Εισαγωγή στη Διατροφή

Transcript

1 Εισαγωγή στη Διατροφή Ενότητα 13η - Μέρος Α ΦΥΤΟΧΗΜΙΚΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Όνομα καθηγητή: Μ. ΚΑΨΟΚΕΦΑΛΟΥ Όνομα καθηγητή: Α. ΖΑΜΠΕΛΑΣ Τμήμα: Επιστήμης τροφίμων και διατροφής του ανθρώπου

2 ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Στόχος (1): Ο ορισμός των φυτοχημικών συστατικών Στόχος (2): Η αναγνώριση του ρόλου των φυτοχημικών συστατικών στην υγεία

3 ΦΑΙΝΟΛΙΚΕΣ ΕΝΩΣΕΙΣ Κατηγορία ενώσεων που αποτελούνται από έναν αρωματικό δακτύλιο που φέρει μία ή περισσότερες υδροξυλομάδες (Robbins, 2003; Morton et al., 2000) Παράγωγα του δευτερογενούς μεταβολισμού των φυτών (μονοπάτια σικιμικού και φαινυλπροπανίου) Βρίσκονται σε πληθώρα τροφίμων (φρούτα, λαχανικά, βότανα, μπαχαρικά, τσάι, κρασί κτλ.), ως γλυκοζίτες

4 ΦΛΑΒΟΝΟΕΙΔΗ ΧΗΜΙΚΗ ΔΟΜΗ: Παράγωγα της βενζο-γ-πυρόνης. Δύο αρωματικών δακτυλίων που συνδέονται μέσω ενός οξυγονωμένου ετεροδακτυλίου

5 ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΠΟΛΥΦΑΙΝΟΛΩΝ Πειράματα σε μοντέλα in vitro και σε ζώα Επιβεβαίωση από κλινικές και επιδημιολογικές μελέτες Ευεργετικός ρόλος φαινολικών ενώσεων σε κυτταρικό επίπεδο Πιθανή δράση στην πρόληψη εκφυλιστικών ασθενειών Ο ευεργετικός βιολογικός ρόλος έγκειται κυρίως : Στις αντιοξειδωτικές ιδιότητες των φαινολικών ενώσεων σε κυτταρικό επίπεδο Στη δράση επί των γονιδιών που κωδικοποιούν την παραγωγή επιβλαβών ουσιών

6 ΦΥΣΙΚΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΣΕ ΤΡΟΦΙΜΑ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΦΥΣΙΚΑ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΑ Βιταμίνη C ΤΡΟΦΙΜΑ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΧΡΗΣΗΣ Εσπεριδοειδή, μούρα, σκούρα πράσινα λαχανικά (σπανάκι, σπαράγγι, πράσινες πιπεριές, μπρόκολο) κόκκινες και κίτρινες πιπεριές, ντομάτες, ανανάς, πεπόνι Βιταμίνη E Σελήνιο Β-καροτένιο Φαινολικά συστατικά Φυτικά έλαια, καρύδια, σπόροι, δημητριακά ολικής αλέσεως, μαύρο ρύζι, όσπρια (φασόλια, φακές, φάβα), σκούρα πράσινα λαχανικά Καρύδια, μαγιά μπύρας, μαύρο ρύζι, κοτόπουλο, αυγά, γαλακτοκομικά, σκόρδο, σολομός, τόνος, θαλασσινά, δημητριακά ολικής αλέσεως, λαχανικά Σκούρα πορτοκαλί, κόκκινα, κίτρινα και πράσινα λαχανικά και φρούτα όπως μπρόκολο, σπανάκι, καρότα, πιπεριές, βερίκοκα Φρούτα, λαχανικά, αρωματικά φυτά, τσάι

7 ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΡΙΖΕΣ Eλεύθερη ρίζα: κάθε χημικό είδος που περιέχει ένα ή περισσότερα μονήρη ηλεκτρόνια Οι ελεύθερες ρίζες παράγονται φυσιολογικά στα μιτοχόνδρια. Τμήμα του μεταβολισμού των κυττάρων με αντιμικροβιοκτόνο δράση και χρήση από τα φαγοκύτταρα στην άμυνα του οργανισμού

8 ΕΝΕΡΓΕΣ ΕΝΩΣΕΙΣ ΟΞΥΓΟΝΟΥ Ενεργές ενώσεις οξυγόνου*: εμφανίζουν τοξική δράση σε κυτταρικό επίπεδο και συνδέονται με το πρώιμο προωθητικό στάδιο εμφάνισης ασθενειών *Reactive Oxygen Species, ROS: υδροξυλική (OΗ-), υπεροξειδική (Ο 2 -) ROO-, H 2 O 2, όζον (O 3 ), υποχλωριώδες οξύ (HClO)

9 ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

10 ΤHE ANTIOXIDANT HYPOTHESIS Παραγωγή ελευθέρων ριζών στα μιτοχόνδρια

11 Ο ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΙΑΘΕΤΕΙ ΑΜΥΝΤΙΚΟ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Το «Οξειδωτικό στρες» περιγράφει την ανισορροπία του αντιοξειδωτικού αμυντικού συστήματος.

12 ΟΞΕΙΔΩΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ Τα αντιοξειδωτικά δεσμεύουν τις ελεύθερες ρίζες δίνοντας ένα Η και τις σταθεροποιούν R. + AH RH + A. RO. + AH ROH + A. ROO. + AH ROOH +A. R. + A. RA Αδρανή προϊόντα RO. +A. ROA Όπου R = λιπαρή αλυσίδα. Το σύμπλεγμα Α είναι ρίζα, η οποία όμως είναι σταθερή λόγω συντονισμού της δομής της.

13 ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΤΡΟΦΗΣ ΕΝΙΣΧΥΟΥΝ ΤΟ ΕΝΔΟΓΕΝΕΣ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΑΠΟΤΡΕΠΟΥΝ ΤΟ ΟΞΕΙΔΩΤΙΚΟ ΣΤΡΕΣ

14 ΑΛΛΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΔΡΑΣΗΣ 1. Μηχανισμός συμπλοκοποίησης ιόντων, όπως Fe και Cu Αντίδραση Fenton: Fe+2 + H2O2 Fe+3 + HO- + HO- Συμπλοκοποίηση Fe από αντιοξειδωτικά και αποτροπή Fenton 2. Μηχανισμός ενίσχυσης αντιοξειδωτικής άμυνας Προστατεύουν τα ενδογενή αντιοξειδωτικά Δρουν σε γονίδια (όπως ΑREs) που ενεργοποιούν μεταγραφικούς παράγοντες που οδηγούν στην υπερπαραγωγή ενδογενών αντιοξ. (GST, GPx, Gred κ.α.) 3. Μηχανισμός προστασίας της κυτταροπλασματικής μεμβράνη Προσκόλληση στη μεμβράνη Βελτίωση ρευστότητας Αποτροπή προσβολής λιπιδίων Μείωση διαπερατότητας

15 ΤHE ANTIOXIDANT HYPOTHESIS (2) Ποιά είναι η συνεισφορά των φυσικών αντιοξειδωτικών από τρόφιμα καθημερινής λήψης, στην υγεία; Μπορούν οι διατροφικές πηγές αντιοξειδωτικών συστατικών να αυξάνουν την αντιοξειδωτική ικανότητα του οργανισμού;

16 ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΟΞΕΙΔΩΜΕΝΩΝ LDL

17 ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΦΑΙΝΟΛΙΚΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ (Scalbert, 2002)

18 ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΠΟΛΥΦΑΙΝΟΛΩΝ Πολυφαινόλες Μεταφορά στην ψυκτροειδή παρυφή, δράση ενζύμων (υδρολάσες, όπως η β-glucosidase, η lactase phlorizine hydrolase κ.α., ) Αγλυκόνες Απορρόφηση με παθητική διάχυση (Manach et al., 2004). ή στο κόλον (μικροχλωρίδα) εντερολακτόνες, αρωματικά οξέα. Στα ενεροκύτταρα conjugation (methylation, sulfation, glucuronidation (catechol-o-methyl transferase, sulfotransferase, UDP-glucuronosyltransfer.) Είσοδος στο αίμα Μέσω του κυκλοφορικού Μεταφορά στο ήπαρ Απέκκριση στη χολή Επαναπορρόφηση Μεταφορά στα νεφρά Απέκκριση από τα ούρα Μεταφορά σε διάφορους άλλους ιστούς Βιολογική δράση

19 ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΔΙΑΘΕΣΙΜΟΤΗΤΑ ΠΟΛΥΦΑΙΝΟΛΩΝ Στα τρόφιμα (ως γλυκοσίδες) Γλυκοζίτες αντέχουν υδρόλυση στο στομάχι Στο λεπτό έντερο Υδρόλυση από ένζυμα Απορρόφηση ως αγλυκόνες Με παθητική διάχυση Στο κόλον δράση της μικροχλωρίδας Με μεταφορείς (πχ Na εξαρτώμενους) Κατά την απορρόφηση ή στο ήπαρ Γίνεται σύζευξη (conjugation) Ενζυματική δράση στους ιστούς, (eg b-glucoronidase), υδρόλυση σε αγλυκόνες Στο πλάσμα μεθυλιωμένς, γλουκουρονιωμένες, σουλφυλιωμένες Ενώνονται με πρωτεϊνες Μέσω μεταφορέων στο πλάσμα μεταφέρονται εντός ιστών Βιολογική δράση στους ιστούς ως αγλυκόνες Από το πλάσμα εκκρίνονται μέσω της χολής ή των ούρων

20 ΤHE ANTIOXIDANT HYPOTHESIS (3) Μπορούν οι διατροφικές πηγές αντιοξειδωτικών συστατικών να αυξάνουν την αντιοξειδωτική ικανότητα του οργανισμού; Αυξάνουν την αντιοξειδωτική ικανότητα του πλάσματος; (Kapsokefalou and Miller, 2006) Αυξάνουν την αντοχή των LDL στην οξείδωση; (Kapsokefalou and Miller, 2000) Αυξάνουν την αντιοξειδωτική ικανότητα των ιστών; (Ερευνα του ΓΠΑ σε εξέλιξη)

21 ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΣΟΚΟΛΑΤΑΣ ΜΑΥΡΗΣ ΚΑΙ ΓΑΛΑΚΤΟΣ Plasma antioxidants from chocolate Dark chocolate may offer its consumers health benefits the milk variety cannot match. Figure 1. Stack of benefits? Unlike its milky counterpart, dark chocolate may provide more than just a treat for the taste buds.

22 ΤHE ANTIOXIDANT HYPOTHESIS (4) Επηρεάζεται η αντιοξειδωτική δραστικότητα των αντιοξειδωτικών συστατικών από την παρουσία άλλων θρεπτικών συστατικών; Αλληλεπιδράσεις: σιδήρου, πρωτεϊνών και φαινολικών συστατικών (Argiri et al., 2006, Alexandropoulou et al., 2006, Kapsokefalou and Miller, 2006) σιδήρου και ασκορβικού οξέος (Kapsokefalou and Miller, 2000) σιδήρου, φυτικού οξέος και φυτάσης. (Kakouris et al., 2006)

23 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗ ΒΙΟΔΙΑΘΕΣΙΜΟΤΗΤΑ 1. Παράγοντες που αφορούν το τρόφιμο Γλυκοσιδικοί δεσμοί, αλληλεπιδράσεις με συστατικά του τροφίμου 2. Παράγοντες που αφορούν τον άνθρωπο Φύλλο, ηλικία, γονιδιακοί παράγοντες 3. Διατροφικοί παράγοντες Σίδηρος : Δημιουργεί σύμπλοκα με πολυφαινόλες (ένωση ΟΗ με Fe+3), μείωση απορρόφησης (Argyri, Komaitis and Kapsokefalou, 2005) Πρωτεϊνες : Υδρογονικοί δεσμοί με αμινομάδες Μείωση απορρόφησης Γάλα : Καζεϊνες, σύμπλοκα Μείωση απορρόφησης (Serafini et al., 2006) Λίπος : Αύξηση μικελών, είσοδος πολυφαινολών εντός τους Αύξηση απορ. Ασκορβικό οξύ : Διατήρηση Fe ως Fe+3, μείωση συμπλόκων Υδατάνθρακες : Μείωση απορρόφησης

24 ΠΟΙΑ ΤΡΟΦΙΜΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΛΕΣ ΠΗΓΕΣ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ; ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 1 Μέτρηση περιεκτικότητας τροφίμων σε επιλεγμένα αντιοξειδωτικά συστατικά Προσέγγιση ακριβής η οποία όμως δεν μπορεί να συμπεριλάβει όλα τα αντιοξειδωτικά συστατικά ούτε τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των συστατικών. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 2 Μέτρηση ολικής αντιοξειδωτικής ικανότητας Προσέγγιση η οποία δίνει καλή εικόνα για τις ιδιότητες ενός τροφίμου (ή συστήματος) αλλά υπόκειται στις ιδιαιτερότητες της μεθόδου (πχ FRAP, TRAP, TEAC, ORAC, DPPH, ESR).

25 ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ Ferric reducing-ant/oxidant power (FRAP), total radical-trapping antioxidant parameter (TRAP) and Trolox equivalent antioxidant capacity (TEAC) of vegetable extracts 1, 2 FRAP FRAP TRAP TRAP TEAC TEAC Value rank Value Rank Value Rank Artichoke ,55 20 Arugula ,55 9 Asparagus ,92 7 Avocado ,22 15 Beet ,21 5 Beetroot (red cooked) ,94 13 Broccoli ,04 12 Cabbage (green) ,15 24 Cabbage (Savoy) ,06 16 Carrot ,44 29 Cauliflower ,10 25 Celery ,49 28 (mmol Fe 2+ /kg FW 3 ) (mmol Trolox/kg FW) 1 Values are means, n = 2. 2 Values represent the sum of the water- and lipid-soluble extracts. 3 Fresh weight. 4 ND. not detectable; NF. not found. JNutr, 2003, Pellegrini et al.

26 ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ(2) Ferric reducing-ant/oxidant power (FRAP), total radical-trapping antioxidant parameter (TRAP) and Trolox equivalent antioxidant capacity (TEAC) of vegetable extracts 1, 2 FRAP FRAP TRAP TRAP TEAC TEAC Value rank Value Rank Value Rank Chicory ,86 17 Cucumber ND4 32 0,43 30 Eggplant ,10 25 Endive ,30 31 Fennel ,43 30 Green bean ,27 23 Leek ,72 27 Lettuce (green) ,33 22 Mushroom ,93 6 Onion (yellow) ,82 18 Pepper (chili) ,62 3 Chicory ,86 17 (mmol Fe 2+ /kg FW 3 ) (mmol Trolox/kg FW) 1 Values are means, n = 2. 2 Values represent the sum of the water- and lipid-soluble extracts. 3 Fresh weight. 4 ND. not detectable; NF. not found. JNutr, 2003, Pellegrini et al.

27 ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ(3) Ferric reducing-ant/oxidant power (FRAP), total radical-trapping antioxidant parameter (TRAP) and Trolox equivalent antioxidant capacity (TEAC) of vegetable extracts 1, 2 FRAP FRAP TRAP TRAP TEAC TEAC Value rank Value Rank Value Rank Pepper (red bell) ,40 2 Potato ,80 26 Pumpkin NF 33 3,71 8 Radicchio ,24 11 Radish (red) ,22 15 Spinach ,49 1 Swiss chard (stalk) ,53 10 Tomato (salad) ,66 19 Tomato (sauce) ,47 21 Turnip tops ,52 4 Zucchini ND 32 2,86 14 Pepper (red bell) ,40 2 (mmol Fe 2+ /kg FW 3 ) (mmol Trolox/kg FW) 1 Values are means, n = 2. 2 Values represent the sum of the water- and lipid-soluble extracts. 3 Fresh weight. 4 ND. not detectable; NF. not found. JNutr, 2003, Pellegrini et al.

28 ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΦΡΟΥΤΩΝ Ferric reducing-ant/oxidant power (FRAP), total radical-trapping antioxidant parameter (TRAP) and Trolox equivalent antioxidant capacity (TEAC) of vegetable extracts 1, 2 FRAP FRAP TRAP TRAP TEAC TEAC Value rank Value Rank Value Rank Apple (red Delicious) 3, , ,59 22 Apple (yellow Golden) 3, , ,31 25 Apricot 4, , ,44 24 Banana 2, , ,64 30 Blackberry 51, , ,24 1 Blueberry 18,61 9 9,30 7 7,43 10 Cherry 8, , ,69 16 Clementina 8, , ,10 14 Fig 5, , ,47 18 Grape (black) 11, , ,85 13 (mmol Fe 2+ /kg FW 3 ) (mmol Trolox/kg FW) 1 Values are means, n = 2. 2 Values represent the sum of the water- and lipid-soluble extracts. 3 Fresh weight. JNutr, 2003, Pellegrini et al.

29 ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΦΡΟΥΤΩΝ(2) Ferric reducing-ant/oxidant power (FRAP), total radical-trapping antioxidant parameter (TRAP) and Trolox equivalent antioxidant capacity (TEAC) of vegetable extracts 1, 2 FRAP FRAP TRAP TRAP TEAC TEAC Value rank Value Rank Value Rank Grape (white) 3, , ,48 17 Grapefruit (yellow) 10, , ,05 15 Kiwi fruit 7, , ,28 19 Loquat 2, , ,75 27 Melon (cantaloupe) 5, , ,20 26 Melon (honeydew ) 2, , ,65 29 Olive (black) 39, , ,73 3 Olive (green) 24, , ,43 7 Orange 20,50 8 5, ,74 9 Peach (yellow) 6, , ,67 21 (mmol Fe 2+ /kg FW 3 ) (mmol Trolox/kg FW) 1 Values are means, n = 2. 2 Values represent the sum of the water- and lipid-soluble extracts. 3 Fresh weight. JNutr, 2003, Pellegrini et al.

30 ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΦΡΟΥΤΩΝ(3) Ferric reducing-ant/oxidant power (FRAP), total radical-trapping antioxidant parameter (TRAP) and Trolox equivalent antioxidant capacity (TEAC) of vegetable extracts 1, 2 FRAP FRAP TRAP TRAP TEAC TEAC Value rank Value Rank Value Rank Pear 5, , ,19 20 Pineapple 15, , ,91 8 Rum (red) 12, ,09 9 5,11 11 Prickly pear 6, , ,46 23 Raspberry 43, , ,79 2 Redcurrant 44, , ,05 4 Strawberry (cultivated) 22,74 7 8, ,94 6 Strawberry (wild) 28, , ,34 5 Tangerine 9, , ,16 12 Watermelon 1, , ,69 28 (mmol Fe 2+ /kg FW 3 ) (mmol Trolox/kg FW) 1 Values are means, n = 2. 2 Values represent the sum of the water- and lipid-soluble extracts. 3 Fresh weight. JNutr, 2003, Pellegrini et al.

31 ΞΗΡΟΙ ΚΑΡΠΟΙ, ΟΣΠΡΙΑ, ΦΡΟΥΤΑ, ΛΑΧΑΝΙΚΑ RADICAL BUSTERS In 2004, researchers at the US Department of Agriculture rated 130 common foodstuffs according to their antioxidant power. Here is the top 20 Food Antioxidant capacity per 100c in μmol of IE Pecans Mexican red beans Red kidney beans walnuts Pinto beans Hazelnuts 9644 Cranberries 9456 Artichoke hearts 9410 Wild blueberries 9260 Prunes 8578 ΤΕ «Trolox equivalents. Trolox is a vitamin Ε derivative which is used as the standard benchmark for antioxidant power By way of comparison, 100g of wholegrain bread contains 1421 μmol of TE

32 ΞΗΡΟΙ ΚΑΡΠΟΙ, ΟΣΠΡΙΑ, ΦΡΟΥΤΑ, ΛΑΧΑΝΙΚΑ(2) RADICAL BUSTERS In 2004, researchers at the US Department of Agriculture rated 130 common foodstuffs according to their antioxidant power. Here is the top 20 Food Antioxidant capacity per 100c in μmol of IE Black beans 8040 Pistachio nuts 7982 Black plums 7340 Blackberries 5348 Raspberries 5048 Almonds 4454 Black-eyed peas 4342 Red delicious apples 4257 Granny Smith apples 3899 Dates 3896 ΤΕ «Trolox equivalents. Trolox is a vitamin Ε derivative which is used as the standard benchmark for antioxidant power By way of comparison, 100g of wholegrain bread contains 1421 μmol of TE SOURCE:JOURNAL OF AGRICULTURAL AND FOOD CHEMISTRY, VOL 52, P 4026

33 Φιλλιπέντουλ α Αρμπαρρόρι ζα Κράταιγος Πολυγόνιο Δίκταμος Ποτεντίλλα FRAP ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΑΡΩΜΑΤΙΚΩΝ ΦΥΤΩΝ 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 φυτά

34 ΛΕΞΕΙΣ - ΚΛΕΙΔΙΑ Λέξη κλειδί 1: αντιοξειδωτικά συστατικά Λέξη κλειδί 2 : αντιοξειδωτική ικανότητα Λέξη κλειδί 3 : φρούτα Λέξη κλειδί 4 : λαχανικά Λέξη κλειδί 5 : αρωματικά φυτά

35 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, GROPPER S. SMITH J. GROFF J. ention/antioxidants

36 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδεια χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

37 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

38 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής του Ανθρώπου, Καψoκεφάλου Μ., Ζαμπέλας Α. «Εισαγωγή στη Διατροφή». Έκδοση: 1.0. Αθήνα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

39 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων, π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». Η άδεια αυτή ανήκει στις άδειες που ακολουθούν τις προδιαγραφές του Oρισμού Ανοικτής Γνώσης [2], είναι ανοικτό πολιτιστικό έργο [3] και για το λόγο αυτό αποτελεί ανοικτό περιεχόμενο [4]. [1] [2] [3] [4]

40 Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.