ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Οι κυρίαρχες διαιρετικές τομές στην Ελλάδα από την Μεταπολίτευση μέχρι σήμερα: Η συνύπαρξη των διαιρέσεων δεξιά-αριστερά και μνημονιακό-αντιμνημονιακό μπλοκ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Γεώργιος Γοργούλης Α.Μ.: 136 Τριμελής εξεταστική επιτροπή: Χ. Βερναρδάκης, Επίκουρος Καθηγητής, Επιβλέπων Δ. Δώδος, Αναπληρωτής Καθηγητής Ν. Ροτζώκος, Επίκουρος Καθηγητής Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2015

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή...4 Κεφάλαιο 1: Ορίζοντας την έννοια της πολιτικής διαιρετικής τομής...6 Κεφάλαιο 1.1: Η έννοια της διαιρετικής τομής κατά τους Lipset & Rokkan και άλλων νεότερων επιστημόνων...7 Κεφάλαιο 1.2: Η ελληνική περίπτωση στην διαιρετική τομή «Δεξιά- Αριστερά»...12 Κεφάλαιο 2: Η γέννηση της κομματικής δημοκρατίας στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης...13 Κεφάλαιο 2.1: Τα κόμματα της μεταπολιτευτικής περιόδου...15 Κεφάλαιο 2.2: Η μορφή του μεταπολιτευτικού κομματικού συστήματος...16 Κεφάλαιο 3: Η τομή Δεξιάς-Αντιδεξιάς και οι κομματικές στρατηγικές στην Μεταπολίτευση...17 Κεφάλαιο 3.1: Η στρατηγική του ενδιάμεσου πόλου και η περικύκλωση της αριστεράς από το ΠΑΣΟΚ...18 Κεφάλαιο 3.2: Η επεκτατική στρατηγική του ΠΑΣΟΚ προς το κέντρο...19 Κεφάλαιο 3.3: Ο κεντρόφυγος κεντρισμός του ΠΑΣΟΚ...21 Κεφάλαιο 4: Ο Συνασπισμός στην διαιρετική τομή δεξιά-αντιδεξιά...21 Κεφάλαιο 4..1: Το υποσύστημα των αντιδεξιών δυνάμεων...24 Κεφάλαιο 4.2: Η διαιρετική τομή «δεξιά-αντιδεξιά» και «δεξιάαριστερά»...26 Κεφάλαιο 5: Τα πολιτικά χαρακτηριστικά και η μετεξέλιξη του ΠΑΣΟΚ από το 1974 έως το

3 Κεφάλαιο 5.1: Τα πολιτικά χαρακτηριστικά και η μετεξέλιξη της Νέας Δημοκρατίας από το 1974 μέχρι το Κεφάλαιο 5.2: Τα πολιτικά χαρακτηριστικά και η μετεξέλιξη του ΚΚΕ από το 1974 μέχρι το Κεφάλαιο 5.3: Το ΚΚΕεσωτερικού και οι μετεξελίξεις της ανανεωτικής αριστεράς. Η τομή του 1989 και η συγκρότηση του Συνασπισμού...33 Κεφάλαιο 6: Η εδραίωση του δικομματισμού και τα στάδια μετεξέλιξής του από το 1974 μέχρι σήμερα...34 Κεφάλαιο 6.1: Οι διασπάσεις του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ από το 1974 μέχρι σήμερα...37 Κεφάλαιο 7: Τα εκλογικά και πολιτικά χαρακτηριστικά του κομματικού συστήματος την περίοδο Κεφάλαιο 7.1: Η Είσοδος της Ελλάδας στο Μνημόνιο και η ριζική αναδιάταξη του πολιτικού, κοινωνικού και κομματικού σκηνικού από το 2010 και έπειτα...43 Κεφάλαιο 7.2: Βουλευτικές Εκλογές 2012: εκλογική αποτύπωση νέων κομματικών προτιμήσεων και διαιρετικών τομών...44 Κεφάλαιο 8: Από την πολιτική διαίρεση Δεξιάς-Αριστεράς/Αντιδεξιάς στην διαίρεση Μνημονιακού-Αντιμνημονιακού μπλοκ...46 Κεφάλαιο 8.1: Διάγραμμα παλαιάς διαιρετικής τομής...48 Κεφάλαιο 8.2: Διάγραμμα νέας διαιρετικής τομής...50 Συμπεράσματα...55 Βιβλιογραφία

4 Εισαγωγή Η παρούσα μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία με τίτλο «Οι κυρίαρχες διαιρετικές τομές στην Ελλάδα από την Μεταπολίτευση μέχρι σήμερα: Η συνύπαρξη των διαιρέσεων δεξιά-αριστερά και μνημονιακό-αντιμνημονιακό μπλοκ» εκπονήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών, κατεύθυνσης Πολιτικής Ανάλυσης του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Σκοπός της συγκεκριμένης διπλωματικής εργασίας είναι να παρουσιάσει και να αναλύσει τις κυρίαρχες διαιρετικές τομές, δηλαδή τις πολικές διαιρέσεις των κομμάτων στην Ελλάδα από την Μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Συγκεκριμένα, θα γίνει εκτενής αναφορά και ανάλυση των κυρίαρχων πολιτικών διαιρέσεων που είναι η δεξιά-αριστερά, η οποία είναι και διαχρονική, αφού συνεχίζει να υπάρχει μέχρι και σήμερα, αλλά παίζοντας πλέον στις μέρες μας δευτερεύοντα ρόλο και του μνημονιακούαντιμνημονιακού μπλοκ που εμφανίστηκε πρόσφατα και συγκεκριμένα από το 2010 με την είσοδο της Ελλάδας στο Μνημόνιο. Καθ όλη την διάρκεια της εργασίας, αλλά και στα συμπεράσματα, θα γίνει προσπάθεια να δοθούν απαντήσεις σε πέντε σημαντικά ερευνητικά ερωτήματα όπως: Σε ποιους πολιτικούς και κοινωνικούς λόγους οφείλεται η δημιουργία της διαιρετικής τομής «Δεξιά Αριστερά/Αντιδεξιά» από το 1974 και μετά; Ποιες πολιτικές δυνάμεις συγκροτούσαν και συγκροτούν την Δεξιά και ποιες την Αριστερά; Σε ποιους πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους οφείλεται η εμφάνιση της νέας διαιρετικής τομής «Μνημονιακό-Αντιμνημονιακό μπλοκ» από το 2012 και έπειτα; Ποιες πολιτικές δυνάμεις συγκροτούν το Μνημονιακό και ποιες το Αντιμνημονιακό μπλοκ; Ποιος είναι ο μετασχηματισμός (αφανισμός ή εμφάνιση) των πολιτικών δυνάμεων και η τοποθέτησή τους στους άξονες «Δεξιά-Αριστερά» και «Μνημονιακό-Αντιμνημονιακό μπλοκ» πριν και μετά τις εκλογές του 2012; Αυτές οι δύο διαιρετικές τομές συνυπάρχουν αρμονικά ή αντιφατικά; Μπορεί να επιβιώσει πολιτικά το ΠΑΣΟΚ και η ΝΔ με αυτήν την νέα διαιρετική τομή; 4

5 Αρχικά, θα επιχειρήσουμε να δώσουμε έναν πρώτο ορισμό στην έννοια της «πολιτικής διαιρετικής τομής». Έπειτα, θα επιχειρηθεί να γίνει πιο λεπτομερής παρουσίαση και ανάλυση της έννοιας της διαιρετικής τομής κατά τους Lipset & Rokkan και άλλων νεότερων επιστημόνων. Παράλληλα, θα γίνει αναφορά και στην ελληνική περίπτωση στην διαιρετική τομή «Δεξιά-Αριστερά». Στην συνέχεια, θα γίνει αναφορά στην γέννηση της κομματικής δημοκρατίας στην Ελλάδα, στα κόμματα της μεταπολιτευτικής περιόδου και στην μορφή του μεταπολιτευτικού κομματικού συστήματος. Παρακάτω, θα αναλυθούν οι κομματικές στρατηγικές των κομμάτων ως κομματικοί σχηματισμοί, η κομματική στρατηγική και τακτική του ΠΑΣΟΚ τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης και εκτός αυτών θα γίνει αναφορά και στο υποσύστημα των αντιδεξιών δυνάμεων. Ακόμη, θα διευκρινιστεί σε ξεχωριστό κεφάλαιο η διαφορά μεταξύ των διαιρέσεων δεξιάς-αριστεράς και δεξιάς-αντιδεξιάς. Επιπλέον, θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε τα πολιτικά χαρακτηριστικά και την μετεξέλιξη του ΠΑΣΟΚ, της ΝΔ, του ΚΚΕ, του ΚΚΕεσωτερικού και του Συνασπισμού από το 1974 μέχρι τα τελευταία χρόνια. Αμέσως μετά, θα γίνει παρουσίαση για την εδραίωση του δικομματισμού στην χώρα μας και τα στάδια μετεξέλιξής του από το 74 μέχρι σήμερα. Επίσης, θα αναφερθούμε παρακάτω στις διασπάσεις του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ από το 1974 μέχρι σήμερα. Στο επόμενο κεφάλαιο της εργασίας, θα παρουσιαστούν και θα αναλυθούν τα εκλογικά και πολιτικά χαρακτηριστικά των κομματικού συστήματος την περίοδο Έπειτα, θα αναφερθούμε στο γεγονός «τομή» για την ιστορία της χώρας μας, που είναι η είσοδος της Ελλάδας στο Μνημόνιο και οι επιπτώσεις που προκλήθηκαν σε κοινωνικό, πολιτικό και κομματικό επίπεδο. Φθάνοντας προς το τέλος της εργασίας, θα γίνει λόγος για την εκλογική αποτύπωση των νέων κομματικών προτιμήσεων και διαιρετικών τομών που προέκυψαν από τις βουλευτικές εκλογές του Επιπλέον, θα γίνει αναλυτική παρουσίαση και τεκμηρίωση δύο διαγραμμάτων. Στο πρώτο θα αποτυπώνεται η παλιά διαιρετική τομή που υπήρχε μέχρι πριν από τις εκλογές του 2012 και στο δεύτερο η νέα σύνθετη διαιρετική τομή, η οποία εμφανίστηκε μετά τις εκλογές του Στο τελευταίο μέρος της εργασίας, θα γίνει η εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων, τα οποία προέκυψαν μέσω της ανάλυσης και αξιολόγησης των βιβλιογραφικών και διαδικτυακών πηγών που χρησιμοποιήθηκαν για την συγγραφή της εν λόγω διπλωματικής εργασίας. 5

6 1. Ορίζοντας την έννοια της πολιτικής διαιρετικής τομής Η έννοια πολιτική διαιρετική τομή (political cleavage) υποδεικνύει ή υπονοεί τις σχετικά σταθερές πολιτικές αντιπαλότητες που θεμελιώνονται επί μειζόνων κοινωνικών διαιρέσεων. Οι πολιτικές διαιρετικές τομές εμφανίζονται όταν οι πολιτικές διαιρέσεις ακολουθούν εκ του σύνεγγυς και ειδικότερα αφορούν εκείνες τις γραμμές αντικειμενικής κοινωνικής διαφοροποίησης που είναι οι πιο σημαντικές σε μια κοινωνία. Η πολιτική διαιρετική τομή δηλώνει μια ανθεκτική στον χρόνο πολιτική αντιπαράθεση στην οποία εμπλέκονται μεγάλα τμήματα του πληθυσμού μιας χώρας. Συνεπώς διακρίνεται από τις απλές πολιτικές διαιρέσεις που καθημερινά εμφανίζονται στο πολιτικό προσκήνιο και έχουν ως αντικείμενο, είτε τις επιλογές πολιτικής, είτε τους κανόνες και τις διαδικασίες λειτουργίας ενός πολιτικού συστήματος. Οι κοινωνικές διαφοροποιήσεις και συγκρούσεις προσλαμβάνουν την μορφή διαιρετικής τομής όταν λόγω της έκτασης, της έντασης και της διάρκειάς τους συμβάλλουν ουσιαστικά στην διαμόρφωση αφενός πεποιθήσεων, αξιών και ταυτοτήτων, αφετέρου οργανωτικών αποκρυσταλλώσεων και συλλογικών συμπεριφορών. Στο πλαίσιο αυτό, τα κόμματα παράγουν ευατά ως πολιτικούς εκπροσώπους κοινωνικών ομάδων και συμφερόντων, σχηματίζονται δηλαδή και αναπτύσσουν την δραστηριότητά τους γύρω από κοινωνικές ομάδες και στο πεδίο έλξης κοινωνικών ομάδων. Δέκτες των επενεργειών των κοινωνικών διαιρέσεων, τα πολιτικά κόμματα είναι συγχρόνως δυνάμεις ενεργητικές, δυνάμεις ωστικές που τείνουν να μετατρέψουν μία κοινωνική διαίρεση σε πολιτική διαιρετική τομή. Συνήθως, λοιπόν, στην αφετηρία διαμόρφωσης πολιτικών διαιρετικών τομών, βρίσκονται βαθύτερες κοινωνικές διαιρέσεις (οικονομικού/ταξικού, εθνοτικού, θρησκευτικού, γεωγραφικού χαρακτήρα, αντιθέσεις κέντρου-περιφέρειας). Αυτό όμως δεν ισχύει παντού και πάντα. Η κοινωνική διαίρεση δεν αποτελεί επαρκή και δεν είναι πολλές φορές καν αναγκαία συνθήκη της εμφάνισης διαιρετικών τομών. Υπάρχουν πολιτικές διαχωριστικές τομές που δεν ανάγονται σε κοινωνικές διαιρέσεις και συναντώνται μόνο ή κυρίως στην πολιτική σφαίρα, δηλαδή αντιπαραθέτουν διχοτομικά ομάδες, οι οποίες αποκτούν την αλληλεγγύη, την εσωτερική συνοχή και την ταυτότητά τους μέσω της πολιτικής και της πολιτικής ιστορίας. Πρόκειται, σύμφωνα με τον όρο των Allard και Pesonen, για τις μη δομικές διαιρετικές τομές. 6

7 Το σύστημα των διαιρετικών τομών, δηλαδή ο αριθμός και η διαπλοκή τους, φωτίζει σε μεγάλο βαθμό την πολύπλοκη πραγματικότητα ενός εθνικού κομματικού συστήματος και την μεταβαλλόμενη συμπεριφορά των κομμάτων που το συναπαρτίζουν. Πολίτες, κόμματα και πολιτικοί προσαρμόζουν την συμπεριφορά τους στις κληρονομημένες διαιρέσεις και τομές ή ακολουθούν δρόμους που ανοίχτηκαν σε παρελθούσες συγκρούσεις και από ισχυρά ιστορικά γεγονότα. Από την στιγμή που μια διαιρετική τομή εγκαθίσταται και θεσμοποιείται οργανωτικά, κλείνει την πολιτική-εκλογική αγορά ή, ακριβέστερα, την δομεί με ολιγοπωλιακό τρόπο. Λειτουργεί συνεπώς ως παράγοντας πολιτικής σταθεροποίησης. Το περιεχόμενο φυσικά των διαχωριστικών τομών, το οποίο δίνει νόημα στις σημερινές αντιπαραθέσεις και όπλα στα αντιμαχόμενα στρατόπεδα, καθώς και η συνοριακή γραμμή που τα ορίζει και τα διαχωρίζει, υφίστανται μεταβολές. Άλλωστε, ένα κόμμα ποτέ δεν διαρκεί παραμένοντας ίδιο, αναπαράγοντας δηλαδή αιωνίως τα αρχικά και πρωταρχικά στοιχεία συγκρότησής του. Ένα κόμμα μεσολαβεί και εκπροσωπεί πολλές βουλήσεις, τοποθετείται επί πολλών ιστορικών γεγονότων και συγκρούσεων. Δεν είναι ο αποκλειστικός και αιώνιος φορέας μιας παλαιάς και μόνης διαιρετικής τομής, εκείνης που βρίσκεται στην βάση της δημιουργίας του και της πρώτης ανάπτυξής του Η έννοια της διαιρετικής τομής κατά τους Lipset & Rokkan και άλλων νεότερων επιστημόνων Ένα από τα βασικότερα θεωρητικά υποδείγματα που έχει επικρατήσει στο πεδίο της συγκριτικής πολιτικής ανάλυσης και των εκλογικών μελετών είναι αυτό που εισήγαγαν την δεκαετία του 1960 οι Seymour Martin Lipset και Stein Rokkan. Στον πυρήνα του υποδείγματός τους βρίσκεται η έννοια της «διαιρετικής τομής» (cleavage), η οποία συναρτάται με την διαδικασία σχηματισμού των δυτικοευρωπαϊκών πολιτικών κομμάτων και κομματικών συστημάτων. Οι Lipset 1 Μοσχονάς Γ., Η διαιρετική τομή Δεξιάς-Αντιδεξιάς στη Μεταπολίτευση ( ). Το περιεχόμενο της τομής και όψεις της στρατηγικής των κομμάτων του «αντιδεξιού υποσυστήματος», στο Δεμερτζής Ν., επιμ., Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήμερα, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1994, ο.π., σσ

8 και Rokkan συμπέραναν ότι κατά την δεκαετία του 1960 τα κομματικά συστήματα αντανακλούσαν, με λίγες σημαντικές εξαιρέσεις, την διαιρετική τομή της δεκαετίας του 1920 και ως εκ τούτου, ανέδειξαν την θέση περί παγίωσης των διαιρετικών τομών και κατ επέκταση και των κομματικών συστημάτων. 2 Οι δυο θεωρητικοί υποστήριξαν μια νέα ερμηνεία του κομματικού φαινομένου, τονίζοντας ότι τα κόμματα κυρίως ανταποκρίνονται σε παγιωμένες κοινωνικές και όχι μόνο ταξικές διαφοροποιήσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, τα συστήματα των δυτικοευρωπαϊκών χωρών προέρχονται από μακροχρόνιες εξελίξεις της εκλογικής συμπεριφοράς εντός ενός συγκεκριμένου θεσμικού πλαισίου, στο οποίο αλληλοεπηρεάζονται διαιρετικές τομές, κοινωνική δομή και θεσμικές ρυθμίσεις. 3 Βασικές παράμετροι του θεωρητικού υποδείγματος των Lipset και Rokkan είναι οι έννοιες της κοινωνικής ρήξης και του πολιτικού ανταγωνισμού. Τα κόμματα συμβολίζουν ακριβώς τον διαμεσολαβητή αυτής της σύγκρουσης και το μέσο της ενσωμάτωσης. Οι δύο πολιτικοί επιστήμονες επεξεργάστηκαν διεξοδικά το θεσμικό πλαίσιο, το οποίο προσδιορίζει την δομή των συγκρούσεων (cleavages). Χρησιμοποίησαν την έννοια των «κατωφλίων» (thresholds) και διέκριναν τέσσερα διαφορετικά, από τα οποία και προσδιορίζεται η δομή των διαιρέσεων. Το πρώτο «κατώφλι» είναι αυτό της νομιμοποίησης (legitimation) και αναφέρεται στον προσδιορισμό των συγκρούσεων και των αντίστοιχων διαιρέσεων και στον βαθμό σύμφωνα με τον οποίο είναι δυνατή η άρθρωση διακριτών και συγκρουόμενων συμφερόντων χωρίς επικείμενες κυρώσεις. Το δεύτερο «κατώφλι» εξετάζει τον βαθμό της ενσωμάτωσης (incorporation) στο πολιτικό σύστημα, ορίζοντας ποιες είναι οι συγκρουόμενες ομάδες που μπορούν να μετάσχουν στον πολιτικό ανταγωνισμό. Ως τρίτο κατώφλι αναφέρεται αυτό της περιορισμένης ή διευρυμένης αντιπροσώπευσης (representation) των συγκρουόμενων ομάδων. Το εύρος της αντιπροσώπευσης επηρεάζεται κυρίως από την αναλογική ή την πλειοψηφική κατεύθυνση του εκλογικού συστήματος. Το τέταρτο κατώφλι είναι αυτό της δύναμης της πλειοψηφίας (majority power) και αναφέρεται στις δυνατότητες μετασχηματισμού του θεσμικού πλαισίου 2 Lipset, S.M. & Rokkan, S. επιμ. (1967). Party Systems and Voter Alignments. Cross National Perspectives. New York: Free Press, pp.50 3 Wildenmann, R., Η Εκλογική Έρευνα: Συμπεριφορά του εκλογικού σώματος και ανάλυση εκλογών, Πρόλογος-Μετάφραση-Σχόλια Γεωργιάδου Β., Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1998, σσ.75 8

9 λειτουργίας του πολιτικού συστήματος που έχει το κόμμα (ή ο συνασπισμός κομμάτων) που θα την κατακτήσει. 4 Τα βασικά χαρακτηριστικά των κομμάτων μπορούν να ερμηνευτούν, κατά τους Lipset και Rokkan ως προϊόντα διαδοχικών αλληλοεπιδράσεων ανάμεσα σε δύο βασικές διαδικασίες μετασχηματισμού που συνοδεύουν την εμφάνιση του σύγχρονου κόσμου. Η πρώτη είναι η ονομαζόμενη «εθνική επανάσταση», η οποία αναφέρεται στην εθνική και κρατική συγκρότηση που ολοκληρώθηκε στη Δυτική Ευρώπη στα τέλη του 19ου αιώνα. Από αυτή την διαδικασία, αφενός προκύπτει η διαιρετική τομή, η οποία αναφέρεται στην εκκοσμίκευση και κυρίως στην διαμάχη για τον έλεγχο του εκπαιδευτικού συστήματος (state-church: αντίθεση κράτους- εκκλησίας) και αφετέρου εκείνη που αντικατοπτρίζει τις αντιθέσεις ανάμεσα στην κυρίαρχη εθνική κουλτούρα και τις αντίστοιχες τοπικές αντιστάσεις (center-periphery: αντίθεση κέντρου- περιφέρειας). Από τις δύο ανωτέρω διαιρετικές τομές, απορρέει αντιστοίχως και η αντιπαράθεση ανάμεσα στα «λαϊκά» και τα χριστιανοδημοκρατικά ή εκκλησιαστικά κόμματα και εκείνη μεταξύ των κομμάτων εθνικής ολοκλήρωσης ή ομογενοποίησης και κόμματων που εκπροσωπούν τοπικιστικές ιδιαιτερότητες και μειονότητες. Σύμφωνα με τους Lipset και Rokkan, η δεύτερη βασική διαδικασία μετασχηματισμού είναι εκείνη της «βιομηχανικής επανάστασης», με την οποία αναφύονται τόσο οι αντιθέσεις που απορρέουν από την αγορά των εμπορευμάτων ανάμεσα στη βιομηχανική και αγροτική παραγωγή (land-industry: αντίθεση πόλης- υπαίθρου), όσο και οι ταξικές συγκρούσεις (owner-worker: αντίθεση ιδιοκτητών-εργατών ή εργασίαςκεφαλαίου). Από τις δυο διαιρετικές τομές του άξονα της βιομηχανικής επανάστασης συγκροτήθηκαν τα αγροτικά, τα εργατικά, σοσιαλιστικά, σοσιαλδημοκρατικά και κομμουνιστικά κόμματα Lipset, S.M. & Rokkan, S. (1990). Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignments. σε P. Mair, επιμ., The West European Party System. Oxford: Oxford University Press, pp Lipset, S.M. (1990). Consensus and Conflict: Essays in Political Sociology. 2nd edition. Transaction Publishers: New Brunswick, pp.142 -Wildenmann, R., Η Εκλογική Έρευνα: Συμπεριφορά του εκλογικού σώματος και ανάλυση εκλογών, Πρόλογος-Μετάφραση-Σχόλια Γεωργιάδου Β., Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1998, σσ Διαμαντόπουλος Θ, Το Κομματικό Φαινόμενο. Μορφές, συστήματα και οικογένειες κομμάτων, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1993, σσ Wildenmann, R., Η Εκλογική Έρευνα: Συμπεριφορά του εκλογικού σώματος και ανάλυση εκλογών, Πρόλογος-Μετάφραση-Σχόλια Γεωργιάδου Β., Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1998, σσ

10 Ένα από τα σημαντικότερα θεωρητικά ζητήματα που αναφύεται από την αρχική μελέτη των Lipset και Rokkan είναι ότι δεν διατυπώθηκε ένας σαφής ορισμός της έννοιας της διαιρετικής τομής. Η συμβολή των νεότερων μελετών είναι σημαντική και ενδεικτικά αναφέρονται αυτές των Rae & Taylor (1970), Bartolini & Mair (1990) και Lane & Ersson (1994). Σύμφωνα με τους Rae και Taylor, οι διαιρετικές τομές ορίζονται ως κριτήρια που διαχωρίζουν τα μέλη μιας ολόκληρης κοινότητας ή ενός μέρους της σε ομάδες και οι πιο σημαντικές από αυτές τις τομές είναι εκείνες που αντανακλούν πολιτικές διαφοροποιήσεις τόσο σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή, όσο και στη βάση τοπικών ιδιαιτεροτήτων. Επιπρόσθετα, διακρίνουν τρεις κατηγορίες διαιρετικών τομών. Αρχικώς, εντοπίζουν εκείνες που στηρίζονται σε μια σειρά γνωρισμάτων που αποδίδονται στο κάθε άτομο ξεχωριστά, όπως της φυλής και της τάξης (ascriptive- trait cleavages). Επίσης, εντυπώνονται διαιρετικές τομές γνώμης και στάσεων (opinion-attitudinal cleavages), όπως είναι αυτές που αντανακλούν διαφοροποιήσεις σε ιδεολογικό επίπεδο. Η τρίτη «κατηγορία» διαιρετικής τομής είναι αυτή της συμπεριφοράς και δράσης (behavioral-act cleavages), στην οποία εντάσσεται η εκλογική συμπεριφορά και η συμμετοχή σε οργανώσεις. Βασική θέση των Rae και Taylor είναι ότι ο πολιτικός ανταγωνισμός και η οργάνωση δεν συνιστούν σημαντικά κριτήρια στον προσδιορισμό της διαιρετικής τομής. Οι Lane και Ersson, αν και συμφωνούν με την ανωτέρω παρατήρηση, θεωρούν τον πολιτικό ανταγωνισμό προσδιοριστικό στοιχείο μιας διαιρετικής τομής. 6 Στον αντίποδα βρίσκεται η μελέτη των Bartolini και Mair, οι οποίοι άσκησαν κριτική στην διάκριση των Rae και Taylor τονίζοντας ότι οι ανωτέρω τρεις «κατηγορίες» κατ ουσία συνιστούν απλώς διαφορετικές πτυχές των διαιρετικών τομών. Αντιθέτως, τονίζουν ότι η έννοια της «διαιρετικής τομής» συσχετίζεται με τρία επίπεδα ανταγωνισμού. Αναλυτικότερα, το πρώτο επίπεδο στηρίζεται σε έναν διαχωρισμό, ο οποίος αντικατοπτρίζει τα αντικειμενικά δεδομένα της κοινωνικής δομής, ενώ το δεύτερο επίπεδο αναφέρεται στην ύπαρξη αξιακής και ιδεολογικής διαφοροποίησης και είναι ευθυγραμμισμένο με το πρώτο επίπεδο, ώστε να υπάρχει αυτοσυνειδησία της ανταγωνιστικής σχέσης από τα μέλη των -Νικολακόπουλος Η., Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα Η εκλογική γεωγραφία των πολιτικών δυνάμεων, Εκδόσεις Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα, 2000, σσ Lane, J.-E. & Ersson, S. O. (1994). Politics and Society in Western Europe. 3rd edition. London: Sage, pp

11 αντίστοιχων κοινωνικών ομάδων. Το τρίτο επίπεδο ανταγωνισμού βασίζεται στην δημιουργία θεσμικών και οργανωτικών στοιχείων, όπως τα πολιτικά κόμματα. Τα τρία προαναφερθέντα επίπεδα είναι αλληλένδετα και στον βαθμό που η ανταγωνιστική σχέση απαντάται παράλληλα και στα τρία επίπεδα, τότε αναδεικνύεται μια διαιρετική τομή. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μοσχονάς, τα πολιτικά κόμματα, ως δέκτες των επενεργειών των κοινωνικών διαιρέσεων, είναι συγχρόνως δυνάμεις ενεργητικές, που τείνουν να μετατρέψουν μία κοινωνική διαίρεση σε πολιτική διαιρετική τομή» (political cleavage). Επομένως, οι κοινωνικές συγκρούσεις προσλαμβάνουν την μορφή διαιρετικής τομής όταν λόγω της έκτασης, της έντασης και της διάρκειάς τους, συμβάλλουν στη διαμόρφωση πεποιθήσεων, αξιών, ταυτοτήτων, οργανωτικών αποκρυσταλλώσεων και συλλογικών συμπεριφορών. Η διαιρετική τομή σχηματίζεται με την περιχαράκωση (closure) κοινωνικών σχέσεων. 7 Η τριπλή διάσταση που έχουν προσδώσει οι Bartolini και Mair θεωρείται αναγκαία προϋπόθεση για τον χαρακτηρισμό μιας διαιρετικής τομής ως πλήρως σχηματισμένης (full cleavage). Ωστόσο, υπάρχουν διαχωριστικές τομές που στηρίζονται αποκλειστικά στην πολιτική σφαίρα και δεν ανάγονται σε κοινωνικές διαιρέσεις. Σε αυτή την περίπτωση παρατηρείται μια ευθυγράμμιση του ιδεολογικού με το θεσμικό επίπεδο. Επομένως, δεν σχηματίζεται πλήρης διαιρετική τομή, εφόσον εκλείπει το δομικό στοιχείο του ορισμού των Bartolini και Mair. Αυτή η διαιρετική τομή έχει ονομαστεί «τομή πολιτικών ζητημάτων» 8 (issue cleavage), ή «μη-δομική» 9 διαιρετική τομή. Επιπρόσθετα, δεν μπορούμε να αναφερθούμε σε πλήρως σχηματισμένη διαιρετική τομή όταν συντρέχει ευθυγράμμιση μόνο του δομικού και ιδεολογικού επιπέδου. Σε αυτή την 7 -Bartolini, S. & Mair, P. (1990). Identity, Competition, and Electoral Availability: The Stability of European Electorates, , Cambridge: Cambridge University Press, pp Kriesi, H. (1998). The Transformation of Cleavage Politics. The 1997 Stein Rokkan lecture, European Journal of Political Research, pp Τσατσάνης Μ., Παλαιές και νέες διαιρετικές τομές στο Γ. Κωνσταντινίδης & Ν. Μαραντζίδης & Τ. Παππάς, επιμ., Κόμματα και πολιτική στην Ελλάδα. Οι σύγχρονες εξελίξεις, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2009, σσ.37 8 Deegan-Krause, K. (2006). New Dimensions of Political Cleavage. σε R. Dalton & H.-D. Klingemann, επιμ., The Oxford Handbook Of Political Behavior, Oxford: Oxford University Press, pp Alland, E. & Pesonen, P. (1967). Cleavages in Finnish politics. σε S.M. Lipset & S. Rokkan, επιμ., Party Systems and Voter Alignments. Cross National Perspectives., New York: Free Press, pp

12 περίπτωση σχηματίζονται «τομές κοινωνικών θέσεων» (position divide), σύμφωνα με τους Deegan- Krause και όπως εύστοχα επισημαίνεται από τον Τσατσάνη το 2009, πρόκειται για δυνητικές και μη πολιτικοποιημένες διαιρετικές τομές, δηλαδή δεν έχουν αποτυπωθεί στο πολιτικό επίπεδο με τη μορφή ευθυγραμμίσεων ψηφοφόρων Η ελληνική περίπτωση στην διαιρετική τομή «Δεξιά- Αριστερά» Η διαιρετική τομή «Δεξιά-Αριστερά» αποτελεί τον άξονα κατηγοριοποίησης ιδεολογιών, πολιτικών προσανατολισμών και προτάσεων των κομμάτων και των υποψηφίων. Έχει χαρακτηριστεί στην Ελλάδα ως ένα είδος κώδικα επικοινωνίας ανάμεσα στους πολιτικούς, τα ΜΜΕ και τους πολίτες και ένα μέσο λήψης εκλογικών αποφάσεων. Ο Sartori υπογραμμίζει ότι το συγκεκριμένο δίπολο νοηματοδοτείται τόσο επί τη βάσει διαφορών κοινωνικοοικονομικής, όσο και πολιτικής φύσεως. Ως εκ τούτου, η κλασική δυτικοευρωπαϊκού τύπου σημασία της τομής Δεξιάς-Αριστεράς συνδέεται αφενός με την διαμόρφωση οικονομικών πολιτικών και αφετέρου με μια σειρά από μη-οικονομικές συνιστώσες, όπως οι στάσεις προς το πολιτικό σύστημα και οι κοινωνικές αξίες. 11 Αναφορικά με την μελέτη της διαιρετικής τομής Δεξιάς-Αριστεράς στην ελληνική περίπτωση χρήζουν επισήμανσης ορισμένα σημεία. Οι διαστάσεις του εν λόγω διχοτομικού άξονα είναι ως ένα βαθμό διαφορετικές και δεν ανταποκρίνονται πλήρως στο προαναφερθέν κλασικό οικονομικό και κοινωνικό περιεχόμενο που αναπτύχθηκε στα περισσότερα δυτικοευρωπαϊκά συστήματα. Η διάκριση εδράζεται κυρίως στις τομές μεταξύ «Εθνικοφρόνων και μη Εθνικοφρόνων» και «Δεξιάς-Αντιδεξιάς» που προσέλαβε στην μετεμφυλιακή 10 Τεπέρογλου Ε., Χατζηπαντελής Θ., Ανδρεάδης Ι., Μελέτη διαιρετικών τομών εκλογέων και υποψηφίων στο εθνικό και ευρωπαϊκό δίπολο: συγκλίσεις και αποκλίσεις, Θεσσαλονίκη, 2010, ηλεκτρονικά στο < (προσπελάστηκε στις 10/10/14) 11 Sartori, G. (2005) [1976]. Parties and Party Systems: A framework for analysis, Colchester: ECPR Press, pp

13 Ελλάδα ένα σαφέστατα διακριτό, σε σύγκριση με άλλες χώρες, περιεχόμενο. 12 Κατά τους Μοσχονά και Τσατσάνη, μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια μη-δομικού τύπου διαιρετική τομή, εφόσον συγκροτήθηκε επί τη βάσει της πολιτικής σφαίρας και το βασικό διακύβευμα περιορίστηκε για μεγάλο διάστημα στην σφαίρα της άσκησης της πολιτικής κυριαρχίας Η γέννηση της κομματικής δημοκρατίας στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης Από την πρώτη φάση της Μεταπολίτευσης είχε γίνει σαφές ότι τα κόμματα θα αποτελούσαν τους πρωταγωνιστές της Δημοκρατίας που γεννιόταν. Η διαπίστωση μπορεί να γίνει πιο κατηγορηματική: η πολιτική αντιπροσώπευση της κοινωνίας θα μονοπωλούνταν από τα κόμματα. Οι «έμμεσες» εκπροσωπήσεις (της συντηρητικής παράταξης) από τον Βασιλιά ή τον κρατικό μηχανισμό της Δεξιάς είχαν τελειώσει με την δικτατορία. Τα κόμματα ήταν η «Δημοκρατία που οργανώνεται»: αυτή η ρήση του Τολιάττι για τον συντακτικό ρόλο των κομμάτων στην μεταπολεμική Ιταλία ισχύει πλήρως για την μεταπολιτευτική Ελλάδα. Ισχύει μάλιστα περισσότερο από όσο στην Ισπανία και την Πορτογαλία, δοθέντος ότι στην Ελλάδα καταργήθηκαν τα μη εκλεγόμενα κέντρα πολιτικής εξουσίας και η κοινωνία των πολιτών ήταν αδύναμη. Οι οργανώσεις των κοινωνικών συμφερόντων θα διαμορφώνονταν από τα κόμματα, και όπου αυτές ήταν ήδη καλά εδραιωμένες, θα ετεροκαθορίζονταν. Ανάμεσα στις εθνικές ελίτ, οι κομματικές ηγεσίες είχαν αναμφισβήτητα το μεγαλύτερο κύρος και την ευρύτερη δημοσιότητα. Τα κόμματα για πολλά χρόνια θα αποτελούσαν τους πιο μαζικούς και έγκυρους θεσμούς επιλογής πολιτικού-διοικητικού προσωπικού της χώρας. Όπως κατά κανόνα συμβαίνει σε περιόδους μετάβασης και απελευθέρωσης από καταπιεστικά καθεστώτα, η οργάνωση των κομμάτων έγινε σε κατάσταση υψηλής κινητοποίησης.κι αντίστροφα, η πολιτική κινητοποίηση των μαζών 12 Παπαδημητρίου Δ, Από τον λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων. Η συντηρητική σκέψη στην Ελλάδα , Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, 2006, σσ Τεπέρογλου Ε., Χατζηπαντελής Θ., Ανδρεάδης Ι., ηλεκτρονικά στο < (προσπελάστηκε στις 10/10/14) 13

14 επιμηκύνθηκε πολύ πέραν της «έκτακτης περιόδου» της Μεταπολίτευσης λόγω της εκτεταμένης οργάνωσης των μαζών. Για πρώτη φορά στην Ελλάδα, οι βασικές πολιτικές οικογένειες οργανώθηκαν σε μαζικά κόμματα. Στη διαδικασία προηγήθηκαν τα αριστερά κόμματα. Και αυτό ήταν φυσικό. Η οργάνωση των μαζών σε κόμματα ήταν πρωτίστως τέχνη της Αριστεράς. Το νέο στοιχείο ήταν ότι η τέχνη διαδόθηκε και στους άλλους χώρους. Πριν από όλα στο ΠΑΣΟΚ. Αργότερα και στην Ν.Δ. κυρίως όταν βρέθηκε στην αντιπολίτευση. Η μαζική κομματική οργάνωση στάθηκε ίσως το κυριότερο μέσο με το οποίο η Αριστερά και ακόμα περισσότερο το παπανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ επέδρασε στις πολιτικές συμπεριφορές της Ν.Δ. Το γεγονός δεν εκφράζεται τόσο στα ποσοτικά στοιχεία (αριθμός μελών) όσο στην καθιέρωση κομματικών λειτουργιών βάσης και βεβαίως, μαζικών κινητοποιήσεων, συγκεντρώσεων, προπαγάνδας κλπ. Σε κάθε περίπτωση, το δηλαδή αμέσως μετά την πρώτη φάση της κινητοποίησης, η Ν.Δ. πρέπει να είχε περίπου μέλη, το ΠΑΣΟΚ , το ΚΚΕ , το ΚΚΕ Εσωτερικού μέλη. Λίγα χρόνια αργότερα, περί το 1981, η Ν.Δ. δήλωνε πάνω από μέλη, το ΠΑΣΟΚ , το ΚΚΕ και το ΚΚΕ Εσωτερικού περίπου Σ αυτά πρέπει να προστεθούν και τα μέλη οργανώσεων της νεολαίας. Με άλλα λόγια, η κομματικοποίηση και η πόλωση που χαρακτήρισαν την μεταπολιτευτική ζωή πήραν οξεία μορφή και παρατάθηκαν ακόμα και όταν είχε επέλθει η κομματική απομυθοποίηση εξαιτίας του βάρους και του μεγέθους της κομματικής οργάνωσης. Άλλωστε, οι έντονες πολιτικές κινητοποιήσεις διαμορφώνουν συνειδήσεις, συμπεριφορές και ανακλαστικά που επιβιώνουν πολύ πέραν της έντασης Βούλγαρης Γ., Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Σταθερή Δημοκρατία Σημαδεμένη Από την Μεταπολεμική Ιστορία, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2008, ο.π., σσ

15 2.1 Τα κόμματα της μεταπολιτευτικής περιόδου Τα κόμματα συγκροτήθηκαν αμέσως μετά την πτώση της Χούντας φτιάχνοντας ένα νέο κομματικό πανόραμα. Τα περισσότερα ονόματα ήταν καινούργια: Νέα Δημοκρατία, ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ Εσωτερικού, ένα άλλο ήταν παλιό αλλά νεοφερμένο από την πολύχρονη εξορία, το ΚΚΕ, ένα άλλο παραθύμιζε τα παλιά, Ένωση Κέντρου. Ο θάνατος και η εμφάνιση νέων κομμάτων σημαίνει συνήθως την γέννηση ενός νέου κομματικού συστήματος που προκύπτει ως ανάγκη γιατί έχει αλλάξει ριζικά το κεντρικό διακύβευμα, το μείζον πρόβλημα που καλείται να αντιμετωπίσει η πολιτική ζωή μιας χώρας. Αυτό ασφαλώς συνέβη στην Μεταπολίτευση. Τα κόμματα παλιά ή καινούργια, συγκροτήθηκαν ή επανασυγκροτήθηκαν ύστερα από μια τραυματική εμπειρία ενόψει ενός νέου εθνικού πολιτικού ορίζοντα, ο οποίος καθοριζόταν από τρεις μεγάλες γραμμές. Η πρώτη ήταν το γενικό αίτημα σταθεροποίησης της Δημοκρατίας. Η δεύτερη ήταν η ανάγκη αντιπροσώπευσης και διεύθυνσης μιας κοινωνίας που μόλις είχε περάσει μια ιστορική φάση ραγδαίας ανάπτυξης και κινητικότητας. Για πρώτη ίσως φορά στη νεότερη ιστορία της η Ελλάδα, παρά τις ανισότητες και τις ανισορροπίες, αποκτούσε τα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές κοινωνίας της ευημερίας. Η δυναμική αυτών των μετασχηματισμών βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη. Η τρίτη γραμμή ήταν ο προσανατολισμός της χώρας σε ένα διεθνές γεωπολιτικό και οικονομικό περιβάλλον που άλλαζε ραγδαία. Από την μια υπήρχε η χαίνουσα πληγή της Κύπρου και η πυριτιδαποθήκη των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Από την άλλη, η αλλαγή του μεταπολεμικού οικονομικού συστήματος μετά την πετρελαϊκή κρίση του 1973, οι νέοι όροι του διεθνούς ανταγωνισμού και αμεσότερα η διαδικασία Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αυτές οι γραμμές θα διαμορφώσουν την φυσιογνωμία των κομμάτων της μεταπολίτευσης, με αυτές τις προκλήσεις θα λογαριαστούν οι ηγεσίες τους Βούλγαρης Γ., Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Σταθερή Δημοκρατία Σημαδεμένη Από την Μεταπολεμική Ιστορία, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2008, ο.π., σσ

16 2.2 Η μορφή του μεταπολιτευτικού κομματικού συστήματος Η συγκρότηση του κομματικού συστήματος και των κομμάτων πάνω στην ιδεολογικοπολιτική διαιρετική τομή Αριστερά-Δεξιά σημαδεύτηκε από τον έντονα πολωτικό χαρακτήρα που πήρε ο κομματικός ανταγωνισμός περίπου ως τα μέσα της δεκαετίας του 90. Βεβαίως, η πόλωση υπήρξε στρατηγική επιλογή κάποιων κομμάτων (κυρίως του ΠΑΣΟΚ), ενώ τα άλλα κόμματα προσπάθησαν να αντιδράσουν ή ακολούθησαν εκ των υστέρων. Οι προηγούμενες δομικές και συγκυριακές τάσεις διαμόρφωσαν βαθμιαία ένα τριπολικό κομματικό σύστημα με δικομματική δυναμική αντιπαράθεσης. Μία μόνο Βουλή, εκείνη του 1981, υπήρξε κυριολεκτικά τρικομματική. Σε όλες τις άλλες, μικρά κόμματα κατόρθωναν να υπερβούν το όριο που έθετε ο εκλογικός νόμος και να εισέλθουν στη Βουλή. Μία πρώτη κατηγορία τέτοιων κομμάτων εξέφραζε οργανικές και ουσιαστικές εσωτερικές εντάσεις των ευρύτερων πολιτικών χώρων στους οποίους ανήκαν. Στις δύο πρώτες Βουλές του 1974 και του 1977 η συνύπαρξη του ΠΑΣΟΚ και της ΕΚΝΔ έδειχνε την αντιπαράθεση που διεξήχθη για τον προσανατολισμό που θα έπαιρνε η αντιπροσώπευση του κεντρώου χώρου. Η αντιπαράθεση αυτή έληξε με τη διάλυση της ΕΚΝΔ το Αντίθετα, η μειοψηφική αλλά σταθερή παρουσία του ΚΚΕ Εσωτερικού, της Συμμαχίας ή των άλλων ονομάτων που πήρε το μικρό αλλά ανήσυχο ιδεολογικοπολιτικό ρεύμα της ανανεωτικής Αριστεράς, πιστοποιούσε τον μόνιμο χαρακτήρα της διάσπασης του κομμουνιστικού κινήματος. Αυτή η διάσπαση αντί να εξαλειφθεί, έμελε να προχωρήσει σε βάθος, παράλληλα με την ιστορική παρακμή αυτού του κινήματος που σημάδεψε τον σύντομο εικοστό αιώνα. Μια άλλη κατηγορία αποτέλεσαν τα κόμματα-τιμωροί, που προέκυψαν από μικροδιασπάσεις των δύο μεγάλων κομμάτων σε στιγμές εσωκομματικών εντάσεων, διενέξεων με την ηγεσία ή αδυναμίας σύνθεσης των αντιφατικών «ψυχών» που συμβίωναν στο εσωτερικό τους. Τέτοια κόμματα ήταν η Εθνική Παράταξη στην Βουλή του 1977, η Δημοκρατική Ανανέωση (ΔΗΑΝΑ) στην Βουλή του 1990 και η Πολιτική Άνοιξη (ΠΟΛ.ΑΝ) στην Βουλή του Στον χώρο του ΠΑΣΟΚ η μόνη διάσπαση που βρήκε τον δρόμο προς την Βουλή ήταν του Δημοκρατικού Κοινωνικού Κινήματος (ΔΗΚΚΙ) το Οι Οικολόγοι Εναλλακτικοί που συμμετείχαν στις Βουλές του Οκτωβρίου του 1989 και του 16

17 1990 αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς από τη μια μαρτυρούν την κρίση αντιπροσώπευσης των παραδοσιακών αριστερών κομμάτων, από την άλλη όμως εξέφρασαν έστω συγκυριακά, νέες ανάγκες και νέα αιτήματα της ελληνικής κοινωνίας. Μια τελευταία κατηγορία κομμάτων ήταν τα τοπικά. Επρόκειτο για τα κόμματα που εκπροσώπησαν στις Βουλές του 1989 και 1990 την μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης αυτόνομα, εκμεταλλευόμενα την καθιέρωση της απλής αναλογικής. Επίσης, το κόμμα των Νεοφιλελεύθερων στη Βουλή του 1977, που αποτέλεσε το τελευταίο ίσως δείγμα μιας ισχυρής τοπικής εκλογικής πελατείας ενός πολιτικού «από τζάκι» συγκεκριμένα του Κ. Μητσοτάκη. Παρότι αρκετά από τα μικρά κόμματα επικαλέστηκαν την υπέρβαση της αντίθεσης στον παραδοσιακό άξονα της Αριστεράς-Δεξιάς (π.χ. ΔΗΑΝΑ, ΠΟΛ.ΑΝ), το κομματικό σύστημα εξακολούθησε να αρθρώνεται γύρω από τους τρεις παραδοσιακούς πόλους. Ωστόσο, η κυβερνητική εξουσία και η «κυβερνητική ψήφος» παίχτηκε με τον δικομματικό ανταγωνισμό της Ν.Δ. και του ΠΑΣΟΚ. Από το 1981, οπότε το ΠΑΣΟΚ επικράτησε στο χώρο του Κέντρου, τα δύο κόμματα συγκέντρωσαν αθροιστικά από 83% έως 87% σε όλες τις εθνικές εκλογές αναμετρήσεις έως το τέλος του αιώνα, με εξαίρεση εκείνες του Η τομή Δεξιάς-Αντιδεξιάς και οι κομματικές στρατηγικές στην Μεταπολίτευση Τα κόμματα είναι φορείς ποικίλων δημόσιων και ιδιωτικών συμφερόντων. Ταυτόχρονα όμως είναι και πολιτικές επιχειρήσεις στο μέτρο που παράγουν με σχεδόν αποκλειστικό τρόπο την πολιτική προσφορά. Ως πολιτικές επιχειρήσεις τείνουν να δρουν στρατηγικά, εννοώντας την στρατηγική ως σχέδιο επιτυχούς δράσης μεσομακροπρόθεσμου χαρακτήρα, βασιζόμενο στον ορθολογισμό και στην αλληλεξάρτηση των κινήσεων των πρωταγωνιστών. Ειδικότερα, εννοούμε ως στρατηγική στο κομματικά οριζόμενο ανταγωνιστικό πεδίο, το σχέδιο επιτυχούς δράσης που αποσκοπεί στην κατάληψη ή διατήρηση μιας συγκεκριμένης θέσης στον νοητό άξονα «αριστεράς-δεξιάς» και στην βελτίωση 16 Βούλγαρης, Γ., Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης Σταθερή Δημοκρατία Σημαδεμένη Από την Μεταπολεμική Ιστορία, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2008, ο.π., σσ

18 του ανταγωνιστικού στάτους ενός κόμματος. Οι τομεακές πολιτικές (οικονομικές, κοινωνικές, θεσμικές κ.λπ.) αντιμετωπίζονται υπό το πρίσμα αυτό ως επιμέρους όψεις και εργαλεία των στοχεύσεων ενός κομματικού οργανισμού Η στρατηγική του ενδιάμεσου πόλου και η περικύκλωση της αριστεράς από το ΠΑΣΟΚ Το ΠΑΣΟΚ ακολουθεί μετά το 1974 μία δυναμική στρατηγική μεταλλαγής του αρχικού του πολιτικού προφίλ, με στόχο την καθιέρωσή του ως κόμματος κυβερνητικής κλίσης. Η πορεία προς την εξουσία υποστηρίζεται από μία στρατηγική που σχηματικά διακρίνεται από 3 φάσεις. Το 1974 άμεσος στόχος ήταν «η καθιέρωση του ΠΑΣΟΚ ως ενός τελείως νέου κόμματος με διακριτή και μη διφορούμενη ταυτότητα και χωρίς δεσμούς με το παρελθόν. Μέχρι το 1977 στόχος του υπήρξε η ανάδειξή ως δεύτερο μεγάλο κόμμα και η χωρίς αμφισβήτηση επιβολή της κυριαρχίας του στο εσωτερικό της διαιρεμένης αντιπολίτευσης, ως της μόνης φερέγγυας εναλλακτικής λύσης απέναντι στην Νέα Δημοκρατία. Στην επόμενη εκλογική αναμέτρηση, η κοινοβουλευτική πλειοψηφία εμφανίζεται τελικά σαν ρεαλιστική πιθανότητα. Πράγματι το ΠΑΣΟΚ το 1974, ως ανταγωνιστικά μη ώριμο κόμμα, καλείται να οικοδομήσει ένα ασφαλές εκλογικό σώμα, ένα εκλογικό σώμα διατεθειμένο με σχεδόν αυτόματο και μηχανικό τρόπο να το υποστηρίξει. Επιδιώκει λοιπόν, στην πρώτη φάση της συγκρότησης και ανάπτυξής του, να διατυπώσει ένα σαφές και διακριτό σώμα ιδεών και να καταλάβει έναν πολιτικό χώρο εναργώς διακριτό από εκείνον των ήδη εγκαθιδρυμένων πολιτικών κομμάτων. Δεν λειτουργεί συνεπώς ως κόμμα του μέσου, κείμενο απλώς στα αριστερά της ΕΚΝΔ και στα δεξιά του της κομμουνιστικής αριστεράς, αλλά ως νέο κόμμα και κόμμα νέων ιδεών. Επιπλέον, αυτοτοποθετούμενο εκτός του κύκλου του «πλειοψηφικού κομφορμισμού» ενεργεί ως κόμμα «δομικής αντιπολίτευσης», κόμμα ιδεολογικό και μη πραγματιστικό. Επομένως, η πρωταρχική συγκρότηση του σοσιαλιστικού πόλου είναι συγκρότηση κόμματος αρχιτεκτονικού τύπου, κόμματος του οποίου οι επιλογές πολιτικής απέχουν πολύ από την πολιτική του status quo. 17 Μοσχονάς Γ., ο.π., σσ

19 Σ αυτό το πλαίσιο, η περικύκλωση της αριστεράς, η πλαγιοκόπηση δηλαδή συχνά και εξ αριστερών της κομμουνιστικής αριστεράς, αποτελεί κεντρικό και κρίσιμο στοιχείο ενός ιδιότυπου «πολυσυλλεκτικού» διαβήματος που ωθεί το ΠΑΣΟΚ να λειτουργεί συγχρόνως ως ριζοσπαστικό κέντρο, τοποθετημένο στα αριστερά της εκ προελεύσεως συγγενούς ΕΚΝΔ και ως αριστερά της αριστεράς. Η διπλή αυτή λειτουργία επιτρέπει στους Έλληνες σοσιαλιστές να διασφαλίσουν τον επιζητούμενο φυσικό δεσμό με τμήμα του εκλογικού σώματος, να επιτύχουν μία σημαντική, για τα δεδομένα ενός κεντρογενούς κόμματος, αρχική κινητοποίηση οργανωμένων μελών και με τίμημα το χαμηλό ποσοστό των εκλογών του 1974, να συγκροτηθούν σε δύναμη με προσδοκία διάρκειας, με ίδια φυσιογνωμία και διακριτή πολιτικά και ιδεολογικά απήχηση. Η μεταγενέστερη, κυρίως από το 1977 και μετά, κίνηση κατάληψης του κεντρώου χώρου, σ ένα κομματικό σύστημα ιδεολογικά πολωμένο και σημαδεμένο από την διαίρεση δεξιάς-αντιδεξιάς, έπεται της κατάληψης τμημάτων πλησίον του αριστερού άκρου του άξονα, ακολουθεί δηλαδή τον περιορισμό, όχι όμως και την εξουδετέρωση των απειλών που προέρχονται από την κομμουνιστική αριστερά. Η κεντρομόλος κίνηση φθάνει μετά την επιβεβαίωση και σχετική κατοχύρωση της αριστερής φυσιογνωμίας του ΠΑΣΟΚ, διαδέχεται την ενισχυμένη οχύρωση της αριστερής περίφραξης του «κινήματος» Η επεκτατική στρατηγική του ΠΑΣΟΚ προς το κέντρο Το βήμα που εδραίωσε το ΠΑΣΟΚ ως σημαντική πολιτική δύναμη ήταν ο εναγκαλισμός της αριστεράς και η πολιτική της περικύκλωση. Για να περιφρουρηθεί και να ολοκληρωθεί αυτό το βήμα, είχε ανάγκη τον αντίποδά του, δηλαδή την επέκταση προ το κέντρο. Επομένως, δεύτερο σταθμό στην πορεία εξουσίας του ΠΑΣΟΚ αποτελεί η ήττα του πιο συγγενούς ανταγωνιστή, της ΕΔΗΚ, η οποία διεκδικεί την ιστορική συνέχεια της κεντρώας παράταξης και προπάντων την ίδια με αυτό εκλογική πελατεία. Τα κύρια σημεία της επίθεσης εναντίον της ΕΔΗΚ, εν όψει των εκλογών του 1977, ήταν τα ακόλουθα: Πρώτον, ότι η ΕΔΗΚ ενίσχυε την κυβέρνηση της δεξιάς σε όλα τα μεγάλα θέματα της 18 Μοσχονάς Γ., ο.π., σσ

20 εξωτερικής πολιτικής. Δεύτερον, ότι σχεδίαζε μετεκλογική συνεργασία με την ΝΔ. Τρίτον, ότι η ΕΔΗΚ συνεπώς δεν αποτελούσε τον φυσικό διάδοχο της Ενώσεως Κέντρου και του ανένδοτου αγώνα. Ακόμη, το ΠΑΣΟΚ κατηγορούσε την ΕΔΗΚ πως είναι υπόλογη απόπειρας εξόδου από το υποσύστημα των «δημοκρατικών και αντιδεξιών δυνάμεων» και πως έχει διαβεί το ιστορικά χαραγμένο σύνορο δεξιάς-αντιδεξιάς. Το πλήγμα που δέχθηκε το κόμμα του Γεωργίου Μαύρου το 1977 και που οδήγησε στην τελική εξαφάνισή του από την ελληνική πολιτική σκηνή, σηματοδοτεί την οριστική ήττα των λεγόμενων αντιπολωτικών και μετριοπαθών πόλων του ελληνικού κομματικού συστήματος. Όλη η οργάνωση και ανάπτυξη αυτού του τελευταίου, θεμελιώνεται μεταπολιτευτικά επί της ήττας ή συντριβής των λιγότερο αντιδεξιών δυνάμεων του αντιδεξιού υποσυστήματος, των δυνάμεων δηλαδή εκείνων που στο εσωτερικό κάθε πολιτικής οικογένειας (ΕΚΝΔ, ΕΔΗΚ στο εσωτερικό του κέντρου, ΚΚΕ εσωτ. Στο εσωτερικό της κομμουνιστικής αριστεράς) υιοθέτησαν, για διαφορετικούς λόγους η καθεμιά, πολιτική μετριοπαθούς αντιπολίτευσης απέναντι στην κυβερνώσα δεξιά. Ειδικότερα, η ήττα της αντιπολωτικής ΕΔΗΚ και η μέχρι σήμερα απουσία σημαντικών κομμάτων στο μεταίχμιο της διαχωριστικής γραμμής δεξιάςαντιδεξιάς, δείχνουν ότι η κεντρώα περιοχή έχει μετατραπεί μεταδικτατορικά σε ζώνη υψηλού κινδύνου για τους σχηματισμούς που δεν σέβονται τον νόμο της αντιδεξιάς τομής. Το ΠΑΣΟΚ επιβάλλεται στον κεντρώο χώρο, όχι σύμφωνα με την κλασική διατύπωση του Duverger, ως «το άθροισμα των μετριοπαθών των δύο αντιπάλων μπλοκ», αλλά ως η δύναμη κρούσης και η αιχμή του δόρατος του αντιδεξιού στρατοπέδου. Για το ΠΑΣΟΚ η αντιδεξιά στάση γίνεται ένα εργαλείο επιβολής της κυριαρχίας του στο εσωτερικό του αντιδεξιού χώρου. Η στρατηγική ήττα των συγγενέστερων και λιγότερο αντιδεξιών του αντιπάλων, όπως το φιλελεύθερο κέντρο και ευρωκομμουνιστική αριστερά, συνιστά υπ αυτό το πρίσμα την εναργέστερη κατάδειξη της ισχύς και της εμβέλειας, μεταδικτατορικά, της τομής που διαχωρίζει δεξιές και αντιδεξιές πολιτικές δυνάμεις Ο κεντρόφυγος κεντρισμός του ΠΑΣΟΚ 19 Μοσχονάς Γ., ο.π., σσ

21 Το ΠΑΣΟΚ μετά την ήττα και λόγω της ήττας της ΕΔΗΚ είναι σε θέση πλέον να υιοθετήσει και πράγματι υιοθετεί μία φιλόδοξη κεντρομόλο τακτική για να προσεγγίσει το νοητό σημείο μεγιστοποίησης των ψήφων. Ολοκληρώνει, μέσω μιας ταχείας και ανεμπόδιστης επέκτασης, την κατοχή της κεντρώας περιοχής του πολιτικού συνεχούς, περιοχή όπου παρατηρείται η πολυπληθέστερη συγκέντρωση εκλογέων, συγκροτούμενο βαθμιαία ως δύναμη «υπεύθυνη» και «μετριοπαθής», ως δύναμη κυβερνητικής κλίσης. Έτσι, η αρχική θεμελιακά «κεντρόφυγη» τοποθέτηση του ΠΑΣΟΚ στον ανταγωνιστικό άξονα συνοδεύεται και συμπληρώνεται, δευτερογενώς όχι όμως και δευτερευόντως από μία συστηματική κεντρομόλο κίνηση. Θα χαρακτηριστεί αυτή η στρατηγική του ΠΑΣΟΚ που υποστηρίζει την τελική φάση προς την εξουσία ( ), καθώς και την κυβερνητική του περίοδο, ως στρατηγική του κεντρόφυγου κεντρισμού. Ο κεντρόφυγος κεντρισμός συνιστά την εξίσωση επιτυχίας του ΠΑΣΟΚ. Η ενδιάμεση θέση του σοσιαλιστικού πόλου, σ ένα σύστημα με υψηλή ιδεολογική πόλωση και διεπόμενο από τους καταναγκασμούς της ενισχυμένης αναλογικής, ενέχει μόνιμο στρατηγικό ζητούμενο περιορισμού της επιρροής του αριστερού πόλου ως την αναγκαία συνθήκη και το κρίσιμο συμπλήρωμα της κυριαρχίας επί της μετριοπαθούς συγκέντρωσης εκλογέων. Έτσι και το ΠΑΣΟΚ, όπως κάθε κόμμα, μιλάει την γλώσσα της ιδεολογίας του αλλά και την γλώσσα της ενδιάμεσης τοποθέτησής του, συμπεριφέρεται όχι μόνον ως φορέας ιδεών και συμβόλων, αλλά και ως κάτοχος θέσης Ο Συνασπισμός στην διαιρετική τομή δεξιά-αντιδεξιά Οι κυβερνητικές επιλογές της περιόδου , με πρώτη την εφαρμογή του σταθεροποιητικού προγράμματος που έθεσε σε δοκιμασία το κεντρικό στοιχείο της πολιτικής υπεροχής του ΠΑΣΟΚ, το λεγόμενο «κοινωνικό προφίλ», η κορύφωση της πολιτικής και ηθικής αφερεγγυότητας του κυβερνώντος κόμματος, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους, συνέβαλλαν στην τροποποίηση των δεδομένων του κομματικού ανταγωνισμού. Η μείωση της απήχησης του ΠΑΣΟΚ, η απομόνωσή του τόσο από δεξιά, όσο και κυρίως από 20 Μοσχονάς Γ., ο.π., σσ

22 αριστερά, η σημαντική αν και όχι εντυπωσιακή αύξηση της ελκτικής δύναμης της αριστεράς και ειδικότερα του νεοσυσταθέντος Συνασπισμού, τάσεις που με συγκλίνοντα τρόπο υποδεικνύουν οι δημοσκοπήσεις της περιόδου , διαγράφουν ένα ευνοϊκό πεδίο για την ανάπτυξη της επιρροής του τρίτου πόλου. Η είσοδος της αριστεράς, σύμφωνα με την διατύπωση γνωστού στελέχους της, στον ενδιάμεσο, δημοκρατικό σοσιαλιστικό, κεντροαριστερό χώρο, εμφανίζεται ήδη από του 1986 ως δυνατή. Η ενοποίηση του παραδοσιακού αριστερού χώρου στον Συνασπισμό, καθώς και η συμβολή στην διαμόρφωσή του προσωπικοτήτων και τάσεων προερχόμενων από το ΠΑΣΟΚ, λειτούργησε σαν το έναυσμα μιας στρατηγικής επέκτασης. Άλλωστε, το ίδιο το γεγονός της ίδρυσης του Συνασπισμού αλλάζει τα δεδομένα του ανταγωνισμού, αυξάνει την ένταση της αντιπαράθεσης με τον ενδιάμεσο πόλο, σηματοδοτώντας, σε συνθήκες κρίσης αυτού του τελευταίου, το τέλος του πολιτικού αναχωρητισμού της αριστεράς. Επιπλέον, η σταδιακή διάρρηξη των δεσμών συγγένειας μεταξύ των δύο πόλων του αντιδεξιού συστήματος, η ανάδειξη δίπλα και εν μέρει αναιρετικά στην παραδοσιακή διαχωριστική γραμμή «δεξιάς-αντιδεξιάς» του θέματος του εκσυγχρονισμού, καθώς και της κάθαρσης, ως νέων διαστάσεων του κομματικού ανταγωνισμού, ενισχύουν την αυτόνομη ιδεολογική και πολιτική παρουσία του τρίτου πόλου. Η λογική των πραγμάτων φαίνεται να ωθεί την κομμουνιστική και κομμουνιστογενή αριστερά να υπερβεί την παραδοσιακή της λειτουργία εκπροσώπησης των λαϊκών στρωμάτων και του κυρίως κορμού της εαμικής αντίστασης. Μία λειτουργία που η κοινωνική και πελατειακή πολιτική του ΠΑΣΟΚ, καθώς και η εξάντληση των παλαιών γενεών, ήδη είχαν θέσει σε κρίση, αναλαμβάνοντας και την εκπροσώπηση σημαντικού τμήματος, των ασαφούς αναμφίβολα περιεχομένου, εκσυγχρονιστικών τάσεων που αναδεικνύει η εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας. Η αριστερά καλείται με έπαθλο την ανάληψη ενός νέου ρόλου στο πολιτικό σύστημα, να επιτύχει την μεγάλη σύνθεση ανάμεσα στα κατεξοχήν δικά της ερείσματα ισχύος (λαϊκό, προσφυγικό, εαμικό στοιχείο), υπόβαθρο της μέχρι τότε πολιτικής δυναμικής της και στην εκπροσώπηση νέων αιτημάτων και στρωμάτων. Από αυτή την σκοπιά, το εγχείρημα του Συνασπισμού, συνάντηση κομμουνιστικών, κομμουνιστογενών και κεντροαριστερών δυνάμεων, με ίδια δυναμική υπερβαίνουσα τις επιμέρους συνιστώσες, θα μπορούσε εκτός των άλλων να μετριάσει, σε συνθήκες κρίσης του κεντρογενούς πόλου, τις επιπτώσεις 22

23 επί της ελληνικής αριστεράς της κατάρρευσης του υπαρκτού σοσιαλισμού. Θα μπορούσε δηλαδή μέσω του εσωτερικού σχηματισμού της ελληνικής αριστεράς, μέσω της διαλεκτικής «έσωθεν», να αντιμετωπίσει καλύτερα την απειλή και τον κίνδυνο «έξωθεν». Σε μία συγκυρία γενικευμένης αναδίπλωσης των κομμουνιστικών δυνάμεων στην Ευρώπη, η ελληνική αριστερά ακολουθεί επεκτατική στρατηγική και εμφανίζεται ικανή όχι μόνον να αναχαιτίσει, αλλά και να αντιστρέψει, έστω προσωρινά, την πτωτική της πορεία. Η εν όψει των εκλογών του Ιουνίου 1989 στρατηγική είναι μία στρατηγική σύνθετη και πολυμερής, η δε αιχμή της είναι δίδυμη. Από την ίδια την λογική των πραγμάτων και την δεδομένη τοποθέτηση στο πολιτικό συνεχές των παρατάξεων, έχει ως κεντρικό πολιτικό στόχο την διείσδυση στο αριστερό τμήμα του εκλογικού σώματος του ΠΑΣΟΚ. Η ανάδειξη όμως κατά την διάρκεια της παρατεταμένης κρίσης του , των θεμάτων της «κάθαρσης», του «εκσυγχρονισμού» και του «πολιτικού ήθους και ύφους» στο κέντρο του πολιτικού ανταγωνισμού, επιτρέπει στον Συνασπισμό να απευθυνθεί και στο κατεξοχήν κεντρογενές και μετριοπαθές τμήμα του σοσιαλιστικού εκλογικού σώματος. Πρόκειται για μία πολυσυλλεκτικού χαρακτήρα, κοινωνιολογικά και πολιτικά φιλόδοξη στρατηγική που αφενός πιέζει εξ αριστερών τον ενδιάμεσο πόλο, αφετέρου τείνει να τον περικυκλώσει. Η επιλογή αυτή διπλής πίεσης αποδεικνύεται εν μέρει αποτελεσματική, όπως φαίνεται από το εκλογικό αποτέλεσμα του Ιουνίου, διότι η διείσδυση στην κεντρώα και μετριοπαθή συγκέντρωση εκλογέων λειτουργεί στην πράξη συμπληρωματικά, άρα ενισχυτικά του όλου εγχειρήματος. Αυτή η επεκτατική στρατηγική παράγει προσωρινά το εξής διπλό και αντιφατικό αποτέλεσμα. Αφενός ενισχύει την κεντρόφυγη κατεύθυνση της πολιτικής «ανταλλαγής», αφετέρου και συγχρόνως ενισχύει την κεντρομόλο κατεύθυνση του ανταγωνισμού. Το αποτέλεσμα των εκλογών και η απουσία μονοκομματικής κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας συνέβαλαν κατά πολύ στην ταχύτατη επίλυση αυτής της προσωρινής «αντίφασης» Το υποσύστημα των αντιδεξιών δυνάμεων Πριν από την δικτατορία, η διαιρετική τομή «δεξιά-αντιδεξιά» συνυπάρχει και συνδυάζεται με την πολιτική διαίρεση «εθνικόφρονες-μη εθνικόφρονες» και 21 Μοσχονάς Γ., ο.π., σσ

24 εν μέρει, ιδιαίτερα κατά την δεκαετία του 60 την υποκαθιστά. Στην μεταπολίτευση, και μετά την πλήρη κατάρρευση του οικοδομήματος της εθνικοφροσύνης, το σχίσμα δεξιάς-αντιδεξιάς εμφανίζεται ισχυρότερο από ποτέ. Μετά το 1974, η εμφάνιση της τομής «ακροδεξιά-αντιδικτατορικές δυνάμεις» δεν δόμησε λειτουργικά το πολιτικό πεδίο, παρά την παρουσία μιας σημαίνουσας ακροδεξιάς συγκέντρωσης εκλογέων, γιατί δεν συνοδεύτηκε από την διαμόρφωση ενός ισχυρού και ανθεκτικού στον χρόνο ακροδεξιού κομματικού σχηματισμού. Η δομή του πολιτικού πεδίου στις αρχές της δεκαετίας του 80, από την σκοπιά της κατανομής κομματικών οπαδών στον άξονα «αριστεράς-δεξιάς» είναι τριμερής ή ακριβέστερα μια δομή τρεισήμισι χώρων, διότι η δεξιά είναι μεν διχασμένη, αλλά αυτός ο διχασμός δεν έχει αποκρυσταλλωθεί οργανωτικά και συνεπώς δεν έχει οδηγήσει στην διαμόρφωση σαφούς και διακριτής κομματικής ή παραταξιακής ταυτότητας. Το ανταποκρινόμενο σ αυτή την συγκρότηση πεδίου κομματικό σύστημα έχει χαρακτηριστεί ως «πολωμένος και ασύμμετρος τρικομματισμός», κρίσιμο χαρακτηριστικό του οποίου είναι ότι διαθέτει μία μόνο δυνατότητα κυβερνητικής εναλλαγής. Η δε διαίρεση δεξιάς-αντιδεξιάς διαμεσολαβώντας τις διαντιδράσεις του όλου συστήματος τείνει να προσδώσει διπολικό χαρακτήρα στην τρικομματική δομή. Σ αυτό το διπολικό πλαίσιο, ο αντιδεξιός χώρος, ο οποίος δεν αποτελεί ούτε διακριτή πολιτική οικογένεια, ούτε ομοσπονδία, αλλά «αστερισμό ανταγωνιζόμενων κομμάτων», εδράζεται τόσο στην αντίθεσή του προς την Νέα Δημοκρατία, όσο και στην αποδοχή ενός «εμείς» που είναι πρόδηλα ποιοτικά διαφορετικό από απλή επιβίωση του διπολικού φαντασιακού της «Δημοκρατικής παράταξης». Ο μη δεξιός πολιτικός χώρος συγκροτείται ως «αντιδεξιός» από την στιγμή που οι επιμέρους συνιστώσες του αναγνωρίζουν την ύπαρξή του, χρησιμοποιούν δηλαδή του αντιδεξιό επιχείρημα ως εργαλείο πολιτικής οριοθέτησης και αντιπαράθεσης τόσο μεταξύ τους, όσο και απέναντι στην ΝΔ. Το ΠΑΣΟΚ χρησιμοποιούσε το αντιδεξιό επιχείρημα και την αντιδεξιά κινητοποίηση ως μέσο κυριαρχίας απέναντι στις μη δεξιές πολιτικές δυνάμεις και απέναντι στην συντηρητική παράταξη. Η κομμουνιστική αριστερά, στην «ορθόδοξη» και στην «ευρωκομμουνιστική» της εκδοχή και όταν ακόμη αντιστάθηκε σε αυτή την χρήση του αντιδεξιού επιχειρήματος εκ μέρους του ΠΑΣΟΚ, πολιτεύτηκε ομότροπα μ αυτό. Χρησιμοποίησε το ίδιο αντιδεξιό επιχείρημα, αλλά ανεστραμμένο, δηλαδή στραμμένο εναντίον του ΠΑΣΟΚ ή και 24

25 ως εργαλείο επιβολής στην ενδοπαραταξιακή διαμάχη. Είναι γνωστή υπό αυτό το πρίσμα, η ρητορική βιαιότητα του ΚΚΕ εις βάρους του ΚΚΕ εσωτερικού, το οποίο το κατηγορούσε πως επιδίωκε «σύμπραξη με την εν ενεργεία κυβέρνηση των μονοπωλίων», ή πως «άμβλυνε την αντίθεση προς τον Καραμανλή και έσπειρε την σύγχυση σχετικά με τον ρόλο του». Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι οι σχηματισμοί που απέφυγαν την συστηματική χρήση αντιδεξιών συμβόλων και αντιδεξιάς αδιαλλαξίας (ΚΚΕ εσωτερικού και κεντρώα κόμματα) επένδυσαν συχνά στην έννοια της ενότητας του αντιδεξιού χώρου, προσπαθώντας πιθανώς να υπερκεράσουν μ αυτό τον τρόπο το έλλειμμα προοδευτικότητας. Η συνεχής επίκληση της ενότητας υπογράμμιζε και τον ενιαίο και τον αντιδεξιό χαρακτήρα του μη δεξιού αστερισμού, ο οποίος όμως αντιδεξιός χαρακτήρας ήταν ακριβώς εκείνος που ωθούσε στην περιθωριοποίηση των παραπάνω κομμάτων. Διότι τελικά, η διαμόρφωση ιδεολογικών και πολιτικών συντεταγμένων του χώρου είχε σε μεγάλο βαθμό συντελεστεί, ιδίως μετά το 1977στο παιχνίδι άνισων δρώντων υποκειμένων που είναι η πολιτική, στην βάση της υπερίσχυσης των θέσεων των κατεξοχήν αντιδεξιών κομμάτων του μη δεξιού χώρου, του ΠΑΣΟΚ και του ΚΚΕ. Η ανάδειξη της διαίρεσης «δεξιά-αντιδεξιά» σε κεντρική διαχωριστική τομή τείνει από μια άλλη οπτική γωνία να δημιουργήσει στο εσωτερικό των αντιδεξιών εκλογέων, ένα ιδιότυπο υπόδειγμα διπλής ταύτισης. Κατ αρχάς, ταύτιση με ένα κόμμα, κατά δεύτερον, ταύτιση με έναν χώρο, μ ένα «στρατόπεδο». Η πρώτη ωθεί στην σύγκρουση, στον ανταγωνισμό, η δεύτερη στην συμφιλίωση, στην ενότητα και συνεπώς στον διπολισμό. Ο διπολικός χαρακτήρας των πολιτικών διαντιδράσεων υποδηλώνει τον σχηματισμό ενός υποσυστήματος, του υποσυστήματος «δημοκρατικών» ή «αντιδεξιών» δυνάμεων στην καρδιά του ελληνικού κομματικού συστήματος. Αυτό το υποσύστημα φαίνεται να διαθέτει «επαρκή αυτονομία» και «ικανότητα καταναγκασμού», ώστε να επιβιώνει ανεξαρτήτως των «αποκλινουσών» επιλογών πολιτικής και συμμαχιών επιμέρους συνιστωσών του. Η στρατηγική ήττα του ΚΚΕ εσωτερικού και των κεντρώων σχηματισμών την δεκαετία του 70, οι απώλειες του Συνασπισμού μετά το πείραμα της «συγκυβέρνησης» και προπάντων η μεταστροφή της πολιτικής του ΚΚΕ εσωτερικού σε μια κατεύθυνση σύμφωνη με την αντιδεξιά λογική, την δεκαετία του 80, ή η επιστροφή της κομμουνιστικής αριστεράς (μετά τις κυβερνήσεις Τζαννετάκη και Ζολώτα) σε μια πολιτική «αντιδεξιών τόνων» και μερικής συμφιλίωσης με το ΠΑΣΟΚ, μαρτυρούν την ικανότητα καταναγκασμού 25