Βαλανίδου Ευτυχία. Διερευνώντας τη δεξιότητα της κατηγοριοποίησης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας 1. Εισαγωγή

Transcript

1 Βαλανίδου Ευτυχία Διερευνώντας τη δεξιότητα της κατηγοριοποίησης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας 1 Εισαγωγή Ένα σηµαντικό αναπτυξιακό επίτευγµα είναι αυτό της δηµιουργίας κατηγοριών (π.χ. καρέκλες, τίγρεις, έπιπλα, ζώα). Οι κατηγορίες µάς δίνουν τη δυνατότητα να αποθηκεύουµε πληροφορίες αποτελεσµατικά, να γενικεύουµε και να επεκτείνουµε τις γνώσεις µας (Rhodes & Gelman, 2009). Ένας από τους λόγους για τον οποίο η κατηγοριοποίηση αποτελεί χρήσιµη δεξιότητα για την ανάπτυξη της επιστηµονικής σκέψης είναι το γεγονός ότι µας βοηθά στη διατύπωση συλλογισµών. Με την ένταξη µιας οντότητας στην κατηγορία «ζώο» για παράδειγµα, της αποδίδονται κοινές ιδιότητες µε τα άλλα ζώα. Οπότε, αν χαρακτηριστεί µια νέα οντότητα ως «ζώο», αυτοµάτως µπορούν να αποδοθούν και σε αυτήν οι ιδιότητες των «ζώων». Με βάση τα παραπάνω, είναι σηµαντικό να γνωρίζουµε σε ποιο βαθµό τα µικρά παιδιά διαθέτουν τη δεξιότητα της κατηγοριοποίησης: µε ποιον τρόπο κατηγοριοποιούν τις οντότητες και τι είδους νόηµα αποδίδουν στις αντίστοιχες κατηγορίες. Εµπειρικές µελέτες σε σχέση µε την κατηγοριοποίηση δείχνουν ότι τα µικρά παιδιά βασίζονται σε µεγάλο βαθµό στα αντιληπτικά χαρακτηριστικά των οντοτήτων προκειµένου να τις εντάξουν σε µια κατηγορία (Gelman & Markman, 1986). Η Tversky (1985) διαπίστωσε ότι τετράχρονα παιδιά οµαδοποιούν ένα πυροσβεστικό όχηµα µε ένα µήλο επειδή και τα δύο είναι κόκκινα, και όχι µε ένα αυτοκίνητο επειδή και τα δύο είναι οχήµατα. Επίσης, και σε µελέτες της Markman (1989) φαίνεται ότι τα παιδιά συχνά κατηγοριοποιούν µε αντιληπτικά κριτήρια όπως το χρώµα. Τέλος, στην έρευνα της Fisher (2011) παιδιά ηλικίας 3-5 ετών, από τα οποία ζητήθηκε να οµαδοποιήσουν µια ανοικτή κόκκινη οµπρέλα είτε µε µια κλειστή οµπρέλα είτε µε ένα κόκκινο µανιτάρι, οµαδοποίησαν την ανοικτή, κόκκινη οµπρέλα µε το ίδιου σχήµατος και χρώµατος µανιτάρι, και όχι µε την άλλη οµπρέλα. 1 Παρουσίαση στο 8 ο συνέδριο «Ιστορίας, Φιλοσοφίας & Διδακτικής των Φυσικών Επιστηµών», Πάτρα, Νοέµβριος

2 Παράλληλα, φαίνεται ότι τα παιδιά µπορούν να χρησιµοποιούν τις κατηγορίες ως εργαλεία συλλογισµού, αποδίδοντας σε οντότητες ιδιότητες της κατηγορίας τους. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις καταφέρνουν να µεταφέρουν τις ιδιότητες της κατηγορίας ακόµη και σε οντότητες οι οποίες δεν µοιράζονται κοινά αντιληπτικά χαρακτηριστικά µε τις υπόλοιπες της κατηγορίας. Συγκεκριµένα, οι Gelman & Markman (1986) διαπίστωσαν ότι τετράχρονα παιδιά, όταν τους δοθεί η πληροφορία ότι εξωτερικά ανόµοιες οντότητες ανήκουν στην ίδια κατηγορία, συµπεραίνουν ότι οι οντότητες αυτές έχουν ίδιες ιδιότητες. Επίσης, η Carey (1985) έδειξε ότι παιδιά ηλικίας 4-10 ετών που γνώριζαν ότι οι πραγµατικές µαϊµούδες αναπνέουν, τρώνε και γεννούν µωρά-µαϊµούδες, δεν µετέφεραν τις ιδιότητες αυτές στη ψεύτικη-µαϊµού, παρά την εντυπωσιακή οµοιότητά της µε τις αληθινές. Με άλλα λόγια, η εµφάνιση των ψεύτικων-µαϊµούδων δεν ήταν αρκετή για να τους αποδοθούν ιδιότητες της κατηγορίας-«µαϊµούδες», κάτι που ίσως φανερώνει ότι τα παιδιά µπορούν να υπερβαίνουν τα αντιληπτικά χαρακτηριστικά. Με βάση τα παραπάνω αποφασίσαµε να διερευνήσουµε τους τρόπους µε τους οποίους τα παιδιά (α) σχηµατίζουν, (β) αντιλαµβάνονται, και (γ) χρησιµοποιούν τις κατηγορίες ως εργαλεία συλλογισµού. Στην παρούσα εργασία εστιάζουµε το ενδιαφέρον µας στη χρήση των κατηγοριών από τα µικρά παιδιά για τη διατύπωση συλλογισµών. Έτσι, το ερευνητικό ερώτηµα που µας απασχολεί είναι εάν µπορούν τα µικρά παιδιά να αναπτύσσουν συλλογισµούς για διάφορες οντότητες µε βάση την κατηγορία στην οποία αυτές ανήκουν. Πιο συγκεκριµένα: Είναι σε θέση ή όχι να αποδίδουν σε µία οντότητα ιδιότητες της κατηγορίας στην οποία την εντάσσουν αυθόρµητα; Και επιπλέον, κατά πόσο µπορούν να υπερβούν την αυθόρµητη κατηγοριοποίησή τους και να αναθεωρήσουν τον προηγούµενο συλλογισµό, υπό το φως νέων πληροφοριών για την οντότητα-στόχο; Μεθοδολογία Το περίγραµµα της έρευνας Η παρούσα εργασία αποτελεί µια µελέτη περίπτωσης αναφορικά µε το πώς τα παιδιά κατηγοριοποιούν τις οντότητες και χρησιµοποιούν τις κατηγορίες προκειµένου να αποδώσουν τις ιδιότητές τους σε νέες οντότητες-στόχους. Στην έρευνα η οποία πραγµατοποιήθηκε το Μάρτιο του 2014 σε δηµόσιο νηπιαγωγείο της ευρύτερης περιοχής των Πατρών, συµµετείχαν 10 παιδιά (6 αγόρια / 4 κορίτσια) ηλικίας 4-5 ετών, τα οποία δεν είχαν εµπλακεί σε τυπικές δραστηριότητες κατηγοριοποίησης µέχρι τότε. Η διερεύνηση 2

3 των συλλογισµών των παιδιών πραγµατοποιήθηκε µε ατοµικές, ηµι-δοµηµένες συνέντευξεις διάρκειας 20 λεπτών σε ήσυχο χώρο του σχολείου τους. Το εργαλείο συλλογής δεδοµένων Το πρωτόκολλο της συνέντευξης οργανώθηκε σε δύο µέρη. Το πρώτο µέρος, που δεν θα µας απασχολήσει εδώ, περιλαµβάνει δύο νοητικά έργα που αφορούν στον σχηµατισµό κατηγοριών. Το δεύτερο µέρος, στο οποίο εστιάζουµε στην παρούσα εργασία, περιλαµβάνει ένα τροποποιηµένο νοητικό έργο των Gelman & Markman (1986) σχετικά µε την ικανότητα των παιδιών να χρησιµοποιούν τις κατηγορίες για να κάνουν συλλογισµούς. Αναλυτικότερα, δείχνουµε στα παιδιά σκίτσα δύο οντοτήτων (δράκος, δεινόσαυρος) λέγοντάς τους ότι η καρδιά του δράκου έχει σχήµα αστεριού και η καρδιά του δεινοσαύρου σχήµα κύκλου. Έπειτα, παρουσιάζουµε ένα σκίτσο ζώου που µοιάζει µε δράκο (οντότηταστόχος) και ζητάµε από τα παιδιά να προβλέψουν το σχήµα της καρδιάς του. Τέλος, αποκαλύπτουµε ότι η οντότητα-στόχος είναι στην πραγµατικότητα δεινόσαυρος και ζητάµε από τα παιδιά να προβλέψουν ξανά το σχήµα της καρδιάς. Η διαδικασία ανάλυσης δεδοµένων Οι µαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις αποµαγνητοφωνήθηκαν και προετοιµάστηκαν για κωδικοποίηση στο περιβάλλον του λογισµικού ποιοτικής έρευνας «NVivo». Η κωδικοποίηση των συνεντεύξεων οδήγησε στη δηµιουργία µιας σειράς «κατηγοριών» για κάθε ένα από τα τρία νοητικά έργα. Οι κατηγορίες για το 3 ο νοητικό έργο που µας αφορά εδώ, οργανώθηκαν στο σχήµα κωδικοποίησης που ακολουθεί (Σχήµα 1). Αποτελέσµατα Σχήµα 1: Κατηγορίες έργων «χρήσης κατηγορίας» Σύµφωνα µε την ανάλυση των δεδοµένων µας, όταν τα παιδιά κλήθηκαν να αποφασίσουν ποια ιδιότητα θα διαθέτει η οντότητα-στόχος, δηλαδή τι σχήµα καρδιάς θα έχει το ζώο που µοιάζει µε δράκο, σχεδόν όλα (9/10) δήλωσαν ότι θα έχει καρδιά σε σχήµα αστεριού όπως 3

4 ο δράκος. Είναι από αυτό εµφανές ότι τα παιδιά κατηγοριοποίησαν αυθόρµητα την οντότητα-στόχο βάσει της εξωτερικής της οµοιότητας µε τον δράκο. Κατάφεραν πάντως, να χρησιµοποιήσουν την αυθόρµητη κατηγορία τους για να αποδώσουν την ιδιότητά της (καρδιά σε σχήµα αστεριού) στην οντότητα-στόχο (Πίνακας 1). Κάποια από τα παιδιά (5/10) αιτιολόγησαν την πρόβλεψή τους επικαλούµενα µια γενική εξωτερική οµοιότητα: «Η καρδιά του θα είναι αστεριού επειδή είναι δράκος, επειδή είναι ίδιο µε αυτόν» (Π5). Άλλα (4/10) έγιναν πιο συγκεκριµένα στην αιτιολόγησή τους, δίνοντας λεπτοµέρειες για κοινά εξωτερικά χαρακτηριστικά (φτερά, νύχια, µύτη): «Αστεράκι, επειδή είναι ίδια µε το δράκο, ίδια τα βλέπω, ίδια έχουν τα δόντια, τα µάτια, τη µύτη, τα νύχια» (Π7), «Αστεριού, γιατί είναι ίδιοι µε αυτόν, έχει τα ίδια φτερά» (Π2), «Αστεριού γιατί είναι έτσι, γιατί έχει αυτά εδώ, τα φτερά, γιατί είναι µεγάλος σαν το δράκο» (Π3). Πίνακας 1: Πρόβλεψη ιδιότητας Αριθµός παιδιών Πρόβλεψη Αιτιολόγηση Χωρίς πληροφορία Με πληροφορία κατηγορίας κατηγορίας Καρδιά σε σχήµα αστεριού Καρδιά σε σχήµα κύκλου εξωτερική οµοιότητα 9/10 - δεν ξέρω 1/10 - ίδια κατηγορία - 9/10 δεν ξέρω - 1/10 Επιπροσθέτως, όταν τους δόθηκε η πληροφορία ότι η οντότητα-στόχος ανήκε στην κατηγορία των δεινοσαύρων («Να σου αποκαλύψω κάτι; Αυτός εδώ είναι ένας δεινόσαυρος! Τι καρδιά νοµίζεις ότι θα έχει;»), τα παιδιά αναθεώρησαν την πρόβλεψή τους για το σχήµα της καρδιάς. Και τα 9 παιδιά που προηγουµένως, σκεπτόµενα την εξωτερική οµοιότητα της οντότητας-στόχου µε το δράκο, είχαν προβλέψει ότι αυτή θα έχει καρδιά σαν αστέρι άλλαξαν τον ισχυρισµό τους και υποστήριξαν ότι θα έχει καρδιά σαν κύκλο. Με άλλα λόγια, αξιοποίησαν στο συλλογισµό τους την πληροφορία ότι η οντότητα-στόχος 4

5 ανήκει στην κατηγορία των δεινοσαύρων (Πίνακας 1). Για παράδειγµα: «Κύκλου, επειδή είπατε είναι δεινόσαυρος!» (Π7), «Κύκλου. Άµα µου πεις άµα είναι δεινόσαυρος θα έχει στρογγυλή» (Π2), «Δεινόσαυρος; Κύκλο, γιατί είναι δεινόσαυρος» (Π5). Συµπεράσµατα Συζήτηση Τα αποτελέσµατα της έρευνας, σε συνέπεια µε τη σχετική βιβλιογραφία, δείχνουν ότι τα παιδιά φτιάχνουν αυθόρµητα κατηγορίες µε αντιληπτικά κριτήρια. Όταν δηλαδή, δε διαθέτουν άλλα στοιχεία αναφορικά µε την κατηγορία της οντότητας-στόχου, την κατηγοριοποιούν βάσει της εµφάνισής της. Στη συνέχεια πάντως, είναι σε θέση να αποδίδουν σε αυτήν τις ιδιότητες της κατηγορίας στην οποία θεωρούν ότι ανήκει. Επιπλέον, όταν τους δοθούν ρητά συγκεκριµένες πληροφορίες για την κατηγορία στην οποία ανήκει η οντότητα-στόχος, τα παιδιά φαίνεται να τις αξιοποιούν στους συλλογισµούς τους για την απόδοση ιδιοτήτων σε αυτήν. Το γεγονός ότι είναι σε θέση να υπερβαίνουν το κριτήριο της εµφάνισης είναι ιδιαίτερα σηµαντικό και έχει επίσης αναδυθεί και από άλλες µελέτες (Carey, 1985; Gelman & Markman, 1986; Heyman & Gelman, 2000a, 2000b). Τα ευρήµατα αυτά αναδεικνύουν τη δυνατότητα των παιδιών να χρησιµοποιούν τις κατηγορίες ως εργαλεία συλλογισµού: «Ο δεινόσαυρος είχε καρδιά σε σχήµα κύκλου. Τώρα µε ρωτούν τι είδους καρδιά έχει αυτή η νέα οντότητα και µου λένε ότι είναι ένας δεινόσαυρος. Αφού είναι δεινόσαυρος, έχει καρδιά σε σχήµα κύκλου. Όλοι οι δεινόσαυροι πρέπει να έχουν καρδιά σε σχήµα κύκλου». Η ιδιότητα της κατηγοριοποίησης είναι σε ένα βαθµό ήδη ανεπτυγµένη, πράγµα που δείχνει ότι υπάρχει ενδεχοµένως το υπόβαθρο για νοητικά έργα στοχευµένα να αναπτύξουν δεξιότητες επιστηµονικής σκέψης. Βιβλιογραφικές Αναφορές Carey, S. (1985). Conceptual Change in Childhood. The MIT Press. Fisher, A. V. (2011). Processing of perceptual information is more robust than processing of conceptual information in preschool-age children: Evidence from costs of switching. Cognition, 119(2), Gelman, S. A. & Markman, E. M. (1986). Categories and induction in young children. Cognition, 23,

6 Heyman, G. D., & Gelman, S. A. (2000a). Preschool children's use of trait labels to make inductive inferences. Journal of Experimental Child Psychology, 77(1), Heyman, G. D., & Gelman, S. A. (2000b). Preschool children's use of novel predicates to make inductive inferences about people. Cognitive Development, 15(3), Markman, E. M. (1989). Categorization and naming in children: Problems of induction. The MIT Press. Rhodes, M., & Gelman, S. A. (2009). A developmental examination of the conceptual structure of animal, artifact, and human social categories across two cultural contexts. Cognitive psychology, 59(3), Tversky, B. (1985). Development of taxonomic organization of named and pictured categories. Developmental Psychology, 21(6),