ΜΙΑ ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ E.J.HOBSBAWM Nations & Nationalism since 1780

Transcript

1 ΜΙΑ ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ E.J.HOBSBAWM Nations & Nationalism since 1780 Το κείμενο αυτό πραγματεύεται την ιστορική εξέλιξη του εθνικισμού ως ιδεολογία από τη γέννησή του στον απόηχο των επαναστάσεων στην Ευρώπη μέχρι τα τέλη του 20 ου. Όπως και οι περισσότερες ιδεολογίες που καθόρισαν την ιστορική εξέλιξη της ανθρωπότητας, ο εθνικισμός ξεκίνησε από μια ελίτ μορφωμένων ως η ιδεολογική απάντηση στην καταρρέουσα μοναρχία. Ήταν στην αρχή «επαναστατική» ιδεολογία με πολιτικό νόημα. Καθότι αποτέλεσε κάτι κατασκευασμένο και καινοφανές τα όρια και ο ορισμός του έθνους ως έννοια ήταν στην αρχή αόριστα και ασαφή, σε έναν κόσμο πολύ διαφορετικό από τις κοινωνίες του 20 ου «που έχουν λήξει τα πάντα». Ο πατριωτισμός-εθνικισμός σαν ιδεολογία στην συνέχεια πέρασε στα μεσαία στρώματα, οι οποίοι έγιναν και οι κύριοι υποστηρικτές του. Την ίδια εποχή που αναπτυσσόταν παγκόσμια ο καπιταλισμός, η άνοδος του έθνους-κράτους και της εθνικής οικονομίας λειτούργησε καταλυτικά. Είναι αυτή η εποχή της δημοκρατικοποίησης της πολιτικής, που οι κυβερνήσεις αρχίζουν να αντιλαμβάνονται την δυναμική της νέας αυτής ιδεολογίας και πλέον προσπαθούν να την ενσωματώσουν στο πρόγραμμά τους. Στα μεσαία στρώματα της κοινωνίας και με την συνδρομή των κυβερνήσεων και του οικονομικού συστήματος, ο εθνικισμός μεταλλάσσεται, και από ριζοσπαστική επαναστατική ιδέα, αποκτά σαφή ξενοφοβικά, ρατσιστικά χαρακτηριστικά. Η περίοδος που ακολουθεί την μετάλλαξη χαρακτηρίζεται από εντάσεις, συγκρούσεις και παγκόσμιους πολέμους καθώς ο εθνικισμός φτάνει στο απόγειό του. Η Ρωσική Επανάσταση έρχεται και συγκλονίζει τον τότε κόσμο, καθώς με τη σειρά της καθορίζει σημαντικά τις εξελίξεις και στα υπόλοιπα κράτη. Το κείμενο είναι διαιρεμένο στα εξής κεφάλαια: 1) Μια καινούρια ιδέα: το έθνος-κράτος (η γέννηση του εθνικισμού και το πρωτογενές του στάδιο) 2) Λαϊκός πρωτο-εθνικισμός (στοιχεία που μπόρεσαν να συγκροτήσουν πρωταρχικές συλλογικές ταυτότητες σε κοινότητες, πριν τη γέννηση του έθνους-κράτους. Αυτές οι ταυτότητες οδήγησαν στη συνέχεια στο έθνος και στον εθνικισμό-πατριωτισμό) 3) Η κυβερνητική οπτική (η συνειδητοποίηση από τις κυβερνήσεις τις ανερχόμενης αυτής ιδεολογίας και της δυναμικής της, η σχέση των κυβερνήσεων με αυτές τις ιδέες, και η ενσωμάτωση του εθνικισμούπατριωτισμού στο κυβερνητικό-κρατικό πρόγραμμα.) 4) Η μετάλλαξη του εθνικισμού ( ). (η μεταστοιχείωση του εθνικισμού ως ιδεολογία, η άνοδός του ως κίνημα, η εμπόλεμη σχέση με αντίπαλες ιδεολογίες, και η επιρροή που άσκησε στις κοινωνίες και στους λαούς μέχρι και το τέλος του Α ΠΠ) 5) Το απόγειο του εθνικισμού ( ) (η απόλυτη μαζικοποίηση του εθνικισμού σαν κίνημα, το πώς καθόρισε τις εξελίξεις στον μεσοπόλεμο μέχρι και τον Β ΠΠ) 6) Ο εθνικισμός στον 20 ο αιώνα (η εξέλιξη και η φθορά του μετά τον Β ΠΠ, μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, και η σημερινή προοπτική του)

2 ΜΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΙΔΕΑ: ΤΟ ΕΘΝΟΣ-ΚΡΑΤΟΣ Ο όρος «έθνος» εμφανίζεται πρώτη φορά στην Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση στα τέλη του 18 ου αιώνα και στις εγκυκλοπαίδειες και λεξικά της περιόδου αντίστοιχα. Είχε πολιτικό νόημα και σύμφωνα με τον ορισμό αντιπροσώπευε το σώμα των πολιτών, των οποίων η συλλογική συνοχή είχε ως αποτέλεσμα το κράτος, το οποίο και ήταν η πολιτική τους έκφραση. Το σημαντικό στοιχείο που ποτέ δεν απουσίαζε από κανέναν ορισμό ήταν το στοιχείο του «πολίτη» (και όχι υπηκόου) και της μαζικής συμμετοχής στα πολιτικά (δημοκρατικοποίηση). Για τον John Stuart Mill (σ.τ.μ.: επιφανή φιλελεύθερο οικονομολόγο και φιλόσοφο της εποχής) η ιδέα του έθνους δεν μπορεί να διαχωριστεί από την (κοινοβουλευτική) δημοκρατία και την αντιπροσωπευτική μέσω εκλογών κυβέρνηση του κράτους. Σε αντίθεση με σύγχρονες αντιλήψεις, αυτό που χαρακτήριζε μια «εθνικότητα» στα τέλη του 18 ου αιώνα δεν ήταν ούτε η καταγωγή, ούτε η γλώσσα, αλλά πολιτικά κριτήρια όπως η επιθυμία των «Γάλλων πολιτών» να εναντιωθούν στη μοναρχία των Λουδοβίκων, ή αντίστοιχα των αποικιών του Νέου Κόσμου ενάντια στον βασιλιά της Αγγλίας. Βέβαια, στοιχεία όπως η γλώσσα κ.ά. μπορούσαν να δημιουργήσουν ισχυρές συλλογικές ταυτότητες αλλά ακόμα ήταν στα σπάργανα. Σε γενικές γραμμές, η ιδέα του έθνους ξεκίνησε από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ της Ευρώπης και μάλιστα κυριότερα από τις επαναστατημένες, προοδευτικές τάσεις, και άργησε πολύ να γίνει κτήμα των (αγράμματων ακόμα) μαζών. Ειδικότερα στην επαναστατημένη Γαλλία, κύριοι φορείς του πολιτικού αυτού πατριωτισμού ήταν οι ριζοσπαστικότεροι των επαναστατών Ιακωβίνοι, μισητοί εχθροί του Λουδοβίκου. Μέχρι και σήμερα ο εθνικός ύμνος της Γαλλίας, η «Μασσαλιώτιδα», είναι λαϊκό άσμα που τραγουδούσαν οι επαναστάτες το Στην πορεία του επόμενου αιώνα το ζήτημα της εθνικότητας έγινε κεντρικό και διάφοροι «ειδικοί» προσπάθησαν να ορίσουν τα κριτήρια και τα στοιχεία που εμπλέκονταν. Ο Γερμανός Richard Bockh υποστήριξε γύρω στα 1860 ότι η γλώσσα ήταν το μόνο επαρκές δείγμα μιας εθνικότητας, αλλά έτσι αναγκάστηκε στην συνέχεια να εντάξει τους Ασκενάζι Εβραίους στο «γερμανικό έθνος», αφού τα Γίντις (η γλώσσα που μιλούσε αυτός ο πληθυσμός) ήταν σαφέστατα μια γερμανική διάλλεκτος. Αντίθετα οι Γάλλοι θεωρητικοί έθεταν σαν όρο συμμετοχής στο γαλλικό έθνος την αποδοχή των όρων του «πολίτη του γαλλικού κράτους», ανάμεσα στους οποίους ήταν και η χρήση της γαλλικής γλώσσας. Το λεξικό Γκαρνιέ-Παζέ του 1843, ακολουθώντας φιλελεύθερες αντιλήψεις θεωρούσε ότι ένα έθνος είχε δικαίωμα να χαρακτηριστεί «έθνος» αν ξεπερνούσε ένα σεβαστό μέγεθος και μπορούσε να αποτελέσει βιώσιμη μονάδα. Αν δεν ικανοποιούσε αυτό το όριο τότε δεν δικαιούταν ιστορικά να υπάρξει ως ξεχωριστό έθνος-κράτος. Αυτό άφηνε εκτός ορισμού χώρες (υπαρκτές ή εν δυνάμει) όπως την Ιρλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο ή ακόμα και την Πορτογαλλία. Αυτή ήταν η λεγόμενη «αρχή του κατώτατου ορίου» που είχε υιοθετηθεί από όλες τις τότε διπλωματικές δυνάμεις και εφαρμοζόταν σαν θεωρητικός κανόνας όποτε προέκυπτε κάποιο ζήτημα. Βάσει αυτής της αρχής το 1857, ο Ιταλός Ματζίνι δημιούργησε τον χάρτη της Ευρώπης αποδεχόμενος 12 ξεχωριστά έθνη-κράτη. Αυτή η λογική βέβαια δεν ήταν ενάντια στις κοινά αποδεκτές αντιλήψεις της εποχής. Για τους περισσότερους η περίοδος των πόλεων-κρατών είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί. Οι κάτοικοι της Αυστρίας λ.χ. ομόφωνα απαιτούσαν την ένωσή τους με την Γερμανία, καθότι δεν μπορούσαν να φανταστούν μια βιώσιμη

3 χώρα, ξεχωριστά από την «Μητέρα Γερμανία». Αυτή η αντίληψη υπήρχε μέχρι τον Β ΠΠ. Μετά τον Α ΠΠ και την «αρχή της αυτοδιάθεσης» του προέδρου Ουίλσον η Ευρώπη χωρίστηκε σε 27 κράτη. Εκείνη την περίοδο όμως, το ζήτημα της εθνικότητας είχε επεκτατικό και ενωτικό χαρακτήρα, σήμαινε δηλαδή ότι «όλοι οι Γερμανοί» πρέπει να ενωθούν σε μια μεγάλη ενιαία κρατική δομή κλπ. Εδώ πρέπει να γίνει σαφές όμως ότι κανείς δεν πίστευε τότε στην ομοιογένεια των κρατών. Ήταν προφανές ότι ειδικά σε κάποιες περιοχές της Ευρώπης όπως στην Αυστροουγγρική αυτοκρατορία όπου ζούσαν αναρίθμητες διαφορετικές εθνότητες, θα δημιουργούνταν κράτη ετερογενή όπου οι διάφοροι πληθυσμοί θα συζούσαν αρμονικά όπως έκαναν τόσους αιώνες (καθότι αυτοί οι πληθυσμοί παραήταν μικροί σε μέγεθος για να μπορούν να διεκδικήσουν δικαιωματικά δικό τους ξεχωριστό κράτος). Η αρχή του ορίου ήταν βοηθητική γιατί σίγουρα ξεκαθάριζε κάπως το τοπίο στο ζήτημα της εθνικότητας, αλλά δεν ήταν απόλυτη. Την περίοδο που ήταν η κυρίαρχη ιδεολογία, την περίοδο που οι διάφοροι ηγέτες και διπλωμάτες των μεγάλων δυνάμεων προσπαθούσαν να ορίσουν τι είναι το έθνος και τι δεν είναι, υπήρχαν αναγνωρισμένα κράτη που ωστόσο δεν συμβάδιζαν με την αρχή του ορίου (όπως το Λουξεμβούργο). Επιπλέον το όριο αυτό δεν ήταν σαφώς ορισμένο, αφήνοντας περιθώρια για ατέρμονες διαμάχες. Στην κλασική εποχή του φιλελευθερισμού λοιπόν, το ζήτημα δεν ήγειρε ιδιαίτερες εντάσεις, εκτός ίσως από την καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπου οι διάφοροι λαοί που ζούσαν στην επικράτειά της, ιδιαίτερα οι βαλκανικοί, άρχισαν να απαιτούν την ανεξαρτησία τους, με μια δόση ενωτικού βαλκανισμού ενάντια στον καταπιεστή Σουλτάνο. Τελικά τα κριτήρια διαμορφώθηκαν σε γενικές γραμμές ως εξής: ένας λαός για να διεκδικήσει ξεχωριστό έθνος-κράτος θα έπρεπε 1)να έχει σαφείς σχέσεις με κάποιο προϋπάρχον κράτος ή δομή, που να έχει ένα εκτενές και πρόσφατο ιστορικό παρελθόν (δηλαδή ήταν κοινά αποδεκτό ότι πχ οι Άγγλοι, Γάλλοι, Ισπανοί, Ρώσοι είχαν το δικαίωμα). 2)να υπάρχει μια μακρά και κατοχυρωμένη πολιτιστική ελίτ με μια γραπτή (αφού εκείνη την εποχή υπήρχαν αναρίθμητες προφορικές μόνο γλώσσες) «εθνική» καθομιλουμένη και διοικητική γλώσσα. Αυτό ήταν και το κύριο έρεισμα των Γερμανών και Ιταλών που δεν είχαν κάποιο προϋπάρχον κράτος αλλά αντλούσαν την εθνική τους ταυτότητα από την κοινή τους γλώσσα (αν και η «επίσημη» αυτή γλώσσα δεν ομιλούταν σαν καθομιλουμένη μητρική παρά από μικρές μειοψηφίες, αντίθετα οι περισσότεροι πληθυσμοί είχαν δικές τους διαλλέκτους). 3)να υπάρχει διαπιστωμένη ικανότητα για κατάκτηση και επέκταση. Οι ιμπεριαλιστικές τάσεις πάντα συγκροτούν συνεκτικές συλλογικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό. Επιπλέον, για τον κόσμο του 19 ου αιώνα, οι πόλεμοι και οι κατακτήσεις προσέφεραν τις απαραίτητες αποδείξεις, εμπνευσμένες από τον κοινωνικό Δαρβινισμό, για «ικανότητα και επιβίωση σαν είδος/φυλή». Κάτι το οποίο μάλλον φαίνεται παράξενο σήμερα είναι η αντιμετώπιση που είχε από τις διάφορες κατηγορίες η νέα αυτή ιδεολογία του έθνους. Καθότι ήταν κάτι ριζοσπαστικά καινούριο, προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις των συντηρητικών και των πιστών στην παράδοση ενώ αντίθετα προσέλκυσε τους εχθρούς των πρώτων, τους «προοδευτικά» σκεπτόμενους είτε φιλελεύθερους είτε σοσιαλίζοντες (ο σοσιαλισμός ήταν ακόμα στα σπάργανα σαν κίνημα, αργότερα (20 ος αιώνας) έγινε προφανές ότι σαν ιδεολογία έρχεται ευθεία αντιμέτωπη με το έθνος-κράτος). Οι υποστηρικτές της μοναρχίας, της Εκκλησίας και την παλιάς τάξης πραγμάτων εναντιώνονταν στις εθνικές διεκδικήσεις πληθυσμών και θα μπορούσαν με

4 σημερινούς όρους άνετα να χαρακτηριστούν «απάτριδες» (κάτι το οποίο άλλαξε δραματικά στη συνέχεια, όταν η ιδεολογία αυτή κυριάρχησε παντού, πέρασε στις μάζες και έγινε ο μεγαλύτερος μοχλός πίεσης προς τις κυβερνήσεις και έπειτα τεράστια δύναμη κινητοποίησης εκατομυρίων ανθρώπων). Όσο για τους λαούς που ανήκαν σε κάποια μεγάλη αυτοκρατορία, για την μπουρζουά φιλελεύθερη αντίληψη του 19 ου αιώνα, οι μέρες των αυτοκρατοριών ήταν μετρημένες. Τόσο η οθωμανική όσο και η αυστροουγγρική ήταν ιστορικά απολιθώματα, καταδικασμένες από την πρόοδο να αποσυντεθούν. Το έθνος-κράτος (το μεγάλο, βιώσιμο κράτος) ήταν το επόμενο στάδιο στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, ήταν η πρόοδος και ενοποίηση από την οικογένεια, στη φυλή, στο χωριό, στην πόλη, στο κράτος μέσα σε έναν διεθνή κόσμο. Και αυτό το στάδιο επιτεύχθηκε στα μέσα του 19 ου αιώνα. Οι φιλόσοφοι αυτής της ιδεολογίας, αλλά και οι θεωρητικοί της αντίπαλης σχολής, οι σοσιαλιστές, θεωρούσαν ότι τον επόμενο αιώνα (20 ο ) θα επικρατούσε μια μόνο διεθνής γλώσσα. Ως ένα βαθμό αυτό έχει πραγματοποιηθεί με τα αγγλικά, αν και περισσότερο λειτουργούν σαν συμπληρωματική παρά βασική γλώσσα. Έτσι, ο μόνος ιστορικά νομιμοποιημένος εθνικισμός ήταν αυτός που πήγαινε με την πρόοδο, αυτός που μεγένθυνε την κλίμακα των ανθρώπινων οικονομιών, κοινωνιών και κουλτούρας. Αντίθετα, οι αντιστάσεις που προβάλλονταν από μικρότερους πληθυσμούς, τοπικές γλωσσικές διαλλέκτους και παραδόσεις ή, με άλλη εντελώς αντίληψη, από κληρικούς, αριστοκράτες και αυτοκρατορίες, ήταν ο «επιθανάτιος ρόγχος των συντηρητικών απέναντι στην αναπόφευκτη πρόοδο της Ιστορίας». Στις αρχές και μέσα του 19 ο αιώνα, το ζήτημα της εθνικότητας ωστόσο δεν αποτελούσε ιδιαίτερο πρόβλημα για τον τότε ευρωπαϊκό κόσμο, με εξαίρεση τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες που αργοπέθαιναν. Ήταν ένα θεωρητικό θέμα συζήτησης μεταξύ μορφωμένων, ακαδημαϊκών, πολιτικών κλπ. Μετά το 1880 όμως το θέμα γίνεται κυρίαρχο, και ειδικά στις τάξεις των σοσιαλιστών «το εθνικό ζήτημα» επικρατεί μόνιμα σε όλες τις διαφωνίες και συζητήσεις. Η πολιτική απήχηση που είχαν αρχίσει να έχουν τα εθνικά/εθνικιστικά συνθήματα και ιδεολογίες σε μάζες με δυναμική, ή ακόμα και σε ψηφοφόρους ή υποστηρικτές μαζικών πολιτικών κινημάτων ήταν πλέον σημαντική. Αυτή όμως ήταν μια καινούρια περίοδος, αρκετά διαφορετική από την προηγούμενη. Η αρχή του κατώτατου ορίου που διαμόρφωσε τον χάρτη της Ευρώπης από το 1830 μέχρι το 1880 διαφέρει έντονα από τον εθνικισμό που επικράτησε στη συνέχεια, και που συνδέεται με την ολοένα αυξανόμενη δημοκρατικοποίηση και μαζικοποίηση της πολιτικής στην Ευρώπη. Μέχρι τότε ήταν αποδεκτό από τους ηγέτες και θεωρητικούς της εποχής ότι «το κράτος φτιάχνει το έθνος και όχι το αντίθετο» (φράση του στρατηγού Πιλσούδσκι, του «πατέρα-εθνάρχη» της σύγχρονης Πολωνίας). Ο Μάσιμο ντ Αζέλιο, πρωταγωνιστής στην ενοποίηση και δημιουργία της Ιταλίας είχε δηλώσει τότε «Ωραία, φτιάξαμε την Ιταλία, τώρα πρέπει να φτιάξουμε και Ιταλούς!» (χαρακτηριστικά, την στιγμή της ενοποίησης (1860), μόνο το 5% του πληθυσμού της ιταλικής χερσονήσου χρησιμοποιούσε για καθημερινούς σκοπούς την γλώσσα που αργότερα έγινε επίσημη (τα «ιταλικά», που πρόκειται για την φλωρεντιανή διάλλεκτο της εποχής). Μετά το 1880 όμως, άρχισε να έχει ιδιαίτερη σημασία το τι πίστευε ο απλός κόσμος, το πώς ένιωθαν οι απλοί καθημερινοί άντρες και γυναίκες για το θέμα της εθνικότητας.

5 Στην πραγματικότητα, αυτήν την περίοδο, σε ακαδημαϊκό/μορφωμένο πάντα επίπεδο μεταξύ στοχαστών και θεωρητικών, 2 εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις του έθνους συναντιόνται: η επαναστατική-δημοκρατική αντίληψη και η εθνικιστική. Η εξίσωση κράτος=έθνος=λαός ήταν κοινή και για τις 2 πλευρές, η διαφορά είναι ότι η 2 η πλευρά ετεροπροσδιοριζόταν μέσω του διαχωρισμού από τους «ξένους» ενώ η 1 η λειτουργούσε ενωτικά απέναντι στον καταρρέοντα θεσμό της μοναρχίας. Πλέον, οι διάφοροι μονάρχες δεν αποτελούσαν απόλυτες εξουσίες, θεότητες επί γης, ελεύθεροι να πράττουν κατά το δοκούν, αλλά αντίθετα έπρεπε να λαμβάνουν υπόψιν τους όλο και περισσότερο επιθυμίες και τάσεις των υπηκόων λαού που εξουσίαζαν. Οι υπήκοοι μετατρέπονταν σε πολίτες με άποψη, που οι διάφορες ανά την Ευρώπη κυβερνήσεις δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να ελέγξουν. Ένας άλλος παράγοντας που καθόρισε την εξέλιξη ήταν οι οικονομίες του τότε κόσμου. Το έθνος σήμαινε και μια εθνική οικονομία, που καθοριζόταν από το κράτος, δηλαδή «προστατευτισμός». Οι οικονομίες της Ευρώπης αναπτύχθηκαν ξεχωριστά σε κάθε περιοχή με σαφή διαχωριστικά όρια από βασίλειο σε βασίλειο και από κράτος σε κράτος. Είναι αρκετά σαφές ότι ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσε να υπάρξει τουλάχιστον στη μορφή που τον ξέρουμε- αν δεν είχε προηγηθεί ο διαχωρισμός σε κράτη με ξεχωριστές κρατικές-εθνικές οικονομίες σε μια διαρκή σχέση ανταγωνισμού, αλληλεξάρτησης και πολέμου μεταξύ τους. ΛΑΪΚΟΣ ΠΡΩΤΟ-ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ Ο Benedict Anderson έχει χαρακτηρίσει το σύγχρονο έθνος-κράτος ως μια «φαντασιακή/φανταστική κοινότητα», και αυτό πληρώνει ως ένα βαθμό το συναισθηματικό κενό που άφησε η παρακμή και αποσύνθεση παλιότερων μορφών κοινωνικής οργάνωσης και συνοχής. Ωστόσο, μια τέτοια ιδέα πατάει σε προϋπάρχοντα στοιχεία συλλογικής ταυτότητας μεταξύ σκόρπιων κομματιών πληθυσμού. Πολιτισμικά, γλωσσικά, εμφανισιακά στοιχεία που υπάρχουν σε ομάδες πληθυσμού, ανεξάρτητα από κρατικές δομές. Τέτοιες πρωτογενείς αντιλήψεις κοινής καταγωγής και εθνικής σύνδεσης υπήρχαν για πολλούς αιώνες, αλλά ποτέ δεν είχαν συνδεθεί με ξεκάθαρα γεωγραφικά όρια, δηλαδή ποτέ μέχρι τον 19 ο αιώνα το «έθνος» (ή πρόγονοί του) δεν είχε ταυτιστεί με κάποια περιοχή ή χώρο με σαφή σύνορα για κανέναν λαό. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ & ΕΒΡΑΙΩΝ Για πολλούς αιώνες και μέχρι το 1945 γερμανόφωνοι πληθυσμοί ζούσαν διασπαρμένοι σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, μέχρι και τον ποταμό Βόλγα. Αυτοί οι πληθυσμοί στο σύνολό τους θεωρούσαν τους εαυτούς τους γενικά Γερμανούς, διαχωριζόμενοι από τους υπόλοιπους λαούς με τους οποίους συζούσαν. Αν και υπήρξαν μικροεντάσεις σε κάποιες περιοχές ανάμεσα στους γερμανόφωνους και τους άλλους ντόπιους λαούς, αυτές ήταν κυρίως κοινωνικού και όχι εθνικού χαρακτήρα και συνέβαιναν μόνο όταν οι «Γερμανοί» μονοπωλούσαν το εμπόριο, διευθυντικές και κυβερνητικές θέσεις. Επρόκειτο για τριβές ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις (που τύχαινε να έχουν κοινή καταγωγή) και στους καταπιεζόμενους. Μέχρι τον 19 ο αιώνα όμως, κανένα σοβαρό πολιτικό πρόβλημα δεν εμφανίστηκε για τους γερμανόφωνους πληθυσμούς που ζούσαν κάτω από μη-γερμανούς ηγέτες ή αντίστροφα. Ποτέ μέχρι την άνοδο του έθνους και του εθνικισμού δεν είδαν τους εαυτούς τους σαν

6 καταπιεσμένους από άλλες εθνότητες. Παρομοίως, οι Εβραίοι, αν και έζησαν για σχεδόν 2 χιλιετίες σε διασπορά σε όλο τον κόσμο, αν και ποτέ δεν έπαυσαν να θεωρούν τους εαυτούς τους μέλη μια εντελώς ξεχωριστής και ιδιαίτερης κοινότητας, διαφορετικής από τους υπόλοιπους «άπιστους» λαούς, ωστόσο ποτέ δεν διεκδίκησαν ένα ξεχωριστό πολιτικό κράτος πόσο μάλλον ένα κράτος με γεωγραφική έννοιαμέχρι που στα τέλη του 19 ου αιώνα εφευρέθηκε ο σιωνισμός (εβραϊκός εθνικισμός) σε συμφωνία με την γενικότερη άνοδο του εθνικισμού σε όλη την Ευρώπη. Τελικά τι ακριβώς είναι ο πρωτο-εθνικισμός; Το ερώτημα είναι εξαιρετικά δύσκολο καθώς απαιτεί διερεύνηση των συναισθημάτων και της ψυχοσύνθεσης του «απλού λαού», των μαζών, που μέχρι τον 20 ο αιώνα ήταν στην τεράστιά τους πλειοψηφία αγράμματοι. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ Η περίπτωση της «Μητέρας Αγίας Ρωσίας» είναι χαρακτηριστική. Η πτώση της Κωνσταντινούπολης και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453 άφησε τη Ρωσία ως το μόνο ορθόδοξο βασίλειο και τη Μόσχα ως την τρίτη Ρώμη (δηλαδή, σύμφωνα με την τότε αντίληψη, ως τη μόνη σωτηρία για την ανθρωπότητα ενάντια στους βάρβαρους εισβολείς). Αυτή η λαϊκή αντίληψη εμφανίζεται στα παραδοσιακά ρώσικα και κοζάκικα τραγούδια και ποιήματα του 17 ου αιώνα στους πολέμους με τους Οθωμανούς, όπου γίνεται μόνιμα αναφορά στον Τσάρο, στην πίστη και στις άγιες εικόνες. Οι εικόνες μάλιστα αποτελούσαν το αναγκαίο σύμβολο οπτικά σύμβολα (όπως οι σύγχρονες σημαίες) είναι διαχρονικά ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να οραματιστεί κάποιος αυτό που κατά τα άλλα δεν οραματίζεται. Στη Ρωσία, η ταύτιση του αρχηγού του κράτους και της εκκλησίας ενίσχυσε την λαϊκή αντίληψη του «χριστιανού-αγρότη», του «αληθινού ορθόδοξου πιστού», και τελικά έσπειρε στοιχεία συλλογικής ταύτισης μεταξύ των πληθυσμών της τεράστιας αυτής χώρας. Αντίστοιχο φαινόμενο παρατηρείται στην βόρεια Ιταλία-Λομβαρδία με την ταύτιση του Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Καρλομάγνου, Κάιζερ κλπ) και του Πάπα. Παρόμοια περίπτωση αποτελεί η Ιρλανδία όπου ο διαχωρισμός με την Αγγλία έγινε πρωταρχικά στο θρησκευτικό επίπεδο καθολικοί-προτεστάντες. Παρατηρούμε επομένως ότι σε αυτές τις περιπτώσεις πρωτογενούς πατριωτισμού είναι έντονο το θρησκευτικό στοιχείο, ενώ απουσιάζουν 2 άλλα στοιχεία που σήμερα θεωρούνται αναπόσπαστα κριτήρια: η γλώσσα και η εθνότητα (εθνική καταγωγή). Συνοπτικά ξεχωρίζουμε 4 βασικά στοιχεία πρωτο-εθνικισμού, κριτήρια συγκρότησης συλλογικών ταυτοτήτων με το σπέρμα του έθνους: την γλώσσα, την εθνότητα, την θρησκεία, και την πολιτική οντότητα. Η ΓΛΩΣΣΑ Είναι προφανές ότι η γλώσσα είναι το βασικότερο κριτήριο που από τις απαρχές της ανθρωπότητας διαχωρίζει έναν λαό από έναν άλλο, «εμάς» από «αυτούς». Στην χριστιανο-ιουδαϊκή μυθολογία μαθαίνουμε για τον Πύργο της Βαβέλ όπου το κριτήριο για τον εντοπισμό των εχθρών ήταν η σωστή εκφώνηση της λέξης «σχιμπολέθ». Οι αρχαίοι Έλληνες όρισαν τους εαυτούς τους πρωτο-εθνικά με γλωσσικά κριτήρια σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς, τους «βάρβαρους». Οι Σλάβοι χαρακτήριζαν «νέμτσι» όλους τους γειτονικούς τους λαούς που δεν μιλούσαν την γλώσσα τους. Η άγνοια της γλώσσας ενός άλλου πληθυσμού αποτελεί το πιο προφανές εμπόδιο στην επικοινωνία, και άρα την πιο προφανή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις διάφορες πληθυσμιακές ομάδες. Ακόμα και σήμερα, υποδιάλλεκτοι μιας γλώσσας, οι διάφορες «αργκό», χρησιμοποιούνται από ομάδες που εκφράζουν ή

7 θέλουν να εκφράσουν μια διαφορετική υπο-κουλτούρα και να διαχωριστούν από άλλες υπο-κουλτούρες ή από ένα ευρύτερο σύνολο. Το ερώτημα είναι αν αυτοί οι διαχωρισμοί είναι ικανοί να δημιουργήσουν μακροπρόθεσμα εν δυνάμει διαφορετικές εθνικές ενότητες και όχι απλά μικροπροβλήματα στην επικοινωνία. Στην εποχή πριν την εισαγωγή της γενικής υποχρεωτικής βασικής εκπαίδευσης, δεν υπήρχε αυτό που σήμερα αποκαλούμε «εθνική» ή «επίσημη» γλώσσα. Υπήρχαν ιδιώματα και διάλλεκτοι, γνωστά μόνο σε μια μορφωμένη ελίτ, που χρησιμοποιούνταν για διοικητικούς σκοπούς και συνοδεύονταν και από μια μορφή γραφής, ή απλοϊκότερες μείξεις προφορικών ιδιωμάτων που κάλυπταν ανάγκες απεύθυνσης σε ευρύτερο κοινό. Η καθομιλουμένη γλώσσα διέφερε από περιοχή σε περιοχή, ενώ η «μητρική γλώσσα», ήταν στην κυριολεξία η γλώσσα που μετέδιδε προφορικά η (αγράμματη) μητέρα στο παιδί και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε γενικότερη διάλλεκτο σε επίπεδο σημερινού κράτους. Ωστόσο, μια συλλογική γλωσσική ταύτιση υπήρχε εν σπέρματι, αφού οι διάλλεκτοι αυτοί συνήθως δεν διέφεραν δραματικά, ενώ αντίθετα πολλές φορές χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζονται οι διάφορες (περιορισμένου μεγέθους βέβαια, γλωσσικά ομοιογενείς) κοινότητες από τους γείτονές τους. Στην Αλβανία, οι πατέρες του αλβανικού εθνικισμού βρήκαν στην κοινή γλώσσα το μόνο ενωτικό στοιχείο μεταξύ των αντίπαλων και για αιώνες διαχωρισμένων ομάδων (αφού απουσίαζαν άλλα στοιχεία όπως θρησκευτική ομοιογένεια). Γίνεται λοιπόν σαφές ότι οι εθνικές γλώσσες αποτελούν σχεδόν πάντα ημιτεχνιτές κατασκευές, ή όπως στην περίπτωση των σύγχρονων εβραϊκώνεφευρημένες. Είναι το αντίθετο από αυτό που υποστηρίζει η εθνικιστική μυθολογία, δηλαδή τα πρωταρχικά θεμέλια μιας εθνικής κουλτούρας και η μήτρα της «εθνικής ψυχής». Δεν αποτελούν την φυσική εξέλιξη στα γεωγραφικά όρια του μετέπειτα κράτους. Συνήθως προέρχονται από επίσημες προσπάθειες να δημιουργηθεί ένα κανονικοποιημένο ιδίωμα, από μια μεγάλη ποικιλία προφορικών ιδιωμάτων. Το κύριο πρόβλημα σε αυτήν τη διαδικασία είναι η επιλογή του ιδιώματος που θα αποτελέσει την βάση για την εθνική γλώσσα. Τα επακόλουθα προβλήματα της κανονικοποίησης, ομογενοποίησης, εθνικής γραμματικής, καινούριου λεξιλογίου κλπ είναι δευτερεύοντα. Η ιστορία των ευρωπαϊκών γλωσσών δείχνει ότι το κριτήριο ήταν γεωγραφικό. Τα επίσημα Βουλγάρικα προέρχονται από το ιδίωμα που μιλούσαν στην δυτική Βουλγαρία, τα επίσημα Ουκρανικά προέρχονται από τις νοτιοανατολικές διαλλέκτους. Επιπλέον, συνήθως τα ονόματα των διαφόρων αρχιτεκτόνων γλωσσών που δημιούργησαν το συντακτικό και τη γραμματική, κανονικοποίησαν (εισήγαγαν κανόνες) στην επίσημη διάλλεκτο, αφαίρεσαν και προσέθεσαν λέξεις, κλπ είναι γνωστά. Τα κριτήρια για την επιλογή του επίσημου ιδιώματος μερικές φορές ήταν και πολιτικά. Έτσι οι Κροάτες μιλούσαν 3 διαλλέκτους, από τις οποίες 1 ήταν και η κύρια διάλλεκτος των Σέρβων. Ο Κροάτης μεγάλος απόστολος του Ιλλυριανισμού Ljudevit Gaj, άλλαξε επίτηδες τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε στα γραπτά του, και υιοθέτησε σαν επίσημη τη διάλλεκτο που μιλούσαν και οι Σέρβοι, σε μια προσπάθεια να θεμελιώσει μια γενικότερη σλαβική ενότητα (βέβαια, αν και η προφορική διάλλεκτος ήταν η ίδια, τελικά οι Κροάτες ανέπτυξαν ρωμαϊκή γραφή ενώ οι Σέρβοι κυριλλική, λόγω του διαφορετικού τους θρησκευτικού δόγματος). Στη Νορβηγία, ο πρόδρομος του νορβηγικού εθνικισμού, σε μια προσπάθεια εκκαθάρισης της γλώσσας από δανικά στοιχεία, δημιούργησε μια τεχνιτή διάλλεκτο θεωρητικά καθαρότερη, τη Nynorsk, η οποία αν και είχε επίσημη στήριξη από την κυβέρνηση όμως δεν επικράτησε παρά σε ένα 20% του πληθυσμού της χώρας αυτής (η οποία από το 1947 είναι επίσημα δίγλωσση). Οι θεωρητικοί του εβραϊκού εθνικισμού σε μια

8 προσπάθεια να στηρίξουν τις μετέπειτα εδαφικές τους διεκδικήσεις στους «Αγίους Τόπους» και να δημιουργήσουν μια ψευδή «διαχρονική» συνέχεια του «περιούσιου λαού», ανέστησαν την αρχαία γλώσσα των εβραϊκών γραφών και της Τορά, αν και την περίοδο εκείνη η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων της Ευρώπης (90%) μιλούσε τα Γίντις, διάλλεκτο επηρεασμένη από τα γερμανικά, με εντυπωσιακό μάλιστα λογοτεχνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο. Στην Ελλάδα, λόγω του θαλάσσιου εμπορίου, της πολιτικής δύναμης και του γενικότερου πρεστίζ της Αθήνας, επιλέχθηκε σαν επίσημη διάλλεκτος η αττική, ή αλλιώς «κοινή». Στην Αγγλία, το ιδίωμα που χρησιμοποιούταν από τον βασιλιά, την Αυλή και τους λοιπούς αριστοκράτες για διοικητικούς λόγους έγινε για προφανείς λόγους η βάση για την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο. Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η γλώσσα δεν θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας, με εξαίρεση τους διοικούντες και τους μορφωμένους, και ακόμα και για αυτούς ήταν πρώτα απαραίτητη η επιλογή μιας επίσημης εθνικής καθομιλουμένης σε κανονικοποιημένη και γραπτή μορφή. Αυτή η επιλογή έγινε παντού αργά ή γρήγορα, εκτός ίσως από την Κίνα, όπου η ιδιομορφία της αυτοκρατορικής διαλλέκτου και η τεράστια έκταση της αυτοκρατορίας δημιούργησαν ιδιαίτερες συνθήκες. Οι μόνες περιπτώσεις όπου η γλώσσα χρησιμοποιήθηκε σαν κριτήριο εθνικότητας ήταν όταν προϋπήρχαν διαφορές και εντάσεις άλλης μορφής και απλά η γλώσσα προσέφερε το κατάλληλο προφανές πλαίσιο γι αυτές. Σε περιοχές όπου οι κάτοικοι δεν συνόρευαν με άλλους γλωσσικούς πληθυσμούς η γλώσσα ήταν κάτι απόλυτα κοινό που όλοι οι άνθρωποι έχουν, όπως κεφάλι. Σε άλλες περιοχές όπου συζούσαν ετερόγλωσσες ομάδες πάλι, η πολυγλωσσία (multilingualism) ήταν κάτι εξίσου λογικό και προφανές. Σήμερα η Ελβετία έχει 3 επίσημες γλώσσες (ιταλικά, γαλλικά, γερμανικά) λόγω των διαφορετικών πληθυσμών που ζουν στην επικράτειά της, ο Καναδάς δύο (αγγλικά, γαλλικά) και αυτό ποτέ δεν αποτέλεσε ζήτημα έντασης (αφού βρίσκονταν όλοι ισότιμα κάτω από την ίδια κρατική δομή). Υπάρχουν όμως αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα όπου διαφορετικές ομάδες ήρθαν σε σύγκρουση και άντλησαν διαχωριστικά επιχειρήματα και εχθρικά αισθήματα από την γλωσσική τους διαφορετικότητα, χωρίς όμως αυτό να ήταν ο πραγματικός λόγος της σύγκρουσης, αλλά απλά μια επιφανειακή εκλογίκευση που μπορούσε να παρασύρει τις μάζες. Το ερώτημα που παραμένει ωστόσο είναι κατά πόσο η γλώσσα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο εθνικότητας. Είναι προφανές ότι δεν είναι η έκφραση της εθνικής ψυχής αλλά ωστόσο σίγουρα θα μπορούσε να συγκροτήσει ισχυρές συλλογικές ταυτότητες. Ο Ηρώδοτος γράφει ότι οι λαοί που ζούσαν στην (αρχαία) ελληνική επικράτεια, ανεξάρτητα από την γεωγραφική και πολιτική τους πολυδιάσπαση, είναι όλοι Έλληνες γιατί μοιράζονται κοινή καταγωγή, κοινή γλώσσα, κοινά ήθη έθιμα και γιορτές, κοινούς θεούς και ναούς, κοινό τρόπο ζωής. Σίγουρα για έναν μορφωμένο σαν τον Ηρώδοτο η γλώσσα αποτελούσε σοβαρό κριτήριο, αλλά πόση σημασία είχε για τον απλό πολίτη της Θήβας, της Σπάρτης, της Ποτίδαιας; Δεν μπορούμε να ξέρουμε. Σε τελική ανάλυση, η γλώσσα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήσει πρωτο-εθνικά αισθήματα από μόνη της σε έναν πληθυσμό σε μαζική κλίμακα (αφού και πάλι, η τεράστια πλειοψηφία του απλού λαού αποτελούταν από αγράμματους), ωστόσο δεν είναι και εντελώς άσχετη. Αυτό όμως αλλάζει δραματικά τον 19 ο αιώνα, όπου πλέον και ο επίσημος ορισμός της εθνικότητας, αλλά και η λαϊκή αντίληψη εξαρτάται από την γλώσσα. Καθώς όπου υπάρχει μια διάλλεκτος με γραπτή μορφή και διοικητικό υπόβαθρο, ανεξάρτητα από τον αριθμό των χρηστών της, αυτή μπορεί να δημιουργήσει ισχυρή πρωτο-εθνική συνοχή, για 3 βασικούς λόγους:

9 1) συγκροτεί μια κοινότητα ανάμεσα στην μορφωμένη ακαδημαϊκή μειοψηφία που χρησιμοποιεί την γλώσσα, και αν αυτή η κοινότητα συμπίπτει ή επιδιώξει να συμπέσει με κάποια γεωγραφικά όρια, τότε η γλώσσα αυτή αποκτάει προοπτική σαν πιλοτική μελλοντική, εν δυνάμει γλώσσα της μεγαλύτερης (μη υπαρκτής ακόμα) κοινότητας του έθνους. Φυσικά, οι καθομιλουμένες διάλλεκτοι επηρεάζουν σε ένα βαθμό αυτήν την εξέλιξη. Νεκρές γλώσσες, παρά το πρεστίζ τους, δεν θα μπορούσαν να μαζικοποιηθούν σε επίπεδο έθνους, όπως διαπιστώθηκε στο παράδειγμα της σύγχρονης Ελλάδας, όπου υπήρχε πραγματική φυσική συνέχεια ανάμεσα στα αρχαία και στα σύγχρονα ελληνικά. Παράλληλα, δεν είχε σημασία αν ήταν μειοψηφούσα η ομάδα που χρησιμοποιούσε αυτήν την διάλλεκτο, αρκεί να είχε το απαραίτητο πολιτικό βάρος. Μετά την γαλλική επανάσταση, μόνο οι κάτοικοι της κεντρικής Γαλλίας (περίπου το 50%) μιλούσε τα «γαλλικά» και ακόμα λιγότεροι τα μιλούσαν «σωστά», ωστόσο η γλώσσα αυτή ήταν αναπόσπαστη με την «ιδέα της Γαλλίας». Στην Ιταλία όπως αναφέρθηκε παραπάνω ελάχιστοι χρησιμοποιούσαν την μετέπειτα επίσημη διάλλεκτο καθημερινά, ωστόσο ήταν ένα ιδίωμα που ένωνε όλους τους λόγιους και μορφωμένους της χερσονήσου. Στην Γερμανία, η επιλογή της γλώσσας έγινε βάσει των γερμανικών που χρησιμοποιούνταν στα θέατρα. 2) Μια τέτοια κοινή γλώσσα ακριβώς επειδή δεν είναι φυσικά εξελιγμένη αλλά κατασκευασμένη, και ειδικά όταν τυπώνεται σε γραπτά κείμενα, αποκτάει μια σταθερότητα και μια απολυτότητα που της δίνει την εικόνα του «ανεξίτηλου», την ψευδαίσθηση ότι είναι πιο «διαχρονική» από ότι είναι στην πραγματικότητα. Πολλές φορές μάλιστα η μετάφραση και εκτύπωση της Αγίας Γραφής έγινε η βάση για μια γλώσσα, ενώ σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διάφοροι λόγιοι που σχεδόν όλες οι επίσημες διάλλεκτοι έχουν να επιδείξουν. Πρόκειται για τους μεγάλους πατέρες κάθε γλώσσας, που εισήγαγαν κανόνες, διόρθωσαν και όρισαν με σαφήνεια την «καθαρή» μορφή του επίσημου ιδιώματος κάθε λαού. Αυτή η διαδικασία επιτελέστηκε για όλες σχεδόν τις γλώσσες από τα τέλη του 18 ου μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα. 3) Ο επίσημος κώδικας επικοινωνίας των διοικούντων και της ελίτ σε κάθε περίπτωση, επιβλήθηκε στο επίπεδο του λαού μέσω των νεο-συσταθέντων κρατικών ιδεολογικών μηχανισμών, όπως η δημόσια εκπαίδευση και ο στρατός. Γίνεται σαφές λοιπόν, ότι οι γλώσσες πολλαπλασιάζονται με τα κράτη-έθνη και όχι το αντίθετο, και ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κριτήριο ανάμεσα στα άλλα με το οποίο οι άνθρωποι διακρίνονται σε διαφορετικές ομάδες. Τι συμβαίνει όμως με την εθνότητα; ΕΘΝΟΤΗΤΑ Καταρχήν η προσέγγιση στο ζήτημα αυτό δεν μπορεί να είναι γεννετική-βιολογική αλλά πολιτισμική. Σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης είναι εθνοτικά ετερογενή, και ακόμα και αν προσπεράσουμε τις τεράστιας κλίμακας μετακινήσεις πληθυσμών και τη μετανάστευση των τελευταίων 2 αιώνων, οι λαοί του ευρωπαϊκού χώρου προήλθαν από ένα συνεχές ανακάτεμα αναρίθμητων φυλών και λαών. Ιλλύριοι, Ρωμαίοι, Έλληνες, Σλάβοι διαφόρων φυλών, μια μεγάλη ποικιλία εισβολέων από την Ασία από τους Άβαρους μέχρι τους Μογγόλους, τους Ούνους και τους Τούρκους (Σελτζούκους και Οθωμανούς), Μαγυάροι, Γαλάτες, Βίκινγκς, Κέλτες, Άραβες κλπ..

10 Μια ανάλυση στα διάφορα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα των τελευταίων αιώνων βοηθάει. Στην εξέγερση του Τυρόλου ενάντια στους Γάλλους το 1809, οι εξεγερμένοι κάτοικοι, Ιταλοί συνασπίστηκαν υπό τον (γερμανικής καταγωγής) Andreas Hofer, Παρατηρούμε στην ελληνική επανάσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, εκτός από τους «κλέφτες και αρματωλούς», διάφορους οπλαρχηγούς, ομάδες και πληθυσμούς αρβανίτικης ή άλλης βαλκανικής καταγωγής (Σουλιώτες, Μπότσαρης, Καραϊσκάκης κλπ). Στην «Μεγάλη Ρωσία», οι Κοζάκοι Ντον ιππείς πολέμησαν με απαράμιλλο θάρρος τους εχθρούς της Τσαρικής Αυτοκρατορίας, και αυτούς όμως δεν τους ένωνε κανένας δεσμός αίματος, αλλά μόνο η κοινή πίστη. Αυτά όμως δεν σημαίνουν ότι η εθνότητα και η φυλή είναι άσχετες με τον σύγχρονο εθνικισμό. Διαφορές στην εξωτερική εμφάνιση είναι οι πιο προφανείς λόγοι διαχωρισμού ανάμεσα σε πληθυσμούς. Ωστόσο, ιδιαίτερα στην προγενέστερη περίοδο, συνήθως οι διαχωρισμοί ήταν κάθετοι και όχι οριζόντιοι. Δηλαδή κοινωνικοί και όχι εθνικοί. Εμφανισιακές διαφορές ενίσχυαν διαχωρισμούς σε κοινωνικές τάξεις, με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του χρώματος δέρματος. Στην Ινδία ανώτερες τάξεις ήταν αυτοί που είχαν ανοιχτότερο δέρμα, ενώ οι πιο σκουρόχρωμοι θεωρούνταν «σκλάβοι». Εξίσου γνωστό και προφανέστερο το παράδειγμα στην Ευρώπη με τους Τσιγγάνους, τους Αφρικάνους κλπ. Επιπλέον, εξωτερικά χαρακτηριστικά συνηθέστερα χρησιμοποιούνταν για να διαχωρίζουν «αυτούς» και όχι τόσο για να προσδιορίζουν «εμάς». Είναι γνωστό το στερεότυπο με την «εβραϊκή μύτη», «τα σχιστά μάτια» και το «για μένα μοιάζουν όλοι ίδιοι» (αν και στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές και σαφείς φυλετικές και εμφανισιακές διαφορές ανάμεσα στους λαούς της νοτιοανατολικής Ασίας) κ.ο.κ. Η εθνική-φυλετική ομοιογένεια θεωρείται δεδομένη για την εθνικότητά «μας» και αμφισβητείται μόνο για τους «άλλους», αν και η παραμικρή επιφανειακή ανάλυση το διαψεύδει. (Εδώ πρέπει να αναφερθούν οι εντυπωσιακές εξαιρέσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας που μάλλον αποτελούν τα μοναδικά απόλυτα ομοιογενή κράτη). Οπότε μας μένουν τα κριτήρια των Κοζάκων του 17 ου αιώνα στην Αγία Ρωσία, δηλαδή θρησκεία και βασίλειο-αυτοκρατορία. ΘΡΗΣΚΕΙΑ Οι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκεία και στην εθνική συνείδηση μπορούν να είναι πολύ στενοί. Παραδείγματα όπως της Ιρλανδίας, της Πολωνίας, της Ελλάδας κλπ είναι χαρακτηριστικά. Στην πραγματικότητα η σχέση γίνεται εντονότερη όταν η ιδέα του εθνικισμού σταματάει να είναι μια μειοψηφούσα ιδεολογία λογίων και κίνημα ακτιβιστών, αλλά μετατρέπεται σε δύναμη μαζών. Οι σιωνιστές ακτιβιστές στα 1950 ελάχιστη σχέση έχουν με τους σημερινούς «ορθόδοξους» ζηλωτές που κυκλοφορούν με την παραδοσιακή μαύρη ένδυση και τα χαρακτηριστικά καπέλα. Σήμερα ο αραβικός κόσμος είναι τόσο έντονα συνυφασμένος με το Ισλάμ που μας είναι δύσκολο να δεχτούμε μη μουσουλμανικούς αραβικούς πληθυσμούς (και όμως, Μαρωνίτες, Κόπτες, κ.ά.). Η θρησκεία είναι μια αρχαία και πολυδοκιμασμένη μέθοδος χτισίματος σχέσεων κοινότητας μέσω μιας κοινής πρακτικής, και ενός είδους αδελφότητας ανάμεσα σε ανθρώπους που διαφορετικά δε θα είχαν και πολλά κοινά. Μερικές εκδόσεις της, όπως ο Ιουδαϊσμός, είναι ειδικά σχεδιασμένες ώστε να προσφέρουν κάρτα μέλους για μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα. Η ύπαρξη ωστόσο δια-εθνικών θρησκειών καθιστά περιορισμένη την δράση της. Συνήθως μια θρησκεία δεν χρησιμοποιείται από κάποιο «έθνος» σαν ταυτοτικό του χαρακτηριστικό, αλλά περισσότερο για να αυτο-διαχωριστεί από κάποιον άλλον, από ένα γειτονικό έθνος (αλλά όχι από όλους απαραίτητα). Χαρακτηριστικό

11 παράδειγμα στην Ελλάδα όπου «οι Τούρκοι είναι αιώνιοι εχθροί, αλλά οι Σέρβοι αδέρφια μας». Οι Καθολικοί Λιθουανοί έχουν διαμορφώσει έναν εθνικισμό ενάντια στις γειτονικές τους χώρες (χριστιανικές ορθόδοξες) αλλά όχι με τους Πολωνούς που είναι εξίσου ένθερμοι καθολικοί. Το Ιράν στην Αραβία πάντα ακολουθούσε διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα (Σιιτικό) από τους γείτονές του, τονίζοντας έτσι και την ξεχωριστή εθνική συνείδηση του λαού του. Στην Ευρώπη η πιο χαρακτηριστική περίπτωση έιναι μάλλον της Ιρλανδίας, όπου οι εκεί «πατριώτες» ταυτίζονται απόλυτα με τον καθολικισμό καθότι δεν έχουν άλλους γείτονες εκτός από Προτεστάντες. Οι Ιρλανδοί όμως ταυτίστηκαν με τον Καθολικισμό μόνο αφού δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν τους Άγγλους στην Μεταρρύθμιση, και ο βίαιος εποικισμός των καλύτερων κομματιών του νησιού τους από Άγγλους προτεστάντες σίγουρα δεν θα τους προσηλύτιζε. Σε μερικές περιπτώσεις τα διαφορετικά θρησκευτικά δόγματα μπορούν να δημιουργήσουν διαφορετικές εθνικές συνειδήσεις. Ο ρωμαιοκαθολικισμός (με το υποπροϊόν του, το λατινικό αλφάβητο) και η ορθοδοξία (με το κυριλλικό αλφάβητο) είναι αυτοί που διαχώρισαν τους Σέρβους από τους Κροάτες, που κατά τα άλλα μοιράζονταν την ίδια γλώσσα και κουλτούρα. Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα, όπως υπάρχουν όμως και παραδείγματα όπου η θρησκεία δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Ακόμα και αν η θρησκεία όμως δεν αποτελεί βασικό στοιχείο πρωτο-εθνικισμού (δεχόμαστε ότι το παράδειγμα της Ρωσίας είναι ιδιαίτερο, καθότι το κράτος του τσάρου πιεζόταν τόσο από τους καθολικούς Πολωνούς όσο και από τους μουσουλμάνους Τούρκους και Τατάρους), οι «ιερές εικόνες» σίγουρα αποτελούν. Αντιπροσωπεύουν τα σύμβολα εκείνα, την τελετουργία ή κοινές συλλογικές πρακτικές, οι οποίες από μόνες τους δίνουν μια αίσθηση πραγματικής ύπαρξης σε μια κατά τα άλλα φανταστική κοινότητα. Μπορεί να είναι εικόνες, ή πρακτικές όπως «οι καθημερινές 5 προσευχές του μουσουλμάνου πιστού». Μπορεί να είναι περιοδικές γιορτές, φεστιβάλ ή αγώνες που με μια συγκεκριμένη συχνότητα συγκεντρώνουν και ενώνουν σκόρπιες ομάδες πληθυσμών, όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Τέλος, ας μην ξεχνάμε ότι σήμερα το σύμβολο κάθε έθνους αποτυπώνεται σε κάποιο χρωματιστό πανί (τη σημαία) η οποία σαν εικόνα στο μυαλό κάθε πολίτη με εθνική συνείδηση είναι συνδεδεμένη με ιερές τελετές συναισθηματικά φορτισμένες και πράξεις λατρείας. Οι πιο επιδραστικές ίσως εικόνες σε ότι αφορά στον πρωτο-εθνικισμό είναι εκείνες που σχετίζονται με κάποιο κράτος με «θεϊκή» ή «θεόσταλτη» ηγεσία, πχ κάποιον βασιλιά ή αυτοκράτορα που δρα και ως «εκπρόσωπος του θεού», και του οποίου το βασίλειο τυχαίνει να ταυτίζεται με κάποιο μελλοντικό έθνος-κράτος. Τα παραδείγματα των βασιλικών οίκων της Αγγλίας και της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικά, αλλά μάλλον και πάλι το πιο χαρακτηριστικό είναι της Ρωσίας όπου ο τσάρος ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και της θρησκευτικής εξουσίας στην επικράτειά του. ΒΑΣΙΛΕΙΟ-ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Το τελευταίο και μάλλον σημαντικότερο κριτήριο του πρωτο-εθνικισμού είναι η επαφή με κάποια διαρκή διοικούσα αρχή, η συνείδηση του να ζεις στο πλαίσιο, στην σκέπη μιας μακρόχρονης (-μακραίωνης), συνεκτικής πολιτικής οντότητας-δομής (βασίλειο, αυτοκρατορία κλπ). Εδώ πρέπει να γίνει άλλος ένας διαχωρισμός. Το «πολιτικό έθνος» δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με το «ιστορικό έθνος». Μια πολιτική οντότητα όπως ένα βασίλειο μπορούσε να δημιουργήσει πρωτο-εθνική συνείδηση στην ελίτ, σε εκείνη τη μειοψηφία που συγκέντρωνε τόσο τον πλούτο όσο και την πολιτική δύναμη του βασιλείου. Ο «εθνικισμός των ευγενών» δεν χωρούσε τους

12 πληβείους ανεξάρτητα της ιστορικά εθνικής τους καταγωγής. Και προφανώς αυτή η έννοια του «πολιτικού έθνους» δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή. Ο απλός λαός μπήκε στον ορισμό του έθνους αρκετά αργότερα, μέχρι εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με κάποια χώρα μέσω ενός υπέρτατου ηγέτη (βασιλιάς, τσάρος, κλπ) αλλά σίγουρα ο φτωχός αγρότης δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με το «πολιτικό έθνος» των αριστοκρατών και ευγενών. Αυτοί άλλωστε ήταν οι κύριοι αποδέκτες του μίσους του. Αν τύχαινε οι απλοί αγρότες να ταυτιστούν με κάποιον συγκεκριμένο άρχοντα, αυτό ήταν περιστασιακό και δεν σήμαινε ότι συμμερίζονταν τα συμφέροντα και τις ανάγκες των υπόλοιπων φεουδαρχών και αρχόντων της ευρύτερης περιοχής κάποιου μελλοντικού έθνους. Αλλά και από την πλευρά των ευγενών, κανένας κυβερνήτης δεν ζητούσε πίστη και ζήλο, αλλά απλώς υπακοή και γαλήνη. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Φρειδερίκου του Μέγα, του βασιλιά της Πρωσίας, ο οποίος όταν οι πιστοί του Βερολινέζοι υπήκοοι προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν να νικήσει τους Ρώσους, που είχαν φτάσει προ των πυλών και ετοιμάζονταν να καταλάβουν την πρωτεύουσά του, αυτός αρνήθηκε επίμονα δηλώνοντας ότι «οι πόλεμοι είναι δουλειά των στρατιωτικών, όχι των πολιτών». Ωστόσο η συμμετοχή σε κάποιο ιστορικό έθνος-κράτος (τα οποία ήταν ελάχιστα τον 19 ο αιώνα) μπορεί να δράσει κατευθείαν στη συνείδηση ενός υπηκόου του. Το ότι υπήρχε ένας τσάρος στη Ρωσία σίγουρα βοήθησε τους Ρώσους να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε ένα μεγάλο έθνος. Η ταύτιση με κάποιον διαρκή μοναρχικό οίκο, όπως στην Αγγλία, δημιουργούσε πρωτο-εθνικές αντιλήψεις. Τα έργα του Σαίξπηρ διακατέχονται από μια προφανή διάθεση αυτοπροβολής της αγγλικής ιστορίας και ενός πρωτογενούς πατριωτισμού. Παράλληλα οι πόλεμοι με την Γαλλία φαίνονταν διαχρονικοί αφού σχεδόν όλοι οι Άγγλοι βασιλιάδες και βασίλισσες συνέδεσαν το όνομά τους με κάποιον. Στους Ναπολεόντειους πολέμους με την επική ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και τον πατριώτη ναύαρχο Νέλσον αυτό φαίνεται ξεκάθαρα. Στη Σερβία και Ελλάδα μέχρι τον 19 ο αιώνα υπήρχαν παραδοσιακά ποιήματα δημοτικά και τραγούδια που εξυμνούσαν την «παλιά αυτοκρατορία» που κατέλυσαν οι «βάρβαροι Τούρκοι», τα 2 αυτά κράτη συστάθηκαν στις ιστορικές βάσεις της ορθόδοξης Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) αυτοκρατορίας. Δηλαδή αν και είχαν περάσει 4 αιώνες από την πτώση της, η μέχρι τότε διαβίωση για πολύ περισσότερο χρόνο κάτω από μια συμπαγή πολιτική οντότητα με στιβαρή ηγεσία, πολιτική και θρησκευτική, τους είχε αφήσει ανεξίτηλα πρωτο-εθνικά σημάδια (φυσικά και η θρησκευτική ταύτιση έπαιξε τον ρόλο της). Η σύγχρονη Ελλάδα δεν συστάθηκε στις βάσεις της Σπάρτης, της Αθήνας και της Βεργίνας, αν και αποτελεί επίσημη προπαγάνδα του ελληνικού κράτους το πάντρεμα της αρχαίας ιστορίας με την τελείως ασύμβατη χριστιανική. Η δόξα της Αρχαίας Ελλάδας σίγουρα ενέπνευσε πολλούς τον 19 ο αιώνα, ειδικά τους λόγιους και μορφωμένους. Η γλώσσα που κατασκευάστηκε, η Καθαρεύουσα, ήταν μια προσπάθεια επιστροφής στις αρχαιοελληνικές ρίζες μετά από 2 χιλιάδες χρόνια «σκλαβιάς και παρακμής». Ωστόσο, οι πραγματικοί Έλληνες που πήραν τα όπλα και ξεσηκώθηκαν ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία μιλούσαν τόσα αρχαία ελληνικά, όσα λατινικά μιλούσαν και οι Ιταλοί (καθόλου). Μιλούσαν τη δημοτική, ενώ η δόξα του Περικλή και του Θεμιστοκλή μάλλον δεν τους πολυαπασχολούσε. Άλλωστε εξεγέρθηκαν υπερασπίζοντας την «ρωμιοσύνη», αποκαλούνταν «Ρωμιοί» (Ρωμαίοι) και όχι Έλληνες, αφού πολεμούσαν τους μουσουλμάνους οθωμανούς οι οποίοι είχαν καταλύσει 4 αιώνες νωρίτερα την πάλαι ποτέ ένδοξη ορθόδοξη χριστιανική ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία. Από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρο ότι ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του για να δημιουργήσει έθνη-κράτη, σύγχρονους εθνικισμούς κλπ, αλλά

13 σίγουρα βοηθάει στη μετεξέλιξη ενός πληθυσμού. Υπάρχουν αναρίθμητοι λαοί που θα μπορούσαν με σύγχρονους όρους έθνους-κράτους να αναπτύξουν ξεχωριστή εθνική συνείδηση και να διεκδικήσουν το δικό τους κράτος, με τα δικά του γεωγραφικά όρια. Και άλλωστε έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους αιώνες πολλά περισσότερα «εθνικά» κινήματα από τα κράτη που τελικά δημιουργήθηκαν. Όμως, αν και ο πρωτο-εθνικισμός δεν είναι ικανός από μόνος του, αλλά συνήθως είναι απαραίτητος για την μετέπειτα δημιουργία ενός έθνους και κράτους, είναι εντελώς άχρηστος από την στιγμή που έχει δημιουργηθεί και επιβληθεί το κράτος και εφεξής. Οι ΗΠΑ και η Αυστραλία είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθνών που απέκτησαν τα δικά τους εθνικά χαρακτηριστικά αφού πρώτα δημιούργησαν το κράτος τους (δηλαδή τους τελευταίους 2 αιώνες). Ένα τελευταίο κριτήριο που χρησιμοποιείται από διάφορους «μελετητές» είναι η προθυμία για θυσίες στο βωμό της πατρίδας. Ότι πχ οι ναύτες του Νέλσονα πολέμησαν με πάθος και πατριωτισμό στη ναυμαχία Τραφάλγκαρ. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι Έσσοι μισθοφόροι του 18 ου αιώνα πολεμούσαν με παρόμοιο ηρωισμό και αυτοθυσία, αν και δεν οδηγούνταν από κανένα εθνικό ιδανικό. Αυτοί οι προβληματισμοί δείχνουν την ομίχλη που σκεπάζει το ζήτημα, γι αυτό και δεν μπορούμε να το διερευνήσουμε στο μέγιστο βάθος. Είδαμε λοιπόν την γέννηση της ιδέας του έθνους-κράτους και του εθνικισμού από την μορφωμένη ακαδημαϊκή ελίτ στον απόηχο των πολιτικοκοινωνικών επαναστάσεων του 18 ου αιώνα, και στη συνέχεια αναλύσαμε τα πρωτογενή κοινωνικά-συλλογικά κριτήρια και στοιχεία που μπορούν να συγκροτούν συνεκτικές ταυτότητες σε έναν πληθυσμό και που μπορούν να χτίσουν μετέπειτα εθνικές συνειδήσεις (αλλά όχι από μόνα τους). Αυτό που όμως δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε είναι ακριβώς τι περνούσε από τις σκέψεις του απλού λαού της εποχής εκείνης, των αγράμματων μαζών που ζούσαν στο περιθώριο των εξελίξεων και της πνευματικής προόδου του κόσμου. Αυτό συνέβαινε μέχρι τα τέλη του 19 ου αιώνα, οπότε και ο εθνικισμός απέκτησε μαζικές διαστάσεις, ξέφυγε από τους ελιτίστικους κύκλους των λογίων, έγινε κίνημα παντού και πλέον οι μάζες καθόρισαν τις εξελίξεις. Η ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ Το σύγχρονο κράτος, που πήρε την μορφή του στην εποχή των γαλλικών επαναστάσεων, ήταν καινούριο και πρωτοφανές στις ανθρώπινες κοινωνίες για μια πλειάδα λόγων. Οριζόταν ως μια συνεχόμενη και ενιαία έκταση γης, που καθόριζε τις τύχες όλων των κατοίκων που ζούσαν στην έκταση αυτή. Η έκταση αυτή χωριζόταν από αντίστοιχες άλλες εκτάσεις με τα «σύνορα» και όρια ανάμεσα στα κράτη. Πολιτικά, διοικούσε τους υπηκόους-πολίτες του άμεσα, χωρίς ενδιάμεσα συστήματα πολιτικής οργάνωσης, αυτόνομα φέουδα, σατραπείες, σουλτανάτα κλπ. Επιδίωκε στον βαθμό του εφικτού να επιβάλλει τους ίδιους νόμους, ρυθμίσεις και συμφωνίες σε όλη την επικράτειά του. Βαθμιαία εξαναγκάστηκε να λαμβάνει υπόψη του όλο και περισσότερο τις απόψεις και διαθέσεις των πολιτών-υπηκόων, διότι τα πολιτικά συστήματα βάσει των οποίων οργανωνόταν σαν δομή, έδιναν σε αυτούς τους πολίτες-υπηκόους φωνή και δικαίωμα έκφρασης. (με διαδικασίες εκλογής αντιπροσώπων και ψηφοφορίες, αλλά κι επειδή σαν θεσμός-δομή χρειαζόταν την ενεργή στήριξη-συμμετοχή των πολιτών, όπως στη καταβολή φόρων ή στην πιθανή στρατολόγηση). Εν ολίγοις, το κράτος διοικούσε έναν γεωγραφικά ορισμένο «λαό», και το έκανε αυτό ως η ανώτατη «εθνική» αρχή επί μιας έκτασης γης, με τους

14 διεκπεραιωτές της αρχής αυτής να φτάνουν μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, μέχρι τον ταπεινότερο αγρότη του μικρότερου χωριού. Αυτό έγινε εφικτό στην πορεία του 19 ου αιώνα με διάφορους τρόπους. Το σύγχρονο κράτος μπήκε στη ζωή κάθε ανθρώπου που ζούσε στη γεωγραφική του επικράτεια με τη συνεχή επαφή μέσω των διαφόρων υπαλλήλων εκπροσώπων του. Με τον ταχυδρόμο, τον αστυνομικό, τον δάσκαλο, τους εργαζόμενους του σιδηρόδρομου, τους στρατιωτικούς, τις τακτικές απογραφές πληθυσμού, την εισαγωγή υποχρεωτικού σχολείου, τις επιστρατεύσεις. Σε γραφειοκρατικά και καλά αστυνομευόμενα κράτη, συστήματα προσωπικής καταγραφής και μηχανογράφησης έφεραν τους κατοίκους ακόμα πιο κοντά στους μηχανισμούς των αρχών. Σιγά σιγά εκπρόσωποι του κράτους άρχισαν να αντικαθιστούν τους εκπρόσωπους της εκκλησίας στις διάφορες τελετές και σημαντικούς θεσμούς της κοινωνίας όπως η γέννηση, ο γάμος, ο θάνατος. Γενικότερα, η κυβέρνηση και ο υπήκοος ή πολίτης ήταν πλέον συνδεδεμένοι με καθημερινούς δεσμούς όπως ποτέ ξανά. Επιπλέον οι τεχνολογικές επαναστάσεις του 19 ου αιώνα στις μεταφορές και επικοινωνίες (σιδηρόδρομος, τηλέγραφος, κλπ) έκαναν αυτούς τους δεσμούς πολύ πιο εφικτούς, τους μετέτρεψαν σε ρουτίνα. Αυτές οι μεταβολές δημιούργησαν και την ανάγκη να συσταθεί ένα σώμα ανθρώπων από την δεξαμενή του «λαού» που θα ασχολούταν με την πραγμάτωση όλων αυτών, ένα σώμα δημόσιων υπαλλήλων που θα έπρεπε πρωτίστως να γνωρίζει, να υιοθετήσει και να χρησιμοποιεί μία γλώσσα γραπτή και προφορική, την επίσημη γλώσσα του κράτους. Ειδικά εκείνη την εποχή αυτό το σώμα ήταν ίσως ο μόνος εργασιακός κλάδος που απαιτούσε μόρφωση σε αυτόν τον βαθμό (ξαναλέμε ότι τότε η τεράστια πλειοψηφία του λαού ήταν αγράμματη), οπότε αυτός ήταν και ο κλάδος που πληρωνόταν καλύτερα και απολάμβανε περισσότερου κύρους. Συνεχίζοντας, μέχρι τότε η υπακοή στις αρχές (βασιλιά κλπ) εξασφαλιζόταν μέσω της θρησκείας, της κοινωνικής ιεραρχίας κ.ά. Αυτές οι αντιλήψεις και ιδιαίτερα η θεοκρατική δέχτηκαν ισοπεδωτικά πλήγματα στις επαναστάσεις του 18 ου αιώνα και στον Διαφωτισμό. Ακόμα, υπήρχαν ενδιάμεσες «αυτονομημένες» αρχές που ασκούσαν την εξουσία και λειτουργούσαν σαν βιτρίνα, ανάμεσα στη μοναρχία και τον λαό, επιτρέποντας έτσι στον βασιλιά να κρατάει τις αποστάσεις του από την κοινωνία και να εκπροσωπεί γενικά και αόριστα την αρετή και δικαιοσύνη ανεξάρτητα από τα βάσανα του λαού. Στα τέλη του 19 ου αιώνα όμως έγινε σαφές σε όλους ότι η δημοκρατικοποίηση ή τουλάχιστον η περιορισμένη εισαγωγή εκλογών (εκλογοποίηση) της πολιτικής ήταν αναπόφευκτη. Επίσης έγινε σαφές ότι από τη στιγμή που δινόταν και το παραμικρό νόμιμο δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική στον κοινό άνδρα (ούτε συζήτηση για την γυναίκα ακόμα), πλέον δεν μπορούσαν οι αρχές να βασίζονται στην τυφλή του υπακοή και υποστήριξη προς στους ανωτέρους του ή στο κράτος. Και ταυτόχρονα οι σύγχρονοι διακρατικοί πόλεμοι απαιτούσαν την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε μια κλίμακα μεγαλύτερη από ποτέ. Επιπρόσθετα, οι διαθέσεις, πολιτικές τάσεις και απόψεις των πολιτών άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσότερο τις αρχές και τις κυβερνήσεις, δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης διάδοσης σοσιαλιστικών και άλλων ανατρεπτικών ιδεολογιών και κινημάτων. Όλα αυτά έβαζαν το ζήτημα του «έθνους» σε σχέση με τον λαό επιτακτικά στην ατζέντα των κυβερνήσεων. Για τους κυβερνήτες το πρόβλημα ήταν να αποκτήσουν νομιμοποίηση στα μάτια των πολιτών-υπηκόων, αλλά και για τα νεοδημιούργητα κράτη-έθνη η ταύτιση με κάποιον «λαό» για τις αρχές. Πώς αλλιώς να νομιμοποιούνταν μοναρχίες όπως στην Ελλάδα και στην Ιταλία; Χρειάζονταν ένα καινούριο ή τουλάχιστον ένα συμπληρωματικό «εθνικό» θεμέλιο για τη διάσωση του θεσμού τους. Έτσι οι

15 μοναρχίες προσπάθησαν να προσαρμοστούν στις νέες εξελίξεις. Ο κανόνας μετά την εποχή των επαναστάσεων για όλους τους παραδοσιακούς θεσμούς ήταν προσαρμογή ή θάνατος. Ειδικά για τον θεσμό της μοναρχίας η εθνική ταύτιση ήταν ψευδής όσο και απαραίτητη. Σχεδόν όλοι οι μονάρχες της Ευρώπης προέρχονταν από μια μικρή ομάδα δια-συνδεδεμένων οικογενειών που η προσωπική τους εθνικότητα (αν είχαν καμία) ήταν εντελώς άσχετη με το πόστο τους ως αρχηγοί του κράτους. Με την πτώση της θεοκρατίας και της θρησκείας ως συνδετικό κονίαμα της κοινωνικής συνοχής έπρεπε να δημιουργηθεί μια «πολιτική θρησκεία», νέοι δεσμοί, ειδικά από τη στιγμή που επαναστάσεις, και άνοδος ιδεολογιών όπως φιλελευθερισμός, εθνικισμός, σοσιαλισμός δημιουργούσαν ανασφαλές κλίμα στις κυβερνήσεις. Η κρίσιμη όμως ειδοποιός διαφορά ήταν ότι πλέον οι αρχές δεν χρειάζονταν υπακοή και παθητικότητα από τους πληθυσμούς που κυβερνούσαν (κάτι που εξασφαλιζόταν με την θρησκεία και κοινωνική ιεραρχία) αλλά ενεργή συμμετοχή στα πλάνα τους. Η νέα «πολιτική θρησκεία», ο πατριωτισμός, ήταν η κατάλληλη φόρμουλα. Ο πατριωτισμός αυτός δεν ήταν ανάγκη να στηριχτεί σε κάποια ένδοξη ιστορία, η ύπαρξη του κράτους σαν δομή, με τους μηχανισμούς της να δημιουργούν ένα πλαίσιο που αλληλεπιδρούσε καθημερινά με τον πληθυσμό, μπορούσε από μόνη της να εμπνεύσει τον λαό. Αυτή η «θρησκεία» όμως διέφερε δραματικά από την μετεξέλιξή της, τον εθνικισμό του 19 ου 20 ου αιώνα. Ήταν μια ιδεολογία με επαναστατικές καταβολές, και σχετιζόταν με το ενιαίο σώμα του λαού του οποίου η συλλογική βούληση εκφραζόταν από το κράτος στο όνομά του. Η εθνότητα, ή άλλα στοιχεία ιστορικής συνέχειας ήταν άσχετα με το «έθνος» υπό αυτήν την έννοια, ενώ η γλώσσα ήταν σχετική μόνο για πρακτικούς λόγους. Η πατρίδα, ήταν το αντίθετο από μια υπαρκτή από πάντα ενότητα, αλλά ένα σύνολο που δημιουργήθηκε από την πολιτική βούληση των μελών του, τα οποία με την επιλογή τους αυτή κατέρριψαν τις παλιότερες δοξασίες και ιδεολογίες. Αυτή η επαναστατική αντίληψη του έθνους διατηρείται ακόμα σε καθαρή μορφή στις ΗΠΑ. Αμερικάνος είναι όποιος θέλει να γίνει. Αυτή η μορφή υπήρχε αρχικά και στο γαλλικό κράτος. Γαλλική εθνικότητα σήμαινε γαλλική υπηκοότητα, η θέληση του να είσαι Γάλλος πολίτης, να μετέχεις στο γαλλικό κράτος. Έτσι η δημοκρατικοποίηση έπαιξε πρωταρχικό ρόλο. Οι υπήκοοι έγιναν πολίτες, πλέον όλοι οι (άνδρες) κάτοικοι μιας χώρας άρχισαν να νιώθουν τη χώρα «δική τους» και να περηφανεύονται για τα προνόμια και τα δικαιώματα που είχαν συγκριτικά με άλλους «υποδεέστερους» κι «εχθρικούς» λαούς. Η αντίληψη του «ελεύθερου Άγγλου πολίτη» ήταν δημοφιλής στο Ηνωμένο Βασίλειο (η πρώτη χώρα που δημοκρατικοποιήθηκε -εν μέρει) ειδικά όταν γινόταν οι σύγκριση με τους «δούλους» Γάλλους. Αυτό αντιστράφηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση, όπου ο Ιακωβινικός πατριωτισμός επικράτησε στην χώρα του Λουδοβίκου. Χαρακτηριστικά, στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, οι κυβερνήσεις των εμπόλεμων κρατών στην προσπάθειά τους να κινητοποιήσουν τις μάζες, δεν επικαλέστηκαν τόσο τον τυφλό πατριωτισμό, ούτε την δόξα των μαχών, αλλά το κάθε κράτος από την πλευρά του παρουσίαζε στον λαό του, μέσω της προπαγάνδας, τον πόλεμο ως αμυντικό. Ότι δηλαδή τα άλλα εχθρικά κράτη απειλούσαν την πολιτική ελευθερία των κατοίκωνπολιτών, και τα δικαιώματα και ξεχωριστά προνόμια που είχαν ως μέλη μιας ιδιαίτερης κοινότητας-λαού. Η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής λοιπόν, μπορούσε να δώσει την απαραίτητη νομιμοποίηση στις κυβερνήσεις, και να δημιουργήσει ή να ενισχύσει αυτόματα κρατικό πατριωτισμό. Είχε όμως και τα όριά της, ιδιαίτερα όταν ερχόταν αντιμέτωπη με εναλλακτικές ιδεολογίες, που σιγά σιγά άρχισαν να κινητοποιούν όλο και μαζικότερα πληθυσμούς τον οποίων θεωρητικά η πίστη ανήκε αποκλειστικά στο

16 κράτος. Ειδικότερα ξέχωροι από την κεντρική Αρχή του κράτους εθνικισμοί ήταν οι πιο επίφοβοι για τις κυβερνήσεις. Και οι κυβερνώντες αντιμετώπιζαν τον εθνικισμό σαν μια πολιτική δύναμη εντελώς διαφορετική από τον κρατικό πατριωτισμό. Ωστόσο, μπορούσε να γίνει μια τεράστια πηγή δύναμης αν ενσωματωνόταν στον επίσημο κρατικό πατριωτισμό και γινόταν το κεντρικό συναισθηματικό του περιεχόμενο. Η περίοδος στα τέλη του 19 ου αιώνα και αρχές 20 ου ήταν αυτή στην οποία κράτη και κυβερνήσεις έκαναν τα πάντα για να ενσωματώσουν τον κρατικό πατριωτισμό στην καθημερινότητα των πολιτών. Αυτή ακριβώς η περίοδος είδε και την δραματική άνοδο ρατσιστικών, εθνικιστικών και ξενοφοβικών ιδεολογιών. Τίποτα δεν είναι τυχαίο. Η «ανακάλυψη» της ψευδο-επιστήμης του ρατσισμού και ψευτοδαρβινισμού συνέπεσε με τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών της Ιστορίας. Από το 1880 μέχρι το 1914 τεράστιες ομάδες πληθυσμών από όλον τον πλανήτη μετανάστευσαν σε άλλες χώρες (ή ακόμα και μέσα στο ίδιο το κράτος), επρόκειτο για το μεγαλύτερο κύμα μετακινήσεων πληθυσμών που είχε εμφανιστεί ποτέ. Ταυτόχρονα οι διακρατικές εντάσεις αυξάνονταν με την άνοδο και νέων κρατών και την ενδυνάμωση των παλαιών, ενώ για τις αρχές ο καλύτερος τρόπος να ενώσουν μια (φαντασιακή) ανήσυχη κοινότητα που δεν είχε και πολλά πράγματα κοινά, ήταν να τονίσουν το «εμάς» και «αυτοί», να τους ενώσουν ενάντια στους «ξένους». Η «εθνική ενότητα» με άλλα λόγια σαν ιδεολόγημα εμφανίζεται ήδη από τότε. Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους λοιπόν εργάζονταν σε καθημερινό επίπεδο για την εδραίωση της νέας ιδεολογίας. Είναι ωστόσο λανθασμένη η ανάλυση που ισχυρίζεται ότι ο εθνικισμός και τα συγγενή του ιδεολογήματα είναι αποκλειστικά έργα από τα πάνω. Δεδομένης της απήχησης στις μάζες και τις ραγδαίας εξάπλωσης τέτοιων ιδεολογιών και κινημάτων, αλλά και της ύπαρξης πολλών ανεπίσημων, μη κρατικών φορέων, η κατάσταση εύκολα γινόταν ανεξέλεγκτη. Στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις των κρατών απελευθέρωσαν δυνάμεις που πολλές φορές δεν μπορούσαν να ελέγξουν, ενώ κάποιες άλλες φορές γίνονταν και όμηροι αυτών των δυνάμεων. Ένα άλλο σενάριο ήταν η εμφάνιση αντι-εθνικισμών μέσα σε ένα κράτος. Δηλαδή, οι κινήσεις για την εδραίωση και ταύτιση του κράτους με ένα έθνος μπορούσε να δημιουργήσει εθνικιστικές αντιδράσεις από ομάδες πληθυσμού με εθνική ομοιογένεια διαφορετική από την επίσημη. Αυτό το σενάριο ήταν πιο σπάνιο όμως, δεδομένης της τεράστιας δύναμης των κρατικών μηχανισμών, της επιρροής τους στους κατοίκους, της μιας εθνικής επίσημης γλώσσας κλπ. Αυτή η επίσημη γλώσσα, που καθαρίστηκε, κανονικοποιήθηκε και διαμορφώθηκε για τις ανάγκες του λαού έγινε ο φορέας της κρατικής προπαγάνδας μέσω της εκπαίδευσης. Για την ελίτ που συνέχιζε στην εκπαιδευτική και κοινωνική κλίμακα, η εκμάθηση και επιπλέον γλωσσών (συνήθως γλωσσών με πρεστίζ) σήμαινε επιπλέον κύρος και αναρρίχηση στον κοινωνικό ιστό, χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει σε τίποτα την εθνική ενότητα. Το πόσο η γλώσσα γινόταν όλο και περισσότερο βασικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας φαίνεται από τις απογραφές που διενεργούσαν τα ανεπτυγμένα κράτη της εποχής. Μέχρι το 1860 σε καμία απογραφή δεν υπήρχε ερώτημα για την γλώσσα, σε μερικές χώρες απλά έμπαινε το ερώτημα προαιρετικά. Μετά το 1880 όμως, το τι γλώσσα μιλούσαν οι διάφοροι πληθυσμοί εντός της επικράτειας ενός κράτους έγινε βασικό ζήτημα. Για κάποιες χώρες δεν υπήρχε ιδιαίτερο πρόβλημα, όπως στη Γαλλία όπου η πλειοψηφία του πληθυσμού στα τέλη του 19 ου αιώνα μιλούσε τη γαλλική. Στην Ελλάδα από την άλλη, όταν προσαρτήθηκε η Μακεδονία, οι αρχές αναγκάστηκαν να περιγράψουν τους κατοίκους της περιοχής αυτής ως «σλαβόφωνους Έλληνες» (αφού οι περισσότεροι μιλούσαν άλλες

17 διαλλέκτους). Αυτό που μάλλον οι ηγέτες των χωρών δεν είδαν είναι ότι βάζοντας τη γλώσσα σαν το ύψιστο εθνικό κριτήριο και ρωτώντας σε απογραφές με προφανή πολιτικά κίνητρα τους πληθυσμούς, από μόνο του μπορούσε να δημιουργήσει γλωσσικό εθνικισμό. Σε κάθε απογραφή και έρευνα που γινόταν οι διάφορες γλωσσικές ομάδες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποια θα επικρατήσει, και ποια τελικά θα επιβιώσει ως επίσημη. Σιγά σιγά η γλώσσα, όντας και ίσως το μόνο αντικειμενικό κριτήριο εθνικότητας, άρχισε να χρησιμοποιείται από επίσημους φορείς για να στηριχθούν εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος γειτονικών κρατών, με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τους πληθυσμούς της Αλσατίας Λωραίνης, τα εδάφη των οποίων διεκδικούνταν τόσο από τη Γαλλία όσο και από τη Γερμανία (και τα οποία εδάφη άλλαξαν χέρια 3 φορές μέσα σε 60 χρόνια. Ένα άλλο στοιχείο της περιόδου ήταν οι εθνικισμοί που δεν ταυτίζονταν με κάποιο κράτος. Αυτοί οι εθνικισμοί αναγκαστικά έγιναν πολιτικοί, ήταν η ιδεολογία που ένωνε τους «καταπιεσμένους λαούς» που δεν είχαν αποκτήσει ακόμα το κράτος τους. Αυτό ήταν ένα κλασικό πρόβλημα πολυεθνικών αυτοκρατοριών όπως της Αυστροουγγρικής. Μην έχοντας ούτε εθνική ούτε γλωσσική ομοιογένεια, οι Αρχές της αυτοκρατορίας δεν αποδέχονταν ούτε το γλωσσικό κριτήριο, γνωρίζοντας ότι κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τρομερές εντάσεις στο εσωτερικό. Τελικά η αυτοκρατορία αυτή κατέρρευσε μετά τον Α ΠΠ και διασπάστηκε σε αναρίθμητα κράτη, τα περισσότερα από τα οποία διατηρούνται και μέχρι σήμερα στα τότε σύνορα. Τελικά, το κράτος, με τους μηχανισμούς του έθρεψε τον εθνικισμό και τον ανήγαγε σε κυρίαρχη ιδεολογία των μαζών, πολλές φορές πέρα από τον έλεγχο των κυβερνήσεων. Την μεταμόρφωση του εθνικισμού από ιδεολογία της ελίτ σε κινητήριο μοχλό των μαζών θα δούμε στη συνέχεια. Η ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΥ ( ) Ο εθνικισμός του διέφερε σε 3 βασικά σημεία από τον κατά Ματσίνι προηγούμενο εθνικισμό. Καταρχήν, εγκαταλείφθηκε οριστικά η «αρχή του ορίου», που όπως είδαμε ήταν κεντρική στην φιλελεύθερη περίοδο. Από εδώ και μπρος οποιοσδήποτε πληθυσμός θεωρούσε τον εαυτό του ως «έθνος», διεκδικούσε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, δηλαδή το δικαίωμα σε ένα ξεχωριστό ανεξάρτητο ενιαίο κράτος με την αντίστοιχη γεωγραφική του έκταση. Επιπλέον, ως συνέπεια του πολλαπλασιασμού των εν δυνάμει εθνών, η εθνότητα και η γλώσσα έγιναν τα αποφασιστικά, αν όχι τα μόνα κριτήρια εθνικότητας. Το 3ο σημείο είναι η σταδιακή μετουσίωση της ιδεολογίας από επαναστατική-φιλελεύθερη ιδεολογία στην μορφή που την γνωρίζουμε και σήμερα (ο όρος «εθνικισμός» εφευρέθηκε στα 1880). Σε ότι αφορά στη γλώσσα, είδαμε ότι πχ στη Γαλλία μετά το 1789, η γαλλική διάλλεκτος υιοθετήθηκε επίσημα και έγινε «υποχρεωτική» για λόγους μαζικής επικοινωνίας, για πρακτικούς λόγους διοίκησης και ενοποίησης, αλλά κυριότερα διότι θεωρήθηκε από τους ηγέτες της γαλλικής επανάστασης ως το επαναστατικό μέσο, ο φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού, της ελευθερίας, επιστήμης, προόδου και πολιτικής ισότητας. Αυτή ήταν η γλώσσα που είχαν χρησιμοποιήσει φιλόσοφοι όπως ο Βολταίρος και ο Ρουσώ, και μέσω της διάδοσης της διαλλέκτου αυτής θα εμποδιζόταν η επιστροφή στο «παλιό καθεστώς». Χαρακτηριστικά οι Ιακωβίνοι ανέφεραν «...όλοι οι πολίτες μπορούν να καταλάβουν όλες τις δημόσιες θέσεις, και

18 προτιμητέο να υπάρχει συνεχής εναλλαγή και οι πολίτες μετά να επιστρέφουν στις αρχικές αγροτικές/μηχανικές ενασχολήσεις τους. Αν όμως οι θέσεις στον κρατικό μηχανισμό καταληφθούν από άτομα ανίκανα να εκφραστούν προφορικά και γραπτά στην επίσημη γλώσσα, τότε πώς μπορούν τα δικαιώματα των πολιτών να περιφρουρηθούν από έγγραφα των οποίων το περιεχόμενο θα είναι αόριστο ή κακώς ορισμένο; -δηλαδή όλα τα συμπτώματα της αμάθειας και άγνοιας. Από την άλλη, αν αυτή η άγνοια/αμάθεια απαγορεύει την πρόσβαση σε κάποιους, τότε θα δούμε πολύ σύντομα την αναγέννηση αυτής της αριστοκρατίας που κάποτε χρησιμοποιούσε τα Πατουά (αριστοκρατική αρχαϊκή διάλλεκτος) ως ένα σύμβολο προστασίας και απόστασης από αυτούς που αυτοί αποκαλούσαν «χαμηλότερες τάξεις».» Τα 2 μεγαλύτερα εθνικά κινήματα του πρώτου μισού του 19 ου αιώνα όμως (ιταλικό, γερμανικό), δεν αντιλαμβάνονταν την γλώσσα έτσι. Για τους Ιταλούς και τους Γερμανούς που ήταν σκορπισμένοι σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο χωρίς τίποτα να τους ενώνει, τα ιταλικά και γερμανικά αντίστοιχα ήταν το μόνο πράγμα που τους έκανε Ιταλούς και Γερμανούς. Αναγκαστικά η γλώσσα κουβαλούσε ένα πολύ μεγαλύτερο ειδικό βάρος εθνικής ταυτότητας, από ότι πχ τα Αγγλικά για όσους τα μιλούσαν. Αντίστροφα, όπου προϋπήρχαν γλωσσικά κινήματα με πολιτική βάση, όπως στην μετέπειτα Τσεχοσλοβακία, η εθνική αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία με ξεχωριστό κράτος δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση ακόμα στον πληθυσμό (υπήρχε όμως η ανάγκη για πολιτισμική αναγνώριση). Η ρομαντική «λαϊκή» πολιτισμική αναγέννηση που κυριάρχησε στην Ευρώπη, η «επάνοδος» των λαών και της κουλτούρας τους, δημιούργησε διάφορα εθνικιστικά κινήματα. Ωστόσο, στην πρώτη φάση της περιόδου αυτής, δεν πρόκειται για κινήματα με πολιτική έννοια ή με λαϊκή υποστήριξη. Η ανακάλυψη τοπικών παραδόσεων λαών ξεχασμένων από την Ιστορία και η μετατροπή τους σε «εθνική κουλτούρα» ήταν ο καρπός ενθουσιωδών προσπαθειών από κομμάτια της άρχουσας τάξης και διάφορων ελίτ, όπως οι Γερμανοί της Βαλτικής ή οι Σουηδοί της Φινλανδίας. Δεν πρέπει να μπερδεύουμε την πρώτη αυτή φάση όμως με την δεύτερη, όπου εμφανίζονται ομάδες ακτιβιστών, αφοσιωμένων στην δημιουργία πολιτικής αναταραχής υπέρ της «εθνικής ιδέας». Και ακόμα περισσότερο, στην τρίτη φάση, όταν δηλαδή πλέον υπάρχει μαζική στήριξη αυτών των ιδεών. Έτσι λοιπόν στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα, η γλώσσα γίνεται κυριάρχο κριτήριο, μαζί και με την εθνότητα όμως, που πλέον, στηρίζεται πειστικά και από ψευδο-θεωρίες που ταυτίζουν έθνη με γενετική καταγωγή. Αυτές οι θεωρίες που δεν υπήρχαν μέχρι τότε, κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους στα και προσδίδουν «επιστημονικό» υπόβαθρο στην εν λόγω ιδεολογία. Από το 1880 και μετά, σχεδόν όλα τα Ευρωπαϊκά κράτη συγκλονίζονται από εθνικά ζητήματα. Η ακροδεξιά έκφραση του εθνικισμού κάνει την εμφάνισή της, μαζί με την -πολιτική- ξενοφοβία που αυτήν την περίοδο συνήθως είναι ο αντισημιτισμός. Μέχρι και η Σουηδία βιώνει αναταραχή όταν αναγκάζεται να δεχτεί την απόσχιση και ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας το 1907 (που μέχρι το 1890 κανείς δεν είχε καν αναφέρει το σενάριο αυτό). Νοτιότερα, η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία παραλύει από τις αντιμαχόμενες εθνικιστικές εξάρσεις στην επικράτειά της. Τέτοιες εξάρσεις παρατηρούνται πλέον και εκτός Ευρώπης, ενώ τα διάφορα αντι-ιμπεριαλιστικά κινήματα χαρακτηρίζονται και από εθνικά/εθνικιστικά στοιχεία (όπως στην Ινδία). Αυτή η τάση της εποχής παρασύρει τους πάντες, πάντα με κριτήρια την γλώσσα και την εθνότητα. Στην Ιρλανδία, η αυθεντική ιρλανδική διάλλεκτος (gaelic) ποτέ δεν είχε θεωρηθεί κομμάτι του εθνικού τους κινήματος. Μετά το 1900 όμως έγινε αναπόσπαστο στοιχείο για όλους τους «Ιρλανδούς πατριώτες αγωνιστές». Στα

19 Βαλκάνια και την αιματοβαμμένη Μακεδονία, όπου ζούσαν πολλοί και διαφορετικοί πληθυσμοί, ο διαχωρισμός μέχρι το 1870 γινόταν κυριότερα βάσει θρησκείας ή αναφορών στην Ιστορία από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο, αλλά και αυτό το κριτήριο υποχώρησε έναντι της γλώσσας όταν Σλάβοι εθνικιστές διεκδίκησαν γεωγραφικές εκτάσεις που ήδη διεκδικούσε (και τελικά κατέκτησε) η Ελλάδα. Την ίδια εποχή, τεράστια ενίσχυση στην άνοδο του εθνικισμού έδωσαν οι μαζικές μεταναστεύσεις και μετακινήσεις πληθυσμών σε όλη την υφήλιο, και οι νέες «επιστήμες» περί «φυλής» και «ράτσας». Οι διακρίσεις στους ανθρώπους από το χρώμα του δέρματος έγιναν πολύ πιο αναλυτικές: Άριοι, Μεσόγειοι, Σημίτες, Nordics, Alpines, κ.ά. Ο εξελικτικός δαρβινισμός μαζί με τη γενετική έδωσε στον ρατσισμό τις απαραίτητες ψευδο-επιστημονικές αποδείξεις ώστε κάποιος να αποφεύγει, να περιορίζει, να διώχνει ή και να δολοφονεί τους «άλλους». Όλα αυτά οδήγησαν σε μια προσπάθεια διατήρησης της «καθαρότητας», είτε της φυλής είτε της γλώσσας, με την εκκαθάριση των ξένων στοιχείων. Εμφανίζεται δηλαδή τόσο γλωσσικός όσο και φυλετικός ρατσισμός-εθνικισμός, οι οποίοι λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία και ενισχύει ο ένας τον άλλον. Δεν εκπλήσσει το ότι ο εθνικισμός γνώρισε δραματική άνοδο από το 1870 μέχρι το Ήταν μια λειτουργία απαραίτητη για τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές της περιόδου. Χονδρικά μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες πληθυσμού: από τη μια η συντηρητικοί, παραδοσιακοί, φοβικοί απέναντι στην επέλαση της νεωτερικότητας, από την άλλη οι νέες τάξεις που αναπτύσσονται στα αστικά κέντρα των ανεπτυγμένων κρατών, και τέλος τα πρωτοφανή κύματα μετανάστευσεις που διασπείρουν τεράστιες μάζες ανθρώπων σε όλη την υφήλιο. Την ίδια εποχή όπως είδαμε επικρατεί η δημοκρατικοποίηση της πολιτικής και η μετατροπή του υπηκόου σε πολίτη. Πρέπει να ανακαλύψουμε τι σήμαιναν για τους ψηφοφόρους-πολίτες και τις διαφορετικές τους κοινωνικές τάξεις τα εθνικιστικά/εθνικά σλόγκαν και κατά πόσο ήταν συμβατά με άλλα σλόγκαν (όπως πχ σοσιαλιστικά). Καταρχήν ο γλωσσικός εθνικισμός προϋποθέτει την εδραίωση μιας γλώσσας ως επίσημης, δηλαδή την επικράτησή της έναντι άλλων διαλλέκτων και την υιοθέτησή της από τον επίσημο κρατικό φορέα. Το ότι αυτό συνδέεται με τον γενικότερο εθνικισμό γίνεται ξεκάθαρο στην περίπτωση του Ισραήλ που υιοθέτησε όπως είδαμε την αρχαία διάλλεκτο και όχι την (προφανή επιλογή) Γίντις που μιλούσε το 90% των τότε Εβραίων. Το πολιτικο-ιδεολογικό στοιχείο έγκειται στη διαδικασία κανονικοποίησης και εκκαθάρισης κάθε γλώσσας, που προφανώς έγινε σε κάθε περίπτωση με πολιτικο-ιδεολογικά κριτήρια. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η εξέλιξη της Ινδικής γλώσσας μετά την απόσχιση του Μπανγκλαντές. Στην Ινδία μετά την σανσκριτοποίηση της γλώσσας (που συνδέεται με την ινδουιστική παρά με την μουσουλμανική θρησκεία), στα μέσα του 20 ου αιώνα ολοκληρώθηκε η εισαγωγή κανόνων, διεύρυνση λεξιλογίου, ακόμα και η έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας. Στο γειτονικό και μουσουλμανικό Μπανγκλαντές υπήρξε απο-σανσκριτοποίηση και διαφορετική εξέλιξη. Ο γλωσσικός εθνικισμός επιβιώνει στις μέρες μας στη Γαλλία με τις απεγνωσμένες προσπάθειες φορέων ενάντια στα «franglais» (σ.τ.μ.: κατά το greeklish). Αυτές οι προσπάθειες είναι εύκολα κατανοητές αλλά δεν έχουν να κάνουν σε τίποτα με την επικοινωνία, ή το ίδιο το πνεύμα της λογοτεχνίας. Συνεχίζοντας, στην Πράγα το 1890 οι (γερμανικές) Αρχές τις πόλης απαγόρευσαν ως εθνική προδοσία την χρήση της τσέχικης γλώσσας στο Καζίνο, αν και τότε το 93% των κατοίκων μιλούσαν τσέχικα. Πάντως, όποιο και να είναι το κίνητρο για την κατασκευή ή κανονικοποίηση επίσημων γλωσσών, η κρατική εξουσία και συμμετοχή είναι απαραίτητη. Στη Ρουμανία το 1870, φορείς με κρατική ενίσχυση

20 επέμεναν για την λατινική καταγωγή του λαού τους (ως διαφοροποίηση από τους γειτονικούς Μαγυάρους και Σλάβους), γράφοντας και τυπώνοντας την επίσημη ρουμανική σε λατινικούς χαρακτήρες αντί για κυριλλικούς. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να επιβιώσει μια μειοψηφούσα γλωσσική τάση ως επίσημη; Ποια θα ήταν η τύχη των «σύγχρονων» εβραϊκών αν το Βρετανικό Συμβούλιο του 1919 δεν την είχε αποδεχτεί ως μια από τις 3 επίσημες γλώσσες της Παλαιστίνης, όταν εκείνη την εποχή τη γλώσσα αυτή στην περιοχή δεν την μιλούσαν πάνω από άνθρωποι; Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σημασία δεν έχει η γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι ενός κράτους στην ιδιωτική τους σφαίρα, αλλά η γραπτή και αυτή που χρησιμοποιούταν για δημόσιους σκοπούς. Το ζήτημα ήταν οι πολίτες, ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλούν στο σπίτι τους, να μάθουν και την επίσημη ώστε να λειτουργήσει συμπληρωματικά. Για τους αγράμματους, που η επικοινωνία ήταν προφορική, δεν είχε καμία σημασία ποια ήταν η γραπτή μορφή της επίσημης. Για τους περισσότερους Αλβανούς, το ότι το κράτος αποφάσισε η γραπτή τους γλώσσα να μην έχει ούτε το αραβικό, ούτε το ελληνικό αλφάβητο αλλά το λατινικό (έτσι ώστε να μην υποδηλώνεται κατωτερότητα σε κανένα από αυτά τα κράτη) δεν είχε καμία απολύτως σημασία. Καθώς όμως άνθρωποι από διαφορετικές επικράτειες ενός κράτους έρχονταν σε επαφή, και καθώς η «αυτάρκεια του χωριού» διαβρωνόταν, η γνώση της (νέας) επίσημης διαλλέκτου έγινε απαραίτητη. Δύο θεσμοί όπως είδαμε λειτούργησαν καταλυτικά προς αυτήν την κατεύθυνση: η υποχρεωτική εκπαίδευση και ο στρατός. Μακροπρόθεσμα επικράτησε η επίσημη έναντι των τοπικών διαλλέκτων για τα προφανή πλεονεκτήματά της. Ο Βρετόνος που μιλούσε μόνο το τοπικό ιδίωμα δεν είχε καμία ελπίδα για να βρει δουλειά και να εξασφαλίσει την κοινωνική του επιβίωση σε έναν μοντερνοποιημένο κόσμο. Και οι φτωχοί αγρότες, εργάτες και τα χαμηλά στρώματα της κοινωνίας δεν είχαν καμία αντίρρηση στο να μετατραπούν σε «γάλλοι πολίτες» ή ένας Πολωνός στο Σικάγο να μαθαίνει αγγλικά και να θέλει να γίνει «Αμερικάνος πολίτης», αν αυτό εξασφάλιζε μια καλύτερη ζωή. Στο Βέλγιο που απαρτιζόταν από γαλλόφωνους και φλαμανδούς, στα πολλοί περισσότεροι Φλαμανδοί έμαθαν τα γαλλικά παρά το αντίθετο, λόγω των πρακτικών πλεονεκτημάτων αυτής της γλώσσας. Η αριστοκρατία επίσης αναγνώρισε τα πλεονεκτήματα της ενοποίησης και της επικράτησης μιας γλώσσας. Οι Σκοτσέζοι τραπεζίτες, παρά την περηφάνια τους για τα highlands, θεώρησαν τις λαϊκές αντιδράσεις για την ένωση με την Αγγλία το 1707 και την μετέπειτα υποχώρηση του τοπικού ιδιώματος ως «συναισθηματικές ηλιθιότητες». Τελικά, δεν παρατηρείται γλωσσικός εθνικισμός ούτε από την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία, ούτε από τα φτωχά στρώματα και την εργατική τάξη. Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα των μεσαίων και ανερχόμενων στρωμάτων της αστικής τάξης. Στην πραγματικότητα τα μεσαία στρώματα των τοπικών και περιθωριοποιημένων διαλλέκτων δεν φοβούνταν για την εξαφάνιση της γλώσσας τους, αλλά για τη διακύβευση της κοινωνικής τους θέσης και τάξης. Για τους συντηρητικούς, η υπεράσπιση των παλιών και αρχαίων γλωσσών (ως έκφανση των παραδόσεων και του «παλιού τρόπου ζωής») έναντι της επέλασης του καινούριου, σήμαινε γλωσσικό εθνικισμό και κινήματα υπέρ αυτών των (τοπικών) διαλλέκτων όπως τα βρετονικά, φλαμανδικά, βάσκικα, καταλανικά, ουαλλικά, γαελικά κλπ. Δεν εκπλήσει το ότι τα περισσότερα από αυτά τα κινήματα στηρίχθηκαν από τον καθολικό κλήρο και εκκλησία. Η λαϊκή στήριξή τους (πχ στην περίπτωση των Βάσκων) δεν ήταν ούτε από τα αγροτικά στρώματα που αδιαφορούσαν, ούτε από