8. Μορφές και προβλήματα του σύγχρονου θεάτρου

Transcript

1 Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Δ.Π.Θ. 7 ο εξάμηνο μάθημα : Θεατρικός χώρος & Τεχνολογία διδάσκων Νίκος Μπάρκας 8. Μορφές και προβλήματα του σύγχρονου θεάτρου

2 Ο θεατρικός σχεδιασμός κατά τη σύγχρονη εποχή Οι πρωτοποριακές θεωρίες (και πειραματικές εφαρμογές) των αρχών του 20 ου αιώνα, συνέτειναν στην αμφισβήτηση του προσκηνίου και των διευθετήσεων της σκηνής μπαρόκ. Πρόκειται για ένα σύνολο αντιλήψεων και προσπαθειών στην κατεύθυνση : άρνησης της (φωτογραφικά τέλειας) αισθητικής του ρεαλισμού, υπέρβασης της (εικαστικής) σκηνογραφίας μπαρόκ, άρσης της μετωπικής σχέσης κοινού - δρώμενων διαμέσου του 4 ου, "αόρατου" τοίχου του box set. Ταυτόχρονα, οι κοινωνικές ( πόλεμοι, οικονομικές κρίσεις) και τεχνολογικές (κινηματογράφος, ραδιόφωνο, τηλεόραση) εξελίξεις δημιούργησαν σοβαρά προβλήματα στην οργάνωση και τη λειτουργία του καθιερωμένου, εμπορικού θεάτρου : οι αναμνήσεις των συνεπειών του πολέμου ήταν ριζικά αντίθετες με τις αισθητικές αντιλήψεις της προηγούμενης ευδαιμονικής περιόδου, ο εμπορικός ανταγωνισμός στον τομέα του πολιτισμού οδήγησε στην συρρίκνωση του θεατρικού κοινού, προς όφελος των υπολοίπων μέσων, το ενδιαφέρον για ένα ευρύ φάσμα τεχνών ( μουσική, χορός, όπερα, θέατρο) προσδιόριζε την ανάγκη για θεατρικούς χώρους εξειδικευμένων δυνατοτήτων και απαιτήσεων.

3 Τα γιγαντιαία θεατρικά κτίρια του 18ου-19ου αιώνα συνέχισαν να εξυπηρετούν το μελόδραμα, ενώ εξακολουθεί η οικοδόμηση νέων κτιρίων όπερας, σύμφωνα με τις σύγχρονες τεχνολογικές δυνατότητες. Το παραδοσιακό, εμπορικό θέατρο παρέμεινε προσκολλημένο στις παλιές αίθουσες (όσες γλύτωσαν από το γκρέμισμα και τις αλλαγές χρήσεις : αυλαία, φώτα της ράμπας, σκηνή μπαρόκ), αδύναμο να διαμορφώσει νέες γενιές θεατών, αναξιόπιστο στην ανανέωση της θεατρικής μορφής και λειτουργίας. Αναγκαστικά, λοιπόν, οι πρωτοποριακές αναζητήσεις και οι θεατρικοί νεωτερισμοί συγκεντρώθηκαν σε απόμερες αίθουσες, χωρίς ιδιαίτερους τεχνικούς εξοπλισμούς ή φιλοξενήθηκαν σε βοηθητικούς χώρους των θεάτρων. Τα πενιχρά τεχνικά διαθέσιμα επέβαλαν τις απλούστερες σκηνογραφικές λύσεις και την απόλυτη προσέγγιση των θεατών με τη θεατρική πράξη. Αναζητώντας διέξοδο από τη κρίση, η θεατρική δημιουργία επανήλθε και επαναβεβαίωσε τα ουσιαστικότερα στοιχεία μιας τέχνης που δημιουργεί από το μηδέν και με τα ελάχιστα : το λόγο και την υποκριτική.

4 Σύγχρονες τάσεις, επίκαιρες αντιλήψεις Στην κοινή βάση άρνηση; της σκηνής μπαρόκ και της σκηνογραφικής ψευδαίσθησης αναπτύχθηκαν 2 αντιτιθέμενες θεατρικές αντιλήψεις : η επιστροφή στον ποιητικό λόγο και στις λιτές, σκηνογραφικές συμβάσεις του αρχαιοελληνικού και ελισαβετιανού θεάτρου, ο εκλεκτικισμός, αναζητήσεις σε ιδιαίτερες (κατά τόπους και εποχές) αισθητικές αντιλήψεις. Η σταδιακή καθιέρωση των πρωτοποριακών αντιλήψεων και τελικά η εμπορική τους επιτυχία διευκόλυναν την οικοδόμηση νέων θεατρικών χώρων και τη δημιουργική αφομοίωση της σύγχρονης τεχνολογίας. Οι προβληματισμοί γύρω από το σχεδιασμό και τη λειτουργία των συγχρόνων θεάτρων περιλαμβάνουν ένα σύνολο παραμέτρων : περιορισμένη χωρητικότητα μικρής ( 350 θέσεις) ή μεσαίας κλίμακας (700 θέσεις), αλλά υψηλής θεατρική άνεσης [ακουστική - οπτική, θεατρικός φωτισμός, σκηνική υποδομή και εξοπλισμός], ευέλικτη σκηνική πλατφόρμα [ανοικτή ή περιορισμένη σκηνή ικανή να εξυπηρετεί πολυσύνθετες σκηνογραφικές απαιτήσεις και εγκαταστάσεις], μεταβλητές διατάξεις σκηνής - θέσεων ανάλογα με τις αναπαραστατικές απαιτήσεις ( προσκήνιο ή εκτεταμένη προσκηνή, μετωπική ή πολύπλευρη σχέση με τους θεατές), με στόχο την οικονομική αυτοδυναμία του θεάτρου

5 Εικόνα 1. (αριστερά) η φορμαλιστική σκηνή του J. Copeau στο Vieux Colombier, Paris, 1921 (δεξιά) Τα σχέδια του W. Gropius για το Totaltheater του E. Piscator (δεκαετία `30) (Χ. Αθανασόπουλος)

6 Εικόνα 2. σχέδια και μακέτα για το κονστρουκτιβιστικό θέατρο του Mejerchol`d στη Μόσχα (1936) (J. Polieri)

7 Ο B. Brecht και η άποψή του για το προσκήνιο Αξιοσημείωτο είναι πως ο Berthold Brecht επέλεξε μία σκηνή με προσκήνιο για να αποστασιοποιηθεί από το θέατρο της ψευδαίσθησης. Θεώρησε ότι για να επικοινωνήσει και να γίνει κατανοητός από το πλατύ κοινό, πρέπει να χρησιμοποιήσει μια γνωστή και οικεία μορφή θεατρικού χώρου, ώστε να καταστρατηγήσει τις κλασικές / τυπικές θεατρικές συμβάσεις στο χώρο της εμπέδωσης τους : το προσκήνιο είναι η θέση του αφηγητή, που παρεμβάλλεται στη θεατρική δράση και προσγειώνει το μύθο (απομυθοποιεί την αφήγηση) στον χώρο των θεατών, η αυλαία είναι το λειτουργικό όριο ανάμεσα στην πραγματικότητα από το φανταστικό θέαμα, οι αλλαγές σκηνικών, οι αφηγήσεις και τα θεατρικά γεγονότα συνδυάζονται με κινηματογραφημένα επίκαιρα και αντιπαραβάλλονται (με αντίστιξη, όπως η μουσική υπόκρουση και τα τραγούδια), με σκοπό να διασπαστεί συνειδητά η αυτόματη συνέχεια των επί σκηνής δρώμενων και να επιτευχθεί (να ενισχυθεί) η κριτική στάση του θεατή απέναντι στις θεατρικές καταστάσεις.

8

9

10

11

12 Οι 4 μορφές του σύγχρονου θεάτρου 1) το θέατρο προσκηνίου, η εξελιγμένη διαμόρφωση του σχεδιασμού της εποχής μπαρόκ, με τεχνολογικά σύγχρονη σκηνή και θεατρικό εξοπλισμό 2) το θέατρο ανοικτής σκηνής (apron stage), η σύγχρονη εκδοχή του αρχαιοελληνικού και ελισαβετιανού προτύπου, με αμφιθεατρική διάταξη των καθισμάτων περιβάλλει (κατά τα 2/3 ή 3/4) την εξέδρα της σκηνής και με τον πίσω τοίχο της σκηνής (με ή χωρίς κυκλόραμα) να διαχωρίζει το θεατρικό χώρο από τα παρασκήνια, 3) το κυκλικό θέατρο (αρένα), μια διαμόρφωση με τους θεατές να περιβάλλουν πλήρως τα δρώμενα (χωρίς τη τυπική διαμόρφωση σκηνής) 4) το ευπροσάρμοστο ή πειραματικό θέατρο, μια τεχνολογικά σύνθετη εκδοχή θεατρικού χώρου, ικανή να συνδυάζει όλες τις παραπάνω μορφές και να εξυπηρετεί διακεκριμένες παραστατικές λειτουργίες

13 Εικόνα 3. (επάνω) μακέτα του Μ. Van der Roje για το πειραματικό θέατρο του Mannheim (δεκαετία `50) (δεξιά) τα σχέδια το G. Weber για το πειραματικό θέατρο του Mannheim (δεκαετία `60) (αριστερά) το Δημοτικό θέατρο της Bonn (1965) (X. Αθανασόπουλος)

14 Εικόνα 4. To θέατρο ανοικτής σκηνής, Stratford Ondario (δεκαετία `50) (Χ. Αθανασόπουλος)

15 Εικόνα 5. (επάνω) To θέατρο Nottingham Playhouse με ανοικτή σκηνή γερμανικού τύπου (αριστερά) το θέατρο του πανεπιστημίου Sarah Lawrence (Χ. Αθανασόπουλος)

16 Εικόνα 6. (κάτω) το Mark Taper Forum στο Los Angeles (1967) (αριστερά) το θέατρο Young Vic στο Λονδίνο (Χ. Αθανασόπουλος)

17 Εικόνα 7. (δεξιά) το Penthouse Theater στο πανεπιστήμιο του Σεάτλ (1940) (κάτω) το θέατρο του Sant Erasmo στο Μιλάνο (1952) (Χ. Αθανασόπουλος)

18 Eικόνα 8. H Αrena Stage για την Zelda Fichandler στη Washington D.C. (1962) (X. Aθανασόπουλος)

19 Εικόνα 9. Το Octagon Theater, Bolton (1967) (X. Aθανασόπουλος)

20 Eικόνα 10. Σχέδια και μακέτες του G. Izenour για μεταβλητές διατάξεις θεατρικού χώρου (δεκαετία `70) (επάνω) εναλλαγές για θέατρο προσκηνίου, θέατρο ανοικτής σκηνής και θέατρο αρένα (δεξιά) τηλεσκοπικοί μηχανισμοί δαπέδου και πτυσσόμενες βαθμίδες (X. Aθανασόπουλος)

21 Παραλλαγές στο θέατρου προσκηνίου Παρά την έντονη αμφισβήτηση της παραδοσιακής του μορφής, το θέατρο του προσκηνίου αποτελεί την προσφιλέστερη και οικειώτερη μορφή θεατρικού χώρου. Μία σκηνή με προσκήνιο, προορισμένη να εξυπηρετεί τη θεατρική ψευδαίσθηση στην μονο-αξονική διάταξη του box set, αποτελεί το ασφαλές καταφύγιο ( για ιδιοκτήτες, παραγωγούς, καλλιτέχνες και μηχανικούς) του παρόντος και του άμεσου μέλλοντος. Στις παραλλαγές του θεάτρου προσκηνίου περιλαμβάνονται 3 διακριτές εκδοχές με τροποποιημένη τη θέση της σκηνής στο χώρο (που μοιάζουν, αλλά δεν είναι apron stage) : η σκηνή Bell Geddes, προσκήνιο με μπούκα σε μία γωνία της αίθουσας, χάραξη σε τόξο 90 0, δίνοντας την εντύπωση μιας κυκλικής σχέσης με τα δρώμενα, η end stage με ή χωρίς προσκήνιο τόξο ( όπως το Vieux Colombier), μετωπική σχέση σκηνής - θεατών, αυστηρά ορθογώνια διαμόρφωση της αίθουσας, η γερμανική εκδοχή της apron stage, με εκτεταμένη προσκηνής μπροστά από κλειστή ιταλική σκηνή με μπούκα.

22 Eικόνα 11. (δεξιά). Σκαριφήματα παραλλαγών διάταξης προσκηνίου πάνω η σκηνή του Norman Bel Geddes, στη μέση η end stage, κάτω η γερμανική εκδοχή της apron stage (κάτω) προβλήματα θεατρικού φωτισμού σε κυκλικές σκηνές (X. Aθανασόπουλος)

23 Σύγχρονος θεατρικός εξοπλισμός Στις σύγχρονες αίθουσες με προσκήνιο εμφανίζονται τεχνολογικά εξελιγμένες όλες οι ιστορικές διαρρυθμίσεις : ενιαίο αμφιθέατρο για ομογενοποίηση των θεατών με τα δρώμενα, ή πλατεία με υπερυψωμένο εξώστη, ή πλατεία με παράπλευρες - κεκλιμένες ράμπες θεωρείων, σκηνή με πύργο, υποσκήνιο και πλευρικούς διαδρόμους, ή προσκήνιο με μπούκα και περιστρεφόμενη σκηνή ή προσκήνιο με μπούκα και μετακινούμενη πλατφόρμα σκηνής ή κινητή πλατφόρμα προσκηνίου (προσκηνή) με πύργο σκηνής ρεαλιστική ή αφαιρετική σκηνογραφία, ή προοπτική απεικόνιση με κουίντες και κυκλόραμα βάθους, πλαγιομετωπικός φωτισμός από την αίθουσα, φώτα της ράμπας, φωτιστικά πλαίσια (beams)

24 Θέσεις σύγχρονου φωτισμού σε θέατρα προσκηνίου ΚΥΡΙΟΣ (μέσα στη σκηνή) οριζόντια γραμμή, ακριβώς πίσω από την αυλαία κατακόρυφες στήλες, ακριβώς πίσω από τους αρλεκίνους οριζόντιες γραμμές, σε κάθε φωτιστικό σταγκόνι πίσω από τα αέρια οριζόντιες γραμμές, εγκάρσια πλάγια, στο ύψος της πασαρέλας πλήρες πλαίσιο, στην περίμετρο του σκηνικού βάθους οριζόντια γραμμή, χαμηλά πίσω από το σκηνικό βάθος + (έξω από τη σκηνή) οριζόντια γραμμή, ακριβώς μπροστά από την μπούκα ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝ κατακόρυφες στήλες, στα πλάγια, σε μέσο ύψος, στο 1/3 της αίθουσας οριζόντια γραμμή, ψηλά, στο 1/3 ως 1/2 της αίθουσας FS (φώτα παρακολούθησης «κανόνια») στην περιοχή του θαλάμου

25 Τρόποι σύγχρονου φωτισμού (αριστερά) πάνω : μετωπικά από κάτω μέση : πλάγια, στο ίδιο ύψος κάτω : ακριβώς από πάνω (δεξιά) πάνω : μετωπικά, στο ίδιο ύψος μέση : πλάγια, διασταυρωμένα μέση κάτω : πίσω και ψηλά

26 Τρόποι φωτισμού (2) αριστερά πάνω : πλάγια διασταυρωμένα ψηλά κάτω : πίσω πλάγια, στο ίδιο ύψος δεξιά πάνω : πίσω πλάγια, ψηλά κάτω : μετωπικά + πλάγια στο ίδιο ύψος + από πάνω

27 Η κινητή πλατφόρμα του προσκηνίου Η κινητή μεταβλητή πλατφόρμα του προσκηνίου αποτελεί τη γερμανική πρόταση για τη συνύπαρξη - εξυπηρέτηση του δράματος και της μουσικής στην ιταλική σκηνή Περιλαμβάνει 1 ή 2 ανυψωνόμενες και περιστρεφόμενες πλατφόρμες (υδραυλικά ή χειροκίνητα) μπροστά από τη σκηνή σε μια προσπάθεια να τροποποιηθεί η άκαμπτη λειτουργία του προσκηνίου της σκηνής μπαρόκ : με την πλατφόρμα στο επίπεδο της σκηνής προκύπτει μια εκτεταμένη γερμανική προσκηνή, για δράμα ή χορό [σε συνδυασμό με κινητή μπούκα προκύπτει apron stage], με κεκλιμένη την πλατφόρμα από το επίπεδο της σκηνής δημιουργείται μία προσκηνή-ράμπα μπορστά στους θεατές, με την πλατφόρμα σε χαμηλότερη στάθμη μπροστά από το τυπικό προσκήνιο σχηματίζεται μία χαμηλή προσκηνή για δράμα ή μουσικό θέατρο, με την πλατφόρμα κάτω από το επίπεδο της σκηνής διαμορφώνεται ένα εκτεταμένο podium για την ορχήστρα της όπερας ή του μουσικού θεάτρου, με αντεστραμμένη την πλατφόρμα σχηματίζονται (μπροστά) ένα στενό podium για μικρή ορχήστρα και (πιο πίσω) μια προβολή της εξέδρας του προσκηνίου για δράμα ή χορόδραμα

28 Μεταπολεμικές αντιλήψεις σχεδιασμού κτιρίων πολιτιστικών λειτουργιών 1. Μητροπολιτικό κέντρο, ανεξάρτητες αίθουσες 2. Σύνθετη αίθουσα, προσαρμογές λειτουργίας & ακουστικής 3. Ευμετάβλητος χώρος, πολύ-μεταβαλλόμενη ακουστική Εικόνα 12. Η σύνθετη αίθουσα πολλαπλών χρήσεων συνήθως μονο-αξονική μορφή μετωπικής διάταξης Η μεταβλητότητα συγκεντρώνεται στην προσκήνια πλατφόρμα pit ορχήστρας για όπερα μικρό pit για μουσικό θέατρο τυπικό υπερυψωμένο προσκήνιο apron stage για χοροθέατρο προσκήνια ράμπα ή αναβαθμοί πρόσθετα κινητά καθίσματα

29 Ρευστότητα & μεταβλητότητα του χώρου Εικόνα 13. Το Corum του Montpellier πολυσύνθετη αίθουσα τομή με 4 απεικονίσεις μεταβολής του όγκου : Συμφωνική ορχήστρα Θέατρο Χοροθέατρο Άλλες χρήσεις Περιοδικό : Techniques & Architecture, no 389,

30 Ρευστότητα & μεταβλητότητα των επενδύσεων του χώρου IRCAM : salle polyvalente, περιστρεφόμενα τοιχώματα Opéra de la Bastille κινητά πετάσματα Techniques & Architecture, no 389,

31 Πολύ-μεταβαλλόμενη ακουστική : αναζητήσεις Εικόνα 15. Villette, salle modulable ( θέσεις) 4 διατάξεις για συμφωνική ορχήστρα Ι. Ξενάκις (σχέδιο) διασπορά μουσικών οργάνων μέσα στο πλήθος (L`Architecture d`aujourd`hui, no 268)

32 Eικόνα 16. Theatre Nationale de la Colline, Παρίσι 1988 (G Breton)

33 Εικόνα 17. Theatre de la Compagnie, Φλωρεντία 1987 (G Breton)

34 Εικόνα 17. To Half Moon Theatre, Λονδίνο 1984 (G Breton)

35 Εικόνα 18. To θέατρο της Javaskyla του Α. Aalto 1982 (G Breton)

36

37 Εικόνα 20. To Bam Majestic στη Νέα Υόρκη, 1987 (G Breton)

38 Εικόνα 21. Espace Culturel A. Malraux Chambery-le-bas, 1987 (G Breton)

39 Εικόνα 22. Θέατρο Δραματικής Τέχνης, του L. Kahn, Fort Wayne, Ινδιάνα ΗΠΑ,1987 (G Breton)

40 Η μόνη διαφορά μεταξύ θεάτρου και ζωής είναι πως το θέατρο είναι η ζωή σε συμπυκνωμένη μορφή. H διαφορά μεταξύ ενός σωστού και ενός μη-σωστού χώρου προσδιορίζεται από κάποια κριτήρια που ευνοούν ή δυσχεραίνουν τη ζωή. Αυτό που ενισχύει τη συμπύκνωση είναι σωστό, αυτό που την παρεμποδίζει είναι λάθος. Peter Brook : The Empty Space

41 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Αθανασόπουλος, Χρήστος, Προβλήματα στις Εξελίξεις του Συγχρόνου Θεάτρου, εκδόσεις Ι. Σιδέρη, 1976, Αθήνα Breton, Gaelle, Theatres, ed du Moniteur, 1989, Paris Boullez, Pierre, «Ecriture Musicale de l`espace», στο L`Architecture d`aujourd`hui, no , Paris, σελ Commins, Daniel, «La Salle de Concert Modulable : Limites et Prospective», στο Techniques & Architecture, no 389, 1990, Paris, σελ Doelle, Leslie Environmental acoustics, Mc Graw-Hill, 1972, N-Y Izenour, George, Theater Design, Mc Graw-Hill, 1977, New York Izenour, George, Theater Technology, Mc Graw-Hill, 1988, New York Lord, Peter -Templeton, Duncan, The Architecture of Sound, The Architectural Press Ltd, 1986, London Polieri, Jaques, Scenographie : theatre, cinema, television, ed. Jean Michel Place, 1990, Paris Suner, Bruno, La Salle Modulable de la Cité de la Musique à la Villette», στο L`Architecture d`aujourd`hui, no , Paris, σελ