Η Μακρόνησος ως στρατόπεδο ιδεολογικής ανάνηψης

Transcript

1 Η Μακρόνησος ως στρατόπεδο ιδεολογικής ανάνηψης Θεόφιλος Διαμάντης Υποψήφιος Διδάκτορας Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου Γεώργιος Κόκκινος Καθηγητής Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αιγαίου Εισαγωγή Συχνό φαινόμενο τόσο στις μαρτυρίες όσο και στη δευτερογενή βιβλιογραφία είναι η ταύτιση των τόπων εξορίας της περιόδου του Εμφυλίου με τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Συγκεκριμένα η σύγκριση αφορά το ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Dachau. Στις ίδιες τις μαρτυρίες η σύγκριση αυτή σχετίζεται συνήθως με περιγραφές και μνήμες που αφορούν τα βασανιστήρια και τις συνθήκες διαβίωσης των εκτοπισμένων.αν επιχειρήσουμε έναν γενικό ορισμό των στρατοπέδων συγκέντρωσης ως «χώρων κράτησης μεγάλου αριθμού ανθρώπων για πολιτικούς, θρησκευτικούς ή φυλετικούς λόγους», διαπιστώνουμε ότι η Μακρόνησος εμπίπτει τυπικά σε αυτόν. Στη Μακρόνησο του Εμφυλίου κρατήθηκαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι λόγω των πολιτικών τους φρονημάτων, οι οποίοι προέρχονταν από όλο το φάσμα της Αριστεράς της εποχής. Γνωρίζουμε επίσης ότι κρατήθηκε μικρός αριθμός ποινικών κρατουμένων, καθώς και ένας μικρός αριθμός μαρτύρων του Ιεχωβά, λόγω της άρνησης στράτευσής τους. Το ζήτημα όμως της συνάφειας της Μακρονήσου με τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν μπορεί να εξαντληθεί σε επίπεδο ορισμού. Σε πρώτο επίπεδο, στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και στη Μακρόνησο, φαίνεται να λειτουργεί το ίδιο γνωστό φουκωικό σχήμα: Αφαίρεση- Απομόνωση- Τιμωρία. Τα υποκείμενα και των δύο καταστάσεων έχουν αφαιρεθεί από το σώμα της κοινωνίας, βρίσκονται σε μια κατάσταση μη-κανονικότητας/εξαίρεσης 1

2 και παράλληλα υφίστανται σωματική και ψυχική καταπόνηση ως μέσο τιμωρίας, για τη μη-συμβατότητά τους με το κοινωνικά και πολιτικά αποδεκτό ως κανονικό. Πρόκειται για ανθρώπους, όπως εύστοχα εντοπίζει ο Giorgio Agamben, που βρίσκονται σε μια «κατάσταση εξαίρεσης», βιώνοντας μια «γυμνή ζωή». Για να προχωρήσουμε στα ενδότερα αυτής της σύγκρισης, επιλέγουμε ως πλαίσιο τα ναζιστικά στρατόπεδα Dachau και Ravensbrück για τους εξής λόγους: Στα στρατόπεδα αυτά κρατήθηκαν παρόμοιες με τη Μακρόνησο κοινωνικές και πολιτικές ομάδες. Η Μακρόνησος παρομοιάζεται ευθέως με το Dachau. Τα στρατόπεδα αυτά υπήρξαν στρατόπεδα συγκέντρωσης και όχι εξόντωσης, όπως το Auschwitz-Birkenau, η Treblinka και τα υπόλοιπα ναζιστικά στρατόπεδα στο έδαφος της Πολωνίας. Στρατιωτικό και θεσμικό πλαίσιο Τόσο στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντωσης όσο και στη Μακρόνησο καταγράφονται περίοδοι κλιμάκωσης της βίας που συμπίπτουν με την κλιμάκωση των στρατιωτικών επιχειρήσεων της περιόδου. Σημαντικό διαφοροποιητικό στοιχείο της Μακρονήσου υπήρξε το γεγονός ότι η πλειοψηφία των κρατουμένων τυπικά θεωρούνταν οπλίτες του Εθνικού Στρατού. Τυπικά λοιπόν, η Μακρόνησος ήταν ένα, με την κυριολεκτική έννοια στρατόπεδο, που υπαγόταν στο Γενικό Επιτελείο Στρατού και δημιούργησε στην ιστορία του ορισμένες μάχιμες μονάδες, οι οποίες στάλθηκαν μάλιστα σε σημαντικά μέτωπα του Εμφυλίου. Σε ό,τι αφορά το νομικό καθεστώς εγκλεισμού σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, εντοπίζουμε για τα γερμανικά στρατόπεδα, ένα ευρύτατο πλέγμα νόμων που διασφάλιζε τη «φυλετική καθαρότητα» της γερμανικής κοινωνίας και απομόνωνε από αυτή μια σειρά από κατηγορίες ανθρώπων: Κομμουνιστές, σοσιαλιστές και γενικότερα πολιτικούς αντιπάλους του NSDAP. 2

3 Μάρτυρες του Ιεχωβά. Φυλετικές ομάδες που δεν ενέπιπταν στην άρια φυλή, όπως Εβραίους, Σίντι και Ρομά. «Αντικοινωνικά στοιχεία», όπως παραβάτες του ποινικού δικαίου, ιερόδουλες, ομοφυλόφιλους, νοσούντες από αφροδίσια νοσήματα κ.ά. Αντίστοιχα, στην περίπτωση της Μακρονήσου, ένα εξίσου ευρύ νομικό πλαίσιο διασφάλιζε τον εκτοπισμό των πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος. Στη Μακρόνησο στέλνονταν: Κομμουνιστές, σοσιαλιστές, τροτσκιστές και άλλοι δημοκρατικοί πολίτες Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και μαχητές του αλβανικού μετώπου εξορίζονταν με υπαρκτές ή ψευδείς κατηγορίες που αφορούσαν τις πολιτικές αντιλήψεις και τη δράση τους. Ποινικοί κρατούμενοι Μάρτυρες του Ιεχωβά. Διατροφή και νοσηρότητα Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης και η ανεπάρκεια του συσσιτίου στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης είχε άμεσο και σοβαρό αντίκτυπο στην υγεία των κρατουμένων: Δυσεντερία: 50% των κρατουμένων Συμπτώματα κατάπτωσης λόγω διατροφής: 15% των κρατουμένων Φυματίωση: 8% των κρατουμένων Πνευμονία: 7% των κρατουμένων Τύφος ή παράτυφος: 5% των κρατουμένων Νεφρίτιδα: 5% των κρατουμένων Καρδιοπάθεια: 3% των κρατουμένων Εξανθηματικός τύφος: 2% των κρατουμένων Δερματοπάθειες: 3% των κρατουμένων Ωτίτιδες: 1% των κρατουμένων Για το στρατόπεδο της Μακρονήσου και τα επίπεδα της νοσηρότητας λόγω των συνθηκών υγιεινής και του συσσιτίου, ελάχιστα στατιστικά στοιχεία έχουν ποτέ καταγραφεί και αυτά από την πλευρά των κρατουμένων και όχι συστηματικά. Για 3

4 παράδειγμα στον κλωβό του Αγίου Γεωργίου, μεταξύ των 2675 κρατουμένων, το 52,3% έπασχε από κάποια ασθένεια ή πάθηση. Ενδεικτικά υπήρχαν: 442 φυματικοί, ποσοστό 31,59% επί των νοσούντων. 159 καρδιοπαθείς, ποσοστό 11,36% επί των νοσούντων. 122 με στομαχικά και εντερικά προβλήματα, ποσοστό 8,72% επί των νοσούντων. Βία και θάνατος Στη Μακρόνησο η βία υπήρξε βασικό στοιχείο της καθημερινότητας. Οι ξυλοδαρμοί, τα οργανωμένα βασανιστήρια, τα καψόνια και η καταναγκαστική εργασία έλαβαν μνημειώδεις διαστάσεις. Παράλληλα, η ψυχολογική βία χρησιμοποιούνταν εκτενώς με τη μορφή της στέρησης της αλληλογραφίας, της πίεσης για υπογραφή δηλώσεων αποκήρυξης του κομμουνισμού, των εμβατηρίων που μεταδίδονταν ασταμάτητα από τα μεγάφωνα, των αναγκαστικών «εθνικών μαθημάτων» που οι κρατούμενοι υποχρεωτικά παρακολουθούσαν και του υποχρεωτικού εκκλησιασμού. Η θανάτωση των κρατουμένων δεν γινόταν συστηματικά, με εξαίρεση τη σφαγή του Υπήρχαν όμως πολλά περιστατικά αυτοκτονιών ή θανάτου λόγω των βασανιστηρίων. Στα ναζιστιά στρατόπεδα συγκέντρωσης η σωματική και ψυχολογική βία υπήρξε περισσότερο συστηματοποιημένη. Οι κρατούμενοι υποβάλλονταν σε πολύωρη καταναγκαστική εργασία, συστηματικούς βασανισμούς, πολύμορφη ψυχολογική βία και ειδικά στα στρατόπεδα εξόντωσης σε ακραία ιατρικά και στρατιωτικά πειράματα. Η μαζική θανάτωση με τη μορφή των συστηματικών εκτελέσεων υπήρξε τακτικό φαινόμενο, όπως επίσης οι θανατηφόρες επιδημίες και οι θάνατοι λόγω της εξάντλησης και του υποσιτισμού των κρατουμένων. Η οργανωμένη ζωή Στη Μακρόνησο το ΚΚΕ και το ΑΚΕ προσπάθησαν και κατάφεραν σε ένα βαθμό να οργανώσουν και να διατηρήσουν μικρούς παράνομους πολιτικούς πυρήνες. Τα μέλη τους: 4

5 Μοιράζονταν το φαγητό και το συσσίτιο. Επιδείκνυαν αλληλεγγύη στους βασανιζόμενους. Συζητούσαν ειδήσεις της επικαιρότητας που αντλούσαν από αποκόμματα εφημερίδων. Προσπαθούσαν να αποτρέψουν τους κρατουμένους από την υπογραφή δηλώσεων αποκήρυξης του κομμουνισμού. Στα στρατόπεδα Dachau και Ravensbrück αναπτύχθηκαν παράνομοι πυρήνες κομμουνιστών και σοσιαλιστών με μικτή εθνολογική σύνθεση. Σκοπός τους ήταν: Η δημιουργία κλίματος αλληλεγγύης και αλληλο-υποστήριξης ανάμεσα στους κρατουμένους. Η ενημέρωση και η ιδεολογική καθοδήγηση των μελών τους στην κατεύθυνση του αντιφασιστικού μετώπου. Η δημιουργία επαφών με τις έξω εν ενεργεία ομάδες κομμουνιστών. Το ψυχολογικό υπόβαθρο Οι ψυχολογικές φάσεις μετάπτωσης των κρατουμένων στα ναζιστικά στρατόπεδα, ακολουθούσαν, κατά τον Frankl, την εξής σειρά: Έκπληξη και τρόμος Αγανάκτηση και ψυχολογική πίεση Μοιρολατρία και παραίτηση από τη ζωή ή ζωώδεις και απάνθρωπες τάσεις και συμπεριφορές Ανάλογες ψυχολογικές μεταπτώσεις παρουσιάζονται σε μικρότερη ένταση και στους κρατουμένους της Μακρονήσου, οι οποίοι συνήθως ήδη είχαν υποστεί σωματική βία στα κέντρα κατάταξης των νεοσυλλέκτων: Τρόμος και έκπληξη κατά την άφιξη και τις πρώτες ημέρες εκτοπισμού. Έντονη ψυχολογική πίεση και διαρκές άγχος. Παραίτηση ληθαργικότητα και σε κάποιες περιπτώσεις υιοθέτηση μιας ακραίας ζωώδους μεταστροφής που οδηγούσε στην ανάληψη του ρόλου του βασανιστή και του δημίου από τους «ανανήψαντες» κρατουμένους. Συναισθηματισμός και έκφραση 5

6 Και στις δύο κατηγορίες στρατοπέδων εντοπίζουμε μια παρόμοια προσπάθεια συναισθηματικής εξωτερίκευσης, έκφρασης και διαταξικής πολιτισμικής όσμωσης που λαμβάνει ποικίλλες μορφές: Καλλιτεχνικές παραστάσεις με παραδοσιακά τραγούδια και μικρά θεατρικά. Ανάγνωση βιβλίων και δημιουργία φωτογραφικών συλλογών. Αφήγηση ιστοριών, παραμυθιών και περιστατικών. Συλλογή καρτ-ποστάλ και εικόνων με τοπία της υπαίθρου. Σεξουαλική έκφραση είτε πλατωνική είτε ανοιχτά ετεροφυλοφιλική ή ομοφυλοφιλική. Σε πολλές περιπτώσεις εντοπίζουμε και μια καλλιτεχνική εξωτερίκευση των κρατουμένων με τη μορφή ποιημάτων, σχεδίων και άλλων καλλιτεχνημάτων στα οποία αυτοί αποτυπώνουν σκηνές από την καθημερινή ζωή στο στρατόπεδο και από τα βασανιστήρια ή εκφράζουν τον ηρωισμό και το δίκαιο του αγώνα των κρατουμένων. Συμπεράσματα Αν και εντοπίζουμε σημαντικές ομοιότητες σε πολλά επίπεδα της ανάλυσής μας, ωστόσο, δεν μπορούμε να καταλήξουμε στην αποδοχή της θέσης ότι η Μακρόνησος υπήρξε όμοια με τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Από πλευράς σκοπιμότητας της λειτουργίας της η Μακρόνησος υπήρξε στρατόπεδο ιδεολογικής αναβάπτισης και όχι συγκέντρωσης ή/και εργασίας. Η στόχευσή της ήταν η πολιτική αδρανοποίηση των εχθρών του καθεστώτος και ο ιδεολογικός πειθαναγκασμός στην υιοθέτηση μιας άλλης πολιτικής ιδεολογίας, γεγονός που της προσδίδει και την ιστορική μοναδικότητά της για τα ελληνικά δεδομένα. Επί της ουσίας, τα στοιχεία που διαθέτουμε για το στρατόπεδο εκτοπισμού και ιδεολογικής ανάνηψης της Μακρονήσου δεν έχουν καμία σχέση με τη βιομηχανοποίηση της εξόντωσης στα ναζιστικά στρατόπεδα. Το ανθρώπινο υποκείμενο που στα στρατόπεδα του Τρίτου Ράιχ νοούνταν περίπου ως βιομηχανική πρώτη ύλη ή ως βιολογική απαξία, στη Μακρόνησο γινόταν αντιληπτό ως ανθρώπινη ύπαρξη που απαιτούσε «ιδεολογική αποκάθαρση» για να ενταχθεί ξανά στο κοινωνικό σύνολο. 6

7 Οι ομάδες των Εβραίων, των Σίντι και των Ρομά που βρέθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα υπήρξαν εξ ορισμού θύματα, όχι για κάτι που πίστευαν ή είχαν διαπράξει, αλλά για κάτι που ήταν ως βιολογικά όντα. Μόνη λοιπόν δυνατότητα εξόδου τους από την κατάσταση του εγκλεισμού ήταν «οι καμινάδες των κρεματορίων». 7