Transcript

1 ΠΛΟΥΤΟΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΙΣΧΥΣ ΣΤΙΣ ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Η θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας στην εποχή της παγκοσµιοποίησης. Η περίπτωση του Robert Gilpin ιάγραµµα (Diagram) ρ. Σπύρος Μακρής Τµήµα Πολιτικής Επιστήµης και ιεθνών Σχέσεων Σχολή Κοινωνικών Επιστηµών Πανεπιστήµιο Πελοποννήσου 1. Παγκοσµιοποίηση, περιφερισµός και ιεθνείς Σχέσεις στον 21 ο αιώνα 2. Η ηγεµονική σταθερότητα και ο ηγετικός ρόλος των ΗΠΑ στη νέα εποχή 3. Μερικά Συµπεράσµατα Έννοιες-κλειδιά (key-concepts) παράδειγµα, πολιτικός ρεαλισµός, ιεθνής Πολιτική Οικονοµία, παγκοσµιοποίηση, περιφερισµός, τάξη, θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας, κράτος-ηγέτης, θεωρίες της αλληλεξάρτησης, ηγεµονισµός, ηγεµονικός πόλεµος, συλλογική ασφάλεια. Περίληψη (Summary) Από το τέλος του Ψυχρού Πολέµου και εντεύθεν, η παγκοσµιοποίηση υπήρξε το σηµαντικότερο χαρακτηριστικό των διεθνών οικονοµικών και πολιτικών σχέσεων και σε έναν σηµαντικό βαθµό των πολιτικών σχέσεων. Η παγκοσµιοποίηση έχει καταστεί το καθοριστικό στοιχείο της διεθνούς οικονοµίας και πολιτικής στις αρχές του 21 ου αιώνα. Ειδικότερα, η οικονοµική παγκοσµιοποίηση επέφερε ορισµένες θεµελιώδεις εξελίξεις στο εµπόριο, στη χρηµατοδότηση και στις άµεσες ξένες επενδύσεις µέσω των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Οι ειδικοί επιστήµονες πιστεύουν ότι συντελείται µία σηµαντική µετατόπιση από µια διεθνή οικονοµία στην οποία κυριαρχεί το κράτος σε µια διεθνή οικονοµία στην οποία κυριαρχεί η αγορά. Η οικονοµική παγκοσµιοποίηση συνυπάρχει µε µία ισχυρή τάση οικονοµικής περιφερειακής ολοκλήρωσης, η οποία ενσαρκώνεται στην περιφερειοποίηση των ξένων επενδύσεων, της παραγωγής και των οικονοµικών δραστηριοτήτων, που φαίνεται να αποτελεί σηµαντική απάντηση των εθνών-κρατών στα κοινά προβλήµατα και σε µια εξαιρετικά αλληλοεξαρτώµενη, ανταγωνιστική παγκόσµια οικονοµία. Παρόλα αυτά θα ήταν εσφαλµένο να υπερεκτιµήσουµε τις θετικές ή αρνητικές επιδράσεις της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης και πολύ περισσότερο να θεωρήσουµε ότι η αυξανόµενη, αναµφίβολα, σπουδαιότητα της διεθνούς αγοράς και του διεθνούς χρήµατος έχουν παραγκωνίσει, ανεπιστρεπτί, το ρόλο των εθνικών πολιτικών και των εθνικών οικονοµιών στη διαµόρφωση της διεθνούς οικονοµικής τάξης. Συγχρόνως θα ήταν λάθος αν αντιµετωπίζαµε την επικράτηση της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης ή το διαγκωνισµό παγκοσµιοποίησης και περιφερισµού ως µία άνευ όρων κυριαρχία της αγοράς και των τεχνικών της οικονοµικής θεωρίας, παραγνωρίζοντας τον κρίσιµο και ενίοτε καταλυτικό ρόλο των πολιτικών παραγόντων των διεθνών σχέσεων. Η 1

2 µεγάλη προσφορά του Robert Gilpin, η προσέγγιση του οποίου θα µάς απασχολήσει, κυρίως, στην παρούσα Ανακοίνωσή µας, έγκειται ακριβώς στην υιοθέτηση αυτής της θεωρητικής και µεθοδολογικής παραδοχής, χωρίς την οποία θα οδηγούµαστε προς έναν οικονοµισµό µαρξιστικού τύπου. Εξάλλου ακριβώς αυτή είναι και η συνεισφορά της ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας στον επιστηµονικό κλάδο των ιεθνών Σχέσεων, η µελέτη της σχέσης πολιτικής και οικονοµίας, ισχύος και πλούτου, στη διαµόρφωση του διακρατικού και παγκόσµιου γίγνεσθαι. Κατά συνέπεια, σκοπός της Εισήγησής µας, επιλέγοντας, όπως προείπαµε, ως θεωρητικό και µεθοδολογικό µοντέλο ανάλυσης και εµπειρικής αναφοράς τη θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας (theory of hegemonic stability), όπως διατυπώθηκε, κυρίως, από τον Αµερικανό πολιτικό επιστήµονα και διεθνολόγο Robert Gilpin, είναι να δείξει ότι αν και στον 21 ο αιώνα οι οικονοµικοί παράγοντες θα παίξουν σηµαντικό ρόλο στον προσδιορισµό του χαρακτήρα της παγκόσµιας οικονοµίας, οι πολιτικοί παράγοντες θα είναι ίσης ή πιθανόν µεγαλύτερης σηµασίας. Η φύση της παγκόσµιας οικονοµίας θα επηρεαστεί, σε µεγάλο βαθµό, από τα συµφέροντα ασφαλείας και τα πολιτικά συµφέροντα, καθώς και από τις σχέσεις µεταξύ των κυρίαρχων οικονοµικών δυνάµεων, παγιωµένων ή ανερχόµενων (ΗΠΑ, υτικής Ευρώπης, Ιαπωνίας, Κίνας, Ρωσία, Ινδίας κά). Είναι απίθανο οι δυνάµεις αυτές να εµπιστευτούν την κατανοµή του παγκόσµιου οικονοµικού προϊόντος αποκλειστικά και µόνο στην αγορά. Ο ρόλος, ειδικότερα, των ΗΠΑ θα αποτελέσει αντικείµενο ιδιαίτερης διερεύνησης, εφόσον οι Αµερικανοί αποτέλεσαν για µεγάλο χρονικό διάστηµα το πρότυπο του Ηγεµόνα της διεθνούς πολιτικής σκηνής, επιβάλλοντας ένα σύστηµα ηγεµονικής σταθερότητας, το οποίο σήµερα βρίσκεται υπό κρίση, αµφισβήτηση και µετασχηµατισµό. 2

3 1. Παγκοσµιοποίηση, περιφερισµός και ιεθνείς Σχέσεις στον 21 ο αιώνα O Robert Gilpin, καθηγητής Πολιτικής και ιεθνών Σπουδών στη Σχολή Woodrow Wilson στο Πανεπιστήµιο του Princeton, ο σηµαντικότερος αναµφίβολα εκπρόσωπος του ρεαλιστικού παραδείγµατος (paradigm) στις ιεθνείς Σχέσεις σήµερα και ένας από τους θεµελιωτές του κλάδου της ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας (International Political Economy) 1, υποστηρίζει, σε ένα από τα τελευταία του βιβλία, ότι «από το τέλος του Ψυχρού Πολέµου και µετά, η παγκοσµιοποίηση υπήρξε το σηµαντικότερο χαρακτηριστικό των διεθνών οικονοµικών σχέσεων και, σε έναν σηµαντικό βαθµό, των πολιτικών σχέσεων». Και συνεχίζει περαιτέρω το συλλογισµό του χαρακτηριστικά:«η παγκοσµιοποίηση έχει καταστεί το καθοριστικό στοιχείο της διεθνούς οικονοµίας στις αρχές του 21 ου αιώνα ( ) Η οικονοµική παγκοσµιοποίηση επέφερε ορισµένες θεµελιώδεις εξελίξεις στο εµπόριο, στη χρηµατοδότηση και στις άµεσες ξένες επενδύσεις µέσω των πολυεθνικών επιχειρήσεων ( ) Πολλοί παρατηρητές πιστεύουν ότι συντελείται µία σηµαντική µετατόπιση από µια διεθνή οικονοµία στην οποία κυριαρχεί το κράτος σε µια διεθνή οικονοµία στην οποία κυριαρχεί η αγορά». Ωστόσο, όπως ο ίδιος συµπεραίνει, η οικονοµική παγκοσµιοποίηση (globalization) συνυπάρχει σήµερα µε µία ισχυρή, αναµφίβολα, τάση οικονοµικής περιφερειακής ολοκλήρωσης ή, όπως αλλιώς λέγεται, περιφερισµού (regionalism), η οποία εκδηλώνεται µέσα από την ολοένα διογκούµενη και «αυξηµένη περιφερειοποίηση των ξένων επενδύσεων, της παραγωγής και των οικονοµικών δραστηριοτήτων», και η οποία φαίνεται να «αποτελεί σηµαντική απάντηση των εθνών-κρατών στα κοινά προβλήµατα και σε µια εξαιρετικά αλληλοεξαρτώµενη, ανταγωνιστική παγκόσµια οικονοµία» 2. Παρόλα αυτά θα ήταν εσφαλµένο να υπερεκτιµήσουµε τις θετικές ή αρνητικές επιδράσεις της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης και πολύ περισσότερο να θεωρήσουµε ότι η αυξανόµενη, αναντίλεκτα, σπουδαιότητα της διεθνούς αγοράς και του διεθνούς χρήµατος έχουν παραγκωνίσει, ανεπιστρεπτί, το ρόλο των εθνικών πολιτικών και των εθνικών οικονοµιών στη διαµόρφωση της διεθνούς οικονοµικής τάξης. Η οικονοµική περιφερειακή ολοκλήρωση, µε το παράδειγµα της Ευρωπαϊκής Ένωσης να δεσπόζει στην κορωνίδα αυτής της διαδικασίας, σηµατοδοτεί οπωσδήποτε µία αντίρροπη τάση, άλλοτε ως εναλλακτική λύση στην παγκόσµια οικονοµία και άλλοτε ως ένα εναγώνιο εγχείρηµα των µεµονωµένων κρατών να προωθήσουν µε συλλογικό τρόπο τα ζωτικά εθνικά τους συµφέροντα. Πολύ περισσότερο θα ήταν εσφαλµένο και υπερβολικό εάν αντιµετωπίζαµε την επικράτηση της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης ή τον υπαρκτό διαγκωνισµό παγκοσµιοποίησης και περιφερισµού ως µία άνευ όρων κυριαρχία της αγοράς και των τεχνικών της οικονοµικής θεωρίας, παραγνωρίζοντας τον κρίσιµο και ενίοτε καταλυτικό ρόλο των πολιτικών παραγόντων των διεθνών σχέσεων. Η µεγάλη προσφορά του Robert Gilpin έγκειται ακριβώς στην υιοθέτηση αυτής της θεωρητικής και µεθοδολογικής παραδοχής, χωρίς την οποία θα οδηγούµαστε προς έναν κλασικό οικονοµισµό µαρξιστικού τύπου. Εξάλλου ακριβώς αυτή είναι και η συνεισφορά της ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας στις ιεθνείς Σχέσεις, η µελέτη δηλαδή της σχέσης πολιτικής και οικονοµίας, ισχύος και πλούτου, στη διαµόρφωση του διακρατικού και παγκόσµιου γίγνεσθαι 3. 1 Βλ. Martin Griffiths, Fifty Key Thinkers in International Relations, London and New York:Routledge, 1999, σ. 11 κ.έ. 2 Βλ. Robert Gilpin, Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία. Η διεθνής οικονοµική τάξη, Αθήνα:Ποιότητα, 2002, σ. 15 κ.έ. 3 Βλ. Robert Jackson-Georg Sørensen, Θεωρία και Μεθοδολογία των ιεθνών Σχέσεων. Η σύγχρονη συζήτηση, Αθήνα:Gutenberg, 2006, σ. 262 κ.έ. 3

4 Για να καταλήξει επ αυτού του κοµβικού ζητήµατος ο επιφανής Αµερικανός διεθνολόγος ως εξής:«αν και οι οικονοµικοί παράγοντες θα παίξουν σηµαντικό ρόλο στον προσδιορισµό του χαρακτήρα της παγκόσµιας οικονοµίας, οι πολιτικοί παράγοντες θα είναι ίσης ή πιθανόν µεγαλύτερης σηµασίας. Η φύση της παγκόσµιας οικονοµίας θα επηρεαστεί πολύ από τα συµφέροντα ασφαλείας και τα πολιτικά συµφέροντα, καθώς και από τις σχέσεις µεταξύ των κυρίαρχων οικονοµικών δυνάµεων, συµπεριλαµβανοµένων των Ηνωµένων Πολιτειών, της υτικής Ευρώπης, της Ιαπωνίας, της Κίνας και της Ρωσίας. Είναι εξαιρετικά απίθανο οι δυνάµεις αυτές να εµπιστευτούν την κατανοµή του παγκόσµιου οικονοµικού προϊόντος και τον αντίκτυπο των οικονοµικών δυνάµεων στα εθνικά τους συµφέροντα αποκλειστικά και µόνο στην αγορά. Τόσο η οικονοµική αποδοτικότητα όσο και οι εθνικές βλέψεις αποτελούν κινητήριες δυνάµεις στην παγκόσµια οικονοµία του 21 ου αιώνα» 4. Το τέλος του Ψυχρού Πολέµου (1989 και εφεξής) και η αυγή του 21 ου αιώνα, συνεπώς, οδηγούν την παγκοσµία οικονοµική και πολιτική τάξη (order) πραγµάτων προς µία νέα δυναµική κατάσταση, στην οποία η οικονοµική παγκοσµιοποίηση και η ψηφιακή τεχνολογία, ως οι αιχµές του δόρατος του πλουτοπαραγωγικού συστήµατος του καπιταλισµού, δεν µπορούν από µόνες τους να διασφαλίσουν τη σταθερότητα της παγκόσµιας οικονοµίας. Αν και τα χρηµατοοικονοµικά προβλήµατα της Ανατολικής Ασίας και η κρίση του 1997, που ξέσπασε αρχικά στην Ταϊλάνδη και εκ των υστέρων εξαπλώθηκε σε όλες τις οικονοµίες της Ασίας και του Ειρηνικού, ακόµη και στην Ιαπωνία, έχουν αµβλυνθεί σηµαντικά, κανείς δεν µπορεί, µε σιγουριά, να αποκλείσει πιθανούς κινδύνους στο παγκόσµιο σύστηµα του διεθνούς καπιταλισµού. Η νέα αυτή πραγµατικότητα, όπως αναφέραµε παραπάνω, δέχεται σοβαρές προκλήσεις, εξαιτίας της εντεινόµενης ποσοτικά και ποιοτικά εξάπλωσης των περιφερειακών οικονοµικών συµφωνιών, µε την Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και την περίφηµη Συµφωνία Ελεύθερου Εµπορίου Βόρειας Αµερικής (NAFTA) να αντιπροσωπεύουν σηµαντικές αποκλίσεις από το ιδεώδες µίας παγκόσµιας ανοιχτής οικονοµίας. Ωστόσο, όπως επισηµαίνει και πάλι ο Robert Gilpin, σε ένα έτερο αξιόλογο βιβλίο του για την παγκόσµια οικονοµία στον 21 ο αιώνα, η λήξη του Ψυχρού Πολέµου εξασθένισε σε πολύ µεγάλο βαθµό τους πολιτικούς δεσµούς οι οποίοι συνείχαν µεταπολεµικά τη διεθνή οικονοµία. Για την ακρίβεια, µετά την κατάρρευση του χαλαρού διπολισµού, και σε συνδυασµό µε την απορρύθµιση του οικονοµικού συστήµατος του Bretton Woods 5, τα ισχνά πολιτικά θεµέλια της διεθνούς οικονοµίας δεν µπορούν πλέον να διασφαλίσουν ένα υψηλό και ολοκληρωµένο επίπεδο οικονοµικής παγκοσµιοποίησης. Η έλλειψη συνεργασίας και κατανόησης και η εξασθένηση των κοινών πολιτικών συµφερόντων φέρνουν εκ νέου στο προσκήνιο το ρόλο των ΗΠΑ στη διεθνή οικονοµική και πολιτική σκηνή του 21 ου αιώνα 6. 4 Βλ. Robert Gilpin, Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία, ό.π., σ. 21 κ.έ. 5 Το οικονοµικό σύστηµα Bretton Woods, από τη µικρή πόλη στο New Hampshire των ΗΠΑ, όπου το 1944, λίγο πριν από τη λήξη του Β ΠΠ πραγµατοποιήθηκε το περίφηµο ιεθνές ηµοσιονοµικό και Οικονοµικό Συνέδριο µεταξύ των ΗΠΑ, της Μεγάλης Βρετανίας και 42 ακόµη χωρών, υποδηλώνει το µεταπολεµικό καθεστώς διεθνούς ανοικτού εµπορίου, που υλοποιήθηκε µε την ίδρυση τριών ιεθνών Θεσµών και Οργανισµών:της Παγκόσµιας Τράπεζας (World Bank), της Γενικής Συµφωνίας ασµών και Εµπορίου (GATT), η οποία αντικαταστήθηκε, το 1995, από τον Παγκόσµιο Οργανισµό Εµπορίου (ΠΟΕ) και του ιεθνούς Νοµισµατικού Ταµείου (International Monetary Fund). Βλ. Martin Griffiths and Terry O Callaghan, International Relations. The Key Concepts, London and New York:Routledge, 2006, σ. 20 κ.έ. 6 Βλ. Robert Gilpin, Η Πρόκληση του Παγκόσµιου Καπιταλισµού. Η παγκόσµια οικονοµία τον 21 ο αιώνα, Αθήνα:Ποιότητα, 2002, σ. 17 κ.έ. 4

5 Η παγκοσµιοποίηση κατά συνέπεια πρέπει να αντιµετωπιστεί ως ένα ευρύτερο ζήτηµα το ιεθνών Σχέσεων και όχι απλά ως µία οικονοµική τάση της νέας εποχής 7. Πιο συγκεκριµένα, η παγκοσµιοποίηση πρέπει να αποτελέσει ένα αναλυτικό εργαλείο ή, ορθότερα, πλαίσιο, µε προσδιορισµένες θεωρητικές και µεθοδολογικές παραδοχές, µέσα στο οποίο θα τεθούν όλα τα ζητήµατα της διεθνούς οικονοµίας και πολιτικής στον 21 ο αιώνα. Υπ αυτήν την έννοια και αν θεωρήσουµε την παγκοσµιοποίηση κάτι σαν το σύγχρονο πνεύµα των καιρών (zeitgeist), ή την κοινή λογική (common sense), όπως θα έλεγε και ο Gramsci 8, µπορούµε, µε βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, να σχηµατοποιήσουµε τη σχετική προβληµατική και συζήτηση στον εξής νοητό άξονα: 1. Στη µία πλευρά της συζήτησης βρίσκεται η «θέση της υπερπαγκοσµιοποίησης» (the hyperglobalist thesis). Σύµφωνα µε τους εκπροσώπους αυτής της θέσης (Ohmae, Wriston, Guéhenno), η παγκοσµιοποίηση οριοθετεί µία νέα εποχή, στην οποία τόσο οι άνθρωποι όσο και, κυρίως, τα παραδοσιακά εθνικά κράτη συνιστούν πλέον αντικείµενα ή οικονοµικά και επιχειρηµατικά µέρη (business units) της κυρίαρχης παγκόσµιας αγοράς. Η θέση αυτή προκρίνει µία καθαρά οικονοµική λογική και στη νεοφιλελεύθερη εκδοχή της υιοθετεί την αντίληψη µίας οικονοµικής παγκοσµιοποίησης και µίας οικονοµίας χωρίς σύνορα, όπου τα πάντα τείνουν να αποεθνικοποιηθούν (denationalization). 2. Στο ενδιάµεσο βρίσκεται η «σκεπτικιστή θέση» (the skeptical thesis). Σύµφωνα µε τους σκεπτικιστές, η οικονοµική παγκοσµιοποίηση, σε εµφανή αντίθεση µε την περίφηµη εποχή του Χρυσού Κανόνα (Gold Standard), είναι περισσότερο µία περιφερειακή οικονοµική ολοκλήρωση, η οποία επικεντρώνεται κυρίως σε τρία οικονοµικά και εµπορικά µπλοκ, την Ευρώπη, τη Βόρεια Αµερική και το µπλοκ της Ασίας και του Ειρηνικού. Υπ αυτήν την έννοια, σύµφωνα µε τους εκπροσώπους αυτής της θεωρητικής προσέγγισης, τόσο η παγκοσµιοποίηση όσο και η προϊούσα αποεθνικοποίηση είναι ένας µύθος, στο βαθµό όπου οι εθνικές κυβερνήσεις και τα κράτη, στα πλαίσια του περιφερισµού, συνεχίζουν να έχουν σηµαντική ισχύ και επιρροή (Hirst, Thompson). 3. Στο άλλο άκρο της τρέχουσας συζήτησης για την παγκοσµιοποίηση βρίσκεται η «µετασχηµατιστική θέση» (the transformationalist thesis). Σύµφωνα µε τους εκπροσώπους αυτής της θέσης (Giddens, Rosenau, Ruggie, Linklater), η οποία φαίνεται από ακαδηµαϊκής απόψεως να είναι και η πιο αποδεκτή, στην αυγή του νέου millennium συντελείται, σε παγκόσµια κλίµακα, ένας κοσµογονικός οικονοµικός, κοινωνικός και πολιτικός µετασχηµατισµός, η οποίος, σταδιακά, και µε πολλές δίχως άλλο αβεβαιότητες και ανασφάλειες, τείνει να δώσει στα σύγχρονα εθνικά κράτη και στη µεταψυχροπολεµική διεθνή σκηνή το δοµικό και λειτουργικό status µίας νέας παγκόσµιας τάξης. Η παγκοσµιοποίηση, κατά συνέπεια, γίνεται αντιληπτή ως µία κατεξοχήν µετασχηµατιστική δύναµη, ως µία δύναµη αλλαγής των διεθνών σχέσεων συλλήβδην, η οποία, ωστόσο, δεν γνωρίζουµε µε σιγουριά ακόµη που θα µάς οδηγήσει µελλοντικά 9. Η σχετική προβληµατική/βιβλιογραφία για την οικονοµική παγκοσµιοποίηση στο επιστηµονικό πεδίο της ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας έχει κωδικοποιηθεί πια στα περισσότερα διεθνολογικά εγχειρίδια (text books) ως µία ορισµένη τυπολογία ή ένα σύστηµα ταξινόµησης (typology or a system of classification), σύµφωνα µε το 7 Βλ. Σπύρος Μακρής, Πολιτικό Σύστηµα και ιεθνείς Σχέσεις. Η ελληνική περίπτωση µέσα από τη συγκριτική προοπτική (Πρόλογος:Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος), Αθήνα:Παπαζήση & Κέντρο Ευρωπαϊκού και Συνταγµατικού ικαίου, 2007, σ. 311 κ.έ. 8 Βλ. Steve Jones, Antonio Gramsci, London and New York:Routledge, 2006, σ. 53 κ.έ. 9 Βλ. Phil Williams, Donald M. Goldstein, Jay M. Shafritz (eds), Classic Readings and Contemporary Debates in International Relations, UK and USA:Thomson, Wadsworth, 2006, σ. 548 κ.έ. 5

6 οποίο, η παγκοσµιοποίηση εξετάζεται µέσα από τη διαδοχή τριών κυµάτων (waves), τα οποία απεικονίζουν σε ένα βαθµό την τριχοτόµηση που εκθέσαµε παραπάνω. Στο πρώτο κύµα, που αντιστοιχεί στη θέση της υπερπαγκοσµιοποίησης, η διαδικασία της παγκόσµιας οικονοµικής και πολιτικής ολοκλήρωσης εκλαµβάνεται ως το «µοιραίο µέλλον» (inevitable future) των διεθνών σχέσεων. Ωστόσο αυτή η µοιραία αντίληψη εκφράζεται µέσα από δύο επιµέρους θέσεις. Μία ακραία νεοφιλελεύθερη και µία πιο µετριοπαθή. Η νεοφιλελεύθερη θέαση του διεθνούς γίγνεσθαι, που επικρίνεται από πολλούς ειδικούς µελετητές του φαινοµένου ως υπεραπλουστευτική, υποστηρίζει µία, όπως χαρακτηριστικά έχει πολιτογραφηθεί στη σχετική βιβλιογραφία, επιχειρηµατική παγκοσµιοποίηση (business-globalization), που εξαντλείται και κορυφώνεται, τελικά, στον πρωταγωνιστικό και ανατρεπτικό ρόλο των µεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων (multinational corporations), που ως οι νέοι «αναθεωρητές» καταργούν ουσιαστικά τα εθνικά σύνορα και τα κράτη 10. Οι µετριοπαθείς υπερπαγκοσµιοποιητές, που άσκησαν κριτική στους ρεαλιστές θεµελιωτές του κλάδου της ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας, όπως συνέβη µε την κριτική της Susan Strange στον Stephen Krasner 11, µε τον πολύ χαρακτηριστικό τίτλο «Ξύπνα, Krasner, ο Κόσµος έχει Αλλάξει», διατύπωσαν µία αν µη τι άλλο µετασχηµατιστική θέση, η οποία δεν καταργεί το διεθνές κρατοκεντρικό σύστηµα, αλλά υποστηρίζει ότι τα παραδοσιακά έθνη κράτη αλλάζουν σταδιακά και µετασχηµατίζονται σε αυτό που ο Georg Sørensen ορίζει ως µετανεοτερικό κράτος, σε µία σύνθετη, δηλαδή, πολιτικο-οικονοµική οντότητα, που είναι ενταγµένη πλήρως στον ιστό της παγκοσµιοποίησης και της παγκόσµιας διακυβέρνησης 12. Το δεύτερο κύµα είναι η θέση του παγκόσµιου σκεπτικισµού. Οι θεωρητικοί της εν λόγω προσέγγισης αποδίδουν στην παγκοσµιοποίηση ένα µυθικό χαρακτήρα. Αυτό που τελικά συµβαίνει είναι ένα ορισµένο επίπεδο οικονοµικής αλληλεξάρτησης και υπερδιασύνδεσης, που συντελείται µεταξύ των πιο ανεπτυγµένων βιοµηχανικών κρατών της Υφηλίου, στις καπιταλιστικές διεθνοποιηµένες περιφέρειες της Βόρειας Αµερικής, της Ευρώπης και της Ανατολικής Ασίας. Το τρίτο κύµα για την παγκόσµια οικονοµική και πολιτική ολοκλήρωση συνδέεται σε µεγάλο βαθµό µε τις θεωρητικές θέσεις και αντιλήψεις του κονστρουκτιβισµού (constructivism) 13. Οι θεωρητικοί του κονστρουκτιβισµού, µε άξονα τις µεταθετικιστικές και µεταθεµελιωτικές αντιλήψεις της Κριτικής Θεωρίας και κυρίως της αποδόµησης, αντιλαµβάνονται την οικονοµική παγκοσµιοποίηση ως µία κοινωνική κατασκευή, ως µία ιδέα που έχει αποκτήσει την οντότητα µίας κοινωνικής πρακτικής, που διαµορφώνει εκ του συστάδην τόσο το ίδιο το διεθνές σύστηµα όσο και τις απόψεις µας για αυτό, µε σκοπό, τις περισσότερες φορές, το ίδιον συµφέρον των ισχυρών παικτών ή των Μεγάλων υνάµεων, όπως λέµε, των διεθνών σχέσεων. Εδώ είναι φανερή η γειτνίαση των επιχειρηµάτων τους µε τα σχετικά επιχειρήµατα των νεογκραµσιανών διεθνολόγων, όπως για παράδειγµα 10 Οι απόψεις σχετικά µε το ρόλο των πολυεθνικών ή διεθνικών, όπως αποκαλούνται στις Ηνωµένες Πολιτείες, επιχειρήσεων στην οικονοµική παγκοσµιοποίηση διίστανται. Από τη µία εκλαµβάνονται ως το κλειδί για την εµφάνιση µίας νέας παγκόσµιας κοινότητας, από την άλλη αντιµετωπίζονται ως µία σοβαρή απειλή για το διεθνές σύστηµα, εξαιτίας της ανεξέλεγκτης συσσώρευσης οικονοµικής ισχύος, στα χέρια πολιτικά ανεύθυνων ελίτ. Βλ. A. LeRoy Bennett James K. Oliver, ιεθνείς Οργανισµοί. Αρχές και Προβλήµατα, Αθήνα:Gutenberg, 2006, σ. 346 κ.έ. 11 Βλ. Susan Strange, Wake up, Krasner, the World has Changed!, Review of International Political Economy, 1994, 1 (2), pp Βλ. Σπύρος Μακρής, Πολιτικό Σύστηµα και ιεθνείς Σχέσεις, ό.π., σ Για µία διεθνοπολιτική ανάγνωση της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης βλ. επίσης Michael Zürn, From Interdependence to Globalization στο Walter Carlsnaes, Thomas Risse, Beth A. Simmons (eds), Handbook of International Relations, London:Sage, 2006, σ. 235 κ.έ. 13 Βλ. Σπύρος Μακρής, Η Θεωρία των ιεθνών Σχέσεων στην εποχή της παγκοσµιοποίησης. Κονστρουκτιβισµός vs Ρασιοναλισµός, Αθήνα:Παπαζήση, 2002, σ. 89 κ.έ. 6

7 η περίπτωση του Robert Cox (βλ. τη σχετική µελέτη) 14. Με την έννοια αυτή, το νέο σύστηµα της παγκοσµιοποίησης είναι ένα ιδεατό µόρφωµα φαντασιακών οικονοµιών (imagined economies), το οποίο ενσαρκώνεται στις περίφηµες υπεράκτιες εταιρείες, ένας offshore κόσµος, εικονικός και πραγµατικός συγχρόνως Η ηγεµονική σταθερότητα και ο ηγετικός ρόλος των ΗΠΑ στη νέα εποχή «Εάν οι Ηνωµένες Πολιτείες δεν αναλάβουν εκ νέου τον ηγετικό τους ρόλο, τότε η εύτερη Χρυσή Εποχή του παγκόσµιου καπιταλισµού ενδέχεται να λάβει και αυτή τέλος» 16. Με αυτόν τον απόλυτα ξεκάθαρο και αναντίλεκτα ρητό τρόπο ολοκληρώνει ο κορυφαίος Αµερικανός διεθνολόγος Robert Gilpin το βιβλίο του για την Παγκόσµια Οικονοµία στον 21 ο αιώνα, στο οποίο µε µία άψογη ανάλυση περιγράφει το καθεστώς της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης µετά το τέλος του Ψυχρού Πολέµου, τις ατέλειες του συστήµατος της διεθνούς οικονοµίας στο πεδίο, κυρίως, των χρηµατοπιστωτικών κρίσεων και το µείζον ζήτηµα του οικονοµικού περιφερισµού, καταλήγοντας µε τη διερεύνηση της προοπτικής της διαχείρισης της παγκόσµιας οικονοµίας, θέτοντας, ως εκ τούτου, ανοιχτά το ζήτηµα της ηγεµονικής σταθερότητας και δη της αµερικανικής ηγεσίας στο νέο περιβάλλον ισχύος και πλούτου, που διαµορφώνεται µετά το Η µεγάλη αγωνία του Robert Gilpin για τις τύχες του παγκόσµιου καπιταλισµού και του διεθνούς συστήµατος ασφάλειας και ειρήνης στη νέα εποχή επαναφέρει, ουσιαστικά, στο προσκήνιο της Θεωρίας των ιεθνών Σχέσεων και της ιεθνούς Πολιτικής το πάντα επίκαιρο και ενδιαφέρον ζήτηµα της ηγεµονικής σταθερότητας. Η θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας (hegemonic stability theory) συνοψίζει σε ένα βαθµό όλα τα θεµελιώδη προβλήµατα της παγκόσµιας οικονοµίας και πολιτικής στον 21 ο αιώνα, τα οποία επιχειρεί να εξετάσει σε βάθος και λεπτοµερώς ο συναφής κλάδος της ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας. Η κεντρική ιδέα πίσω από τη θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας είναι ότι ο κόσµος χρειάζεται ένα κράτος-ηγεµόνα, ένας κράτος-ηγέτη (leading state), το οποίο θα δηµιουργεί και, κυρίως, θα επιβάλλει όποτε χρειάζεται του κανόνες του ελεύθερου εµπορίου (free trade), κυρίως στα πιο σηµαντικά µέλη του διεθνούς συστήµατος. Η ηγεµονία προϋποθέτει τόσο τη δυνατότητα (capability) εκ µέρους ενός κράτους να επιβάλλει τους κανόνες του διεθνούς οικονοµικού και πολιτικού παιχνιδιού, όσο και την εδραία θέληση (will) το εν λόγω κράτους να δεσµευτεί στη λογική µίας διεθνούς συνεργασίας, η οποία θα είναι αµοιβαία επωφελής και για τους άλλους δεσπόζοντες δρώντες του διεθνούς συστήµατος. Η δυνατότητα µε τη σειρά της συνεπάγεται τρία κυρίως πράγµατα:i) µία αναπτυγµένη οικονοµία, ii) την κυριαρχία σε έναν κοµβικό τεχνολογικό ή οικονοµικό κλάδο, όπως είναι για παράδειγµα σήµερα οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και οι διεθνείς επικοινωνίες και µεταφορές, και iii) πολιτική δύναµη που να εδράζεται σε µία αδιαφιλονίκητη στρατιωτική ισχύ 17. Η θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας αναπτύχθηκε στα πλαίσια του νέου ακόµη τότε κλάδου της ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας από εξέχοντες Αµερικανούς ακαδηµαϊκούς και πανεπιστηµιακούς δασκάλους από τα µέσα της δεκαετίας του Βλ. John Baylis & Steve Smith (eds), The Globalization of World Politics. An Introduction to international relations, Oxford:Oxford University Press, 2006, σ. 235 κ.έ. 15 Βλ. Peter Sutch and Juanita Elias, International Relations. The Basics, London and New York:Routledge, 2007, σ. 143 κ.έ. 16 Βλ. Robert Gilpin, Η Πρόκληση του Παγκόσµιου Καπιταλισµού, ό.π., σ Βλ. Martin Griffiths and Terry O Callaghan, International Relations, ό.π., σ. 135 κ.έ. 7

8 και εφεξής (Kindleberger, 1973, Gilpin, 1975, Krasner, 1976 και Keohane, 1977) 18, µε σκοπό να διατυπώσει την υπόθεση εργασίας, η οποία κατέστη ιδιαίτερα εµφανής και δηµοφιλής στα πλαίσια των γνωστών θεωριών της αλληλεξάρτησης (theories of interdependence) 19, ότι τα σταθερά καθεστώτα (regimes), ιδιαίτερα στο εύθραυστο και ευπαθές πεδίο των διεθνών οικονοµικών σχέσεων, εξαρτώνται από την ύπαρξη ενός κράτους-ηγεµόνα, το οποίο θα εγκαθιδρύσει και θα επιβάλλει όποτε χρειάζεται τις νόρµες και τους κανόνες ενός διεθνούς οικονοµικού και εµπορικού συστήµατος, το οποίο θα είναι αµοιβαία επωφελές και για τους άλλους διεθνείς δρώντες. Η θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας από ένα σηµείο και µετά ταυτίστηκε µε τις απόψεις του πολιτικού ρεαλισµού περί πολιτικής και οικονοµικής ισχύος στις διεθνείς σχέσεις και, µάλιστα, επικρίθηκε από τους µαρξιστές και δη νεογκραµσιανούς διεθνολόγους ως απολιτική, στο βαθµό όπου δεν λάµβανε σοβαρά υπόψη τις ιδεολογικές συνδηλώσεις της διεθνούς ηγεµονίας (βλ. στη σχετική µελέτη για το Robert Cox) 20. Στο ιστορικό και εµπειρικό πεδίο, η θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας θεµελιώθηκε σε τρία, θα λέγαµε, παραδείγµατα διεθνούς πολιτικής:στο παράδειγµα της Ολλανδίας κατά τον 17 ο αιώνα, αλλά, κυρίως, στα ιστορικά παραδείγµατα της Μεγάλης Βρετανίας κατά τον 19 ο αιώνα και των Ηνωµένων Πολιτειών µετά το Η Pax Britannica και η Pax Americana θεωρήθηκαν ως τα δύο βεµπεριανοί ιδεατοί τύποι (ideal types) για την επιστηµονική θεµελίωση της θεωρίας της ηγεµονικής σταθερότητας 21. Η θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας, µολονότι έχει δεχτεί πολλές κρίσεις και επικρίσεις τόσο από φιλελεύθερες όσο και από µαρξιστικές σκοπιές 22, απόκτησε, σταδιακά, µε το έργο, κυρίως, του Robert Gilpin µία αδιαµφισβήτητη στοχαστική και µεθοδολογική αξιοπιστία, ώστε να συνιστά, σήµερα, µία από τις βασικές ρεαλιστικές θεωρίες για την ανάγνωση και την ερµηνεία των µεταβολών, των εξελίξεων και των κοσµογονικών αλλαγών που συντελούνται στο σύγχρονο διεθνές σύστηµα. Ο Gilpin, µε µία σειρά από κλασικά πλέον βιβλία, άρθρα και µελέτες σε συλλογικούς τόµους, από τα µέσα της δεκαετίας του 1970 έως και τις µέρες µας, διαµόρφωσε ένα συµπαγή εννοιολογικό άξονα περί ηγεµονικής σταθερότητας, ο οποίος, αναµφίβολα, αποτελεί έναν από τους πλέον έγκυρους θεωρητικούς και µεθοδολογικούς πόλους ανάλυσης της διεθνούς πολιτικής και οικονοµίας στον 21 ο αιώνα. Το ενδιαφέρον µε την άποψη του Gilpin είναι ότι δεν εξαντλείται στις απλουστευτικές, πολλές φορές, προφάνειες ενός εργαλειακού ρεαλισµού, αλλά, µε όπλα τόσο τη ιεθνή Πολιτική Οικονοµία όσο και τη ιεθνή Θεωρία, επιχειρεί να εµπλουτίζει κάθε φορά το επιχείρηµά του περί της ηγεµονικής σταθερότητας µε νέα ενδιαφέροντα στοιχεία. O Gilpin διαµόρφωσε έτσι έναν εµπλουτισµένο ρεαλισµό, ο οποίος λαµβάνοντας υπόψη του την κοσµογονία του τέλους του Ψυχρού Πολέµου, στοχεύει να ενδυναµώσει την ερµηνευτική ικανότητα του ρεαλιστικού παραδείγµατος (paradigm) και, κυρίως, βέβαια την προβλεπτικότητα των ιεθνών Σχέσεων ως διακριτού επιστηµονικού κλάδου εν γένει. 18 Αναφέρω εδώ τα κυριότερα έργα τους, που θεµελίωσαν, ουσιαστικά, και τον κλάδο της ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας:C. P. Kindleberger, The World in Depression , Berkley:University of California Press, 1973, Robert Gilpin, US Power and Multinational Corporation, New York:Basic Books, 1975, Stephen D. Krasner, State Power an the structure of international trade, World Politics, 28 (3), 1976, pp και R. O. Keohane και J. S. Nye, Power and Interdependence:World Politics in Transition, Boston:Little Brown, Βλ. Σπύρος Μακρής, Η Θεωρία των ιεθνών Σχέσεων στην εποχή της παγκοσµιοποίησης, ό.π., σ. 41 κ.έ. 20 Βλ. Graham Evans, Dictionary of International Relations, London:Penguin Books, 1998, σ. 220 κ.έ. 21 Βλ. Martin Griffiths and Terry O Callaghan, International Relations, ό.π., σ. 136 κ.έ. 22 Βλ. Graham Evans, Dictionary of International Relations, London:Penguin Books, 1998, σ. 221 και Martin Griffiths and Terry O Callaghan, International Relations, ό.π., σ

9 Για πρώτη φορά ο Robert Gilpin συγκρότησε το ρεαλιστικό επιχείρηµα της ηγεµονικής σταθερότητας και του φαινοµένου του ηγεµονισµού (hegemonism) στις διεθνείς σχέσεις γενικότερα, µέσα από µία σφαιρική προοπτική, ιστορική, οικονοµική και διεθνοπολιτική, στο περίφηµο και κλασικό πλέον βιβλίο του War and Change in World Politics (1981), το οποίο σηµάδεψε, αναφανδόν, την εξέλιξη της Θεωρίας των ιεθνών Σχέσεων στο τελευταίο τέταρτο του 20 ού αιώνα 23. Στο εν λόγω πόνηµά του ο Αµερικανός διεθνολόγος συνδέει ιστορικά και θεωρητικά την έννοια της πολιτικής ηγεµονίας (hegemony) µε την έννοια της οικονοµικής αποδοτικότητας, θέτοντας έτσι τις βάσεις µίας ολοκληρωµένης θεώρησης της διεθνούς πολιτικής και οικονοµίας, την οποία ανέπτυξε προς τα τέλη της δεκαετίας του 1980 ως επιχείρηµα του κλάδου της ιεθνούς Πολιτικής Οικονοµίας, στο βιβλίο του Political Economy of International Relations (1987), το οποίο θεωρείται σταθµός στη µελέτη των διεθνών οικονοµικών και πολιτικών σχέσεων και εισαγωγή στις µετέπειτα µελέτες του για τον παγκόσµιο καπιταλισµό και την παγκόσµια οικονοµία 24. Πλούτος και ισχύς αποκτούν πλέον µία στενή σχέση και διαµορφώνουν από κοινού τα ζητήµατα της ελευθερίας, της ηθικής και της δοµής του διεθνούς συστήµατος. Από τον κανόνα του χρυσού έως το δολάριο, από το µερκαντιλισµό έως την οικονοµική παγκοσµιοποίηση και από το ατµόπλοιο έως την ψηφιακή τεχνολογία, οικονοµική ανταγωνιστικότητα και στρατιωτική ισχύς δηµιουργούν σταδιακά, µε άξονα το αγγλοσαξονικό φιλελεύθερο µοντέλο, ένα πεδίο παγκόσµιας ολοκλήρωσης των εθνικών οικονοµιών, το οποίο, στο πολιτικό επίπεδο, οδήγησε στην εκτόπιση του κύκλου των αυτοκρατοριών από µία διαδοχική σειρά ηγεµονιών, πρώτα στο ευρωπαϊκό σύστηµα και µετά σε πλανητική κλίµακα 25. Από τη βιοµηχανική επανάσταση και µετά δύο διαδοχικές ηγεµονίες και δύο διαδοχικές ηγεµονικές δυνάµεις στο παγκόσµιο σύστηµα, της Μεγάλης Βρετανίας και µετά το Β ΠΠ των ΗΠΑ, επιδίωξαν και οργάνωσαν επιτυχώς τις εδαφικές, πολιτικές και, κυρίως, τις οικονοµικές σχέσεις στο διεθνές σύστηµα, επέβαλαν τη βούλησή τους στους έτερους δρώντες της διεθνούς πολιτικής, εξυπηρέτησαν τα συµφέροντά τους, ιδίως στους κρίσιµους τοµείς της ασφάλειας και του διεθνούς εµπορίου, ωστόσο, µε στρατηγικό τρόπο και εθνικές συναινέσεις παρείχαν δηµόσια αγαθά (public goods), όπως η ασφάλεια, η προστασία των περιουσιακών δικαιωµάτων, η ειρήνη και η τάξη, στα υπόλοιπα µέλη της διεθνούς κοινωνίας. Το άξιον λόγου µε την κλασική, αν µη τι άλλο, αυτή ανάλυση του Gilpin έγκειται στο γεγονός ότι την εντάσσει οργανικά στην έννοια και τη θεωρία του ηγεµονικού πολέµου (hegemonic war). Ο Α και ο Β ΠΠ υπήρξαν οι κατεξοχήν ηγεµονικοί πόλεµοι της ιεθνούς Πολιτικής Ιστορίας, που, µε την ένταση, το εύρος και τη διάρκειά τους, σηµατοδότησαν, αφενός τη διαδοχή των ηγεµονιών και τη µετάβαση σε ένα νέο διεθνές status quo και εν συνεχεία σε µία νέα διεθνή κρίση 26, όπως ήταν, για παράδειγµα, το µεσοπολεµικό σύστηµα συλλογικής ασφάλειας της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ), η κατάρρευση του οποίου οδήγησε στην έκρηξη του Β ΠΠ, και η στρατηγική οµπρέλα του Ψυχρού Πολέµου, ως αποτέλεσµα της νέας ισορροπίας ισχύος, που προέκυψε στο σύγχρονο διεθνές σύστηµα από τους νικητές του δεύτερου µείζονος ηγεµονικού πολέµου, αφετέρου, τις διεργασίες εκείνες που οδήγησαν σε µία παγκόσµια οικονοµική και πολιτική ολοκλήρωση, µε τις ΗΠΑ να παίζουν το ρόλο του ηγεµόνα και να µοιράζουν, µε κατεξοχήν στρατηγικό τρόπο 23 Βλ. Robert Gilpin, Πόλεµος και Αλλαγή στη ιεθνή Πολιτική, Αθήνα:Ποιότητα, Βλ. Robert Gilpin, Political Economy of International Relations, Princeton:Princeton University Press, Βλ. Robert Gilpin, Πόλεµος και Αλλαγή, ό.π., σ Για τον κύκλο αλλαγής ηγεµονικού πολέµου και ειρήνης στις διεθνείς σχέσεις του Robert Gilpin, βλ. Σπύρος Μακρής, Πολιτικό Σύστηµα και ιεθνείς Σχέσεις, ό.π., σ

10 ( όγµα Τρούµαν και Σχέδιο Μάρσαλ), τα οφέλη και τις ποινές στη νέα µεταπολεµική τάξη πραγµάτων 27. Η θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας, η αντίληψη, δηλαδή, ότι χωρίς έναν ηγεµόνα η διεθνής συνεργασία στα εµπορικά, νοµισµατικά και στα περισσότερα άλλα ζητήµατα στη διεθνή πολιτική και στις διεθνείς σχέσεις, γενικότερα, είναι εξαιρετικά αδύνατο έως πολύ δύσκολο να επιτευχθεί είναι, ουσιαστικά, προϊόν των οικονοµικών και πολιτικών πλεονεκτηµάτων, που δηµιούργησε η στρατηγική οµπρέλα του Ψυχρού Πολέµου στο δυτικό κόσµο, µεταπολεµικά. Η ισχυρή διεθνής ηγεσία των ΗΠΑ και οι συναίνεση των συµµαχικών εταίρων, Ευρώπης και Ιαπωνίας, απέναντι στον κίνδυνο που αντιπροσώπευε η τότε Σοβιετική Ένωση, διαµόρφωσαν µέσα από έναν οργασµό διαπραγµατεύσεων εµπορικού και δασµολογικού χαρακτήρα, ένα νέο και ελπιδοφόρο σύστηµα αλληλεπίδρασης της παγκόσµιας οικονοµίας, που απέκλειε τον οικονοµικό εθνικισµό και τον προστατευτισµό και ευνοούσε το ελεύθερο εµπόριο, χωρίς ωστόσο να καταστρατηγεί τους νόµους και τις νόρµες που είχε θεσπίσει η διεθνής οργάνωση µέσα από το σύστηµα του Bretton Woods. Το κρίσιµο αναφανδόν διακύβευµα σε όλο αυτό το δυτικό µεταπολεµικό σύστηµα ισορροπίας ισχύος, πλούτου και ελευθερίας ήταν τα αδιαφιλονίκητα πολιτικά θεµέλια της δυτικής συµµαχίας. Με άλλα λόγια, εδραιωµένη συναίνεση των δυτικών συµµάχων να συνεργαστούν και να µοιραστούν αναλογικά τα δηµόσια αγαθά της νέας οικονοµικής πραγµατικότητας. Ο ρόλος των ΗΠΑ ήταν αναντίλεκτα κοµβικός. Οι Αµερικανοί διασφαλίζοντας κυρίως το δηµόσιο αγαθό της συλλογικής ασφάλειας (collective security) συνέβαλαν, καταλυτικά, στην οικονοµική ανασυγκρότηση τόσο της υτικής Ευρώπης όσο και της Ιαπωνίας 28. εν είναι τυχαίο ότι η θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας διατυπώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970, την ιστορική στιγµή, ακριβώς, που η υτική Ευρώπη και η Ιαπωνία άρχισαν να αµφισβητούν και να απειλούν ενδεχοµένως την οικονοµική ισχύ των ΗΠΑ, και αναπτύχθηκε σε ολοκληρωµένο θεωρητικό επιχείρηµα στις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν οι αµερικανικές κυβερνήσεις συνειδητοποίησαν ότι τα οικονοµικά τους συµφέροντα απαιτούσαν ένα νέου τύπου προστατευτισµό (ο γνωστός Νέος Προστατευτισµός) 29. Για πρώτη φορά ίσως τότε στη σύγχρονη διεθνή πολιτική άρχισαν να αµφισβητούνται τα πολιτικά θεµέλια του µεταπολεµικού οικονοµικού και πολιτικού δυτικού θαύµατος. Το οικονοµικό σύστηµα του Bretton Woods άρχισε να απορρυθµίζεται και τα πολιτικά θεµέλια της δυτικής συµµαχίας να αποσαρθρώνονται. Το επιχείρηµα του Robert Gilpin είναι ότι µε τη λήξη του Ψυχρού Πολέµου αυτή η κατάσταση απογειώθηκε και µε την ανάπτυξη του οικονοµικού περιφερισµού, µε τη σύναψη του Συµφώνου Ελεύθερων Συναλλαγών Βόρειας Αµερικής (NAFTA) και την οικονοµική ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΟΝΕ), έδωσε τη χαριστική βολή στο οικονοµικό και πολιτικό σύστηµα της µεταπολεµικής ηγεµονικής σταθερότητας. Η χρηµατοπιστωτική κρίση του 1997 άνοιξε ένα φαύλο κύκλο οικονοµικής αστάθειας και πολιτικής αναρχίας, η οποία ταλανίζει σήµερα τις διεθνείς σχέσεις. Η οικονοµική παγκοσµιοποίηση και ο οικονοµικός περιφερισµός, ελλείψει ενός διεθνούς ηγεµόνα, θέτουν πλέον, ανοικτά, το ζήτηµα διαχείρισης της παγκόσµιας οικονοµίας και ως εκ τούτου το µείζον ζήτηµα της νέας παγκόσµιας διακυβέρνησης 30. Ακριβώς εδώ τίθεται από το Robert Gilpin η προβληµατική µίας ανανεωµένης αµερικανικής ηγεσίας. Το αίτηµα µίας νέας χρηµατοοικονοµικής αρχιτεκτονικής, που θα απαλλάξει τη σύγχρονη παγκόσµια κοινωνία από τις αρνητικές επιπτώσεις τόσο 27 Βλ. Robert Gilpin, Πόλεµος και Αλλαγή, ό.π., σ. 313 κ.έ. και Robert Jackson-Georg Sørensen, Θεωρία και Μεθοδολογία των ιεθνών Σχέσεων, ό.π., σ. 290 κ.έ. 28 Βλ.. Robert Gilpin, Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία, ό.π., σ. 99 κ.έ. 29 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ. 103 κ.έ. και 375 κ.έ. 10

11 της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης, όσο και από τις λανθάνουσες, όπως ισχυρίζονται πολλοί ειδικοί, απειλές ενός νέου ηγεµονικού πολέµου, µπορεί να ικανοποιηθεί µόνο στο βαθµό όπου θα τεθούν εκ νέου οι βάσεις για την ανοικοδόµηση των πολιτικών θεµελίων της παγκόσµιας οικονοµίας. Η ρεαλιστική νεο-µερκαντιλιστική θεώρηση του Robert Gilpin υποστηρίζει ουσιαστικά την απόλυτη πρωτοκαθεδρία των διεθνών πολιτικών σχέσεων έναντι της διεθνούς οικονοµίας. Η πολιτική συνεργασία µεταξύ των ισχυρών παικτών του διεθνούς συστήµατος είναι εκ των ων ουκ άνευ για µία σταθερή και ενοποιηµένη παγκόσµια οικονοµία. Στα πλαίσια αυτής της αντίληψης, ο Robert Gilpin προτρέπει τους Αµερικανούς να υιοθετήσουν µία Νέα Στρατηγική για τον 21 ο αιώνα, η οποία θα αναγνωρίζει ανοικτά ότι ο εµπορικός προστατευτισµός και ο οικονοµικός περιφερισµός εγκυµονούν σοβαρές απειλές τόσο για τα αµερικανικά ζωτικά συµφέροντα όσο και για τα δηµόσια αγαθά που παρήγαγε και µοίρασε µετά το Β ΠΠ το µεταπολεµικό διεθνές σύστηµα της ηγεµονικής σταθερότητας. Αυτή η Νέα Στρατηγική απαιτεί ένα νέο πολιτικό σκοπό, ένα νέο πολιτικό όραµα, που δεν µπορεί ωστόσο να εξαντλείται σε νεοφιλελεύθερες θριαµβολογίες. Οι ΗΠΑ πρέπει µέσα από νέες εσωτερικές και εξωτερικές συναινέσεις να δηµιουργήσουν στο άµεσο µέλλον ένα νέο σύστηµα διεθνούς συνεργασίας και ασφάλειας, στο θα οικοδοµείται πάνω σε ισχυρά πολιτικά θεµέλια και ικανοποιηµένους πολιτικούς και οικονοµικούς εταίρους. Αν αυτό δε συµβεί η εύτερη Χρυσή Εποχή του παγκόσµιου καπιταλισµού γρήγορα θα παρέλθει, µε ανυπολόγιστες αρνητικές συνέπειες για την παγκόσµια ειρήνη και ασφάλεια Μερικά Συµπεράσµατα Στις αρχές του 21 ου αιώνα, η θεωρία της ηγεµονικής σταθερότητας και ο ρόλος των ΗΠΑ ως ηγέτη της παγκόσµιας πολιτικής και οικονοµίας αποκτούν µία νέα σηµασία για τη διεθνή πολιτική και για τον επιστηµονικό κλάδο των ιεθνών Σχέσεων. Αν και όπως υποστηρίζουν, µε επιχειρήµατα, πολλοί έγκυροι µελετητές του φαινοµένου της παγκόσµιας ισορροπίας δυνάµεων, οι ΗΠΑ θα συνεχίσουν να διατηρούν για το εγγύς τουλάχιστον µέλλον τη δεσπόζουσα θέση τους στο διεθνή καταµερισµό ισχύος, µε την έννοια ότι αποκλείεται να παρακµάσουν µε την ταχύτητα της Μεγάλης Βρετανίας στο πρώτο µισό του 20 ού αιώνα, εφόσον είναι χώρα ηπειρωτικών διαστάσεων µε πολύ σαφή οικονοµικά και δηµογραφικά πλεονεκτήµατα, ωστόσο, είναι πολύ πιθανόν, για διάφορους λόγους, που σχετίζονται αφενός µε τη διαδικασία άνισης ανάπτυξης στο διεθνές σύστηµα αφετέρου µε το φαινόµενο του οικονοµικού περιφερισµού, όπως για παράδειγµα είναι ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη νέα εποχή κά, η αµερικανική ισχύς και ο κύκλος της αµερικανικής µεταπολεµικής πρωτιάς να τεθούν σε καθεστώς ανοιχτής κρίσης 32. Κλείνουµε την παρούσα µελέτη µε µία σειρά από κρίσιµα ερωτήµατα, που, σε ένα βαθµό, συνοψίζουν τη σηµασία της θεωρίας της ηγεµονικής σταθερότητας και του ρόλου των ΗΠΑ στις µεταψυχροπολεµικές διεθνείς σχέσεις και µας προτρέπουν να στοχασθούµε περαιτέρω προς αυτήν την κατεύθυνση, η οποία, από ιστορική αν µη τι άλλο άποψη, διαθέτει µία ισχυρή εµπειρική και πραγµατολογική θεµελίωση. Τα εν λόγω ερωτήµατα είναι τα εξής: Η ηγεµονική σταθερότητα ως θεωρητική και εµπειρική αντίληψη, στο βαθµό όπου εκκολάφθηκε, κυριολεκτικά, στο «στρατηγικό θερµοκήπιο» του Ψυχρού Πολέµου έχει λόγω ύπαρξης µετά το τέλος του χαλαρού διπολισµού; 31 Βλ. Robert Gilpin, Η Πρόκληση του Παγκόσµιου Καπιταλισµού, ό.π., σ. 414 κ.έ. 32 Βλ. Χαράλαµπος Παπασωτηρίου, Αµερικανικό Πολιτικό Σύστηµα και Εξωτερική Πολιτική: , Αθήνα:Ποιότητα, 2002, σ. 417 κ.έ. 11

12 Όταν η περιοχή του δηµόσιου αγαθού της συλλογικής ασφάλειας δεν υπήρξε παρά το κρίσιµο πλεονέκτηµα της οικονοµικής ανάπτυξης των ασθενέστερων παικτών του διεθνούς συστήµατος, αυτό εξ ορισµού µήπως υπονοµεύει κάθε φορά τα ίδια τα πολιτικά θεµέλια της ηγεµονικής σταθερότητας; Μπορεί να υπάρξει καθεστώς διεθνούς/παγκόσµιας ηγεµονικής σταθερότητας σε συνθήκες µειωµένου ή ελεγχόµενου πολυµερισµού, ή, από µία άλλη οπτική γωνία, σε συνθήκες εντεινόµενου µονοµερισµού, διµερισµού και οικονοµικού περιφερισµού; Μπορεί να υπάρξει άραγε ένα καθεστώς ισότιµης, ποιοτικά και ποσοτικά, συλλογικής ηγεµονίας; Η κρίση της ηγεµονικής σταθερότητας, τέλος, θα απειλήσει κάποια στιγµή τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια και θα φέρει στο προσκήνιο, όπως συνέβη στην περίπτωση του ευρωπαϊκού Μεσοπολέµου, την απειλή ενός νέου ηγεµονικού πολέµου; 12

13 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Baylis John & Smith Steve (eds), The Globalization of World Politics. An Introduction to international relations, Oxford:Oxford University Press, Bennett A. LeRoy Oliver James K., ιεθνείς Οργανισµοί. Αρχές και Προβλήµατα, Αθήνα:Gutenberg, Carlsnaes Walter, Risse Thomas, Simmons Beth A. (eds), Handbook of International Relations, London:Sage, Evans Graham, Dictionary of International Relations, London:Penguin Books, Gilpin Robert, US Power and Multinational Corporation, New York:Basic Books, Gilpin Robert, Political Economy of International Relations, Princeton:Princeton University Press, Gilpin Robert, Παγκόσµια Πολιτική Οικονοµία. Η διεθνής οικονοµική τάξη, Αθήνα:Ποιότητα, Gilpin Robert, Η Πρόκληση του Παγκόσµιου Καπιταλισµού. Η παγκόσµια οικονοµία τον 21 ο αιώνα, Αθήνα:Ποιότητα, Gilpin Robert, Πόλεµος και Αλλαγή στη ιεθνή Πολιτική, Αθήνα:Ποιότητα, Griffiths Martin, Fifty Key Thinkers in International Relations, London and New York:Routledge, Griffiths Martin and O Callaghan Terry, International Relations. The Key Concepts, London and New York:Routledge, Jackson Robert-Sørensen Georg, Θεωρία και Μεθοδολογία των ιεθνών Σχέσεων. Η σύγχρονη συζήτηση, Αθήνα:Gutenberg, Jones Steve, Antonio Gramsci, London and New York:Routledge, Keohane R. O. και Nye J. S., Power and Interdependence:World Politics in Transition, Boston:Little Brown, Kindleberger C. P., The World in Depression , Berkley:University of California Press, Krasner Stephen D., State Power an the structure of international trade, World Politics, 28 (3), 1976, pp Μακρής Σπύρος, Η Θεωρία των ιεθνών Σχέσεων στην εποχή της παγκοσµιοποίησης. Κονστρουκτιβισµός vs Ρασιοναλισµός, Αθήνα:Παπαζήση, Μακρής Σπύρος, Πολιτικό Σύστηµα και ιεθνείς Σχέσεις. Η ελληνική περίπτωση µέσα από τη συγκριτική προοπτική (Πρόλογος:Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος), Αθήνα:Παπαζήση & Κέντρο Ευρωπαϊκού και Συνταγµατικού ικαίου, Παπασωτηρίου Χαράλαµπος, Αµερικανικό Πολιτικό Σύστηµα και Εξωτερική Πολιτική: , Αθήνα:Ποιότητα, Strange Susan, Wake up, Krasner, the World has Changed!, Review of International Political Economy, 1994, 1 (2), pp Sutch Peter and Elias Juanita, International Relations. The Basics, London and New York:Routledge, Williams Phil, Goldstein Donald M., Shafritz Jay M. (eds), Classic Readings and Contemporary Debates in International Relations, UK and USA:Thomson, Wadsworth,