικούς τους ανθρώπους. Όταν έφταναν επισκέπτες, έμποροι, μισθοφόροι ή στρατιωτικοί φυγάδες, ή ακόμα κρατικές

Διαβάστε περισσότερα

«Τα Βήματα του Εστερναχ»

«Τα Βήματα του Εστερναχ» «Τα Βήματα του Εστερναχ» Τοποθέτηση του ΔΗΜ.ΓΚΟΥΝΤΟΠΟΥΛΟΥ στη παρουσίαση του βιβλίου ΑΛΕΚΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΕΙΟ-Λάρισα 16/1/2009 Κυρίες και κύριοι. Σε κάθε βιβλίο, μελέτη,διήγημα η ποίημα ο συγγραφέας

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή. Κεντρικό Γραφείο Εδονόπουλων

Εισαγωγή. Κεντρικό Γραφείο Εδονόπουλων 1 Εισαγωγή Το Παγκύπριο Κίνημα ΕΔΟΝοπούλων ξεκινά για ακόμα μια χρονιά τις εβδομαδιαίες συναντήσεις στα Τοπικά μας Κινήματα σε όλη την Κύπρο. Στα κινήματα ΕΔΟΝοπούλων συμμετέχουν παιδιά, αγόρια και κορίτσια

Διαβάστε περισσότερα

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 02

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 02 Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 5 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ 1 Y Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Α Ι Δ Ε Ι Α Σ Κ Α Ι Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Μ Α Τ Ω Ν

Διαβάστε περισσότερα

Η ΆΝΝΑ ΚΑΙ Ο ΑΛΈΞΗΣ ΕΝΆΝΤΙΑ ΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΧΑΡΆΚΤΕΣ

Η ΆΝΝΑ ΚΑΙ Ο ΑΛΈΞΗΣ ΕΝΆΝΤΙΑ ΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΧΑΡΆΚΤΕΣ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ EURO RUN www.nea-trapezogrammatia-euro.eu Η ΆΝΝΑ ΚΑΙ Ο ΑΛΈΞΗΣ ΕΝΆΝΤΙΑ ΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΧΑΡΆΚΤΕΣ - 2 - Η Άννα και ο Αλέξης είναι συμμαθητές και πολύ καλοί φίλοι. Μπλέκουν πάντοτε σε φοβερές καταστάσεις.

Διαβάστε περισσότερα

Καλλιτεχνικό και πολιτιστικό βοσκοτόπι με αφετηρία τη Δυτική Μακεδονία

Καλλιτεχνικό και πολιτιστικό βοσκοτόπι με αφετηρία τη Δυτική Μακεδονία The Whole Cow Καλλιτεχνικό και πολιτιστικό βοσκοτόπι με αφετηρία τη Δυτική Μακεδονία Σοφία Βόικου: Θέλω να δώσω στη γυναίκα τη θέση που πραγματικά της αρμόζει μέσα από τα βιβλία μου Οι ήρωες της Σοφίας

Διαβάστε περισσότερα

Απόηχοι από ένα μακρινό παρελθόν: Σφυγμομετρώντας τη σύγχρονη αντίληψη του κοινού για τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο Φεβρουαρίου 2018

Απόηχοι από ένα μακρινό παρελθόν: Σφυγμομετρώντας τη σύγχρονη αντίληψη του κοινού για τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο Φεβρουαρίου 2018 Απόηχοι από ένα μακρινό παρελθόν: Σφυγμομετρώντας τη σύγχρονη αντίληψη του κοινού για τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. 21-22 Φεβρουαρίου 218 Ταυτότητα της έρευνας Φορέας Διεξαγωγής Μονάδα Ερευνών Κοινής Γνώμης

Διαβάστε περισσότερα

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές;

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ; τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ποια είναι η σχέση των πεποιθήσεών μας με την πραγματικότητα, για να είναι αληθείς και

Διαβάστε περισσότερα

ΣΟΡΕΝ ΚΙΡΚΕΓΚΩΡ

ΣΟΡΕΝ ΚΙΡΚΕΓΚΩΡ http://hallofpeople.com/gr.php?user=κίρκεγκωρ ΣΟΡΕΝ ΚΙΡΚΕΓΚΩΡ Απόσπασμα από Το κεντρί της ύπαρξης, μετάφραση: Κώστας Νησιώτης «Μια φορά ζούμε», λέει ένας, και θέλει να πάει στο Παρίσι πριν πεθάνει. «Μια

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑ ΕΦΗΒΟΥΣ ΚΑΙ ΕΝΗΛΙΚΟΥΣ Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ

ΓΙΑ ΕΦΗΒΟΥΣ ΚΑΙ ΕΝΗΛΙΚΟΥΣ Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ ΓΙΑ ΕΦΗΒΟΥΣ ΚΑΙ ΕΝΗΛΙΚΟΥΣ Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 5 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ 1 Y Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Α Ι Δ Ε Ι Α Σ Κ Α

Διαβάστε περισσότερα

«Tα 14 Πράγματα που Κάνουν οι Καταπληκτικοί Γονείς», από την ψυχολόγο-συγγραφέα Dr. Λίζα Βάρβογλη!

«Tα 14 Πράγματα που Κάνουν οι Καταπληκτικοί Γονείς», από την ψυχολόγο-συγγραφέα Dr. Λίζα Βάρβογλη! «Tα 14 Πράγματα που Κάνουν οι Καταπληκτικοί Γονείς», από την ψυχολόγο-συγγραφέα Dr. Λίζα Βάρβογλη! Οι καταπληκτικοί γονείς κάνουν καταπληκτικά πράγματα! Και δεν εννοώ περίπλοκα, δύσκολα, ή κάτι τέτοιο,

Διαβάστε περισσότερα

Τράπεζα θεμάτων Νέας Ελληνικής Γλώσσας Β Λυκείου GI_V_NEG_0_18247

Τράπεζα θεμάτων Νέας Ελληνικής Γλώσσας Β Λυκείου GI_V_NEG_0_18247 Τράπεζα θεμάτων Νέας Ελληνικής Γλώσσας Β Λυκείου GI_V_NEG_0_18247 Κείμενο [Η επίδραση της τηλεόρασης στην ανάγνωση] Ένα σημαντικό ερώτημα που αφορά τις σχέσεις τηλεόρασης και προτιμήσεων του κοινού συνδέεται

Διαβάστε περισσότερα

1 00:00:08,504 --> 00:00:11,501 <i>το σχολείο της Τσιάπας παρουσιάζει:</i> 2 00:00:14,259 --> 00:00:17,546 <b>"ποιοί είναι οι Ζαπατίστας;"</b>

1 00:00:08,504 --> 00:00:11,501 <i>το σχολείο της Τσιάπας παρουσιάζει:</i> 2 00:00:14,259 --> 00:00:17,546 <b>ποιοί είναι οι Ζαπατίστας;</b> 1 00:00:08,504 --> 00:00:11,501 το σχολείο της Τσιάπας παρουσιάζει: 2 00:00:14,259 --> 00:00:17,546 "ποιοί είναι οι Ζαπατίστας;" 3 00:00:17,967 --> 00:00:20,395 Οι Ζαπατίστας είναι ένα κίνημα.

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΚΑΙ Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Για να ορίσουμε τον όρο «Ελληνισμός της Διασποράς» είναι απαραίτητο να ασχοληθούμε πιο πριν με άλλους συναφείς όρους, όπως «έθνος» και «πολιτισμός». Ειδικά

Διαβάστε περισσότερα

Χάρτινη Αγκαλιά Συγγραφέας: Ιφιγένεια Μαστρογιάννη

Χάρτινη Αγκαλιά Συγγραφέας: Ιφιγένεια Μαστρογιάννη Χάρτινη Αγκαλιά Συγγραφέας: Ιφιγένεια Μαστρογιάννη Επιμέλεια εργασίας: Παναγιώτης Γιαννόπουλος Περιεχόμενα Ερώτηση 1 η : σελ. 3-6 Ερώτηση 2 η : σελ. 7-9 Παναγιώτης Γιαννόπουλος Σελίδα 2 Ερώτηση 1 η Η συγγραφέας

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΣΤΗΝ ΕΚΔΙΩΞΗ MAΘ Η Μ Α : Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Κ Α Ι Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΣΤΗΝ ΕΚΔΙΩΞΗ MAΘ Η Μ Α : Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Κ Α Ι Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΣΤΗΝ ΕΚΔΙΩΞΗ MAΘ Η Μ Α : Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Κ Α Ι Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Π Α Τ Ρ Ω Ν Φ Ι Λ Ο Λ Ο Γ Ι Α Δ Ρ Ι Μ Α Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Σ Ε

Διαβάστε περισσότερα

ISSP 1998 Religion II. - Questionnaire - Cyprus

ISSP 1998 Religion II. - Questionnaire - Cyprus ISSP 1998 Religion II - Questionnaire - Cyprus Για σας. Είμαστε από το Κέντρο Ερευνών του Cyprus College. Kάνουμε μια διεθνή έρευνα για κοινωνικές και ηθικές αντιλήψεις. Η έρευνα αυτή γίνεται ταυτόχρονα

Διαβάστε περισσότερα

κάντε κλικ στη Τρίτη επιλογή : Οι Θεσσαλονικείς αδελφοί ισαπόστολοι Κύριλλος και Μεθόδιος

κάντε κλικ στη Τρίτη επιλογή : Οι Θεσσαλονικείς αδελφοί ισαπόστολοι Κύριλλος και Μεθόδιος ΤΑΞΗ Δ ΜΑΘΗΜΑ : ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: Κύριλλος και Μεθόδιος : Ιεραπόστολοι στους σλαβικούς λαούς. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ 1. Να αντιληφθούν οι μαθητές ότι μέσα από την ιεραποστολή του Κυρίλλου

Διαβάστε περισσότερα

Μήνυμα από τους μαθητές του Ε1. Σ αυτούς θέλουμε να αφιερώσουμε τα έργα μας. Τους έχουν πάρει τα πάντα. Ας τους δώσουμε, λοιπόν, λίγη ελπίδα»

Μήνυμα από τους μαθητές του Ε1. Σ αυτούς θέλουμε να αφιερώσουμε τα έργα μας. Τους έχουν πάρει τα πάντα. Ας τους δώσουμε, λοιπόν, λίγη ελπίδα» Μήνυμα από τους μαθητές του Ε1 «Εμείς, τα παιδιά της Ε1 τάξης, κάναμε μερικά έργα με θέμα τους πρόσφυγες, για να εκφράσουμε την αλληλεγγύη μας σ αυτούς τους κυνηγημένους ανθρώπους. Τους κυνηγάει ο πόλεμος

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (5/2/2017)

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (5/2/2017) ΕΠΩΝΥΜΟ:... ΤΣΙΜΙΣΚΗ &ΚΑΡΟΛΟΥ ΝΤΗΛ ΓΩΝΙΑ THΛ: 270727 222594 ΑΡΤΑΚΗΣ 12 - Κ. ΤΟΥΜΠΑ THΛ: 919113 949422 ΟΝΟΜΑ:... ΤΜΗΜΑ:... ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ:... ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ (5/2/2017) ΟΜΑΔΑ Α Α1 Να γράψετε το

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ

ΣΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ ΣΧΕ ΙΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ 1ο Σχέδιο Ι ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ιάρκεια: Ολιγόλεπτο Θέµατα: 3 ΘΕΜΑ 1ο Ο Β Παγκόσµιος πόλεµος και οι µεταπολεµικές σχέσεις Ελλάδας-Αλβανίας ΠΗΓΗ Το πώς έβλεπε η αλβανική

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος προγράμματος: «Παιχνίδια στο χθες, παιχνίδια στο σήμερα, παιχνίδια δίχως σύνορα» Υπεύθυνη προγράμματος: Μπότη Ευαγγελή Εκπαιδευτικός που

Τίτλος προγράμματος: «Παιχνίδια στο χθες, παιχνίδια στο σήμερα, παιχνίδια δίχως σύνορα» Υπεύθυνη προγράμματος: Μπότη Ευαγγελή Εκπαιδευτικός που Τίτλος προγράμματος: «Παιχνίδια στο χθες, παιχνίδια στο σήμερα, παιχνίδια δίχως σύνορα» Υπεύθυνη προγράμματος: Μπότη Ευαγγελή Εκπαιδευτικός που συμμετέχει: Κακάρη Κωνσταντίνα Παρακολουθώντας τα παιδιά

Διαβάστε περισσότερα

Μαρία Παντελή, Β1 Γυμνάσιο Αρχαγγέλου, Διδάσκουσα: Γεωργία Τσιάρτα

Μαρία Παντελή, Β1 Γυμνάσιο Αρχαγγέλου, Διδάσκουσα: Γεωργία Τσιάρτα Μαρία Παντελή, Β1 Γυμνάσιο Αρχαγγέλου, 2013-2014 Διδάσκουσα: Γεωργία Τσιάρτα Ο Ρίτσαρντ Ντέιβιντ Μπαχ γεννήθηκε στις 23 Ιουνίου 1936, στο Oak Park, του Illinois. Ξεκίνησε τις σπουδές του στο Long Beach

Διαβάστε περισσότερα