ΒΕΡΒΕΡΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΒΙΟΛΟΓΟΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΔΥΟ ΕΙΔΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΔΙΚΑΣ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΒΕΡΒΕΡΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΒΙΟΛΟΓΟΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΔΥΟ ΕΙΔΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΔΙΚΑΣ"

Transcript

1 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΒΕΡΒΕΡΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΒΙΟΛΟΓΟΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΔΥΟ ΕΙΔΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΡΔΙΚΑΣ Εισηγητής: Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης, Καθηγητής ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ Θεσσαλονίκη, 2006

2 ΜΕΛΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Τριανταφυλλίδης Κωνσταντίνος 1,2, Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ. Παπαγεωργίου Νικόλαος 2, Καθηγητής Τμήματος Δασολογίας Α.Π.Θ. Τριανταφυλλίδης Αλέξανδρος 2, Λέκτορας Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ. 1 Επιβλέπων Καθηγητής 2 Μέλη της εξεταστικής επιτροπής Η έγκρισις της παρούσης διπλωματικής εργασίας υπό του Τμήματος Βιολογίας της Σχολής Θετικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλοί αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως (Ν.5343/1932, αρθρ.202, παρ.2).

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 Α.1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗ 1 Α.2. A. graeca & A. chukar 7 Α.3 ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥΣ ΠΕΡΔΙΚΑΣ 13 Α.4 ΥΒΡΙΔΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΓΕΝΟΣ ALECTORIS 14 Α.5 ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΙ 15 Α.6 ΜΙΚΡΟΔΟΡΥΦΟΡΙΚΟ DNA (Microsatellite DNA) 17 Α.7 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 25 Β. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 26 Β.1. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ 26 Β.2. ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ ΟΛΙΚΟΥ DNA 29 B.3. ΑΛΥΣΙΔΩΤΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΠΟΛΥΜΕΡΑΣΗΣ 29 Β.4. ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΤΗΣ PCR ΜΕ ΗΛΕΚΤΡΟΦΟΡΗΣΗ ΣΕ ΠΗΚΤΗ ΑΓΑΡΟΖΗΣ 38 Β.5. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΓΕΝΟΤΥΠΩΝ 41 Β.6. ΣΥΛΛΟΓΗ ΗΛΕΚΤΡΟΦΟΡΗΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΓΕΝΟΤΥΠΗΣΗ 46 Β.7. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 49 Γ. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 52 Γ.1 ΓΕΝΟΤΥΠΟΙ ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ ΥΒΡΙΔΙΑ 52 Γ.2. ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΑ ΔΥΟ ΕΙΔΗ 79 Δ. ΣΥΖΗΤΗΣΗ 93 Δ.1 ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΜΙΚΡΟΔΟΡΥΦΟΡΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝ 93 Δ.1.1 Γενικά 93 Δ.1.2 Αναγνώριση υβριδίων 95 Δ.1.3 Γεωγραφική Ανάλυση Αποτελεσμάτων 98 Δ.1.4 Ανάλυση Γενετικών Παραμέτρων 104 Δ Αποτελέσματα & σύγκριση με σχετικές εργασίες 104

4 Ανισορροπία Hardy Weinberg & Ύπαρξη Υποπληθυσμών 107 Δ.2 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ & ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΔΙΚΑΣ 111 Δ.2.1 Βελτίωση ενδιαιτημάτων 111 Δ.2.2 Εμπλουτισμοί φυσικών πληθυσμών πέρδικας 112 Δ.2.3 Υβριδισμός & επιπτώσεις στους φυσικούς πληθυσμούς πέρδικας 116 Δ.2.4 «Κυνηγετική» συνείδηση 118 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 120 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 122

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Προγράμματος για τη Γενετική Ταυτοποίηση της Πέρδικας, κατά τη διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους , στο εργαστήριο του τομέα Γενετικής, Ανάπτυξης και Μοριακής Βιολογίας, του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ., το οποίο διευθύνει ο Καθηγητής κ. Τριανταφυλλίδης Κωνσταντίνος. Κατ αρχή οφείλω να ευχαριστήσω τον Καθηγητή του Τομέα Γενετικής, Ανάπτυξης και Μοριακής Βιολογίας, κ. Κωνσταντίνο Τριανταφυλλίδη για το ότι με δέχτηκε στο εργαστήριο του και μου εμπιστεύτηκε το θέμα αυτό, επειδή πάντα φρόντιζε να έχω τα απαραίτητα υλικά για να μπορώ να φέρω εις πέρας την διπλωματική, και προπάντων επειδή με δίδαξε πως να δουλεύω με ζήλο, συνέπεια και αποφασιστικότητα για να μπορώ να ανταπεξέλθω και από μόνος μου στα κάθε λογής προβλήματα. Ένα μεγάλο ευχαριστώ θα ήθελα να το απευθύνω στο Λέκτορα του Τομέα Γενετικής, Ανάπτυξης και Μοριακής Βιολογίας, κ Αλέξανδρο Τριανταφυλλίδη, ο οποίος ήταν δίπλα μου και με βοήθησε μεταδίδοντας μου ένα μεγάλο μέρος από την εμπειρία και τις γνώσεις του, αφιερώνοντας αρκετό χρόνο στη συζήτηση των προβλημάτων που αντιμετώπισα. Ένα ευχαριστώ θα ήθελα να εκφράσω στον καθηγητή του τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος κ. Νικόλαο Παπαγεωργίου που δέχτηκε να συμμετάσχει στην εξεταστική επιτροπή αυτής της εργασίας, καθώς και για τις πολύτιμες υποδείξεις του κατά τη συγγραφή της παρούσας εργασίας. Ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω και στην Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τομέα Γενετικής, Ανάπτυξης και Μοριακής Βιολογίας, κ. Αναστασία Κουβάτση για τη στοργή με την οποία με περιέβαλε, την άψογη συμπεριφορά της απέναντι μου και για την πρόθυμη στάση της που ήταν πάντα έτοιμη να με βοηθήσει σε ότι μπορούσε. Το πιο εγκάρδιο μου ευχαριστώ θα ήθελα να το απευθύνω στην υποψήφια διδάκτορα Πανωραία Αλεξανδρή για την τεράστια βοήθεια που μου έδωσε όλη την χρονιά, το ειλικρινές της ενδιαφέρον, και κυρίως για την ηθική της συμπαράσταση. Από την αρχή μέχρι το τέλος αυτής της διπλωματικής ήταν πάντα εκεί, πρόθυμη και εξυπηρετική απέναντι μου όποτε ζητούσα τη βοήθεια της, περισσότερο μάλιστα από ότι ανέμενα.

6 Επίσης ένα μεγάλο ευχαριστώ στην διδάκτορα Νικολέττα Καραΐσκου για τις εποικοδομητικότατες συμβουλές της κατά την διάρκεια του πειραματικού μέρους. Η βοήθεια που μου προσέφερε ήταν ανεκτίμητη. Θα ήταν παράλειψη μου αν δεν ευχαριστούσα και τον υποψήφιο διδάκτορα Σπύρο Παπακώστα για την ουσιαστική και πρόθυμη βοήθεια που μου προσέφερε, κάθε φορά που τον χρειάστηκα. Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω όλα τα υπόλοιπα μέλη του εργαστηρίου όχι μόνο για την άψογη συνεργασία που είχαμε όλο αυτό τον χρόνο, αλλά κυρίως για την φιλία και την εκτίμηση τους. Υποχρέωση μου είναι να ευχαριστήσω και τον Δ ΚΟΣΕ (Δ Κυνηγετική Ομοσπονδία Στερεάς Ελλάδος) για την χρηματοδότηση μέρους της συνολικής μελέτης που επιτελέστηκε για τις ελληνικές πέρδικες τα τελευταία τρία χρόνια. Θερμές ευχαριστίες οφείλω και στα φιλικά μου πρόσωπα για την στήριξη τους όλο αυτό το διάστημα. Ιδιαίτερα τους μεταπτυχιακούς φοιτητές Μάριο Ευαγγέλου για την κριτική του ανάγνωση του κειμένου, και Ζαχαρία Κακούτση για την βοήθεια του στην καλλιτεχνική άποψη αυτής της εργασίας. Τέλος, ευχαριστώ την οικογένεια μου, της οποίας αν δεν είχα την ψυχική και οικονομική της συμπαράσταση, τίποτα από όλα αυτά δεν θα ήταν δυνατό να γίνει.

7 A. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α.1 ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗ Το γένος Alectoris ανήκει στην τάξη των Ορνιθόμορφων ή Γαλλόμορφων (Galliformes) πτηνών. Αυτή η τάξη υπολογίζεται ότι εμφανίστηκε 50 με 60 εκατομμύρια χρόνια πριν, κατά την Παλαιόκαινη περίοδο. Το γένος χαρακτηρίζεται από το μέσο μέγεθος, την κοντή ουρά, το στρογγυλό σχήμα σώματος και τον ταρσό δίχως φτερά. Επίσης τα πτηνά, αυτά, κλωσούν στο έδαφος και δεν εμφανίζουν φυλετικό διμορφισμό. Εντάσσονται στην οικογένεια Phasianidae, η οποία περιλαμβάνει 204 είδη με παγκόσμια εξάπλωση και στην υποοικογένεια Perdicinae, στην οποία ανήκουν περίπου 132 είδη. Το γένος Alectoris υποδιαιρείται σε 7 είδη που εξαπλώνονται στην Ευρώπη, την Αφρική, την Κίνα, τα Ιμαλάϊα και τη Σαουδική Αραβία (Εικόνα Α.1.1). Αυτά είναι τα εξής: Alectoris graeca (rock partridge, ορεινή πέρδικα ή πετροπέρδικα) Alectoris chukar (chukar partridge, νησιωτική πέρδικα) Alectoris philbyi (Philbyi s partridge) Alectoris magna (Przevalski's partridge) Alectoris barbara (Barbary partridge) Alectoris rufa (red-legged partridge, κοκκινοπέρδικα) Alectoris melanocephala (Arabian partridge, Αραβική πέρδικα) Στην Ελλάδα, το γένος Alectoris εκπροσωπείται από δύο είδη: την Alectoris graeca (ορεινή πέρδικα ή πετροπέρδικα) και την Alectoris chukar (νησιωτική πέρδικα). 1

8 Η συστηματική κατάταξη των δύο ειδών είναι η ακόλουθη: Βασίλειο: Animalia Φύλο: Chordata Υπόφυλο: Vertebrata Κλάση: Aves Υπόκλαση: Neornithes Υπέρταξη; Neognathae Τάξη: Galliformes Υπόταξη: Galli Οικογένεια: Phasianidae Υποοικογένεια: Perdicinae Γένος: Alectoris Είδος: A. graeca & A. chukar Εικόνα Α.1.1: Γεωγραφική κατανομή των ειδών του γένους Alectoris (Randi et al, 1992). Τα είδη του γένους Alectoris εμφανίζουν κυρίως αλλοπατρική κατανομή. Εξαίρεση αποτελούν τα είδη A. melanocephala και A. philbyi στη Σαουδική Αραβία και στην Υεμένη τα οποία είναι συμπατρικά (Watson, 1962b). Επίσης, παραπατρική εξάπλωση εμφανίζουν τα είδη A. graeca και A. rufa σε μια ζώνη εξάπλωσης τους στις γαλλικές Άλπεις, τα είδη A. magna και A. chukar στην Κεντρική Κίνα αλλά και 2

9 τα είδη A. graeca και A. chukar στα όρια Ελλάδας Βουλγαρίας (Watson, 1962a, Bernard Laurent, 1984). Το είδος Alectoris graeca ζει σήμερα στις ορεινές περιοχές των Άλπεων και των Βαλκανίων (Πίνακας Α.1.1). Με βάση μορφολογικές διαφοροποιήσεις στο χρωματισμό του πτερώματος και του σωματικού μεγέθους διαχωρίζεται σε τέσσερα υποείδη (Εικόνα Α.1.2) (Randi et al., 2003). Πίνακας Α.1.1: Τα υποείδη του A. graeca και η εξάπλωση τους Υποείδος Περιοχή εξάπλωσης A. graeca graeca (Meisner, 1804) Αλβανία, Ν. Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία, Ηπειρωτική Ελλάδα, Κεφαλονιά, Λευκάδα, Ιθάκη, Παξοί, Κύθηρα, Εύβοια A. graeca saxatilis (Bechstein, 1805) ΒΔ Βαλκάνια, Άλπεις A. graeca orlandoi (Schiebel, 1934) Κεντρική & Νότια Ιταλία, Απέννινα Όρη A. graeca whitakeri (Schiebel, 1934) Σικελία (ενδημικό) Εικόνα Α.1.2: Κατανομή των υποειδών του είδους A.graeca (Randi et al., 2003). 3

10 Το είδος A. chukar περιλαμβάνει 14 υποείδη (Πίνακας Α.1.2) και εξαπλώνεται σε μεγάλο μέρος της Ασίας (Εικόνα Α.1.3). Επίσης βρίσκεται στην νοτιοανατολική Βουλγαρία και στην Ελλάδα συναντάται κυρίως στη Θράκη και το Αιγαίο. Πίνακας Α.1.2: Τα υποείδη του A. chukar και η εξάπλωση τους Υποείδος Περιοχή εξάπλωσης A. chukar kleini (Hartert, 1925) Ελλάδα (Θράκη) A. chukar cypriotes (Hartert, 1917) Ελλάδα (νησιά Ν. Αιγαίου, Ρόδος, Κρήτη, Κύπρος), ΝΑ Βουλγαρία, Μικρά Ασία, Μέση Ανατολή A. chukar sinaika (Bonaparte, 1958) Β. Συρία έως τη Χερσόνησο του Σινά A. chukar warae (Zerundy & Loudon, 1914) Α. Ιράκ και ΝΔ Ιράν A. chukar koroviakovi (Zarudny, 1914) Α. Ιράν έως το Πακιστάν A. chukar subpalida (Zarudny, 1914) Τατζικιστάν A. chukar falki (Hartert, 1917) Καζακστάν, Β. Αφγανιστάν έως ΒΔ Κίνα A. chukar dzungarica (Sushkin, 1927) Α. Θιβέτ, Αλταία όρη και ΒΔ Μογγόλια A. chukar pallescens (Hume, 1873) ΒΑ Αφγανιστάν, ΒΔ Ινδία ως το Θιβέτ A. chukar pallida (Hume, 1873) ΒΔ Κίνα A. chukar fallax (Sushkin, 1927) ΒΔ Κίνα A. chukar pubescens (Swinhoe, 1871) ΒΑ Κίνα ως τη Μογγολία A. chukar potanini (Sushkin, 1927) Δ. Μογγολία A. chukar kurdestanika (Meinertzagen, 1923) Καύκασος, νότια ως το Ιράν Εικόνα Α.1.3: Εξάπλωση του είδους A. chukar (έγχρωμη περιοχή). 4

11 Στον Ελλαδικό χώρο, το είδος A. chukar εντοπίζεται σε δύο υποείδη. Το A. chukar cypriotes, που εξαπλώνεται στην Κρήτη και σχεδόν σε όλα τα νησιά του Αιγαίου πελάγους εκτός από τις Σποράδες, και το A. chukar kleini, το οποίο συναντάται κυρίως στη Θράκη και η εξάπλωση του προσεγγίζει τα όρια της εξάπλωσης της ορεινής πέρδικας σε μια περιοχή κοντά στην Κομοτηνή (Watson, 1962a; Handrinos & Acriotis, 1997). Παρατηρήθηκε σε υψόμετρα από μέτρα. Το είδος A. rufa περιλαμβάνει 3 υποείδη τα οποία εξαπλώνονται στη Γαλλία, στην Ιταλία και στην Ιβηρική χερσόνησο, ενώ το Alectoris barbara 4 υποείδη, που συναντώνται στο Μαρόκο, στην Αλγερία, στη Λιβύη και στην Αίγυπτο. Μεταξύ των υπόλοιπων ειδών, το είδος A. philbyi εξαπλώνεται στη ΝΔ Σαουδική Αραβία και τη Β. Υεμένη, το A. magna στη Β. και Κ. Κίνα και το A. melanocephala στην Ν. Αραβία, από τη Δ. Σαουδική Αραβία νότια προς την Υεμένη και ανατολικά ως το Ομάν. Έχουν διεξαχθεί διάφορες μελέτης φυλογένεσης των ειδών Alectoris οι οποίες αφορούσαν ανάλυση αλλοενζύμων (Randi et al., 1992), το κυτοχρώμα b (Randi, 1996) και την περιοχή D-loop του μιτοχονδριακού DNA (Randi & Luccini, 1998). Οι φυλογενετικές αναλύσεις των περιοχών του κυτοχρώματος b διαίρεσαν τις πέρδικες σε τρεις ομάδες. Η πρώτη περιέχει τα ασιατικά είδη με σχετικά πρόσφατες ρίζες, A. chukar, A. philbyi και A. magna. Η δεύτερη περιέχει τα πιο διαφοροποιημένα Ευρωπαϊκά είδη A. graeca και A. rufa, ενώ στην τρίτη ομάδα κατατάσσονται τα πιο απομακρυσμένα A. melanocephala και A. Barbara (Randi & Luccini, 1998). Για τα είδη A. graeca και A. chukar, τους βασικούς εκπρόσωπους της ελληνικής ορνιθοπανίδας υπάρχουν λίγα γενετικά δεδομένα (Randi et al., 2003; Barilani et al., 2006). 5

12 Α.2. A. graeca & A. chukar Τα δύο είδη Alectoris που απαντούν στην Ελλάδα έχουν κοινά ανατομικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά και μοιάζουν πάρα πολύ μεταξύ τους. Ο βασικός διακριτικός χαρακτήρας είναι το κελάηδημα, που επιτρέπει τη σαφή και έγκυρη διάγνωση των δυο ειδών. Alectoris graeca Η ορεινή πέρδικα ή πετροπέρδικα είναι ένα μέσου μεγέθους πτηνό, με μήκος ενηλίκου cm και άνοιγμα φτερών cm. Το βάρος της, ανάλογα με την εποχή και το βιότοπο, κυμαίνεται στα gr για τα αρσενικά και gr για τα θηλυκά. Το επάνω μέρος του σώματος της και το κεφάλι της είναι χρώματος ανοιχτού γκρίζου με μια κοκκινωπή χροιά στην είναι κοντό και ελαφρώς στην πλάτη, ενώ το στήθος και η κοιλιά της είναι γκριζωπά. Το κεφάλι της είναι μεσαίου μεγέθους και το κοκκινωπό ράμφος είναι κοντό και ελαφρώς γαμψό. Ένας κοκκινωπός οφθαλμικός δακτύλιος περιβάλλει τα μάτια της, και γύρω από τον λευκό λαιμό της υπάρχει μία μαύρη λωρίδα σε σχήμα U, ο χαλινός. Ο χαλινός αυτός ξεκινά από το κάτω μέρος του ράμφους της και σχεδόν το περικλείει, περνά πάνω από τα μάτια της ως φρύδι και καταλήγει χαμηλά στο λαιμό της, σχηματίζοντας ένα χαρακτηριστικό περιλαίμιο σχήματος U (Εικόνα Α.2.1). Στα πλευρά της υπάρχουν εναλλασσόμενες εγκάρδιες λωρίδες μαύρου και λευκού χρώματος, ενώ τα πόδια της είναι κόκκινου χρώματος. Τα αρσενικά άτομα μετά την ενηλικίωση τους, παρουσιάζουν στο πίσω και μέσο μέρος του ταρσού, κεράτινη διόγκωση (κότσι), από όπου προήλθε και η ονομασία «κότσος». Η λεπτή και διαπεραστική μεταλλική φωνή της με το χαρακτηριστικό «τσίκιρι-τσικ, 6

13 τσίκιρι-τσικ» αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της πετροπέρδικας ( Εικόνα Α.2.1: Η ορεινή πέρδικα A. graeca ( Η ορεινή πέρδικα συναντάται και σε χαμηλά πετρώδη υψίπεδα αλλά και σε οροπέδια σε μεγάλο υψόμετρο (πάνω από 300 μέτρα), που καλύπτονται από ποώδη βλάστηση και χαμηλούς θάμνους. Βρίσκεται και σε αραιά δασωμένες βουνοπλαγιές. Πραγματοποιεί τοπικές μετακινήσεις μεταξύ βιότοπων με μεγάλο υψόμετρο που κατοικεί το καλοκαίρι, και σε βιότοπους με χαμηλό υψόμετρο που ζει τον χειμώνα. Γενικά, χρησιμοποιεί μεγάλη ποικιλία βιοτόπων και υψομέτρων από τα μέτρα στις Άλπεις μέχρι και το επίπεδο της θάλασσας, στην Εύβοια, τα Ιόνια νησιά και στη Σικελία (Παπαγεωργίου, 1990). Η πετροπέρδικα είναι παμφάγο ον και τρέφεται ανάλογα με τα τροφικά διαθέσιμα του βιότοπου, νωρίς το πρωί και αργά το απόγευμα. Η τροφή της αποτελείται κυρίως από σπόρους φυτών, μικρούς βολβούς και βλαστάρια, αν και την άνοιξη και το καλοκαίρι καταναλώνει σημαντική ποσότητα εντόμων όπως ακρίδες και μυρμήγκια, καθώς και σκουλήκια και καρπούς. Μαζί με την τροφή καταπίνει και 7

14 πετραδάκια που βοηθούν στο άλεσμα της τροφής και στην πρόσληψη ασβεστίου. Διάφοροι νερόλακκοι λειτουργούν ως δεξαμενές για την προμήθεια του νερού που χρειάζεται η πέρδικα. Σε εποχές ξηρασίας όμως, αναγκάζεται να βρει το νερό τρώγοντας διάφορους βολβούς και χυμώδη βλαστάρια φυτών, αν και θεωρείται σχετικά ανθεκτικό είδος στην έλλειψη νερού. Είναι κοινωνικό είδος μιας και ζει σε ομάδες ατόμων, ενώ το χειμώνα μπορεί να συνενωθούν δύο ή περισσότερες ομάδες και να φτάσουν στα 40 άτομα, συγκροτώντας ένα κοπάδι. Στην περίπτωση που το κοπάδι αυξηθεί πολύ σε αριθμό ατόμων, κάποια άτομα σχηματίζουν ομάδα και φεύγουν, δημιουργώντας έτσι ένα νέο κοπάδι ( Τα κοπάδια αποτελούνται από τα ζευγάρια, τα μικρά τους, και ζευγάρια που δεν είχαν επιτυχημένη αναπαραγωγή. Με τα κοπάδια αυξάνονται οι πιθανότητες επιβίωσης αφού έτσι αντιμετωπίζονται καλύτερα τα αρπακτικά. Το κάθε κοπάδι έχει τον αρχηγό του, του οποίου ο ρόλος είναι η επιλογή του μέρους που θα κουρνιάσουν τη νύχτα. Οι ήχοι που παράγονται από τα άτομα του κοπαδιού είναι χαρακτηριστικοί ανάλογα της λειτουργίας που επιτελούν: για κοινωνική επαφή, λόγω ανταγωνισμού και για αναπαραγωγικούς σκοπούς. Χαρακτηριστικό στοιχείο της συμπεριφοράς του είδους είναι το κελάηδημα νωρίς το πρωί και αργά το απόγευμα. Εκτός από την λήψη τροφής, ασχολούνται και αρκετή ώρα με την περιποίηση του φτερώματος τους. Τη νύχτα κουρνιάζουν σε ανοιχτά σημεία του εδάφους (Παπαγεωργίου, 1990). Είναι είδος μονογαμικό, αν και έχουν παρατηρηθεί περιπτώσεις όπου η αρσενική μπορεί να ζευγαρώσει με περισσότερες θηλυκές. Τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο οι ομάδες διαλύονται και ξεκινούν οι ερωτικές επιδείξεις. Στα χαμηλά υψόμετρα η δημιουργία ζευγαριών ξεκινά συνήθως στο πρώτο δεκαήμερο του Δεκεμβρίου, ενώ μπορεί να καθυστερήσει κλιμακωτά όσο ανεβαίνουμε υψόμετρο μέχρι και ένα μήνα αργότερα στους ψηλότερους βιότοπους. Πρώτα δημιουργούνται τα ζευγάρια που έχουν μεγαλύτερη ηλικία με το κάθε ζεύγος να έχει συγκεκριμένη περιοχή χωροκράτειας την οποία υπερασπίζεται από τους ομόφυλους του. Το θηλυκό φωλιάζει στο έδαφος κάτω από θάμνους ή σε κοιλότητες του εδάφους στρώνοντας ξερά χόρτα και πούπουλα. Το αρσενικό και το θηλυκό βρίσκονται συνέχεια μαζί και αν παρενοχληθούν, τότε πετούνε μαζί και ακολούθως αναζητούν το ένα το άλλο κακαρίζοντας χαρακτηριστικά. Η ωοτοκία ξεκινά το τελευταίο δεκαήμερο του Φεβρουαρίου στα χαμηλά υψόμετρα και ένα μήνα αργότερα στις ψηλότερες περιοχές. Το θηλυκό γεννά

15 αυγά, τα οποία επωάζει μόνο του για ημέρες. Κατά την χρονική περίοδο της επώασης παρατηρείται στο θηλυκό μία γυμνή από φτερά περιοχή στο στήθος, η κηλίδα επώασης, ρόλος της οποίας είναι η καλύτερη μετάδοση της θερμότητας του σώματος στα επωαζόμενα αυγά. Οι νεοσσοί βαδίζουν σχεδόν αμέσως και λίγες ώρες μετά μπορούν να ακολουθήσουν τη μητέρα τους. Τις πρώτες εβδομάδες της ζωής τους τρέφονται με ζωική τροφή. Τα μικρά τους συνοδεύονται πάντα από τους γονείς και σε περίπτωση κινδύνου τα ειδοποιούν με χαρακτηριστικό κακάρισμα. Τότε τα μικρά καλύπτονται μέσα στη βλάστηση, ενώ ο θηλυκός γονέας αναλαμβάνει να απομακρύνει τον κίνδυνο. Οι πρώτες μέρες ζωής άλλωστε των νεοσσών είναι και οι πιο καθοριστικές αφού σε αυτές διατρέχουν τους μεγαλύτερους κινδύνους. Οι νεοσσοί είναι ικανοί να πετάξουν στην ηλικία των τεσσάρων εβδομάδων και είναι αναπαραγωγικά ώριμοι τον επόμενο χρόνο ( Alectoris chukar Η νησιωτική πέρδικα είναι ένα μέσου μεγέθους πτηνό με μήκος σώματος 35 cm, άνοιγμα φτερών cm και βάρος gr για τα θηλυκά και gr για τα αρσενικά, αν και έχουν παρατηρηθεί αρσενικά βάρους 850 gr. Τα δυο φύλα έχουν όμοιο χρωματισμό φτερώματος. Το επάνω μέρος του σώματος, του κεφαλιού και ο αυχένας έχουν χρώμα καφέ - γκρίζο, ενώ ο λαιμός της έχει χρώμα υπόλευκο με στακτό-κόκκινες αποχρώσεις. Το επάνω μέρος του στήθους της έχει επίσης γκριζωπό χρώμα, ενώ η κοιλιά της είναι χρώματος ανοιχτού καφέ όπως και το κάτω μέρος των φτερών της ουράς. Το ράμφος είναι κόκκινο και κοντό και γύρω από το λαιμό υπάρχει μια μαύρου χρώματος λωρίδα σε σχήμα V σαν περιδέραιο. Το περιδέραιο αυτό ξεκινά πάνω από το ράμφος της περνά πάνω και κάτω από τα μάτια της και καταλήγει χαμηλά στο λαιμό της, δημιουργώντας το χαρακτηριστικό περιλαίμιο σχήματος V. Έχει καστανά καλυπτήρια φτερά της ωτικής χώρας, ενώ ο 9

16 χαλινός της είναι λευκός. Επίσης, στα πλευρά της έχει 8-10 οριζόντιες μαύρες λωρίδες που εναλλάσσονται με άλλες τόσες λευκές. Η φωνή της αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της νησιώτικης πέρδικας, χάρη στο δυνατό κακάρισμα της, «κάκαρα-κακ κάκαρα κακ», το οποίο χρησιμεύει για την διάκριση της από την ορεινή πέρδικα (National Geographic Society, 1999). Η νησιώτικη πέρδικα ζει σε χαμηλότερα υψόμετρα, σε σχέση με την ορεινή, τα οποία κυμαίνονται μεταξύ μέτρα (στο όρος Ίδη της Κρήτης), αλλά στη Θράκη συναντιέται στα μέτρα. Συνήθως απαντιέται σε ξερές περιοχές, πετρώδεις πλαγιές βουνών ενώ φωλιάζει μέσα στα βράχια. Οι διατροφικές της συνήθειες είναι όμοιες με αυτές της ορεινής πέρδικας, με τη διάφορα ότι η νησιώτικη πέρδικα είναι ιδιαίτερα ανθεκτική στην ξηρασία, αντέχοντας περισσότερο την έλλειψη νερού από την ορεινή ( Αυτό το είδος πέρδικας ζει σε σμήνη τα οποία αποτελούνται από κάποιους ενήλικους και τους απογόνους τους. Το κάθε σμήνος καταλαμβάνει το δικό του χώρο, την προστασία της οποίας αναλαμβάνουν τα αρσενικά άτομα και θα την εγκαταλείψουν μόνο για σημαντικούς εξωγενείς παράγοντες. Δεν μεταναστεύουν και οι οποιεσδήποτε εποχιακές μετακινήσεις τους είναι συνήθως μόνο υψομετρικές. Η περίοδος αναπαραγωγής για την νησιώτικη πέρδικα αρχίζει τον Φεβρουάριο Μάρτιο οπότε και σχηματίζονται τα ζεύγη, και μπορεί να κρατήσουν μέχρι τον Ιούνιο. Το θηλυκό γεννά 8-10 αυγά και η επώαση τους διαρκεί ημέρες. Οι νεοσσοί βαδίζουν αμέσως και πετούνε πολύ καλά σε 3 εβδομάδες. Και τα δυο φύλα φτάνουν σε αναπαραγωγική ωριμότητα τον επόμενο χειμώνα. Η νησιωτική πέρδικα λόγω του χαμηλότερου υψομέτρου στο οποίο ζει και των ηπιότερων συνθηκών που επικρατούν, δύναται κάτω από ευνοϊκές συνθήκες να πραγματοποιήσει και δεύτερη γέννα (Christensen, 1996). 10

17 Διαφορές A. graeca & A chukar Συνοψίζοντας τις διαφορές των δύο ειδών, οι κυριότερες αναφέρονται στα παρακάτω σημεία: Διαφορετικό κακάρισμα, τύπου «τσίκιρι-τσικ, τσίκιρι-τσικ» στην ορεινή και «κάκαρα-κακ κάκαρα κακ» στη νησιωτική πέρδικα εναλλασσόμενες εγκάρδιες λωρίδες μαύρου και λευκού χρώματος στα πλευρά της ορεινής, έναντι 8-10 της νησιωτικής Στην ορεινή πέρδικα ο χαλινός είναι μαύρου χρώματος, ενώ στη νησιωτική λευκός Περιδέραιο σε σχήμα U στην ορεινή, ενώ στη νησιωτική είναι σε σχήμα V H A. graeca ζει σε υψηλότερο υψόμετρο (συνήθως πάνω από τα 800 μέτρα), από ότι η A. chukar H αναπαραγωγική περίοδος ξεκινά ένα μήνα νωρίτερα στην Α. graeca από ότι στην A. chukar Τα καλυπτήρια φτερά της ωτικής χώρας είναι γκριζωπά στην ορεινή πέρδικα και καστανωπά στην νησιωτική Στην ορεινή πέρδικα η μαύρη γραμμή που περνά από το κεφάλι έρχεται να κλείσει πάνω στο ράμφος πιάνοντας ολόκληρη την περιοχή του, ενώ στην νησιωτική περνά ψηλά και εφάπτεται μόνο στην επάνω γραμμή του Εικόνα Α.2.2: Alectoris graeca & Alectoris chukar ( 11

18 Α.3 ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥΣ ΠΕΡΔΙΚΑΣ Υπολογίζεται από τα παγκόσμια δεδομένα, ότι οι πληθυσμοί της A. graeca και της A. chukar παρουσιάζουν πτωτική πορεία της τάξης του 30% τα τελευταία 30 χρόνια ( Οι λόγοι που συντέλεσαν σε αυτή τη μείωση είναι αρκετοί. Για παράδειγμα είναι γνωστό ότι τα δυο είδη πέρδικας αποτελούν από τα πλέον δημοφιλή θηράματα για τους κυνηγούς, γεγονός που έχει οδηγήσει στην ανεξέλεγκτη θήρευση τους, αλλά και στην λαθροθηρία τους συμβάλλοντας έτσι στη μείωση των πληθυσμών των δυο ειδών. Αρνητική επίδραση είχε και η κατασκευή οδικού δικτύου ακόμα και στις πιο απομακρυσμένες περιοχές, που αφενός δίνει στους κυνηγούς τη δυνατότητα για ευκολότερη πρόσβαση, και αφετέρου υποβαθμίζει τους φυσικούς βιότοπους. Η σημαντικότερη αιτία που επηρέασε αρνητικά τη διατήρηση των πληθυσμών της πέρδικας ήταν η υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων της. Η εγκατάλειψη της παραδοσιακής γεωργίας, η αναδάσωση και η έντονη θήρευση οδήγησαν στη συρρίκνωση των πληθυσμών στα Απέννινα όρη, τη Σικελία αλλά και την Ελλάδα (Handrinos & Acriotis, 1997). Σήμερα η νησιωτική πέρδικα βρίσκεται σε κίνδυνο, λόγω της εγκατάλειψης των αγρών και της καταστροφής των βιοτόπων της εξαιτίας της χρησιμοποίησης τους για τουριστική εκμετάλλευση. Αυτό είχε ως επακόλουθο τη σημαντική μείωση των τροφικών πηγών, όχι μόνο για την πέρδικα αλλά και για άλλα είδη που διαβιούν σε τέτοια ενδιαιτήματα. Επιπρόσθετα, η μείωση της ορεινής κτηνοτροφίας οδήγησε στη δημιουργία συμπαγών μαζών αείφυλλων πλατύφυλλων, ακατάλληλων για τη διαβίωση της πέρδικας. Ακόμη, η υπερβόσκηση, η εξαφάνιση των φυσικών φρακτών, η αλόγιστη χρήση εντομοκτόνων και φυτοφαρμάκων, οι εκτεταμένες μονοκαλλιέργειες και οι εκχερσώσεις είναι κάποιοι ακόμη λόγοι της μείωσης των πληθυσμών. Ένας ακόμη παράγοντας που επηρέασε αρνητικά τη διατήρηση των πληθυσμών της πετροπέρδικας είναι η εισαγωγή ξενικών ειδών και πιο συγκεκριμένα της νησιώτικης πέρδικας. Μέχρι και πριν από λίγα χρόνια πραγματοποιούνταν απελευθερώσεις εκτρεφόμενης νησιωτικής πέρδικας σε περιοχές που ήταν χώροι εξάπλωσης της ορεινής, με αποτέλεσμα τον υβριδισμό των δύο ειδών. Αυτό σύμφωνα με τους Barilani et al., (2006) είχε ως επακόλουθο τη γονιδιακή κατάπτωση της ορεινής πέρδικας και τη μείωση των πληθυσμών της. 12

19 Α.4 ΥΒΡΙΔΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΓΕΝΟΣ ALECTORIS Πολλές μελέτες έχουν καταγράψει φαινόμενα υβριδισμού στο γένος Alectoris. Στις Νότιες Γαλλικές Άλπεις, στα όρια εξάπλωσης της κοκκινοπέρδικας A. rufa και της πετροπέρδικας A. graeca saxatilis, υπάρχει φυσικός πληθυσμός υβριδίων, ο οποίος συνυπάρχει στον ίδιο βιότοπο με τους πληθυσμούς των δυο ειδών (Randi & Bernard-Laurent, 1999). Περιπτώσεις φυσικού υβριδισμού έχουν αναφερθεί και για τα είδη A. graeca και A. chukar kleini στη οροσειρά της Ροδόπης στη Θράκη (Dragoev, 1974), ενώ στη Βουλγαρία έχει καταγραφεί ζώνη υβριδισμού μεταξύ της A. graeca και της A. chukar (Petrov et al., 1969). Στην Ιταλία, αναφέρεται η ύπαρξη υβριδίων A. chukar και A. rufa, σε άγριους πληθυσμούς που πιθανό να είναι αποτέλεσμα απελευθερώσεων ατόμων A. chukar στην περιοχή (Barbanera et al., 2005). Εκτός όμως από τον φυσικό υβριδισμό υπάρχει και αυτός των εκτροφείων. Έχει αποδειχθεί ότι η A. graeca διασταυρώνεται με την A. chukar σε ελεγχόμενες συνθήκες δίνοντας γόνιμους απογόνους (Μανιός, 2001). Νεώτερες μελέτες επιβεβαιώνουν τον υβριδισμό μεταξύ A. graeca και A. chukar αλλά και Α. rufa που διετελέστηκε στην Ελλάδα, που μάλιστα οδήγησε στην μείωση των φυσικών πληθυσμών της A. graeca (Barilani et al., 2006). Για αυτό το λόγο έχει απαγορευτεί η απελευθέρωση της νησιωτικής πέρδικας στα όρια εξάπλωσης της πετροπέρδικας. Είναι γνωστό άλλωστε το παράδειγμα της γκριζας πάπιας Anas superciliosa, στην Νέα Ζηλανδία, η οποία επηρεάστηκε αρκετά από τον υβριδισμό με την εισαγωγή της αγριόπαπιας A. platyrhynchos, σε σημείο να έχουν σχεδόν εξαλειφθεί οι γνήσιοι πληθυσμοί της, και να παραμένουν μόνο πληθυσμοί υβριδίων (Rhymer et al., 1994). Στην περίπτωση που πρόκειται για φυσικούς πληθυσμούς υβριδίων προτείνεται η συντήρηση τους, λόγω της πιθανής μεγαλύτερης προσαρμοστικότητας που έχουν για το συγκεκριμένο μικροπεριβάλλον που συναντώνται τα δύο είδη (Allendorf & Luikart, 2007). Όταν όμως οι υβριδισμοί είναι αποτέλεσμα λανθασμένων εμπλουτισμών, έχουν μεγαλύτερη οικολογική αξία οι φυσικοί πληθυσμοί του κάθε είδους, και η δημιουργία πληθυσμών υβριδίων μπορεί να έχει απρόβλεπτες συνέπειες για την επιβίωση του είδους στην περιοχή γενικότερα, και πρέπει να αποφεύγεται. Ενδέχεται να μολυνθεί το γονιδιακό απόθεμα των φυσικών πληθυσμών και να οδηγηθούν στο χάσιμο της προσαρμοστικότητας που κατέχουν, στην αύξηση της πιθανότητας να εκτεθούν στους διάφορους κινδύνους, με πιθανό τελικό αποτέλεσμα την πληθυσμιακή τους πτώση έως ακόμα και τον αφανισμό τους. 13

20 Α.5 ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΙ Τα τελευταία χρόνια ο εμπλουτισμός, δηλαδή η εισαγωγή εκτρεφόμενων ατόμων για την ενίσχυση της πανίδας σε διάφορες περιοχές, αποτέλεσε μία από τις κύριες πρακτικές για την ενίσχυση των πληθυσμών των ειδών τα οποία βρίσκονταν υπό πίεση. Στα είδη αυτά περιλαμβάνονται τόσο θηρεύσιμα είδη όσο και μη θηρεύσιμα. Στην Ελλάδα αυτό το έργο επιτελείται κυρίως από τους διάφορους Κυνηγετικούς Συλλόγους. Τα άτομα που απελευθερώνονται στη συντριπτική πλειοψηφία τους, αναπαράγονται τεχνητά και εκτρέφονται σε ειδικά εκτροφεία. Μερικές φορές όμως, οι εμπλουτισμοί αντί να οδηγούν στα επιθυμητά αποτελέσματα, δημιουργούν σοβαρά προβλήματα τα οποία εστιάζονται στα ακόλουθα σημεία: 1. Απελευθέρωση ευαίσθητων ειδών με ταυτόχρονη άγνοια της οικολογίας του είδους και των απαιτήσεων του ως προς το βιότοπο. 2. Απελευθέρωση ειδών χωρίς να έχει διερευνηθεί η πρόκληση ζημιών σε παραγωγικές μονάδες και καλλιέργειες. 3. Απελευθέρωση ειδών χωρίς να έχει προβλεφθεί η φύλαξη τους με αποτέλεσμα να αποδεκατίζονται από τους κυνηγούς. 4. Απελευθέρωση ειδών ξένων προς την περιοχή, τα οποία μπορεί να επιφέρουν αρνητικές επιπτώσεις στα ενδημικά είδη, είτε θηρεύοντας τα, είτε ανταγωνίζοντας τα, και τέλος είτε διαταράσσοντας την οικολογική ισορροπία του ενδιαιτήματος. 5. Απελευθέρωση ειδών που είναι φορείς ασθενειών (ή ακόμα και παρασίτων), οι οποίες μεταφέρονται στους γηγενείς πληθυσμούς. 6. Απελευθέρωση ειδών για ενίσχυση των τοπικών πληθυσμών, τα οποία όμως προέρχονται από διαφορετική περιοχή, μπορεί να αποβεί μοιραία επειδή ο υβριδισμός μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους αλλά διαφορετικής περιοχής, μπορεί να οδηγήσει στο χάσιμο της προσαρμοστικότητας που έχει αποκτήσει ο γηγενής πληθυσμός με το πέρασμα των χρόνων για τη συγκεκριμένη περιοχή, μία προσαρμοστικότητα η οποία είναι δυνατό να γίνει αντιληπτή μόνο σε ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες. 14

21 Μια σχετική μελέτη έγινε από τους Buner et al (2005), οι οποίοι εξέτασαν την εγκατάσταση της πεδινής πέρδικας Perdix perdix σε μια περιοχή της Ελβετίας στην οποία ζούσε παλιότερα αλλά λόγω της αλλοίωσης του ενδιαιτήματος (ελέω φυσικά ανθρωπίνων δραστηριοτήτων) είχε αφανιστεί από την περιοχή. Σε αυτή την περιοχή είχαν διαμορφωθεί μικροπεριοχές με τα κατάλληλα ενδιαιτήματα για την πέρδικα, αλλά υπήρχαν και μικροπεριοχές με ενδιαιτήματα που δεν είχαν ενισχυθεί οικολογικά και δεν ήταν και τόσο κατάλληλα για τη διαβίωση του είδους. Οι πέρδικες που επιβίωσαν προτίμησαν τα ενισχυμένα ενδιαιτήματα γεγονός που καταδεικνύει ότι ίσως ο πιο σημαντικός παράγοντας που πρέπει να ληφθεί στα υπ όψη κατά τον εμπλουτισμό, είναι η σωστή επιλογή ενδιαιτήματος, και όπου είναι δυνατό η κατάλληλη οικολογική ενίσχυση του ενδιαιτήματος πριν τον εμπλουτισμό. Έτσι, μπορεί να ανθήσουν ξανά πληθυσμοί ειδών που είχαν εξαφανιστεί στο παρελθόν, λόγω της αλλοίωσης του ενδιαιτήματος εξαιτίας της ανθρώπινης επέμβασης, ή και ακόμη η εγκατάσταση νέων ειδών σε μια περιοχή που δεν προϋπήρχαν, στην οποία όμως έχει τροποποιηθεί το ενδιαίτημα ώστε αποδεδειγμένα να βρίσκεται σε θέση να υποστηρίξει αυτά τα νέα είδη. Πότε είναι επιθυμητός ο εμπλουτισμός; Ο εμπλουτισμός είναι επιθυμητός στην περίπτωση που οι πληθυσμοί της ορεινής πέρδικας ήταν πολύ μειωμένοι ή είχαν νιώσει αισθητά τη δύναμη της φύσης με τέτοιο τρόπο (π.χ. ξηρασία) ώστε να ασκηθεί πάνω τους πίεση και φυσική επιλογή, και κατά συνέπεια να μειωθεί η γονιδιακή ποικιλότητα (Allendorf et al., 2001). Με εμπλουτισμό και ταυτόχρονα υβριδισμό θα μπορούσε να αυξηθεί το γονιδιακό απόθεμα της πετροπέρδικας. Αλλά αυτός ο υβριδισμός θα έπρεπε να γινόταν με άλλα άτομα A. graeca κάποιας άλλης κοντινής περιοχής και με κανένα άλλο είδος, πόσο μάλλον την A. chukar που έχουν διαφορετικά φυσικά ενδιαιτήματα. Έτσι, στην περίπτωση μεταξύ A. graeca και A. chukar οι υβριδισμοί που επιτελέστηκαν λόγω της απελευθέρωσης των ατόμων νησιωτικής πέρδικας είναι ένας από τους κύριους λόγους της πτώσης των πληθυσμών της ορεινής πέρδικας, η οποία πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται για ένα τοπικά άριστα προσαρμοσμένο υποείδος, γεγονός που την καθιστά είδος προς διατήρηση, εις βάρος των υβριδίων της τα οποία δεν μπορούν να έχουν την ίδια προσαρμοστικότητα όσο οι φυσικοί πληθυσμοί. 15

22 Α.6 ΜΙΚΡΟΔΟΡΥΦΟΡΙΚΟ DNA (Microsatellite DNA) Γενικά για το μικροδορυφορικό DNA Το ευκαρυωτικό γονιδίωμα περιλαμβάνει μικρές, διαδοχικά επαναλαμβανόμενες ακολουθίες που αποτελούν περίπου το 5% του συνολικού πυρηνικού DNA. Το DNA αυτής της κατηγορίας είναι γνωστό ως «δορυφορικό DNA» (Satellite DNA) και πρόκειται για «ουδέτερο» DNA, δηλαδή δεν αποτελεί φορέα πληροφοριών για τη σύνθεση πρωτεϊνών ή RNA. Διακρίνεται σε δυο κατηγορίες: ι) το μινιδορυφορικό DNA (Minisatellite DNA), όπου το μέγεθος της επαναλαμβανόμενης ακολουθίας κυμαίνεται από 7-90 bp και ιι) το μικροδορυφορικό DNA (Microsatellite DNA), όπου το μέγεθος της επαναλαμβανόμενης ακολουθίας κυμαίνεται από 1-6 bp. Το μικροδορυφορικό DNA υπολογίζεται ότι αποτελεί περίπου το 3% του συνολικού γονιδιώματος στον άνθρωπο (Hamada & Kakunaga, 1992). Η διασπορά του στα διάφορα χρωμοσώματα είναι σχετικά ίση, με ελαφρώς μικρότερη πυκνότητα στις τελομερικές και κεντρομερικές περιοχές (Koch et al., 1989). Η πυκνότητα των μικροδορυφορικών τόπων ποικίλει στα διάφορα είδη. Στο ανθρώπινο γονιδίωμα (Beckman & Weber, 1992), συναντάται ένας μικροδορυφορικός τόπος ανά 5-6 kb, αν και συνήθως στο ζωικό βασίλειο απαντώνται σε μικρότερη πυκνότητα (ένας ανά kb) (Schug et al., 1998). Στα φυτά είναι πέντε φορές λιγότεροι άφθονοι (Lagercrantz et al., 1993) από ότι στα θηλαστικά. Οι μικροδορυφορικοί τόποι ανάλογα με την ομοιογένεια ή όχι του επαναλαμβανόμενου μοτίβου χωρίζονται σε: τέλειους (perfect), οι οποίοι αποτελούνται από συνεχείς επαναλήψεις του ίδιου μοτίβου (παράδειγμα: CACACACACACACACACA) ατελείς (imperfect), στους οποίους παρεμβάλλονται μία η περισσότερες τυχαίες βάσεις μεταξύ των επαναλήψεων (παράδειγμα: CACACATCACAACACA) σύνθετους (compound), οι οποίοι αποτελούνται από γειτονικές επαναλαμβανόμενες αλληλουχίες που διαφέρουν στο βασικό τους μοτίβο (παράδειγμα: CACACACACAGAGAGA) (Urquhart et al., 1994). 16

23 Πολυμορφισμός μικροδορυφορικών τόπων Κύριο χαρακτηριστικό του μικροδορυφορικού DNA είναι ο πολύ υψηλός ρυθμός μεταλλαξιγένεσης, ο οποίος είναι της τάξης του 10-5 με 10-2 (Amos et al., 1996), αρκετά υψηλότερος από αυτόν του υπόλοιπου γονιδιώματος. Ανάμεσα, όμως στους διάφορους μικροδορυφορικούς τόπους ο ρυθμός μεταλλαξιγένεσης ποικίλει αρκετά. (Mertens et al., 1997). Οι υψηλοί ρυθμοί μεταλλάξεων προκαλούν τη δημιουργία νέων αλληλομόρφων και οδηγούν σε υψηλά επίπεδα πολυμορφισμού. Έχει διαπιστωθεί ότι οι τιμές ετεροζυγωτίας είναι ιδιαίτερα μεγάλες, της τάξης του 70% και σε μερικές περιπτώσεις φτάνουν και το 100% σε εξαιρετικά πολυμορφικούς τόπους. Το επίπεδο πολυμορφισμού των μικροδορυφορικών τόπων έχει συσχετιστεί με τους ακόλουθους παράγοντες: Το μέγεθος του επαναλαμβανόμενου μοτίβου. Υπάρχει μία αρνητική συσχέτιση του μεγέθους του μοτίβου (δι-, τρι-, τετρα-) με τη συχνότητα των μεταλλάξεων (Chakraborty et al., 1997). Στον ίδιο αριθμό επαναλήψεων, οι μεταλλάξεις που προκύπτουν στα τετρανουκλεοτίδια είναι σημαντικά μικρότερες από αυτές που προκύπτουν στα δινουκλεοτίδία (Lee et al., 1999). Η σύσταση του επαναλαμβανόμενου μοτίβου. Μικροδορυφορικοί γονιδιακοί τόποι πλούσιοι σε Α/Τ είναι περισσότερο πολυμορφικοί (Gastier et al. 1995). Ο αριθμός των επαναλήψεων. Μικροδορυφορικοί τόποι με μεγαλύτερο αριθμό επαναλήψεων, είναι πιο πολυμορφικοί από εκείνους με μικρότερο αριθμό (Brinkmann et al., 1998), αφού άλλωστε δίνεται μεγαλύτερο υπόστρωμα για τη δημιουργία μεταλλάξεων. Η ομοιογένεια των γονιδιακών τόπων. Οι τέλειοι μικροδορυφορικοί τόποι παρουσιάζουν μεγαλύτερη ποικιλομορφία από τους ατελείς και τους σύνθετους με τον ίδιο αριθμό επαναλήψεων (Pepin et al., 1995). Το φύλο και η ηλικία. Στα αρσενικά άτομα ο ρυθμός μεταλλαξιγένεσης είναι 5-6 φορές μεγαλύτερος από ότι στα θηλυκά (ελέω του μεγαλύτερου αριθμού κυτταρικών διαιρέσεων που επιτελείται κατά την σπερματογένεση), ενώ βρέθηκε και θετική συσχέτιση με την ηλικία του αρσενικού ατόμου (Brinkmann et al., 1998). Πάντως από ότι έχει παρατηρηθεί, έχει βγει το συμπέρασμα ότι οι μεταλλάξεις στο μικροδορυφορικό DNA αφορούν περισσότερες προσθήκες παρά 17

24 απώλειες επαναλήψεων και ότι οι μικροδορυφορικοί τόποι τείνουν συνεχώς να αυξάνουν σε μέγεθος (Amos et al., 1996). Ως αντιστάθμισμα στην παραπάνω τάση υπάρχει κι ένας «επιλεκτικός» μηχανισμός ο οποίος περιορίζει το ανώτατο όριο των γονιδιακών τόπων, αλλιώς διαφορετικά θα αναμένονταν οι μικροδορυφορικές αλληλουχίες να αυξάνονται απεριόριστα (Garza et al., 1995). Χρήση του μικροδορυφορικού DNA σε πληθυσμιακές μελέτες Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Η αφθονία των μικροδορυφορικών γονιδιακών τόπων, ο υψηλός πολυμορφισμός και τα υψηλά ποσοστά ετεροζυγωτίας αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά του μικροδορυφορικού DNA. Η μεντελική κληρονόμηση και η συνυπεροχή διακριτών αλληλομόρφων καθώς επίσης και τα πολλά τεχνικά πλεονεκτήματα (πολλαπλασιασμός με τη μέθοδο PCR, εύκολος καθορισμός αλληλομόρφων) που εμφανίζει το μικροδορυφορικό DNA, αλλά και το γεγονός ότι οι μικροδορυφορικοί δείκτες επιτρέπουν την ανάλυση από κακής ποιότητας δείγματα, όπου το DNA είναι θρυμματισμένο (οι μικρές ακολουθίες του μικροδορυφορικού DNA συχνά παραμένουν άθικτες κι έτσι μπορούν να αναλυθούν με επιτυχία), το καθιστούν πολύτιμο μοριακό εργαλείο σε μελέτες σύνδεσης, χαρτογράφησης και πληθυσμιακής δομής σε πληθώρα οργανισμών (Morris, 1993;, Jarne & Lagonda, 1996), ενώ βρίσκει σημαντικές εφαρμογές και στην ιατρική διάγνωση, την ιατροδικαστική, συμπεριλαμβανομένων και των υποθέσεων αμφισβητούμενης πατρότητας (Edwards et al., 1991; Devlin et al., 1991). Στα μειονεκτήματα της χρήσης του μικροδορυφορικού DNA για πληθυσμιακές μελέτες είναι η περίπλοκη συμπεριφορά του κατά τις μεταλλάξεις του, αφού πρόκειται για εγωιστικό DNA, που δεν υπόκειται στην πίεση της φυσικής επιλογής. Επίσης η εμφάνιση των stutter ζωνών κατά την ηλεκτροφόρηση δυσκολεύουν την αυτόματη γενοτύπηση των αλληλομόρφων. Αυτές οι ζώνες είναι ατελή προϊόντα της ενίσχυσης με PCR, ελαφρώς μικρότερα από τα κανονικά αλληλόμορφα που συναντώνται συχνά κατά την ενίσχυση του μικροδορυφορικού DNA. (Schloterrer, 2004). Οι μικροδορυφορικοί τόποι που ενισχύονται για κάποια συγκεκριμένα είδη, μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε στενά συγγενικά είδη, αλλά το ποσοστό των τόπων που ενισχύονται μειώνεται με την αύξηση της γενετικής απόστασης των δύο ειδών (Jarne & Lagonda, 1996). Οι μεταλλάξεις σημείου στις 18

25 θέσεις σύνδεσης των εκκινητών μπορεί να οδηγήσουν στην εμφάνιση των «μηδενικών» αλληλομόρφων (είτε απουσία γονιδιακού προϊόντος στο μοριακό επίπεδο, είτε απουσία λειτουργίας σε φαινοτυπικό επίπεδο), ένα ακόμη μειονέκτημα στη χρήση του μικροδορυφορικού DNA ως μάρτυρα. Αυτό το φαινόμενο μπορεί να ευθύνεται για την εξαγωγή λανθασμένων συμπερασμάτων κατά τη γενοτύπηση, π.χ. η αναγνώριση ετερόζυγων ατόμων ως ομόζυγων (κατά το ήμισυ «μηδενικά» αλληλόμορφα) (Dakin & Avise, 2004). Θεωρητικά μοντέλα εξέλιξης μικροδορυφορικού DNA Από τη στιγμή που το μικροδορυφορικό DNA χρησιμοποιείται σε πληθυσμιακές μελέτες, για να μπορεί να δοθεί μία σωστή εκτίμηση για τις διάφορες παραμέτρους, πρέπει να κατανοηθούν οι διαδικασίες που γίνονται κατά την εξέλιξη του. Υπάρχουν δύο βασικά θεωρητικά μοντέλα εξέλιξης για το μικροδορυφορικό DNA. Το πρώτο ονομάζεται Μοντέλο Μεταλλακτικών Βημάτων (SMM, Stepwise Mutation Model, Kimura & Ohta, 1978), και υποστηρίζει ότι κάθε μετάλλαξη έχει ως αποτέλεσμα το κέρδος ή την απώλεια μιας επανάληψης. Αποτέλεσμα αυτού είναι τα υπάρχοντα αλληλόμορφα να μεταλλάσσονται σε αλληλόμορφα που ήδη υπάρχουν στον πληθυσμό, μεταβάλλοντας έτσι τη συχνότητα τους. Το δεύτερο μοντέλο είναι το Μοντέλο των Άπειρων Αλληλομόρφων (IAM, Infinite Allele Model, Kimura & Crow, 1964) και υποστηρίζει ότι μια μετάλλαξη επηρεάζει ένα τυχαίο αριθμό επαναλήψεων οδηγώντας έτσι στο σχηματισμό ενός νέου αλληλομόρφου. Στις πλείστες περιπτώσεις φαίνεται να ισχύει το πρώτο μοντέλο (Weber & Wong, 1993;, Primmer et al., 1996). Έχει διαπιστωθεί ότι γύρω στο 90% των περιπτώσεων αφορούν μεταλλακτικές διαδικασίες βημάτων, που οδηγούν σε αύξηση ή μείωση μιας επαναλαμβανόμενης μονάδας. Πιο συνηθισμένη είναι η πρόσθεση, παρά η αφαίρεση της επαναλαμβανόμενης μονάδας (Amos et al., 1996). Ακολουθούν σε συχνότητα οι περιπτώσεις μεταλλακτικών διαδικασιών που προκαλούν πρόσθεση ή αφαίρεση δύο επαναλαμβανομένων μονάδων και σε ένα πολύ μικρό ποσοστό αυτές οι διαδικασίες που οδηγούν σε αύξηση ή μείωση περισσοτέρων επαναλαμβανομένων μονάδων (Valdes et al., 1993; Di Rienzio et al., 1994; Glenn et al., 1996). Ο κυριότερος μηχανισμός που προκαλεί τις αλλαγές στον αριθμό των επαναλαμβανόμενων μονάδων, είναι ο άνισος διασκελισμός (Jeffreys et al., 1998; Nakamura et al., 1987). Επίσης η πιθανότητα ολίσθησης του DNA κατά την 19

26 αντιγραφή παίζει το ρόλο της κατά τις μεταλλακτικές διαδικασίες (Levinson & Gutman, 1987; Schlotterer & Tautz, 1992). Κατά την αντιγραφή είναι πιθανό η μια αλυσίδα του DNA να ολισθήσει και να ακολουθήσει λανθασμένο ζευγάρωμα των μικροδορυφορικών τόπων με αποτέλεσμα την προσθήκη ή την αφαίρεση μιας επαναλαμβανόμενης μονάδας από τη νεοσχηματιζόμενη αλυσίδα DNA. Οι μικροδορυφορικοί τόποι θεωρούνται επιλεκτικά, ουδέτερες περιοχές του γονιδιώματος (Schlotterer & Pemberton, 1994) επειδή δεν μεταγράφονται και δεν δημιουργούν πρωτεϊνικά προϊόντα. Έτσι δεν υπόκεινται στην εξελικτική πίεση της φυσικής επιλογής, αλλά ακολουθούν δικούς τους νόμους όσο αφορά την εξελικτική τους πορεία. Αυτό το χαρακτηριστικό προσδίδει στο μικροδορυφορικό DNA τον όρο «εγωιστικό DNA» (Orgel & Crick, 1980). Υπάρχουν όμως κάποιες μελέτες που εμπλέκουν το μικροδορυφορικό DNA σε ορισμένες διεργασίες (Miklos, 1985; Garza et al., 1995), και πιο συγκεκριμένα: Στον άνθρωπο, συγκεκριμένες δινουκλεοτιδικές και τρινουκλεοτιδικές επαναλήψεις συνδέονται με πυρηνικές πρωτεΐνες, αγνώστου λειτουργίας. Κάποιες κατηγορίες επαναλήψεων συντελούν στη σωστή διαμόρφωση των χρωμοσωμάτων κατά τη διάρκεια του κυτταρικού κύκλου. Συγκεκριμένα επαναλήψεις του τύπου GC θεωρούνται υπεύθυνες για τη δημιουργία δομών Z-DNA οι οποίες διευκολύνουν το «πακετάρισμα» των χρωμοσωμάτων κατά τη μείωση. Συμμετέχουν ενεργά στον ανασυνδυασμό διευκολύνοντας την ευθυγράμμιση και τη σύναψη των χρωμοσωμάτων κατά το στάδιο της ζυγοταινίας της μείωσης. Δινουκλεοτιδικές επαναλήψεις επηρεάζουν τη γονιδιακή ρύθμιση και έκφραση στα θηλαστικά και στη Drosophila. Δορυφορικές ακολουθίες έχουν ανακαλυφθεί σε ιντρόνια γονιδίων που σχετίζονται με την εκδήλωση ασθενειών και ειδικά τον καρκίνο (Amador et al., 2004). 20

27 Γενετικές αναλύσεις με τη χρήση μικροδορυφορικών δεικτών σε πτηνά Τα τελευταία χρόνια, η ανάπτυξη των μικροδορυφορικών δεικτών σε συνδυασμό με τα δεδομένα που προέκυψαν από την ανάλυση του μιτοχονδριακού γονιδιώματος έχουν αποκαλύψει αρκετές πληροφορίες για την εξελικτική διαδικασία, τη δημογραφική ιστορία και τη γενετική δομή φυσικών πληθυσμών (Balding et al., 2001). Σήμερα υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός γενετικών χαρτών σύνδεσης, που έχουν κατασκευαστεί με τη χρήση μικροδορυφορικών δεικτών για διάφορα οικόσιτα είδη. Ωστόσο, αντίστοιχες προσπάθειες που έγιναν για οικόσιτα πουλερικά δεν στέφθηκαν με επιτυχία, εξαιτίας του μικρότερου αριθμού μικροδορυφορικών τόπων που βρίσκονται στο γονιδίωμα των πτηνών σε σχέση με αυτό των θηλαστικών (Primmer et al., 1997). Παρόλα αυτά, σημαντική πρόοδος σημειώθηκε στο είδος Gallus gallus (κότα), το οποίο αποτέλεσε αντικείμενο έντονης ερευνητικής δραστηριότητας λόγω της μεγάλης οικονομικής του σημασίας για τον άνθρωπο αλλά και της χρησιμοποίησης του ως αναπτυξιακό μοντέλο των ανώτερων σπονδυλωτών (Burt & Cheng, 1998). Μετά από συντονισμένες διεθνείς ερευνητικές προσπάθειες δημιουργήθηκε ένας γενετικός χάρτης σύνδεσης για το Gallus gallus (Khatib et al., 1993, Crooijmans et al., 1994, 1996, 1997, Cheng et al., 1995, Gibbs et al., 1997), ο οποίος μεταξύ των 1889 γονιδιακών τόπων που περιλαμβάνει, εμπεριέχει και περισσότερους από 900 μικροδορυφορικούς τόπους. Πληροφορίες για τους μικροδορυφορικούς γονιδιακούς δείκτες του Gallus gallus υπάρχουν στην ηλεκτρονική διεύθυνση Αντίστοιχοι γενετικοί χάρτες για άλλα είδη πτηνών της τάξης Galliformes, όπως είναι το ορτύκι (Coturnix japonica) και η πέρδικα (Alectoris sp) δεν έχουν κατασκευαστεί μέχρι σήμερα. Διάφορες μελέτες αποκάλυψαν ότι οι ακολουθίες που γειτονεύουν με το επαναλαμβανόμενο μοτίβο των μικροδορυφορικών τόπων συχνά είναι συντηρημένες μεταξύ στενά συγγενικών taxa, επιτρέποντας έτσι τη χρήση των ίδιων εκκινητών που αναπτύχθηκαν για την ανάλυση του μικροδορυφορικού πολυμορφισμού σε ένα είδος και σε άλλα συγγενικά του είδη (Primmer et al., 1996, Dallimer, 1999, Pang et al., 1999, Van Hooft et al., 1999). Στην οικογένεια Phasianidae έγιναν προσπάθειες για να χρησιμοποιηθεί ένας μεγάλος αριθμός από τους διαθέσιμους, ειδικούς για το Gallus gallus, μικροδορυφορικούς δείκτες προκειμένου να αναπτυχθούν ειδικοί DNA δείκτες για τη γαλοπούλα (Melagris gallopavo) (Levin et al., 1995, Liu et al., 1996), 21

28 το ορτύκι (Coturnix japonixa) (Pang et al., 1999, Innoue-Murayama et al., 2001), τον φασιανό (Phasianus colchicus) (Barrati et al., 2001) και την ορεινή πέρδικα (Alectoris graeca) (Randi et al., 2003, Barilani et al, 2006). Επίσης μικροδορυφορικοί δείκτες, ειδικοί για την Alectoris rufa βρέθηκε ότι μπορούν να ενισχυθούν με επιτυχία, παρουσιάζοντας πολυμορφισμό, στην Alectoris graeca (Gonzalez et al., 2005). Alectoris graeca Προκειμένου να διερευνηθεί η εξελικτική ιστορία και οι παρελθοντικές δημογραφικές αλλαγές σε πληθυσμούς του είδους Alectoris graeca οι Lucchini & Randi (1998) και οι Randi et al. (2003) χρησιμοποιώντας γονιδιωματικό DNA 332 ατόμων A. graeca που προερχόταν από 5 γεωγραφικές περιοχές (Άλπεις, Απέννινα, Σικελία, Αλβανία, Ελλάδα) επιδίωξαν να ενισχύσουν 8 μικροδορυφορικούς τόπους (MCW 225, 280, 252, 276, 295, 135, 323) που είχαν αρχικά προσδιοριστεί στο γονιδίωμα του G. gallus. Και οι 8 μικροδορυφορικοί τόποι που εξετάστηκαν ήταν πολυμορφικοί, με εξαίρεση τον τόπο MCW252, ο οποίος ήταν μονομορφικός στον πληθυσμό των Άλπεων. Συνολικά, εντοπίστηκαν 63 αλληλόμορφα, με μέσο όρο 7,9 αλληλόμορφα ανά γονιδιακό τόπο. Ο μέσος αριθμός των αλληλομόρφων κυμαίνονταν από 3,2 έως 5,5 στα δείγματα από Σικελία και Ελλάδα αντίστοιχα. Ο αριθμός των «μοναδικών» αλληλομόρφων ήταν από μηδέν (στα Απέννινα) έως επτά (στη Σικελία). Στα δείγματα από Σικελία βρέθηκε μεγαλύτερος αριθμός «μοναδικών» αλληλομόρφων από ότι στα δείγματα από την Ελλάδα. Η μέση τιμή της παρατηρούμενης ετεροζυγωτίας Ho=0,32 ήταν μικρότερη από την αναμενόμενη ετεροζυγωτία He=0,48 γεγονός που δείχνει ότι υπάρχουν λιγότεροι ετεροζυγώτες από τους θεωρητικά αναμενόμενους στο συνολικό δείγμα. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης του μικροδορυφορικού DNA στους 5 πληθυσμούς του A. graeca, αποκάλυψαν σαφή γενετική διαφοροποίηση του πληθυσμού των περδίκων της Σικελίας από τους αντίστοιχους πληθυσμούς των άλλων περιοχών που εξετάστηκαν, ενώ ο χρόνος απόκλισης του συγκεκριμένου πληθυσμού από τους υπόλοιπους υπολογίζεται στα έτη. 22

29 Πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα των Barilani et al. (2006), τα οποία βασίστηκαν στην ενίσχυση 8 μικροδορυφορικών τόπων (MCW 118, 135, 152, 225, 276, 280, 295, 323) σε 319 άτομα άγριων πληθυσμών A. graeca από την Α. Μακεδονία, την Πελλοπόνησο, την Ήπειρο και τον Όλυμπο, κατέδειξαν ότι μέχρι και ένα ποσοστό της τάξης του 20% των πληθυσμών της πετροπέρδικας είναι γόνιμα υβρίδια πρώτης και δεύτερης γενιάς (F 1 και F 2 ), που έχουν προκύψει με διασταύρωση με άτομα A. chukar που έχουν απελευθερωθεί σε αυτές τις περιοχές στο πλαίσιο κάποιων εμπλουτισμών. Ακόμα βρέθηκαν υβρίδια μεταξύ του A. graeca και της κοκκινοπέρδικας A. rufa το οποίο δεν ήταν αναμενόμενο, αφού δεν υπήρχαν στο φως τέτοια δεδομένα όσο αφορά την Ελλάδα. Εικάζεται ότι η προέλευση αυτών των υβριδίων προέρχεται από άτομα A. rufa τα οποία απελευθερώθηκαν αυθαίρετα για κυνηγετικούς σκοπούς. Αυτά τα ευρήματα φανερώνουν ότι τα εκτρεφόμενα άτομα που απελευθερώθηκαν, έχουν αναπαραχθεί και υβριδιστεί με τα γηγενή A. graeca, επηρεάζοντας έτσι το γονιδιακό απόθεμα των άγριων πληθυσμών πετροπέρδικας στην Ελλάδα. Alectoris chukar Για τη μελέτη της γενετικής σύστασης του A. chukar cypriotes στην Κύπρο, οι Tejedor et al., (2005) χρησιμοποιώντας γονιδιωματικό DNA 33 ατόμων από 4 γεωγραφικές περιοχές του νησιού, κατάφεραν να ενισχύσουν 4 πολυμορφικούς μικροδορυφορικούς τόπους (MCW 135, 225, 195, ADL0142). Και οι 8 μικροδορυφορικοί τόποι που εξετάστηκαν ήταν πολυμορφικοί, με εξαίρεση τον τόπο MCW252, ο οποίος ήταν μονομορφικός στον πληθυσμό των Άλπεων. Ο μέσος αριθμός αλληλομόρφων βρέθηκε να είναι χαμηλός της τάξης του 3,25, ενώ η παρατηρούμενη ετεροζυγωτία της τάξης του 0,453 ήταν χαμηλότερη από την αναμενόμενη (H E = 0,492). Τα αποτελέσματα αποκάλυψαν ότι οι κυπριακοί πληθυσμοί νησιωτικής πέρδικας έχουν χαμηλό επίπεδο γενετικής ποικιλότητας, η οποία οφείλεται αφενός στην μεγάλη κυνηγετική πίεση, και αφετέρου στο ότι οι πρόγονοι και των τεσσάρων αυτών πληθυσμών είναι κοινοί, από ένα εκτροφείο στο Σταυροβούνι. Όσο αφορά τον ελληνικό χώρο δεν έχουν ακόμα δημοσιευτεί στοιχεία για την γενετική ποικιλότητα του A. chukar, τα οποία να είναι βασισμένα σε μικροδορυφορική ανάλυση. 23

30 Α.7 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σε αρκετές περιοχές Ελλάδας απαντώνται δυο είδη πέρδικας, το A. graeca (Ηπειρωτική Ελλάδα, Επτάνησα, Εύβοια) και το A. chukar (νησιά Αιγαίου, Κρήτη, Θράκη). Αυτά τα είδη ζούνε σε μία ποικιλία βιοτόπων και οι κυνηγοί τα επιλέγουν συχνά ως θηράματα τους. Τα τελευταία χρόνια όμως, οι φυσικοί πληθυσμοί τους παρουσιάζουν πτωτική πορεία, γεγονός που οδήγησε σε αρκετές περιοχές να έχουν γίνει προσπάθειες ενδυνάμωσης των φυσικών πληθυσμών με εμπλουτισμούς, οι οποίοι όμως, δεν είχαν το επιθυμητό αποτέλεσμα, αφού γίνονταν απελευθερώσεις τους ενός είδους στους φυσικούς βιότοπους του άλλου. Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα στοιχεία, και με τα αποτελέσματα που θα πάρουμε με την ανάλυση της γενετικής σύστασης των δύο ειδών με τη χρήση μικροδορυφορικών δεικτών, οι στόχοι της παρούσας εργασίας αντικατοπτρίζονται στα παρακάτω σημεία: 1. Στην εκτίμηση του βαθμού της γενετικής ποικιλότητας και του βαθμού γενετικής διαφοροποίησης κάθε γεωγραφικού φυσικού πληθυσμού πέρδικας των δύο ειδών με χρησιμοποίηση κατάλληλων μικροδορυφορικών δεικτών. 2. Στην εύρεση υβριδίων μεταξύ των δύο ειδών, για την εκτίμηση της μόλυνσης του γονιδιακού αποθέματος των διαφόρων γεωγραφικών φυσικών πληθυσμών του κάθε είδους, από τις λανθασμένες απελευθερώσεις. 3. Στην εύρεση συγκεκριμένων μικροδορυφορικών τόπων με τους οποίους θα γίνεται σαφή και έγκυρη διάγνωση των δύο ειδών. 4. Στη διατύπωση διαχειριστικών μέτρων για την αναβάθμιση των φυσικών πληθυσμών των δυο ειδών πέρδικας. 24

31 Β. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Β.1. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας συλλέχθηκαν συνολικά 330 δείγματα βιολογικού υλικού από τα είδη Alectoris graeca, Alectoris chukar και Alectoris rufa. Το υλικό προερχόταν από θήρευση που πραγματοποιήθηκε σε διάφορες περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας κατά τις κυνηγετικές περιόδους 15/9/ /11/2003 και 15/9/ /11/2004. Επιπρόσθετο βιολογικό υλικό προερχόταν από το εξωτερικό και πιο συγκεκριμένα από την Κύπρο, τη Σερβία, τη FYROM και την Ισπανία. Στον πίνακα B.1.1 φαίνονται αναλυτικά οι περιοχές και ο αριθμός των δειγμάτων που τους αντιστοιχούν. Πρέπει να σημειωθεί ότι στην προηγούμενη διπλωματική εργασία που πραγματεύεται τη γενετική ταυτοποίηση της πέρδικας (Αλεξανδρή, 2005) τα δείγματα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν 342, αλλά λόγω της χρήσης που είχαν όλα τα δείγματα, σε δώδεκα περιπτώσεις δεν είχε περισσέψει DNA. Αυτά τα δείγματα ήταν τα εξής: 65 - Φωκίδας 69 Εύβοιας 105 Κέας 106 Μακρόνησου 110 Φθιώτιδας 245b Φωκίδας ΚΟ3 Ιωαννίνων ΔΡ2 & ΔΡ3 Δράμας ΕΚ1, ΕΚ2 & ΕΚ3 - Εκτροφείου 25

32 Πίνακας Β.1.1: Περιοχές δειγματοληψίας, αριθμός δειγμάτων ανά περιοχή και ονομασία δειγμάτων ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΑ Αιτωλοακαρνανία 20 15, 16, 19, 20, 31, 32, 43, 44, 45, 46, 49, 50, 226, 227, 236, 264, 265, 274, 284, 285 Αττική 8 27, 95, 97, 98, 291, 328, 329, 345 Αττική - Αίγινα 7 28, 29, 30, 53, 54, 217, 218 Αττική - Κύθηρα 8 124, 125, 126, 127, 128, 129, 209, 299 Αττική - Μακρόνησος 3 96, 292, 346 Αττική - Πόρος 3 66, 67, 325 Αττική - Σαλαμίνα 4 232, 233, 321, 322 Αχαΐα , 9, 10, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 99, 100, 101, 102, Βοιωτία , 135, 136, 137, 212, 213, 214, 240, 241, 293, 294, 295, 296, 297, 298 Δράμα 1 ΔΡ1 Εύβοια 33 11, 12, 37, 38, 41, 42, 68, 79, 80, 85, 86, 87, 88, 115, 116, 117, 118, 138, 139, 211, 216, 219, 220, 221, 222, 223, 238, 239, 260, 261, 280, 281, 320 Ευρυτανία 18 23, 24, 25, 26, 91, 92, 122, 123, 256, 257, 258, 259, 273, 326, 327, 338, 339, 340 Ιωάννινα 30 ΚΟ1, ΚΟ2, ΚΟ4, ΚΟ5, ΚΟ6, ΚΟ7, ΚΟ8, ΚΟ9, ΚΟ10, ΚΟ11, ΚΟ12, ΚΟ13, ΚΟ14, ΚΟ15, ΚΟ16, ΚΟ18, 348, 349, 350, 351, 352, 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361 Καρδίτσα Κυκλάδες (Αμοργός) Κυκλάδες (Άνδρος) 8 150, 151, 152, 153, 156, 157, 330, 331 Κυκλάδες (Δήλος) 1 94 Κυκλάδες (Θήρα) 2 323,

33 Κυκλάδες (Μήλος) 2 13, 14 Κυκλάδες (Νάξος) 4 39, 40, 282, 283 Κυκλάδες (Πάρος) 9 33, 34, 81, 82, 83, 84, 332, 333, 334 Κυκλάδες (Σίφνος) 4 55, 56, 286, 287 Κυκλάδες (Σύρος) 2 278, 279 Κυκλάδες (Τήνος) 10 21, 22, 93, 130, 131, 132, 250, 251, 311, 312 Λακωνία 2 242, 243 Λευκάδα 3 70, 71, 72 Μαγνησία Σάμος , 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 290 Σκύρος 6 140, 141, 230, 231, 254, 255 Τρίκαλα , 36, 47, 48, 89, 90, 107, 108, 109, 111, 112, Φθιώτιδα , 114, 120, 121, 154, 155, 228, 229, 248, 249, 252, 253, 269, 270, 271, 272, 288, 289, 318, 319 1, 2, 8, 17, 18, 51, 52, 57, 58, 62, 63, 64, 104, Φωκίδα , 224, 225, 234, 235, 237, 245, 246, 247, 262, 263, 275, 276, 277, 335, 336, 337 Χίος 13 3, 4, 5, 6, 59, 60, 61, 119, 341, 342, 343, 344, 347 Κομοτηνή 6 201, 202, 203, 204, 205, 206 Κύπρος , 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 316, 317 Ισπανία 3 313, 314, 315 Σερβία 2 309, 310 FYROM 3 266, 267,

34 Β.2. ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ ΟΛΙΚΟΥ DNA Στα πλαίσια αυτής της μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας δεν χρειάστηκε να γίνει απομόνωση DNA από δείγματα πέρδικας, επειδή οι απομονώσεις για όλα τα δείγματα είχαν γίνει από τις προηγούμενες μεταπτυχιακές φοιτήτριες, Κωνσταντίνα Τηλαβερίδου και Πανωραία Αλεξανδρή. Περιληπτικά αναφέρεται ότι για την απομόνωση ολικού γονιδιωματικού DNA τόσο από κατεψυγμένο μυϊκό ιστό όσο και από ιστούς διατηρημένους σε αιθανόλης, χρησιμοποιήθηκε το πρωτόκολλο εξαγωγής DNA που περιγράφεται από τους Hillis et al. (1996) και το οποίο στηρίζεται στη χρήση του χημικού αντιδραστηρίου CTAB (hexacyltrimethylammonium bromide). B.3. ΑΛΥΣΙΔΩΤΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΠΟΛΥΜΕΡΑΣΗΣ Η αλυσιδωτή αντίδραση της πολυμεράσης (Polymerase Chain Reaction, PCR) αποτελεί μια δυναμική προσέγγιση της μελέτης και ανάλυσης των γονιδίων, η οποία στηρίζεται στον in vitro ενζυμικό πολλαπλασιασμό επιλεγμένων αλληλουχιών του DNA από ελάχιστες αρχικές ποσότητες μητρικού DNA (Saiki et al., 1988). Η αντίδραση περιλαμβάνει μια σειρά επαναλαμβανόμενων κύκλων (Εικόνα Β.3.1): 1. Θερμική αποδιάταξη του δίκλωνου DNA εκμαγείου 2. Υβριδισμός των κατάλληλων ολιγονουκλεοτιδικών εκκινητών στις συμπληρωματικές ακολουθίες του DNA εκμαγείου 3. Σύνθεση επιμήκυνση των συμπληρωματικών ακολουθιών Στο πρώτο στάδιο επιτελείται αποδιάταξη του δίκλωνου DNA με θέρμανση σε υψηλή θερμοκρασία ( C), η οποία καταλήγει στη διάσπαση των δεσμών υδρογόνου μεταξύ των συμπληρωματικών βάσεων και την παραγωγή μονόκλωνων αλυσίδων οι οποίες χρησιμεύουν ως εκμαγείο για τη σύνθεση των νέων μορίων του DNA. Στο δεύτερο στάδιο περιλαμβάνεται ο υβριδισμός των κατάλληλων ολιγονουκλεοτιδικών εκκινητών με τις συμπληρωματικές προς αυτούς αλληλουχίες 28

35 οι οποίες βρίσκονται στα άκρα του προς ενίσχυση τμήματος του DNA. Η θερμοκρασία του σταδίου αυτού εξαρτάται από την αλληλουχία των εκκινητών. Στο τρίτο στάδιο (72 0 C) πραγματοποιείται η σύνθεση των νέων τμημάτων DNA με τη βοήθεια της θερμοανθεκτικής Taq πολυμεράσης, η οποία χρησιμοποιεί υπόστρωμα τριφωσφορικά δεοξυνουκλεοτίδια. Στο τέλος των επαναλαμβανόμενων κύκλων αποδιάταξης, υβριδισμού, επιμήκυνσης ακολουθεί ένα στάδιο διάρκειας 5 έως 7 λεπτών κατά το οποίο η Taq πολυμεράση ολοκληρώνει τη σύνθεση των αλυσίδων που έμειναν ημιτελείς. Ο πολλαπλασιασμός της συγκεκριμένης περιοχής DNA είναι εκθετικός. Το τελικό αποτέλεσμα της PCR μετά από n κύκλους είναι η παραγωγή 2 n δίκλωνων μορίων DNA, πιστών αντιγράφων της ακολουθίας που περικλείεται μεταξύ των εκκινητών. 29

36 Εικόνα Β.3.1: Διαγραμματικά η μέθοδος της αλυσιδωτής αντίδρασης της πολυμεράσης (PCR) (Από το «The Cell- A Molecular Approach», Geoffrey M. Cooper, έκδοση 2000). 30

37 Για την αλυσιδωτή αντίδραση της πολυμεράσης απαιτούνται: 1. Μία θερμοανθεκτική DNA πολυμεράση. Η Taq πολυμεράση είναι θερμοανθεκτική πολυμεράση που απομονώθηκε από το βακτήριο Thermus aquaticus YT1, το οποίο ζει στο νερό σε θερμοκρασία 75 0 C. Το ένζυμο αποτελείται από μία πεπτιδική αλυσίδα, με μοριακό βάρος 94 kda περίπου (Life Technologies, 2001). Κατέχει πολυμεριστική δράση 5 -> 3 και πολυμερίζει περίπου 1000 βάσεις ανά λεπτό (Bangham, 1991). Η βέλτιστη θερμοκρασία δράσης πολυμεράσης είναι οι 72 0 C, αλλά παραμένει σταθερή ακόμα και στους 94 0 C (Saiki et al, 1988). 2. Ρυθμιστικό διάλυμα για διατήρηση του ph. Έχει αρχική συγκέντρωση 10Χ και περιέχει Tris HCl (ph 8,7), KCl και (NH 4 ) 2 SO 4, Η τελική συγκέντρωση του στο μίγμα αντίδρασης είναι 1Χ. 3. Ιόντα Mg 2+. Προστίθενται με τη μορφή διαλύματος MgCl 2 και χρησιμοποιούνται ως μεταλλικός συμπαράγοντας. Η συγκέντρωση τους στο μίγμα αντίδρασης είναι σημαντική, αφού περίσσεια ιόντων Mg 2+ οδηγεί στην αύξηση των μη ειδικών προϊόντων της αντίδρασης, ενώ έλλειψη Mg 2+ ελαττώνει την ποσότητα των προϊόντων. Συνήθως χρησιμοποιούνται συγκεντρώσεις 1,5-2,5 mm (αρχική συγκέντρωση 15 mm). 4. Τριφωσφορικά δεοξυνουκλεοτίδια (dntp s). Είναι τα δομικά υλικά για τη σύνθεση νέων αλληλουχιών του επιλεγμένου DNA. Η συγκέντρωση τους στο μίγμα αντίδρασης ποικίλει μεταξύ 50 και 200μM. Υψηλότερες συγκεντρώσεις μειώνουν το ρυθμό σύνθεσης DNA και μπορεί να προκαλέσουν παραγωγή παραπροϊόντων. 5. Εκκινητές (primers). Οι εκκινητές είναι ολιγονουκλεοτιδικές ακολουθίες, συμπληρωματικές προς τα άκρα του τμήματος DNA που θέλουμε να ενισχύσουμε. 31

38 Κάποια από τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχουν είναι τα εξής (Bangham, 1991): Μήκος bp. Ωστόσο, μεγαλύτερου η μικρότερου μήκους εκκινητές μπορεί να είναι εξίσου αποτελεσματικοί. Περιεχόμενο σε GC αντίστοιχο με εκείνο του DNA στόχου (50-60% GC). Απουσία συμπληρωματικότητας μεταξύ των δύο εκκινητών, καθώς και μεταξύ διαφορετικών περιοχών του ίδιου εκκινητή, ώστε να αποφεύγεται η δημιουργία δευτεροταγών δομών. Όχι τρεις η περισσότερες γουανίνες (G) ή κυτοσίνες (C) στη σειρά, στο 3 άκρο του εκκινητή. Απουσία αλληλοεπικάλυψης των δύο εκκινητών στο 3 άκρο, προς αποφυγή δημιουργίας διμερών εκκινητών. Για καθένα από τους δύο εκκινητές ισχύει ότι: Tm = 2 X (A + T) + 4 X (G + C) Η τιμή της σταθεράς Τm, καθορίζεται από τη σύσταση των εκκινητών σε αδενίνη (Α), θυμίνη (Τ), γουανίνη (G) και κυτοσίνη (C). Υπολογίζεται η θερμοκρασία Τm για καθέναν από τους δύο εκκινητές και αφαιρούμε 5 0 C από την κατώτερη Tm. Η τελική τιμή που προκύπτει είναι η τιμή της θερμοκρασίας σύνδεσης των εκκινητών. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Στα πλαίσια του προγράμματος της γενετικής ταυτοποίησης της πέρδικας και προκειμένου να μελετηθεί η γενετική δομή των φυσικών πληθυσμών της ορεινής και της νησιωτικής πέρδικας στον Ελλαδικό χώρο χρησιμοποιήθηκαν συνολικά 7 μικροδορυφορικοί δείκτες. Οι τέσσερεις από αυτούς προέρχονταν από τη σειρά MCW (Wageningen agricultural University) και είναι ειδικοί για το είδος Gallus gallus ( Οι MCW δείκτες που επιλέχθηκαν για το σκοπό αυτό είναι οι: MCW121, MCW146, MCW199 και MCW215. Οι υπόλοιποι τρεις μικροδορυφορικοί δείκτες ήταν της σειράς Aru (Gonzalez et al., 2005), οι Aru 1.22, Aru1.23, Aru1.29, και ήταν ειδικοί για το είδος Alectoris rufa. 32

39 Τα χαρακτηριστικά όλων των δεικτών φαίνονται στον Πίνακα Β.3.1. Η επιλογή των παραπάνω δεικτών βασίστηκε σε προγενέστερα ερευνητικά δεδομένα τα οποία ανέφεραν τη χρήση των δεικτών MCW121, MCW146, MCW199 και MCW215 για τη μελέτη του πολυμορφισμού του μικροδορυφορικού DNA στο είδος A. rufa (Baratti et al., 2004) και των δεικτών Aru αντίστοιχα στο είδος A. graeca (Gonzalez et al., 2005). Σημεία που έτυχαν προσοχής κατά την επιλογή των δεικτών, ήταν οι δείκτες να έχουν ομοιογένεια, δηλαδή να είναι τέλειοι μικροδορυφορικοί τόποι, και επίσης το μέγεθος του επαναλαμβανόμενου μοτίβου (δινουκλεοτίδιο). Πίνακας Β.3.1: Χαρακτηριστικά των δεικτών MCW121, MCW146, MCW199, MCW215, Aru1.22, Aru1.23 και Aru1.29 Δείκτης Μέγεθος (bp) Επαναλαμβανόμενο μοτίβο MCW (TG) 4 N 2 (TG) 4 N 2 (TG) 8 N 2 (TG) 4 MCW (TG) 8 TC(TG) 2 N 6 (TG) 7 MCW (TG) 9 MCW (TG) 7 AG(TG) 11 Aru (GT) 9 Aru (GT) 17 Aru (GT) 17 Η ενίσχυση των επιλεγμένων μικροδορυφορικών τόπων πραγματοποιήθηκε με τη μέθοδο PCR. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν 7 ζεύγη ολιγονουκλεοτιδικών εκκινητών οι ακολουθίες των οποίων φαίνονται στον Πίνακα Β.3.2. Από τα ζεύγη των εκκινητών που επελέγησαν να χρησιμοποιηθούν περαιτέρω για τον προσδιορισμό των γενοτύπων, ο ένας (εκκινητής F) ήταν επισημασμένος στο 5 άκρο του με τη φθορίζουσα χρωστική IRDye800 TM. Η συγκεκριμένη χρωστική διαθέτει καρβοδιμιδικές μονάδες και έχει την ικανότητα να σχηματίζει ομοιοπολικό δεσμό με τη θυμίνη (Τ) και τη γουανίνη (G) τόσο μονόκλωνων όσο και δίκλωνων μορίων DNA. Η IRDye800 TM έχει φάσμα απορρόφησης στα 800nm και ανήκει σε μια ευρύτερη κατηγορία φθοριζόντων χρωστικών (Near-Infrared (NIR) fluorescence) που απορροφούν στο εγγύς υπέρυθρο ( nm), συνδέονται με βιολογικά μακρομόρια και έχουν συμβάλλει σημαντικά στην αυτοματοποίηση της DNA ανάλυσης (εύρεση πρωτοδιάταξης, γενοτύπηση). 33

40 Πίνακας Β.3.2: Ακολουθίες των ολιγονουκλεοτιδικών εκκινητών που χρησιμοποιήθηκαν για την ενίσχυση των 7 μικροδορυφορικών τόπων Δείκτης Εκκινητής F Εκκινητής R MCW121 ATGGATAGGGGTAACTGTTGC CTACGTGTGTTTGACAGCTGG MCW146 CCGTGTGGTGAACAACGATGA CAAATCTGCCCTGACGTCAGC MCW199 ACCATGTGGAATTCAGAGAGG GAGTGGCTCTTTCTACCAAGG MCW215 CCTAAGGCTACAATTAGACTG GAGTGGCTCTTTCTACCAAGG Aru1.22 ATGTGAGTGTGTAAGGGGGAGT GACATCTGGCACATAAAAATCAAG Aru1.23 GTAAACTTGCCCCCTGCTGTTC CTTCTCTGGGCAGCTGTGTC Aru1.29 TATGTGTGTGTGCATCCATGTG ATGTCATCGAGAGCTCCGTAAT Για τον προσδιορισμό των βέλτιστων συνθηκών ενίσχυσης των παραπάνω μικροδορυφορικών δεικτών πραγματοποιήθηκε μεγάλος αριθμός δοκιμών οι οποίες περιλάμβαναν αλλαγές στη θερμοκρασία σύνδεσης των εκκινητών στο DNA εκμαγείο καθώς και της συγκέντρωσης του MgCl 2 στο μίγμα της αντίδρασης (Πίνακας Β.3.3). Έτσι έγινε δυνατός ο καθορισμός του βέλτιστου συνδυασμού θερμοκρασίας συγκέντρωσης προκειμένου να επιτευχθεί ικανοποιητική ενίσχυση για τον κάθε μικροδορυφορικό τόπο. Για τους Aru1.22 και Aru1.29, αν και έγιναν αρκετές δοκιμές, δεν έγινε κατορθωτή η ενίσχυση τους μέσω της PCR. Πίνακας Β.3.3: Πειραματικές δοκιμές για τον προσδιορισμό των βέλτιστων συνθηκών ενίσχυσης των μικροδορυφορικών τόπων ΜΙΚΡΟΔΟΡΥΦΟΡΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ MCW C, 1,5mM MgCl C, 1,5mM MgCl 2 MCW C, 1,5mM MgCl C, 1,5mM MgCl C, 1,5mM MgCl 2 MCW C, 1,5mM MgCl C, 1,5mM MgCl 2 MCW C, 1,5mM MgCl C, 1,5mM MgCl C, 1,5mM MgCl 2 Aru C, 1,5mM MgCl C, 2,0mM MgCl C, 2,0mM MgCl 2 Aru C, 1,5mM MgCl C, 1,5mM MgCl C, 1,5mM MgCl 2 Aru C, 1,5mM MgCl C, 1,5mM MgCl C, 2,5mM MgCl 2 34

41 Η ακριβής πειραματική διαδικασία που ακολουθήθηκε προκειμένου να ενισχυθεί η επιθυμητή περιοχή του μικροδορυφορικού DNA με τη μέθοδο της PCR έχει ως εξής: 1. Προσθήκη των χημικών αντιδραστηρίων που αναφέρονται στον Πίνακα Β.3.4 (εκτός από το DNA) σε σωλήνα eppendorf ο οποίος έχει προηγουμένως τοποθετηθεί σε πάγο. Τα αντιδραστήρια προστίθενται στο μίγμα σε ποσότητες ίσες με την ποσότητα που πρέπει να προστεθεί σε κάθε δείγμα επί τον αριθμό των δειγμάτων, έτσι ώστε να υπάρχει περίσσεια δείγματος. 2. Αφού προηγηθεί φυγοκέντρηση του μίγματος, μοιράζεται καθορισμένη ποσότητα σε σωλήνες PCR στον καθένα από τους οποίους έχει τοποθετηθεί το DNA του κάθε δείγματος. 3. Ακολουθεί σύντομη φυγοκέντρηση των δειγμάτων και προσθήκη στον θερμικό κυκλοποιητή, ο οποίος έχει προηγουμένως ρυθμιστεί στο επιθυμητό πρόγραμμα. Οι συνθήκες του προγράμματος αναφέρονται στον Πίνακα Β.3.5. Ο έλεγχος της επιτυχίας της PCR πραγματοποιείται με ηλεκτροφόρηση των δειγμάτων σε πηκτή αγαρόζης παρουσία κατάλληλου μάρτυρα και ακολουθούσε παρατήρηση σε τράπεζα υπεριώδους φωτός. Εφόσον το αποτέλεσμα ήταν θετικό πραγματοποιούνταν ηλεκτροφόρηση των δειγμάτων σε πηκτή πολυακρυλαμίδης στον αυτόματο αναλυτή LI-COR Global Edition IR 2 System για να ακολουθήσει στη συνέχεια η γενοτύπηση τους. 35

42 Πίνακας Β.3.4: Βέλτιστες συνθήκες ενίσχυσης για τους μικροδορυφορικούς τόπους Αντιδραστήρια Ποσότητα (μl) Τελική συγκέντρωση Ρυθμιστικό διάλυμα 10x (Qiagen TM ) 1 1x (+15mM MgCl 2 ) MgCl 2 25mM (Qiagen TM ) 0 1,5mM dntps (Invitrogen TM ) 0,1 0,50mM Εκκινητής F 0,1 50pmol Εκκινητής R 0,1 50pmol Taq πολυμεράση (Qiagen TM ) 0,1 0,05U/μl BSA 100x 0,1 0,1mg/ml H 2 O 7,5 - DNA 1 - Συνολικός όγκος 10 - Πίνακας Β.3.5: Συνθήκες που χρησιμοποιήθηκαν στη συσκευή PCR για την ενίσχυση των μικροδορυφορικών τόπων Στάδιο Μικροδορυφορικοί τόποι 0 C Χρονική διάρκεια 1. Αποδιάταξη 94 0 C 3min 2. α. Αποδιάταξη 94 0 C 40sec β. Σύνδεση MCW C Εκκινητών MCW C MCW C 40sec MCW C Aru C Aru C Aru C γ. Επιμήκυνση 72 0 C 40sec Επανάληψη του σταδίου 2 για 32 κύκλους 3. Επιμήκυνση 72 0 C 5min 36

43 Β.4. ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΤΗΣ PCR ΜΕ ΗΛΕΚΤΡΟΦΟΡΗΣΗ ΣΕ ΠΗΚΤΗ ΑΓΑΡΟΖΗΣ Για τον έλεγχο των προϊόντων της PCR χρησιμοποιείται η τεχνική της ηλεκτροφόρησης σε πηκτή αγαρόζης. Αυτή η απλή και γρήγορη διαδικασία στηρίζεται στο γεγονός ότι τα περισσότερα μακρομόρια είναι ηλεκτρικά φορτισμένα και όταν βρεθούν σε ηλεκτρικό πεδίο κινούνται με ταχύτητα που εξαρτάται από τη σχέση του ηλεκτρικού φορτίου προς τη μάζα τους. Το DNA είναι αρνητικά φορτισμένο, λόγω των φωσφορικών ομάδων των νουκλεοτιδίων, και κινούνται προς το θετικό πόλο κατά τη διάρκεια της ηλεκτροφόρησης. Λόγω της μικρής μηχανικής αντοχής της αγαρόζης οι πρωτεΐνες, το DNA ή το RNA που ηλεκτροφορούνται, μετακινούνται οριζόντια. Οι παράγοντες που επηρεάζουν την κινητικότητα των μορίων DNA σε πηκτή αγαρόζης είναι οι εξής (Sambrook & Russell, 2001): 1. Το μοριακό μέγεθος του DNA: Τα μόρια του δίκλωνου DNA κινούνται στο πήκτωμα αντιστρόφως ανάλογα του δεκαδικού λογάριθμου του μοριακού βάρους του DNA. Τα μεγαλύτερα μόρια κινούνται πιο αργά, λόγω της μεγαλύτερης επιφάνειας τους και λόγω του ότι κινούνται μέσω των πόρων του πηκτώματος με μεγαλύτερη δυσκολία απ ότι τα μικρά μόρια. 2. Η συγκέντρωση της αγαρόζης: Η αγαρόζη είναι φυτικός πολυσακχαρίτης που παράγεται από θαλάσσια φύκη και η πηκτή που σχηματίζει δεν είναι συμπαγής αλλά περιέχει πόρους, το μέγεθος των οπίων είναι αντιστρόφως ανάλογο προς τη συγκέντρωση της. Επομένως, ένα ευθύγραμμο μόριο DNA γνωστού μεγέθους μετακινείται με διαφορετικούς ρυθμούς μέσα από πηκτές που έχουν διαφορετικές συγκεντρώσεις αγαρόζης. 3. Η διαμόρφωση του DNA: Μόρια DNA, του ίδιου μοριακού βάρους αλλά διαφορετικών σχηματισμών, κινούμενα σε πηκτή συγκεκριμένης συγκέντρωσης αγαρόζης παρουσιάζουν διαφορετικές κινητικότητες. Κάτω από τις ίδιες συνθήκες ηλεκτροφόρησης το κυκλικό DNA μετακινείται ταχύτερα από το αντίστοιχου μεγέθους γραμμικό DNA. 37

44 4. Η εφαρμοζόμενη τάση: Η αύξηση της τάσης προκαλεί αύξηση της κινητικότητας του DNA. 5. Το χρησιμοποιούμενο ρυθμιστικό διάλυμα: Η ηλεκτροφορητική κινητικότητα του DNA επηρεάζεται από τη σύσταση και την ιονική ισχύ του ρυθμιστικού διαλύματος. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ 1. Για τον έλεγχο των προϊόντων της PCR, παρασκευάζεται πηκτή αγαρόζης 2%, προσθέτοντας σε μια κωνική φιάλη 120 ml διαλύματος ΤΒΕ 1Χ (24 ml TBE 5X και 96 ml H 2 O) και 2,4 gr αγαρόζη (Ultra pure, electrophoresis grade) 2. Η αγαρόζη θερμαίνεται, τοποθετώντας τη φιάλη σε φούρνο μικροκυμάτων (600W) για 4 λεπτά, μέχρι το διάλυμα να γίνει διαυγές. 3. Το περιεχόμενο της φιάλης αφήνεται να κρυώσει, μέχρι η θερμοκρασία του να φτάσει τους 50 0 C. 4. Ακολουθεί προσθήκη 6,5 μl βρωμιούχου αιθίδιου ( η τελική συγκέντρωση του EtBr στην πηκτή είναι 0,5 mg/μl) και ανακίνηση. Το βρωμιούχο αιθίδιο έχει την ικανότητα να φθορίζει, λόγω σχηματισμού συμπλόκων παρεμβολής (intercalation) με το δίκλωνο DNA, όταν διεγερθεί από υπεριώδη ακτινοβολία (UV). 5. Οι δύο ανοιχτές πλευρές του υποδοχέα κλείνονται με κολλητική ταινία και ο υποδοχέας τοποθετείται σε επίπεδη επιφάνεια. 6. Αδειάζεται το περιεχόμενο της κωνικής φιάλης στον υποδοχέα και με τη βοήθεια πιπέτας Pasteur απομακρύνονται προσεκτικά τυχόν φυσαλίδες. 7. Ενώ η αγαρόζη είναι ακόμη ζεστή, τοποθετείται η κτένα και η αγαρόζη αφήνεται μέχρι να πήξει (~30min). 38

45 8. Προστίθεται στην συσκευή ηλεκτροφόρησης ρυθμιστικό διάλυμα TBE 1X και από την πηκτή αφαιρείται προσεκτικά η κτένα, ώστε να αποκαλυφθούν τα πηγαδάκια, καθώς και οι κολλητικές ταινίες από τον υποδοχέα, ο οποίος τοποθετείται στη συσκευή ηλεκτροφόρησης. 9. Τα δείγματα φορτώνονται στην πηκτή. Κάθε δείγμα αποτελείται από 4 μl προϊόν PCR και από 1 μl διαλύματος φόρτωσης. Επιπλέον φορτώνεται και ένας μάρτυρας, ο οποίος δίνει ζώνες γνωστού μεγέθους (100bp ladder). 10. Η συσκευή ηλεκτροφόρησης τίθεται σε λειτουργία στα 120 Volts και 100 ma. 11. Τέλος, η πηκτή παρατηρείται σε τράπεζα υπεριώδους φωτός και αναζητούνται οι ζώνες του επιθυμητού μεγέθους. Εικόνα Β.4.1: Προετοιμασία ηλεκτροφορητικής συσκευής και έκχυση πηκτώματος αγαρόζης (Από το «Molecular cloning (A laboratory manual)», Sambrook J., Russell W.D., 2001). 39

46 Β.5. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΓΕΝΟΤΥΠΩΝ Ο προσδιορισμός των γενοτύπων πραγματοποιήθηκε με ηλεκτροφόρηση των δειγμάτων σε πηκτή πολυακρυλαμιδίου 6,5% σε αυτόματο αναλυτή LI-COR 4200 DNA Analyzer Global Edition IR 2 System. Η όλη διαδικασία περιλάμβανε τα εξής διακριτά στάδια: α) την παρασκευή της αποδιατακτικής πηκτής πολυακρυλαμιδίου, β) την ηλεκτροφόρηση των δειγμάτων και γ) τη συλλογή των ηλεκτροφορητικών δεδομένων με τη βοήθεια κατάλληλου λογισμικού προγράμματος και τον προσδιορισμό των γενότυπων. LI-COR 4200 DNA Analyzer Global Edition IR 2 System Η εταιρεία LI-COR αποτελεί μια από τις εταιρείες κατασκευής, μεταξύ άλλων, και αυτόματων αναλυτών, σύγχρονων δηλαδή εργαλείων μοριακής μελέτης με τα οποία καθίστανται δυνατή η γρήγορη και ακριβής μελέτη περιοχών του γενετικού υλικού των οργανισμών. Η αρχή λειτουργίας των συσκευών αυτών στηρίζεται στη χρήση επισημασμένων εκκινητών ή και επισημασμένων τριφωσφορικών νουκλεοτιδίων, με φθορίζοντα μόρια, χημικές ενώσεις δηλαδή, οι οποίες φθορίζουν κατά τη διέγερση τους με ακτινοβολία συγκεκριμένου μήκους κύματος. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται ενώσεις όπως η φλουορεσκίνη (πράσινη φθορίζουσα χρωστική, η ροδαμίνη (κόκκινη) και η αμινομεθυλοκουμαρίνη (μπλε). Με βάση τα πλεονεκτήματα των φθοριζόντων μορίων, αναπτύχθηκε από την LI-COR ένα καινοτόμο σύστημα ανάλυσης DNA, το οποίο στηρίχθηκε στην τεχνολογία των φθοριζουσών χρωστικών NIR, ευρύτερα γνωστές σήμερα ως IRDyes TM. Η τεχνική αυτή εξασφαλίζει υψηλή ευαισθησία και πιστότητα και βρίσκει εφαρμογή στην εύρεση της πρωτοδιάταξης του DNA, στη μικροδορυφορική ανάλυση καθώς και στην ανάλυση AFLP. Ο αναλυτής LI-COR διαθέτει ένα σύστημα ανίχνευσης φθορισμού το οποίο χρησιμοποιεί δύο ξεχωριστές πηγές laser και ανιχνευτές προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν τα σφάλματα που οφείλονται στην αλληλοεπικάλυψη του φθορισμού (Εικόνα Β.5.1). Η πρώτη από τις δύο πηγές εκπέμπει ακτινοβολία στα 680 nm ενώ η δεύτερη στα 780 nm. Επίσης, και ο φθορισμός των δύο χρωστικών 40

47 (IRDyes TM ) που χρησιμοποιούνται διαφέρει κατά 100 nm, εφόσον η μια απορροφάει στα 700 nm ενώ η άλλη στα 800 nm. Εικόνα Β.5.1.: LI-COR 4200 DNA Analyzer ( Στο σύστημα LI-COR, κατά την ηλεκτροφόρηση, τα επισημασμένα με τη φθορίζουσα χρωστική τμήματα DNA μετακινούνται προς τη βάση μιας κατακόρυφης πηκτής πολυακρυλαμιδίου όπου και ανιχνεύονται από τη μια εκ των δυο πηγών laser, ανάλογα με το ποια χρωστική (η IRDye700 TM ή η IRDye800 TM ) έχει χρησιμοποιηθεί για την επισήμανση των μορίων του DNA. Στη συνέχεια η ακτινοβολία φιλτράρεται και μεταφέρεται σε μια θερμικά ελεγχόμενη φωτοδίοδο στερεάς κατάστασης (solid state avalanche photodiode, APD). Ο ακροδέκτης της φωτοδιόδου καταλήγει σε έναν ενισχυτή ο οποίος διακρίνει κάθε φορά το σήμα. Το μικρό μέγεθος και το βάρος των εξαρτημάτων αυτών επιτρέπει την αυτόματη, λογισμικά ελεγχόμενη εστίαση του laser ανιχνευτή πριν από την έναρξη κάθε ηλεκτροφόρησης. Η εστίαση του laser ελαχιστοποιεί τα προβλήματα στοίχισης και βελτιώνει την ποιότητα της ληφθείσας εικόνας (Εικόνα Β.5.2.). Τα δεδομένα κάθε ανάλυσης προβάλλονται στον συνδεδεμένο με τον αναλυτή υπολογιστή κατά τη διάρκεια της ηλεκτροφόρησης. Το σύστημα, τέλος, συλλέγει την πραγματική εικόνα της πηκτής (με τη μορφή αρχείου tiff), η οποία απεικονίζει το εύρος και την ένταση των ζωνών των αλληλομόρφων ( 41

48 Εικόνα Γ.5.2: Εικόνα της πηκτής από μικροδορυφορική ανάλυση όπως αυτή συλλέγεται από τον αυτόματο αναλυτή. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ I. Παρασκευή της αποδιατακτικής πηκτής πολυακρυλαμιδίου: Η πηκτή πολυακρυλαμιδίου που χρησιμοποιήθηκε για την ηλεκτροφόρηση των προϊόντων της PCR είχε μήκος 30 cm, πλάτος 25 cm και πάχος 0,25 mm, ενώ χρειαζόταν 90 min για να πήξει. Για την παρασκευή της πηκτής ακολουθήθηκε η παρακάτω διαδικασία: 1. Προσεκτικός καθαρισμός του υποδοχέα της πηκτής, τοποθέτηση των κατακόρυφων διαχωριστικών (spacers) στην δεξιά και αριστερή πλευρά του και στεγανοποίηση του με την προσθήκη κατάλληλων σφικτήρων (Εικόνα Β.5.3). 2. Προσθήκη σε ποτήρι ζέσεως των κατάλληλων ποσοτήτων διαλύματος LI-COR s KB PLUS Gel Matrix (Εικόνα Β.5.4), το οποίο περιέχει ακρυλαμίδη, ουρία και ρυθμιστικό διάλυμα TBE, καθώς επίσης και οι αντίστοιχες ποσότητες των διαλυμάτων APS 10% και TEMED. Η πηκτή δημιουργείται από την ένωση των μονομερών ακρυλαμιδίου (CH 2 =CH-CO-NH 2 ) σε μακριές αλυσίδες καθώς και από τη δημιουργία εγκάρσιων διακλαδώσεων με Ν, Ν μεθυλεν-δις-ακρυλαμίδιο (CH 2 =CH-CO-NH-CH 2 -NH-CO-CH-CH 2 ). Καταλύτης της αντίδρασης 42

49 πολυμερισμού είναι το υπερθειικό αμμώνιο (APS), ενώ το TEMED (N, N, N, N - tetramethylenediamine) δρα ως ενεργοποιητής του καταλύτη. Εικόνα Β.5.3: Ο υποδοχέας της πηκτής πολυακρυλαμιδίου για τον αναλυτή LI- COR 4200 DNA Analyzer ( Εικόνα Β.5.4: LI-COR s KB Plus Gel Matrix ( 3. Το διάλυμα της ακρυλαμίδης τοποθετείται προσεκτικά στον υποδοχέα της πηκτής με γρήγορες και προσεκτικές κινήσεις και υπό γωνία 45 0 έτσι ώστε να αποφευχθεί η δημιουργία φυσαλίδων. Μετά την προσθήκη του διαλύματος τοποθετείται στο επάνω άνοιγμα των τζαμιών η κτένα, ανεστραμμένη κατά τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζει το μέτωπο της πηκτής. Μετά το σχηματισμό της πηκτής η κτένα (48 θέσεων) 43

50 τοποθετείται κανονικά για να σχηματιστούν τα πηγαδάκια-θέσεις τοποθέτησης των δειγμάτων. II. Ηλεκτροφόρηση σε πηκτή πολυακρυλαμιδίου 1. Ο υποδοχέας με την πηκτή τοποθετείται στη συσκευή ηλεκτροφόρησης μαζί με την απαραίτητη ποσότητα ρυθμιστικού διαλύματος (1000 ml διαλύματος TBE). 2. Η πηκτή προθερμαίνεται για 25 min στα 40 W, 40 ma και τάση 1500 V προκειμένου η θερμοκρασία της να ανέλθει στους 41 0 C. Η θερμοκρασία αυτή συμβάλλει στη διατήρηση των τμημάτων του DNA σε αποδιατεταγμένη κατάσταση. 3. Τα δείγματα επωάζονται για 10 min στους 99 0 C έχοντας προηγουμένως αραιωθεί με το κατάλληλο αποδιατακτικό διάλυμα φόρτωσης (Πίνακας Β.5.1), έτσι ώστε να αποδιαταχθούν τα δίκλωνα μόρια του DNA. Πίνακας Β.5.1: Υλικά για την παρασκευή 1000 μl αποδιατακτικού διαλύματος φόρτωσης Χημικά συστατικά Ποσότητα Φορμαμίδιο 950 μl Κυανό της βρωμοφαινόλης 25 μl Ξυλενοκυανόλη 25 μl 4. Ποσότητα 1 μl από κάθε δείγμα φορτώνεται στην πηκτή και ηλεκτροφορείται στα 40 W, 40 ma και τάση 1500 V, ενώ η θερμοκρασία διατηρείται σταθερή στους 41 0 C. Παράλληλα, σε συγκεκριμένες θέσεις της πηκτής φορτώνεται και ο κατάλληλος μάρτυρας μοριακού βάρους ο οποίος δίνει ζώνες γνωστού μεγέθους και είναι απαραίτητος για την γενοτύπηση των δειγμάτων. Μετά την πάροδο 90 min, η διαδικασία του φορτώματος μπορεί να επαναληφθεί. Η ίδια πηκτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί μέχρι και για πέντε τέτοια φορτώματα. 44

51 Β.6. ΣΥΛΛΟΓΗ ΗΛΕΚΤΡΟΦΟΡΗΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΓΕΝΟΤΥΠΗΣΗ Η συλλογή των ηλεκτροφορητικών δεδομένων πραγματοποιήθηκε με τη χρήση του λογισμικού Saga GT το οποίο περιλαμβάνει τον Saga Application Server, που συλλέγει και καταγράφει την εικόνα της πηκτής και λειτουργεί σε περιβάλλον Windows NT ή Ο χρήστης έχει πρόσβαση στα δεδομένα μέσω του λογισμικού προγράμματος Saga GT, το οποίο τα συγκεντρώνει και τα παρουσιάζει (Εικόνες Β.6.1 & Β.6.2). Εικόνα Β.6.1: Σύστημα συλλογής ηλεκτροφορητικών δεδομένων και γενοτύπησης ( Εικόνα Β.6.2: Παράθυρο διαλόγου λογισμικού Saga GT ( 45

52 Το λογισμικό Saga GT δέχεται αρχεία υψηλής ανάλυσης από πηκτές που ηλεκτροφορήθηκαν. Η εικόνα κάθε πηκτής αποθηκεύεται μαζί με όλες τις πληροφορίες που σχετίζονται με αυτή, όπως η ημερομηνία και η ώρα της ηλεκτροφόρησης και η σειρά των δειγμάτων που χρησιμοποιήθηκαν, σε μια βάση δεδομένων (Oracle Database) η οποία περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικά με το είδος, την προέλευση των δειγμάτων που μελετώνται, το επαναλαμβανόμενο μοτίβο και το μέγεθος των γονιδιακών τόπων, καθώς επίσης και το μάρτυρα μοριακών μεγεθών που χρησιμοποιείται στην ηλεκτροφόρηση. Το αναφερθέν πρόγραμμα προσδιορίζει αυτόματα τη θέση φορτώματος κάθε δείγματος, και με βάση το μάρτυρα μοριακού βάρους (Εικόνα Β.6.3), καθορίζει και το μέγεθος των ζωνών των δειγμάτων και διακρίνει τα υπάρχοντα αλληλόμορφα. Οι γονιδιακοί τόποι και το εύρος τους αναγνωρίζονται αυτόματα με βάση τις σχετικές πληροφορίες οι οποίες βρίσκονται ήδη καταχωρημένες στη βάση δεδομένων. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται δυνατή τόσο η αυτοματοποίηση της συλλογής και διαχείρισης των δεδομένων που προκύπτουν από την ηλεκτροφόρηση αλλά και ο έλεγχος από την έναρξη ως την ολοκλήρωση ενός πειράματος, αφού τα νέα δεδομένα που εισάγονται στο πρόγραμμα μπορούν να συγκριθούν με προγενέστερα προς αποφυγή σφαλμάτων. Η επεξεργασία των δεδομένων που προέκυψαν από την ηλεκτροφόρηση και η τελική γενοτύπηση των δειγμάτων έγινε από τρεις ερευνητές, τον Αλέξανδρο Τριανταφυλλίδη, την Πανωραία Αλεξανδρή και τον Αντώνη Βερβέρη, προκειμένου να αποφευχθούν σφάλματα που οφείλονται στην τυχόν υποκειμενική εκτίμηση του μεγέθους των ζωνών των δειγμάτων. 46

53 Εικόνα Β.6.3: Μάρτυρας μοριακού βάρους που χρησιμοποιείται κατά την ηλεκτροφόρηση των μικροδορυφορικών τόπων στον αναλυτή LI-COR. Περιλαμβάνει 15 ζώνες με μεγέθη που κυμαίνονται από 50 έως 350 bp και είναι επισημασμένος με χρωστική IRDye800 TM ( 47

54 Β.7. ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Αρχικά, χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό DROPOUT (McKelvey & Schwartz, 2005), το οποίο είναι κατάλληλο για την εύρεση πιθανόν λαθών που έγιναν κατά την γενοτύπηση και επίσης για τον αποκλεισμό διαφορετικών δειγμάτων που ανήκουν όμως στο ίδιο άτομο. Οι συντελεστές ενδοπληθυσμιακής ανάλυσης στους οποίους περιλαμβάνονται: α) οι συχνότητες των αλληλομόρφων, β) ο μέσος αριθμός αλληλομόρφων ανά γονιδιακό τόπο, γ) το ποσοστό των πολυμορφικών γονιδιακών τόπων και δ) ο βαθμός ετεροζυγωτίας υπολογίστηκαν με τη βοήθεια του εργαλείου της Microsoft Excel, Microsatellite Toolkit (Park, 2001). Α) Γονιδιακές συχνότητες Η συχνότητα ενός αλληλομόρφου δίνεται από τον τύπο: fi = (2Ho + He)/2N όπου Ηο είναι ο αριθμός των ομοζυγωτικών ατόμων, He ο αριθμός των ετεροζυγωτικών ατόμων και Ν το συνολικό μέγεθος του δείγματος που μελετήθηκε. Β) Ο μέσος αριθμός αλληλομόρφων ανά γονιδιακό τόπο (m.n.a.) δίνεται από τον τύπο: m.n.a = Αριθμός αλληλομόρφων γονιδιακών τόπων Αριθμός εξετασθέντων γονιδιακών τόπων Γ) Το ποσοστό πολυμορφικών γονιδιακών τόπων (Ρ) δίνεται από τον τύπο: Αριθμός πολυμορφικών γονιδιακών τόπων P = x 100 Αριθμός εξετασθέντων γονιδιακών τόπων 48

55 Δ) Βαθμός ετεροζυγωτίας Για τον υπολογισμό του βαθμού ετεροζυγωτίας χρησιμοποιήθηκε η αμερόληπτη (unbiased) μέθοδος υπολογισμού του αναμενόμενου βαθμού ετεροζυγωτίας h ενός γονιδιακού τόπου σύμφωνα με τον τύπο (Nei, 1987). 2n (1-Σxi) h= (2n-1) όπου n ο αριθμός των αλληλομόρφων που μελετήθηκαν και xi η συχνότητα του αλληλομόρφου i του γονιδιακού τόπου. Ο μέσος αναμενόμενος βαθμός ετεροζυγωτίας He του πληθυσμού είναι ο μέσος όρος των βαθμών ετεροζυγωτίας σε κάθε γονιδιακό τόπο. Η τιμή αυτή δείχνει τη μέση αναλογία ετεροζυγωτών ανά γονιδιακό τόπο σε έναν πληθυσμό ο οποίος βρίσκεται σε ισορροπία Hardy Weinberg. Επιπλέον είναι ίση με τη μέση αναλογία ετερόζυγων γονιδιακών τόπων σε ένα τυχαίο άτομο. Ο παρατηρούμενος βαθμός ετεροζυγωτίας Hobs για κάθε γονιδιακό τόπο υπολογίζεται σύμφωνα με τον τύπο Hobs = He/N όπου He είναι ο αριθμός των ετεροζυγωτικών ατόμων που βρέθηκαν για ένα γονιδιακό τόπο και Ν το σύνολο των ατόμων του πληθυσμού που εξετάστηκαν. Ο έλεγχος της ισορροπίας Hardy Weinberg για κάθε γονιδιακό τόπο ξεχωριστά, για τους επιμέρους πληθυσμούς των δύο ειδών καθώς και οι έλεγχοι πληθυσμιακής διαφοροποίησης έγιναν με βάση την κατανομή των αλληλομόρφων, με τη βοήθεια προσομοιώσεων με το στατιστικό πρόγραμμα GENEPOP 3.3 (Raymond & Rousset, 1995). Η κατάταξη των ατόμων (assignment) σε είδη A. graeca και A. chukar πραγματοποιήθηκε με χρήση του προγράμματος STRUCTURE 2.0, το οποίο στηρίζεται στην Bayesian μέθοδο ομαδοποίησης που περιγράφεται από τους Pritchard et al (2000). Με βάση το συγκεκριμένο πρόγραμμα, κάθε άτομο εντάσσεται σε ένα πληθυσμό, ή ακόμη και σε δύο ή περισσότερους πληθυσμούς, ώστε στον κάθε πληθυσμό να υπάρχει ισορροπία Hardy Weinberg. Επιπλέον πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του προγράμματος GENETIX 4.0 (Belkhir, 1998), Παραγοντική Ανάλυση Αντιστοίχησης (Factorial Correspondence Analysis, AFC) από την οποία προέκυψαν τρισδιάστατα γραφήματα που χωρίζουν τη συνολική ποικιλότητα των ατόμων σε άξονες. 49

56 Τα άτομα του κάθε είδους χωρίστηκαν σε επί μέρους πληθυσμούς, ανάλογα με τη γεωγραφική τους προέλευση, και με βάση της συχνότητες των αλληλομόρφων τους για τον κάθε μικροδορυφορικό τόπο, κατασκευάστηκαν φυλογενετικά δένδρα με τη μέθοδο Neighbor Joining (Saitou & Nei, 1987) με τη βοήθεια της παραμέτρου CONTML του προγράμματος PHYLIP 3.6 (Felsenstein, 1995). Επίσης ξανά με τη βοήθεια του προγράμματος STRUCTURE 2.0, ομαδοποιήθηκαν τα άτομα των επί μέρους γεωγραφικών πληθυσμών, σε ένα ή και περισσότερους υποπληθυσμούς που πληρούν τα κριτήρια της ισορροπίας Hardy Weinberg (Pritchard et al., 2000). 50

57 Γ. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΙΚΡΟΔΟΡΥΦΟΡΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Γ.1 ΓΕΝΟΤΥΠΟΙ ΣΥΧΝΟΤΗΤΕΣ ΥΒΡΙΔΙΑ Συνολικά εξετάστηκαν 7 μικροδορυφορικοί τόποι. Για τον προσδιορισμό των βέλτιστων συνθηκών ενίσχυσης για τον καθένα τους πραγματοποιήθηκε μεγάλος αριθμός δοκιμών, οι οποίες περιλάμβαναν αλλαγές στη θερμοκρασία σύνδεσης των εκκινητών στο DNA εκμαγείο καθώς επίσης και στη συγκέντρωση του MgCl 2 στο μίγμα της αντίδρασης. Τελικά ικανοποιητική ενίσχυση έδωσαν οι 5 από τους 7 μικροδορυφορικούς τόπους. Πρόκειται για τους δείκτες MCW121, MCW146, MCW199, MCW215 και Aru1.23, ενώ για τους υπόλοιπους δύο (Aru1.22, Aru1.29) δεν ήταν δυνατή η ενίσχυση. Και οι 5 μικροδορυφορικοί τόποι που ενισχύθηκαν ικανοποιητικά, παρουσίασαν ενδείξεις πολυμορφισμού στις ζώνες που προέκυψαν από την ηλεκτροφόρηση των προϊόντων της PCR σε πηκτή αγαρόζης, και έτσι αποφασίστηκε η περαιτέρω ανάλυση τους. Η γενοτύπηση των 5 μικροδορυφορικών δεικτών αποκάλυψε πολυμορφισμό και για τους 5 τόπους. Οι γενότυποι των ατόμων και για τους 5 πολυμορφικούς δείκτες παρατίθενται στους Πίνακες Γ.1.1 και Γ.1.2. Τα χαρακτηριστικά πρότυπα των γενοτύπων κάθε μικροδορυφορικού δείκτη παρουσιάζονται στις Εικόνες Γ.1.1 έως Γ.1.8. Συνολικά ελέγχθηκαν 330 άτομα Alectoris για τον καθένα από τους 5 μικροδορυφορικούς τόπους. 51

58 Πίνακας Γ.1.1: Αποτελέσματα μικροδορυφορικής ανάλυσης. Στην πρώτη στήλη αναγράφεται η περιοχή δειγματοληψίας, στη δεύτερη στήλη το είδος που ταυτοποιήθηκε με βάση το μιτοχονδριακό DNA (Ανδρεάκου 2005, Γεωργιάδου 2004, Δρίκος 2004, Καρατζάς 2005, Λάππα, 2006) ενώ στις υπόλοιπες στήλες που ακολουθούν αναφέρονται τα δύο αλληλόμορφα που προσδιορίστηκαν για τους γονιδιακούς τόπους Aru1.23, MCW121 και MCW146 Aru1.23 MCW121 MCW146 Περιοχή Αλ/μορφο Αλ/μορφο Αλ/μορφο Αλ/μορφο Αλ/μορφο Δειγματοληψίας Είδος Φωκίδα Β Φωκίδα Β Χίος Α Χίος Α Χίος Β Χίος Α Βοιωτία Α Φωκίδα Β Βοιωτία Α Βοιωτία Β Εύβοια Β Εύβοια Β Κυκλάδες (Μήλος) Α Κυκλάδες (Μήλος) Α Αιτωλοακαρνανία Β Αιτωλοακαρνανία Β Φωκίδα Β Φωκίδα Β Αιτωλοακαρνανία Β Αιτωλοακαρνανία Β Κυκλάδες (Τήνος) Α Κυκλάδες (Τήνος) A Ευρυτανία Β Ευρυτανία B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Αττική Α Αττική (Αίγινα) A Αττική (Αίγινα) A Αττική (Αίγινα) A Αιτωλοακαρνανία Β Αιτωλοακαρνανία B Κυκλάδες (Πάρος) Α Κυκλάδες (Πάρος) A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Εύβοια Β Εύβοια B Κυκλάδες (Νάξος) A Κυκλάδες (Νάξος) A Εύβοια Β Εύβοια B Αλ/μορφο 2 52

59 43. Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα A Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία Β Φωκίδα B Φωκίδα Β Αττική (Αίγινα) A Αττική (Αίγινα) A Κυκλάδες (Σίφνος) A Κυκλάδες (Σίφνος) A Φωκίδα B Φωκίδα B Χίος A Χίος A Χίος A Φωκίδα B Φωκίδα B Φωκίδα B Αττική (Πόρος) B Αττική (Πόρος) B Εύβοια B Λευκάδα B Λευκάδα B Λευκάδα B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Εύβοια B Εύβοια B Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Εύβοια A Εύβοια A Εύβοια A Εύβοια A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Δήλος) A Αττική A Αττική (Μακρόνησος) A

60 97. Αττική B Αττική B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Σάμος A Φωκίδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Εύβοια B Εύβοια B Εύβοια B Εύβοια B Χίος A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Κύθηρα A Κύθηρα A Κύθηρα A Κύθηρα B Κύθηρα B Κύθηρα B Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Αμοργός) A Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Εύβοια A Εύβοια A Σκύρος A Σκύρος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Άνδρος A Άνδρος A

61 152. Άνδρος A Άνδρος A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Άνδρος A Άνδρος A Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Τρίκαλα B Καρδίτσα B Κύθηρα B Μαγνησία B Εύβοια B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Φωκίδα B Εύβοια B Αττική (Αίγινα) A Αττική (Αίγινα) A Εύβοια A Εύβοια B Εύβοια B Εύβοια B Εύβοια B Φωκίδα B Φωκίδα B Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Σκύρος A Σκύρος A Αττική (Σαλαμίνα) A Αττική (Σαλαμίνα) A Φωκίδα B Φωκίδα B Αιτωλοακαρνανία B Φωκίδα B Εύβοια A Εύβοια B Βοιωτία B Βοιωτία B Λακωνία B Λακωνία B Αχαΐα B Φωκίδα B Φωκίδα B

62 247. Φωκίδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Τήνος) A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Σκύρος A Σκύρος A Ευρυτανία B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Εύβοια B Εύβοια B Φωκίδα A Φωκίδα A Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B FYROM B FYROM B FYROM B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Ευρυτανία B Αιτωλοακαρνανία B Φωκίδα B Φωκίδα B Φωκίδα B Κυκλάδες (Σύρος) A Κυκλάδες (Σύρος) A Εύβοια B Εύβοια B Κυκλάδες (Νάξος) A Κυκλάδες (Νάξος) A Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Κυκλάδες (Σίφνος) A Κυκλάδες (Σίφνος) A Φθιώτιδα A Φθιώτιδα A Σάμος A Αττική A Αττική (Μακρόνησος) A Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B

63 298. Βοιωτία B Κύθηρα A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Σερβία B Σερβία B Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Τήνος) A Ισπανία R Ισπανία R Ισπανία R Κύπρος A Κύπρος A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Εύβοια B Αττική (Σαλαμίνα) A Αττική (Σαλαμίνα) A Κυκλάδες (Θήρα) A Κυκλάδες (Θήρα) A Αττική (Πόρος) B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Αττική B Αττική B Κυκλάδες (Άνδρος) A Κυκλάδες (Άνδρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Φωκίδα B Φωκίδα B Φωκίδα B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Χίος A Χίος A Χίος A Χίος A Αττική A Αττική (Μακρόνησος) A Χίος A Ιωάννινα B

64 349. Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B K01. Ιωάννινα B K02. Ιωάννινα B K04. Ιωάννινα B K05. Ιωάννινα B K06. Ιωάννινα B K07. Ιωάννινα B K08. Ιωάννινα B K09. Ιωάννινα B K010. Ιωάννινα B K011. Ιωάννινα B K012. Ιωάννινα B K013. Ιωάννινα B K014. Ιωάννινα B K015. Ιωάννινα B K016. Ιωάννινα B K018. Ιωάννινα B DR1. Δράμα Β Α= Alectoris chukar (νησιωτική πέρδικα) Β= Alectoris graeca (ορεινή πέρδικα) Α = Alectoris chukar kleini (Θράκη) R= Alectoris rufa 58

65 Πίνακας Γ.1.2: Αποτελέσματα μικροδορυφορικής ανάλυσης. Στην πρώτη στήλη αναγράφεται η περιοχή δειγματοληψίας, στη δεύτερη στήλη το είδος που ταυτοποιήθηκε με βάση το μιτοχονδριακό DNA (Ανδρεάκου 2005, Γεωργιάδου 2004, Δρίκος 2004, Καρατζάς 2005, Λάππα 2006) ενώ στις υπόλοιπες στήλες που ακολουθούν αναφέρονται τα δύο αλληλόμορφα που προσδιορίστηκαν για τους γονιδιακούς τόπους MCW199 και MCW215 MCW0199 MCW0215 Περιοχή Αλ/μορφο Αλ/μορφο Αλ/μορφο Δειγματοληψίας Είδος Φωκίδα Β Φωκίδα Β Χίος Α Χίος Α Χίος Β Χίος Α Βοιωτία Α Φωκίδα Β Βοιωτία Α Βοιωτία Β Εύβοια Β Εύβοια Β Κυκλάδες (Μήλος) Α Κυκλάδες (Μήλος) Α Αιτωλοακαρνανία Β Αιτωλοακαρνανία Β Φωκίδα Β Φωκίδα Β Αιτωλοακαρνανία Β Αιτωλοακαρνανία Β Κυκλάδες (Τήνος) Α Κυκλάδες (Τήνος) A Ευρυτανία Β Ευρυτανία B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Αττική Α Αττική (Αίγινα) A Αττική (Αίγινα) A Αττική (Αίγινα) A Αιτωλοακαρνανία Β Αιτωλοακαρνανία B Κυκλάδες (Πάρος) Α Κυκλάδες (Πάρος) A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Εύβοια Β Εύβοια B Κυκλάδες (Νάξος) A Κυκλάδες (Νάξος) A Εύβοια Β Αλ/μορφο 2 59

66 42. Εύβοια B Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα A Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία Β Φωκίδα B Φωκίδα Β Αττική (Αίγινα) A Αττική (Αίγινα) A Κυκλάδες (Σίφνος) A Κυκλάδες (Σίφνος) A Φωκίδα B Φωκίδα B Χίος A Χίος A Χίος A Φωκίδα B Φωκίδα B Φωκίδα B Αττική (Πόρος) B Αττική (Πόρος) B Εύβοια B Λευκάδα B Λευκάδα B Λευκάδα B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Εύβοια B Εύβοια B Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Εύβοια A Εύβοια A Εύβοια A Εύβοια A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Δήλος) A Αττική A

67 96. Αττική (Μακρόνησος) A Αττική B Αττική B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Σάμος A Φωκίδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Εύβοια B Εύβοια B Εύβοια B Εύβοια B Χίος A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Κύθηρα A Κύθηρα A Κύθηρα A Κύθηρα B Κύθηρα B Κύθηρα B Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Αμοργός) A Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Εύβοια A Εύβοια A Σκύρος A Σκύρος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Σάμος A Άνδρος A

68 151. Άνδρος A Άνδρος A Άνδρος A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Άνδρος A Άνδρος A Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Κομοτηνή A' Τρίκαλα B Καρδίτσα B Κύθηρα B Μαγνησία B Εύβοια B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Φωκίδα B Εύβοια B Αττική (Αίγινα) A Αττική (Αίγινα) A Εύβοια A Εύβοια B Εύβοια B Εύβοια B Εύβοια B Φωκίδα B Φωκίδα B Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Σκύρος A Σκύρος A Αττική (Σαλαμίνα) A Αττική (Σαλαμίνα) A Φωκίδα B Φωκίδα B Αιτωλοακαρνανία B Φωκίδα B Εύβοια A Εύβοια B Βοιωτία B Βοιωτία B Λακωνία B Λακωνία B Αχαΐα B Φωκίδα B

69 246. Φωκίδα B Φωκίδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Τήνος) A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Σκύρος A Σκύρος A Ευρυτανία B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Εύβοια B Εύβοια B Φωκίδα A Φωκίδα A Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B FYROM B FYROM B FYROM B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Ευρυτανία B Αιτωλοακαρνανία B Φωκίδα B Φωκίδα B Φωκίδα B Κυκλάδες (Σύρος) A Κυκλάδες (Σύρος) A Εύβοια B Εύβοια B Κυκλάδες (Νάξος) A Κυκλάδες (Νάξος) A Αιτωλοακαρνανία B Αιτωλοακαρνανία B Κυκλάδες (Σίφνος) A Κυκλάδες (Σίφνος) A Φθιώτιδα A Φθιώτιδα A Σάμος A Αττική A Αττική (Μακρόνησος) A Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B Βοιωτία B

70 297. Βοιωτία B Βοιωτία B Κύθηρα A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Κύπρος A Σερβία B Σερβία B Κυκλάδες (Τήνος) A Κυκλάδες (Τήνος) A Ισπανία R Ισπανία R Ισπανία R Κύπρος A Κύπρος A Φθιώτιδα B Φθιώτιδα B Εύβοια B Αττική (Σαλαμίνα) A Αττική (Σαλαμίνα) A Κυκλάδες (Θήρα) A Κυκλάδες (Θήρα) A Αττική (Πόρος) B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Αττική B Αττική B Κυκλάδες (Άνδρος) A Κυκλάδες (Άνδρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Φωκίδα B Φωκίδα B Φωκίδα B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Ευρυτανία B Χίος A Χίος A Χίος A Χίος A Αττική A Αττική (Μακρόνησος) A Χίος A

71 348. Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B Ιωάννινα B K01. Ιωάννινα B K02. Ιωάννινα B K04. Ιωάννινα B K05. Ιωάννινα B K06. Ιωάννινα B K07. Ιωάννινα B K08. Ιωάννινα B K09. Ιωάννινα B K010. Ιωάννινα B K011. Ιωάννινα B K012. Ιωάννινα B K013. Ιωάννινα B K014. Ιωάννινα B K015. Ιωάννινα B K016. Ιωάννινα B K018. Ιωάννινα B DR1. Δράμα Β Α= Alectoris chukar (νησιωτική πέρδικα) Β= Alectoris graeca (ορεινή πέρδικα) Α = Alectoris chukar kleini (Θράκη) R= Alectoris rufa 65

72 66 Εικόνα Γ.1.1: Χαρακτηριστικά πρότυπα γενοτύπων του μικροδορυφορικού τόπου Aru1.23. Εικόνα Γ.1.2: Χαρακτηριστικά πρότυπα γενοτύπων του μικροδορυφορικού τόπου MCW / / / / / / / / / / / 2 0 0

73 67 Εικόνα Γ.1.3: Χαρακτηριστικά πρότυπα γενοτύπων του μικροδορυφορικού τόπου MCW146. Εικόνα Γ.1.4: Χαρακτηριστικά πρότυπα γενοτύπων του μικροδορυφορικού τόπου MCW / / / / / / / / / / 2 8 1

74 68 Εικόνα Γ.1.5: Χαρακτηριστικά πρότυπα γενοτύπων του μικροδορυφορικού τόπου MCW215. Εικόνα Γ.1.6: Ηλεκτροφόρηση αγαρόζης μικροδορυφορικού τόπου Aru1.22. Δεν επιτεύχθηκε ενίσχυση με τη μέθοδο της PCR. Εικόνα Γ.1.7: Ηλεκτροφόρηση αγαρόζης μικροδορυφορικού τόπου Aru1.29. Δεν επιτεύχθηκε ενίσχυση με τη μέθοδο της PCR / / / / / / 2 6 0

75 Με βάση τους γενότυπους που προέκυψαν από την ανάλυση, και με τη χρήση του προγράμματος DROPOUT, το οποίο δίνει τη δυνατότητα της σύγκρισης των γενοτύπων των δειγμάτων και αποκαλύπτει ποιοι από αυτούς είναι όμοιοι ή έχουν ελάχιστες διαφορές, αποκλείστηκαν τα δείγματα που φάνηκε ότι προέρχονταν από το ίδιο άτομο, ώστε από κάθε άτομο να υπάρχει μόνο ένα δείγμα. Πίνακας Γ.1.3: Αποκλεισμός δειγμάτων που προέρχονται από το ίδιο άτομο. Σε κάθε μια οριζόντια στήλη βρίσκονται δείγματα που φέρονται να προέρχονται από το ίδιο άτομο Επιλεγμένο δείγμα Αποκλεισμένο δείγμα 11. Εύβοια 12. Εύβοια 35. Φθιώτιδα 36. Φθιώτιδα 97. Αττική 98. Αττική 115. Εύβοια 116. Εύβοια 235. Φωκίδα 234. Φωκίδα 252. Φθιώτιδα 253. Φθιώτιδα 281. Εύβοια 280. Εύβοια 326. Ευρυτανία 327. Ευρυτανία 328. Αττική 329. Αττική 342 Χίος 343. Χίος K04. Ιωάννινα K012. Ιωάννινα Επίσης για να διευκολυνθεί η μελέτη των φυσικών πληθυσμών πέρδικας στον ελληνικό χώρο, αποκλείστηκαν 2 άτομα που προέρχονταν από εκτροφείο ( Σύρος), καθώς και 5 άτομα A. chukar που προέρχονταν από το εξωτερικό ( FYROM, Σερβία). Ακόμη αποκλείστηκαν από την περαιτέρω στατιστική ανάλυση 7 δείγματα, στα οποία σε αρκετούς μικροδορυφορικούς τόπους δεν παρουσίασαν ενίσχυση με PCR (241 Βοιωτία, 295 Βοιωτία, Κ013-ΚΟ14-ΚΟ15- ΚΟ16-ΚΟ18 Ιωάννινα). Τα άτομα που αποκλείστηκαν δεν συμμετείχαν στην στατιστική ανάλυση που ακολουθεί σε αυτή τη διπλωματική εργασία. Για τη στατιστική ανάλυση που ακολουθεί χρησιμοποιήθηκαν 305 άτομα. 69

76 Με βάση τους γενοτύπους που προέκυψαν από την ανάλυση και με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου Microsatellite Toolkit προσδιορίστηκαν οι συχνότητες των αλληλομόρφων στα δύο είδη. Πίνακας Γ.1.4: Τα αλληλόμορφα και οι συχνότητες τους για τους πολυμορφικούς γονιδιακούς τόπους Aru1.23, MCW121 και MCW146 για τη νησιωτική (Α) και την ορεινή (Β) πέρδικα.. Με μπλε χρώμα συμβολίζονται τα χαρακτηριστικά αλληλόμορφα για την A. chukar και με κόκκινο αντίστοιχα για την A. graeca Γονιδιακός τόπος Aru1.23 MCW121 MCW146 Αλ/μορφα Γονιδιακές συχνότητες A. chukar kleini (Θράκη) A. chukar cypriotes (Κύπρος) A. chukar (A) A. graeca (B) 169 0, ,04 96,67 90, ,08 1,39 9,09 A. rufa ,88 1,67 100, ,96 16, ,17 9,09 33, ,25 0,28 18, ,85 16, ,00 2,25 72,73 33, , ,96 48, ,40 49, , , ,00 1,39 40,91 16, ,81 91,39 22,73 16, ,67 7,22 36, ,71 66, ,81 70

77 Πίνακας Γ.1.5: Τα αλληλόμορφα και οι συχνότητες τους για τους πολυμορφικούς γονιδιακούς τόπους MCW199 και MCW215 για τη νησιωτική (Α) και την ορεινή (Β) πέρδικα. Με μπλε χρώμα συμβολίζονται τα χαρακτηριστικά αλληλόμορφα για την A. chukar και με κόκκινο αντίστοιχα για την A. graeca Γονιδιακός τόπος MCW199 Αλ/μορφα Γονιδιακές συχνότητες A. chukar kleini (Θράκη) A. chukar cypriotes (Κύπρος) A. chukar (A) A. graeca (B) A. rufa , ,40 41, ,65 1,40 9,09 16, ,73 0,56 36, ,56 36,36 33, ,37 18, ,48 33, ,92 6,98 16, ,96 1, ,92 63, , ,28 MCW , ,14 0,28 16, , ,49 1,12 18, ,26 2,79 4,55 33, ,39 51,40 4,55 16, ,42 17,04 9,09 33, ,31 11,45 13, , , , , , ,51 71

78 Σε γενικές γραμμές τα αποτελέσματα της ανάλυσης των μικροδορυφορικών τόπων βρίσκονται σε συμφωνία με τα αντίστοιχα που προέκυψαν από την ανάλυση του μιτοχονδριακού DNA (Πίνακες Γ.1.1 και Γ.1.2), ενώ φαίνεται ότι οι γονιδιακές συχνότητες των αλληλομόρφων ποικίλουν μεταξύ των δύο ειδών. Συγκεκριμένα, υπάρχουν κάποια αλληλόμορφα τα οποία εμφανίζονται με πολύ υψηλή συχνότητα στο ένα είδος, το οποίο και χαρακτηρίζουν, και με μικρή συχνότητα ή καθόλου στο άλλο. Επειδή για τη συγκεκριμένη ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν όλα τα δείγματα, η ύπαρξη πιθανών υβριδίων ενδεχομένως ευθύνεται για την εμφάνιση χαρακτηριστικών αλληλομόρφων του ενός είδους στο άλλο είδος με μεγάλη συχνότητα. Με απλή οπτική παρατήρηση του συνόλου των γενοτύπων των δειγμάτων (που πλέον συμπεριλαμβάνονται και οι γενότυποι των προηγούμενων μικροδορυφορικών τόπων (Τηλαβερίδου 2004, Αλεξανδρή 2005)) φαίνεται ότι κάποια δείγματα διακρίνονται από τη συνύπαρξη χαρακτηριστικών αλληλομόρφων για το καθένα από τα δύο είδη, στο ίδιο άτομο, και πιθανόν αποτελούν υβρίδια πρώτης ή δεύτερης γενιάς. Με τη βοήθεια του προγράμματος STRUCTURE βρέθηκαν τα άτομα τα οποία είναι υποψήφια να αποτελούν υβρίδια μεταξύ των δυο ειδών (Πίνακας Γ.1.6). Ακολούθως έγινε επαναπροσδιορισμός των συχνοτήτων με τη χρήση του Microsatellite Toolkit (Πίνακες Γ.1.7 και Γ.1.8). Πρέπει να σημειωθεί ότι με το STRUCTURE ελέγχθηκε αν είναι δυνατός ο προσδιορισμός του είδους στο οποίο ανήκουν τα άτομα. Με τη χρήση των αρχικών δεδομένων, στα οποία περιλαμβάνονταν και τα πιθανά υβρίδια, το ποσοστό επιτυχίας ήταν 87,9%. Εξαίρεση αποτέλεσαν τα άτομα που χαρακτηρίσθηκαν ως πιθανά υβρίδια για τα οποία δεν ήταν δυνατός ο σωστός προσδιορισμός του είδους. Με επανάληψη του ελέγχου, μετά από αφαίρεση των πιθανών υβριδίων, το ποσοστό επιτυχίας κατά τον προσδιορισμό των ειδών έφτασε το 100%. 72

79 Πίνακας Γ.1.6: Γενότυποι πιθανών υβριδίων μεταξύ A. chukar και A. graeca με βάση τους γονιδιακούς τόπους Aru1.23, MCW121, MCW146, MCW199 και MCW215. Με μπλε χρώμα συμβολίζονται τα χαρακτηριστικά αλληλόμορφα για το είδος A. chukar και με κόκκινο τα αντίστοιχα για το είδος A. graeca Περιοχή Aru1.23 MCW121 MCW146 MCW199 MCW215 δειγματοληψίας Είδος Βοιωτία A Κυκλάδες (Μήλος) A Κυκλάδες (Νάξος) A Φθιώτιδα A Αττική (Πόρος) B Αττική (Πόρος) B Εύβοια B Εύβοια B Κυκλάδες (Πάρος) A Κυκλάδες (Πάρος) A Βοιωτία B Φθιώτιδα B Εύβοια B Κύθηρα A Κύθηρα A Κύθηρα A Κύθηρα B Κύθηρα B Κύθηρα B Καρδίτσα B Κύθηρα B Εύβοια B Εύβοια A Φωκίδα B Φωκίδα B Εύβοια B Εύβοια B Φωκίδα B Κύθηρα A Φθιώτιδα B Εύβοια B Κυκλάδες (Πάρος) A Φωκίδα B Φωκίδα B Χίος A Χίος A Χίος A

80 Πίνακας Γ.1.7: Τα αλληλόμορφα και οι συχνότητες τους για τους πολυμορφικούς γονιδιακούς τόπους Aru1.23, MCW121 και MCW146 για τη νησιωτική (Α) και την ορεινή (Β) πέρδικα για 268 άτομα, μετά από την αφαίρεση των 37 πιθανών υβριδίων. Με μπλε χρώμα συμβολίζονται τα χαρακτηριστικά αλληλόμορφα για την A. chukar και με κόκκινο για την A. graeca. Ο εκθέτης Α και Β χαρακτηρίζει αντίστοιχα το κάθε είδος Γονιδιακός τόπος Aru1.23 MCW121 MCW146 Αλ/μορφα Γονιδιακές συχνότητες A. chukar kleini (Θράκη) A. chukar cypriotes (Κύπρος) A. chukar (A) A. graeca (B) 169 B 0, ,63 98,73 90, ,28 0,95 9,09 A. rufa 185 A 28,09 100, A 0,56 16, A 8,99 9,09 33, A 32,02 18, A 4,49 16, ,00 0,64 72,73 33, A 0, ,56 49, ,56 49, A 2, , ,67 1,27 40,91 16, ,11 91,14 22,73 16, ,33 7,59 36, Α 5,56 66, A 3,33 74

81 Πίνακας Γ.1.8: Τα αλληλόμορφα και οι συχνότητες τους για τους πολυμορφικούς γονιδιακούς τόπους MCW199 και MCW215 για τη νησιωτική (Α) και την ορεινή (Β) πέρδικα για 268 άτομα, μετά από την αφαίρεση των 37 πιθανών υβριδίων. Με μπλε χρώμα συμβολίζονται τα χαρακτηριστικά αλληλόμορφα για την A. chukar και με κόκκινο για την A. graeca. Ο εκθέτης Α και Β χαρακτηρίζει αντίστοιχα το κάθε είδος Γονιδιακός τόπος MCW199 Αλ/μορφα Γονιδιακές συχνότητες A. chukar kleini (Θράκη) A. chukar cypriotes (Κύπρος) A. chukar (A) A.graeca (B) A. rufa , Α 2,81 41, A 33,71 9,09 16, ,71 0,32 36, A 25,28 36,36 33, Α 3,37 18, A 0,56 33, ,56 6,05 16, B 1, B 64, B 27, B 0,32 MCW , A 11,36 16, B 0, ,57 1,27 18, ,05 0,64 4,55 33, ,75 50,32 4,55 16, ,89 18,15 9,09 33, ,39 12,42 13, B 3, B 0, B 1, B 3, B 5, B 2,87 75

82 Όπως φαίνεται από τους Πίνακες Γ.1.7 και Γ.1.8 αν αφαιρεθούν από το σύνολο των 323 ατόμων (330 που είναι το σύνολο μείον 7 που αποκλείστηκαν με το λογισμικό DROPOUT, Πίνακας Γ.1.3), τα 37 άτομα τα οποία χαρακτηρίσθηκαν ως πιθανά υβρίδια, καθίσταται πλέον ξεκάθαρο ότι υπάρχουν συγκεκριμένα αλληλόμορφα που συναντώνται αποκλειστικά στο ένα από τα δύο είδη, το οποίο και χαρακτηρίζουν, ενώ δεν εμφανίζονται καθόλου στα υπόλοιπα είδη. Εκτός όμως από τα προαναφερθέντα αλληλόμορφα, υπάρχουν και κάποια άλλα τα οποία συναντώνται σε όλα τα είδη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν τα αλληλόμορφα 150 του γονιδιακού τόπου MCW146 και 260 του MCW215. Τα συγκεκριμένα αποτελούν κοινά αλληλόμορφα και, ακόμα και αν αφαιρεθούν από το σύνολο των υπό μελέτη δειγμάτων τα πιθανά υβρίδια, παραμένουν κοινά αλληλόμορφα και δεν χαρακτηρίζουν τα είδη. Συνολικά προσδιορίστηκαν 42 αλληλόμορφα για το σύνολο των ατόμων στα είδη που ενδιαφέρουν κυρίως αυτή την έρευνα και δεν είναι άλλα από τα A. chukar & A. graeca. Μετά την αφαίρεση των υβριδίων ο αριθμός των αλληλομόρφων που αντιστοιχούσαν σε κάθε είδος ήταν 15 για την A. chukar και 12 για την A. graeca (Πίνακας Γ.1.9). Βάση των συχνοτήτων από τα 4 αλληλόμορφα που βρέθηκαν στον γονιδιακό τόπο Aru1.23, τα δύο ήταν χαρακτηριστικά για τα δύο είδη (το 185 για την A. chukar και το 169 για την A. graeca), ενώ τα άλλα δυο αλληλόμορφα ήταν κοινά και για τα δυο είδη. Αντίστοιχα, στον γονιδιακό τόπο MCW121, από τα 9 αλληλόμορφα που βρέθηκαν, τα 6 ήταν χαρακτηριστικά για την A. chukar και τα άλλα 3 κοινά. Στον γονιδιακό τόπο MCW146 βρέθηκαν συνολικά 6 αλληλόμορφα, από τα οποία τα 2 ήταν χαρακτηριστικά της A. chukar και 1 συναντάται μόνο στα άτομα του υποείδους A. chukar kleini τα οποία προέρχονται από την περιοχή της Θράκης. Στον γονιδιακό τόπο MCW199 βρέθηκαν 12 αλληλόμορφα, τα 5 ήταν χαρακτηριστικά της A. chukar, τα 4 της A. graeca και 1 αλληλόμορφο συναντάται μόνο στη A. chukar kleini. Τέλος, στον γονιδιακό τόπο MCW215 βρέθηκαν συνολικά 14 αλληλόμορφα από τα οποία 1 ήταν χαρακτηριστικό της A. chukar, 7 της A. graeca και επίσης 1 αλληλόμορφο ήταν χαρακτηριστικό του υποείδους A. chukar cypriotes τα οποία προέρχονται από την Κύπρο. 76

83 Πίνακας Γ.1.9: Τα αλληλόμορφα που αντιστοιχούν στα είδη A. chukar & A. graeca μετά την αφαίρεση των υβριδίων Είδος A. chukar A. graeca Κοινά Σύνολο Aru MCW MCW MCW MCW Σύνολο

84 Γ.2. ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΑ ΔΥΟ ΕΙΔΗ Τα αποτελέσματα του ελέγχου των συχνοτήτων των αλληλομόρφων για το κάθε είδος, ο οποίος πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του στατιστικού προγράμματος GENEPOP 3.3 (Raymond & Rousset, 1995), φαίνονται στον Πίνακα Γ.2.1. Ο έλεγχος αυτός αποκάλυψε ότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές στις συχνότητες στους περισσότερους γονιδιακούς τόπους. Σημειώνεται ότι στον έλεγχο χρησιμοποιήθηκαν και τα δεδομένα για τους 6 γονιδιακούς τόπους (MCW118, MCW135, MCW225, Aru1.09, Aru 1.19 και Aru1.27), που μελετήθηκαν παλιότερα (Τηλαβερίδου, 2004; Αλεξανδρή, 2005). Πίνακας Γ.2.1: Αποτελέσματα ελέγχου πληθυσμιακής διαφοροποίησης με βάση την κατανομή των αλληλομόρφων Γενετική διαφοροποίηση Γενετική διαφοροποίηση Γονιδιακός (με τα υβρίδια) (χωρίς τα υβρίδια) τόπος Τιμή Ρ Τυπικό σφάλμα Τιμή Ρ Τυπικό σφάλμα Aru1.23 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 MCW121 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 MCW146 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 MCW199 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 MCW215 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 MCW118 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 MCW135 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 MCW225 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 Aru1.09 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 Aru1.19 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 Aru1.27 0,0000 0,0000 0,0000 0,

85 Οι έλεγχοι της ισορροπίας Hardy Weinberg για τα επιμέρους είδη όπως επίσης και ο υπολογισμός της παραμέτρου F IS έγινε με τη βοήθεια του στατιστικού πακέτου GENEPOP 3.3 (Raymond & Rousset, 1995). Ο εν λόγω έλεγχος πραγματοποιήθηκε τόσο για το σύνολο των δειγμάτων (Πίνακες Γ.2.2, Γ.2.3, και Γ.2.4) όσο και για μέρος αυτού, μετά την αφαίρεση των ατόμων που είχαν χαρακτηρισθεί ως πιθανά υβρίδια (Πίνακες Γ.2.5, Γ.2.6 και Γ.2.7). Οι έλεγχοι της ισορροπίας Hardy Weinberg, οι οποίοι πραγματοποιήθηκαν στο σύνολο των δειγμάτων, έδειξαν ότι στο είδος A. chukar οι εννέα από τους έντεκα ελέγχους ήταν στατιστικά σημαντικοί, ίσχυε δηλαδή Ρ<0,05. Οι έλεγχοι αυτοί αφορούν τους γονιδιακούς τόπους Aru1.09, Aru 1.23, Aru1.27, MCW121, MCW135, MCW146, MCW199, MCW215 και MCW225 και καταδεικνύουν ότι ο πληθυσμός του είδους, με βάση τους συγκεκριμένους γονιδιακούς τόπους, βρίσκεται σε ανισορροπία Hardy Weinberg. Αντίστοιχα για το είδος A. graeca, οι στατιστικά σημαντικοί έλεγχοι αφορούσαν τους ίδιους εννέα τόπους, με εξαίρεση τον MCW146 ο οποίος βρίσκεται σε ισορροπία Hardy Weinberg. Οι συγκεκριμένοι γονιδιακοί τόποι, οι οποίοι βρίσκονται σε ανισορροπία Hardy Weinberg, έχουν θετικές τιμές της παραμέτρου F IS (Πίνακας Γ.2.4), γεγονός που υποδηλώνει την περίσσεια ομοζυγωτών στο υπό μελέτη δείγμα. Πρέπει να αναφερθεί ότι για τα άτομα του υποείδους A. chukar kleini της Θράκης, A. chukar cypriotes της Κύπρου και του είδους A. rufa της Ισπανίας, οι έλεγχοι δεν μπορούν να είναι ακριβείς εξαιτίας του μικρού αριθμού των δειγμάτων που αναλύθηκαν. Για το λόγο αυτό, τα συγκεκριμένα δείγματα αφαιρέθηκαν από τις περαιτέρω αναλύσεις. 79

86 Πίνακας Γ.2.2: Οι έλεγχοι της ισορροπίας Hardy Weinberg για τα επιμέρους είδη Hardy Weinberg test (στο σύνολο των δειγμάτων) Γονιδιακός Τιμή - Ρ Τόπος A. chukar A. graeca Aru1.23 0,0486 0,0110 MCW121 0,0000 0,0221 MCW146 0,0000 0,4930 MCW199 0,0000 0,0000 MCW215 0,0000 0,0000 MCW118 0,2902 0,5913 MCW135 0,0029 0,0000 MCW225 0,0000 0,0000 Aru1.09 0,0000 0,0000 Aru1.19 0,8513 0,0589 Aru1.27 0,0000 0,0000 Πίνακας Γ.2.3: Οι έλεγχοι της ισορροπίας Hardy Weinberg για τα επιμέρους είδη. Όπου: - για Ρ>0,05, * για 0,01<Ρ<0,05, ** για 0,001<Ρ<0,01 και *** για Ρ<0,001 Hardy Weinberg test (στο σύνολο των δειγμάτων) Γονιδιακός Τιμή Ρ Τόπος A. chukar A. graeca Aru1.23 * * MCW121 *** * MCW146 *** - MCW199 *** *** MCW215 *** *** MCW MCW135 ** *** MCW225 *** *** Aru1.09 *** *** Aru Aru1.27 *** *** 80

87 Πίνακας Γ.2.4: Οι τιμές της παραμέτρου F IS για τα δύο είδη A. chukar και A. graeca για το σύνολο των δειγμάτων F IS Γονιδιακός τόπος A. chukar A. graeca Aru ,194 +0,234 MCW121 +0,242-0,058 MCW146 +0,394 +0,062 MCW199 +0,397 +0,063 MCW215 +0,394 +0,360 MCW118 +0,083 +0,027 MCW135 +0,143 +0,107 MCW225 +0,317 +0,136 Aru ,354 +0,146 Aru ,017 +0,080 Aru ,235 +0,049 81

88 Με την επεξεργασία των δεδομένων μετά από αφαίρεση των υβριδίων φαίνεται ότι το είδος A. chukar βρίσκεται σε ισορροπία Hardy Weinberg με βάση τρεις από τους έντεκα γονιδιακούς τόπους, ενώ το είδος A. graeca βρίσκεται σε ισορροπία με βάση έξι από τους έντεκα. Για τους γονιδιακούς τόπους Aru1.09, Aru1.23, Aru1.27, MCW121, MCW135, MCW146, MCW199, MCW215 και MCW225 βρέθηκαν ισχυρά θετικές τιμές F IS ακόμα και μετά από την αφαίρεση των υβριδίων. Αντίστοιχα θετικές τιμές F IS βρέθηκαν και στο είδος A. graeca για τους γονιδιακούς τόπους Aru1.09, Aru1.19, MCW215 και MCW225. Η ύπαρξη τέτοιων τιμών F IS υποδηλώνει την περίσσεια ομοζυγωτών για τους συγκεκριμένους γονιδιακούς τόπους. Πίνακας Γ.2.5: Οι έλεγχοι της ισορροπίας Hardy Weinberg για τα επιμέρους είδη χωρίς τα υβρίδια Hardy Weinberg test (χωρίς τα υβρίδια) Γονιδιακός Τιμή - Ρ Τόπος A. chukar A. graeca Aru1.23 0,0280 1,0000 MCW121 0,0000 0,2651 MCW146 0,0000 0,4472 MCW199 0,0000 0,0203 MCW215 0,0000 0,0000 MCW118 0,5894 0,8723 MCW135 0,0931 0,4024 MCW225 0,0083 0,1229 Aru1.09 0,0000 0,0058 Aru1.19 1,0000 0,0220 Aru1.27 0,0000 0,

89 Πίνακας Γ.2.6: Οι έλεγχοι της ισορροπίας Hardy Weinberg για τα επιμέρους είδη μετά από αφαίρεση των υβριδίων. Όπου: - για Ρ>0,05, * για 0,01<Ρ<0,05, ** για 0,001<Ρ<0,01 και *** για Ρ<0,001 Hardy Weinberg test (χωρίς τα υβρίδια) Γονιδιακός Τιμή - Ρ Τόπος A. chukar A. graeca Aru1.23 * - MCW121 *** - MCW146 *** - MCW199 *** * MCW215 *** *** MCW MCW MCW225 ** - Aru1.09 *** ** Aru * Aru1.27 *** * Πίνακας Γ.2.7: Οι τιμές της παραμέτρου F IS για τα δύο είδη A. chukar και A. graeca μετά από αφαίρεση των πιθανών υβριδίων F IS Γονιδιακός τόπος A. chukar A. graeca Aru ,233-0,007 MCW121 +0,317-0,073 MCW146 +0,432 +0,074 MCW199 +0,385 +0,037 MCW215 +0,398 +0,340 MCW118 +0,041-0,023 MCW135 +0,130 +0,068 MCW225 +0,282 +0,106 Aru ,366 +0,135 Aru1.19-0,022 +0,119 Aru ,246 +0,052 83

90 Ο παρατηρούμενος βαθμός ετεροζυγωτίας Ho και ο αναμενόμενος βαθμός ετεροζυγωτίας He (no bias) για τον κάθε γονιδιακό τόπο, για τα είδη A. chukar και A. graeca, προσδιορίστηκαν με τη χρήση του add-in της Microsoft Excel, του Microsatellite Toolkit. Οι ίδιες παράμετροι προσδιορίστηκαν τόσο στο σύνολο των δειγμάτων (Πίνακας Γ.2.8) όσο και μετά από αφαίρεση των πιθανών υβριδίων (Πίνακας Γ.2.9). Πίνακας Γ.2.8: Αναμενόμενος βαθμός ετεροζυγωτίας (He) και παρατηρούμενος βαθμός ετεροζυγωτίας (Ho) σε κάθε γονιδιακό τόπο, για τα είδη A. chukar και A. graeca στο σύνολο των δειγμάτων A. chukar A. graeca Γονιδιακός τόπος Αναμενόμενη Ετεροζυγωτία (He) Παρατηρούμενη Ετεροζυγωτία (Ho) Αναμενόμενη Ετεροζυγωτία (He) Παρατηρούμενη Ετεροζυγωτία (Ho) Aru1.23 0,6315 0,5096 0,0653 0,0500 MCW121 0,6461 0,4904 0,5259 0,5562 MCW146 0,6276 0,3810 0,1598 0,1500 MCW199 0,7315 0,4423 0,5245 0,4916 MCW215 0,7353 0,4466 0,6893 0,4413 MCW118 0,3352 0,3077 0,4994 0,4860 MCW135 0,6059 0,5196 0,4842 0,4327 MCW225 0,5552 0,3800 0,7254 0,6271 Aru1.09 0,9234 0,5979 0,9190 0,7853 Aru1.19 0,3890 0,3824 0,4382 0,4034 Aru1.27 0,8791 0,6731 0,9226 0,

91 Πίνακας Γ.2.9: Αναμενόμενος βαθμός ετεροζυγωτίας (He) και παρατηρούμενος βαθμός ετεροζυγωτίας (Ho) σε κάθε γονιδιακό τόπο, για τα είδη A. chukar και A. graeca μετά από αφαίρεση των πιθανών υβριδίων A. chukar A. graeca Γονιδιακός τόπος Αναμενόμενη ετεροζυγωτία (He) Παρατηρούμενη ετεροζυγωτία (Ho) Αναμενόμενη ετεροζυγωτία (He) Παρατηρούμενη ετεροζυγωτία (Ho) Aru1.23 0,6278 0,5057 0,0251 0,0253 MCW121 0,6373 0,4432 0,5063 0,5449 MCW146 0,6350 0,3750 0,1634 0,1519 MCW199 0,7122 0,4368 0,5008 0,4841 MCW215 0,7332 0,4419 0,6920 0,4586 MCW118 0,3206 0,2989 0,4966 0,5096 MCW135 0,5810 0,4884 0,4207 0,3933 MCW225 0,5174 0,3571 0,6905 0,6194 Aru1.09 0,9188 0,6049 0,9140 0,7935 Aru1.19 0,3629 0,3563 0,4259 0,3766 Aru1.27 0,8590 0,6136 0,9174 0,8726 Επιπλέον προσδιορίστηκε ο μέσος αναμενόμενος βαθμός ετεροζυγωτίας του είδους, ο μέσος παρατηρούμενος βαθμός ετεροζυγωτίας του είδους καθώς επίσης και ο μέσος αριθμός αλληλομόρφων ανά γονιδιακό τόπο πριν (Πίνακας Γ.2.10) αλλά και μετά από την αφαίρεση των πιθανών υβριδίων (Πίνακας Γ.2.11). Πίνακας Γ.2.10: Μέσος αναμενόμενος βαθμός ετεροζυγωτίας του είδους, ο μέσος παρατηρούμενος βαθμός ετεροζυγωτίας και μέσος αριθμός αλληλομόρφων ανά γονιδιακό τόπο για το σύνολο των δειγμάτων Είδος Μέση αναμενόμενη ετεροζυγωτία (He) Τυπικό σφάλμα Μέση παρατηρούμενη ετεροζυγωτία (Ho) Τυπικό σφάλμα Μέσος αριθμός αλ/μορφων / γον. τόπο A. chukar 0,6418 0,0539 0,4664 0,0148 8,55 A. graeca 0,5412 0,0816 0,4819 0,0113 8,82 85

92 Πίνακας Γ.2.11: Μέσος αναμενόμενος βαθμός ετεροζυγωτίας του είδους, ο μέσος παρατηρούμενος βαθμός ετεροζυγωτίας και μέσος αριθμός αλληλομόρφων ανά γονιδιακό τόπο μετά την αφαίρεση των πιθανών υβριδίων Είδος Μέση αναμενόμενη ετεροζυγωτία (He) Τυπικό σφάλμα Μέση παρατηρούμενη ετεροζυγωτία (Ho) Τυπικό σφάλμα Μέσος αριθμός αλ/μορφων / γον. τόπο A. chukar 0,6310 0,0552 0,4526 0,0160 7,55 A. graeca 0,5247 0,0836 0,4754 0,0121 7,82 Επιπλέον, με τη βοήθεια του προγράμματος GENETIX 4.0 (Belkhir, 1999), πραγματοποιήθηκε Παραγοντική Ανάλυση Αντιστοίχισης (Factorial correspondence analysis, AFC) (Benzeeri, 1973), από την οποία προέκυψαν τρισδιάστατα γραφήματα που χωρίζουν τη συνολική ποικιλότητα των ατόμων σε άξονες (Διάγραμμα Γ.2.1 και Γ.2.2). Διάγραμμα Γ.2.1: Διάγραμμα AFC για το σύνολο των δειγμάτων. Στο διάγραμμα τα άτομα τοποθετούνται στο χώρο σε άξονες που εξηγούν την κατανομή της ποικιλότητας τους. Με κίτρινο χρώμα είναι τα άτομα A. chukar και με μπλε χρώμα τα άτομα A. graeca. 86

93 Διάγραμμα Γ.2.2: Διάγραμμα AFC για το σύνολο των δειγμάτων εξαιρουμένων των υβριδίων. Στο διάγραμμα τα άτομα τοποθετούνται στο χώρο σε άξονες που εξηγούν την κατανομή της ποικιλότητας τους. Με πράσινο πλαίσιο περιβάλλονται τα άτομα A. chukar και με πορτοκαλί πλαίσιο τα άτομα A. graeca. Διάγραμμα Γ.2.3: Διάγραμμα AFC για τα άτομα A. chukar εξαιρουμένων των υβριδίων. Στο διάγραμμα τα άτομα τοποθετούνται στο χώρο σε άξονες που εξηγούν την κατανομή ποικιλότητας τους. 87

94 Διάγραμμα Γ.2.4: Διάγραμμα AFC για τα άτομα A. graeca εξαιρουμένων των υβριδίων. Στο διάγραμμα τα άτομα τοποθετούνται στο χώρο σε άξονες που εξηγούν την κατανομή ποικιλότητας τους. Τα άτομα του κάθε είδους χωρίστηκαν σε επί μέρους πληθυσμούς ανάλογα με τη γεωγραφική τους προέλευση. Ακολούθως χρησιμοποιήθηκαν οι συχνότητες των αλληλομόρφων για κάθε πληθυσμιακή ομάδα, για την κατασκευή των φυλογενετικών δένδρων με τη μέθοδο Neighbor Joining (Saitou & Nei, 1987) με τη βοήθεια του προγράμματος PHYLIP 3.6 (Felsenstein, 1995) (Διαγράμματα Γ.2.5 και Γ.2.6). Από το Διάγραμμα Γ.2.5 προκύπτει ότι πιο απομακρυσμένος πληθυσμός είναι αυτός της Λευκάδας, γεγονός αναμενόμενο βάση της γεωγραφικής της θέσης. Οι πληθυσμοί της Αιτωλοακαρνανίας, της Ευρυτανίας και της Φθιώτιδας παρουσιάζουν τις περισσότερες ομοιότητες μεταξύ τους, με τους υπόλοιπους 4 πληθυσμούς να είναι λιγότεροι απομακρυσμένοι από αυτούς σε σχέση με αυτόν της Λευκάδας. Αντίστοιχα στο Διάγραμμα Γ.2.6 φαίνεται ότι οι πιο απομακρυσμένοι πληθυσμοί είναι αυτοί της Σκύρου και της Σάμου. Αυτό δικαιολογείται και βάση της γεωγραφικής τους θέσης. Αρκετές ομοιότητες μεταξύ τους παρουσιάζουν οι πληθυσμοί της Άνδρου και της Χίου, ενώ και οι πληθυσμοί των Κυκλάδων μαζί με τους πληθυσμούς της Εύβοιας και της Αττικής οι οποίοι είναι και γεωγραφικά πιο κοντά μεταξύ τους, εμφανίζουν μικρή γενετική διαφοροποίηση. 88

95 Λευκάδα Ευρυτανία Φθιώτιδα Βοιωτία Φωκίδα Αιτωλοακαρνανία Εύβοια Ιωάννινα Διάγραμμα Γ.2.5: Δενδρόγραμμα Neighbor - Joining που δείχνει τις σχέσεις ανάμεσα στους 8 πληθυσμούς του είδους A. graeca. 89

96 Διάγραμμα Γ.2.6: Δενδρόγραμμα Neighbor - Joining που δείχνει τις σχέσεις ανάμεσα στους 6 πληθυσμούς του είδους A. chukar. 90

97 Επίσης βάσει των γενότυπων των ατόμων των υποπληθυσμών από το κάθε είδους, έγινε προσπάθεια αντιστοίχησης του κάθε ατόμου στον υποπληθυσμό που φαίνεται να ταιριάζει καλύτερα. Αυτό έγινε με το πρόγραμμα STRUCTURE. Εικόνα Γ.2.1: Αντιστοίχηση των ατόμων του είδους A. graeca σε υποπληθυσμούς όπως προέκυψε από το πρόγραμμα STRUCTURE (k = 2). Οι διάφοροι υποπληθυσμοί για το είδος A. graeca φαίνεται να παρουσιάζουν ομοιογένεια μεταξύ τους (Εικόνα Γ.2.1), γεγονός αναμενόμενο λόγω του ότι βρίσκονται στην Ηπειρωτική Ελλάδα και δεν υφίστανται σε μεγάλο βαθμό γεωγραφική απομόνωση. Εικόνα Γ.2.2: Αντιστοίχηση των ατόμων του είδους A. chukar σε υποπληθυσμούς όπως προέκυψε από το πρόγραμμα STRUCTURE (k = 6). Οι υποπληθυσμοί του είδους A. chukar από ότι φαίνεται και από την Εικόνα Γ.2.2, λόγω της γεωγραφικής απομόνωσης που έχουν μεταξύ τους (λόγω του ότι βρίσκονται σε νησιά ο καθένας), φαίνεται να διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους βάσει των γενοτύπων των ατόμων τους. Ειδικότερα στη Χίο, στη Σάμο, στη Σκύρο και 91

98 στην Άνδρο φαίνεται έντονα ότι οι πληθυσμοί τους είναι αρκετά γενετικά διαφοροποιημένοι σε σχέση με τους υπόλοιπους. Ιδιαίτερα η Χίος και η Άνδρος φαίνεται να παρουσιάζουν αρκετά μεγάλη γενετική συγγένεια. Το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει και μεταξύ της Εύβοιας και της Αττικής. Ο υποπληθυσμός των Κυκλάδων, για να μπορέσουν να εξαχθούν ασφαλέστερα συμπεράσματα, θα πρέπει να διαιρεθεί σε περισσότερους υποπληθυσμούς. 92

99 Δ. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Δ.1 ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΜΙΚΡΟΔΟΡΥΦΟΡΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝ Δ.1.1 Γενικά Το μικροδορυφορικό DNA αποτελεί χρήσιμο εργαλείο στις μελέτες πληθυσμιακής γενετικής. Σε συνδυασμό με την PCR δημιούργησε νέες προοπτικές τα τελευταία χρόνια. Με μια τυπική επαναλαμβανόμενη περιοχή γύρω στα bp, οι περισσότεροι μικροδορυφορικοί τόποι μπορούν να ενισχυθούν εύκολα. Η ευκολία ενίσχυσης του μικροδορυφορικού DNA, η αφθονία του στο γονιδίωμα των οργανισμών, οι υψηλές τιμές ετεροζυγωτίας που κατέχει και η δυνατότητα επιλογής ενός μικροδορυφορικού τόπου με βάση την ποικιλομορφία του, ούτως ώστε να χρησιμοποιηθεί ως γενετικός δείκτης σε μικρογεωγραφική ή μακρογεωγραφική κλίμακα, αποτελούν τα κύρια πλεονεκτήματα για τη χρήση του μικροδορυφορικού DNA σε μελέτες πληθυσμιακής γενετικής και όχι μόνο (τεστ πατρότητας, ιατροδικαστική κλπ) (Schlotterer, 2004). Για αυτά τα πλεονεκτήματα του επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί σαν μοριακός δείκτης σε αυτή την εργασία. Οι Primmer et al., (1996) αναφέρουν ότι οι γειτονικές ακολουθίες του επαναλαμβανόμενου μοτίβου των μικροδορυφορικών τόπων συχνά είναι συντηρημένες μεταξύ στενά συγγενικών taxa. Συνεπώς, είναι δυνατή η χρήση των ίδιων εκκινητών που αναπτύχθηκαν για την ανάλυση του μικροδορυφορικού πολυμορφισμού σε ένα είδος, και σε άλλα συγγενικά του είδη. Πάντως, επειδή οι συγκεκριμένες ακολουθίες είναι ευάλωτες στις μεταλλάξεις (Harr et al., 2000), ένα ποσοστό μη-ομολογίας είναι αναμενόμενο. Το ποσοστό ενίσχυσης μικροδορυφορικών τόπων για ένα είδος, με εκκινητές που προέρχονται από άλλο είδος, αυξάνει όσο ελαττώνεται η γενετική απόσταση μεταξύ των δύο ειδών (Primmer et al., 2005). Σε αυτή την εργασία 7 ζεύγη εκκινητών χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση του πυρηνικού μικροδορυφορικού πολυμορφισμού στα δείγματα των ατόμων της ορεινής και της νησιωτικής πέρδικας. Τα 4 ζεύγη εκκινητών προέρχονταν από την σειρά MCW (σειρά εκκινητών σχεδιασμένων για το είδος G. gallus). Αυτά τα 4 93

100 ζεύγη εκκινητών είχαν χρησιμοποιηθεί στην εργασία των Baratti et al., (2004), όπου ενισχύθηκαν και παρουσίασαν πολυμορφισμό στα είδη A. rufa & A. chukar. Τα υπόλοιπα 3 ζεύγη εκκινητών προερχόντουσαν από τη σειρά Aru (σειρά εκκινητών κατασκευασμένων για την ευρωπαϊκή πέρδικα A. rufa). Αντίστοιχα, αυτά τα 3 ζεύγη είχαν χρησιμοποιηθεί στην εργασία των Gonzalez et al., (2005), όπου ενισχύθηκαν και παρουσίασαν πολυμορφισμό στο είδος A. graeca. Στην παρούσα εργασία, από τους 7 μικροδορυφορικούς τόπους οι 5 ενισχύθηκαν επιτυχώς και παρουσίασαν πολυμορφισμό, εκ των οποίων ο ένας ήταν εκκινητής Aru και οι υπόλοιποι 4 οι εκκινητές MCW. Η μη ενίσχυση των άλλων 2 εκκινητών Aru στην παρούσα εργασία, ενώ αποδεδειγμένα είχαν ενισχυθεί επιτυχώς στο A. graeca (Baratti et al., 2004), ίσως να οφείλεται σε θέμα φτωχής ποιότητας των εκκινητών που χρησιμοποιήθηκαν. Για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας αν και ξεκινήσαμε με 330 άτομα πέρδικας, η ουσιαστική μελέτη έγινε σε 305 δείγματα μετά τον αποκλεισμό 25 δειγμάτων για διάφορους λόγους (μη ικανοποιητική ενίσχυση, προερχόμενα από εκτροφείο ή το εξωτερικό, δείγματα ίδιου ατόμου) (βλ. σελίδα 69). Από αυτά τα 305 δείγματα, τα 285 αποτελούν τον πυρήνα της μελέτης μας αφού πρόκειται για τα δείγματα των ατόμων των δύο ειδών στον ελληνικό χώρο και πιο συγκεκριμένα τα 180 ανήκουν στον ελληνικά άτομα A. graeca και τα υπόλοιπα 105 άτομα είναι ελληνικά άτομα A. chukar. Υπάρχουν ακόμη 6 άτομα που ανήκουν στο υποείδος A. chukar kleini της Θράκης, 11 άτομα του υποείδους A. chukar cypriotes της Κύπρου και τέλος 3 άτομα A. rufa από την Ισπανία τα οποία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως σαν μάρτυρες. Κυρίως μας ενδιαφέρουν τα δείγματα του ελληνικού χώρου και ιδιαίτερα το σύνολο των 285 δειγμάτων A. graeca & A. chukar. Με μία απλή οπτική παρατήρηση των αποτελεσμάτων της γενοτύπησης, και οι 5 πολυμορφικοί τόποι που ενισχύθηκαν δύναται να χρησιμοποιηθούν για τη διάκριση των ειδών της νησιωτικής και της ορεινής πέρδικας. Αυτό είναι κατορθωτό λόγω των διαφορών των γονιδιακών συχνοτήτων των αλληλομόρφων στο κάθε είδος. Για παράδειγμα κάποια αλληλόμορφα απαντώνται στο ένα είδος ενώ απουσιάζουν εντελώς στο άλλο. Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά αλληλόμορφα του είδους. Παραδείγματα αποτελούν το αλληλόμορφο 156 του τόπου MCW146 το οποίο είναι χαρακτηριστικό για τα A. chukar, και το αλ/φο 169 του Aru1.23 το οποίο χαρακτηρίζει το A. graeca. Παρομοίως, χαρακτηριστικά αλληλόμορφα 94

101 παρουσιάζονται στο υποείδος A. chukar kleini, όπως το αλ/φο 271 στον MCW199. Υπάρχουν όμως και χαρακτηριστικά αλληλόμορφα για διάφορες περιοχές, αλληλόμορφα δηλαδή που εμφανίζονται μόνο σε μία συγκεκριμένη περιοχή δειγματοληψίας ενός είδους, και σε καμία άλλη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το αλ/φο 224 του τόπου MCW121 που συναντάται μόνο στα άτομα A. chukar της Σκύρου, και το αλ/φο 248 του MCW215 το οποίο εντοπίστηκε μόνο στα άτομα με καταγωγή την Κύπρο. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται δυνατή τόσο η διάκριση και ταυτοποίηση των ειδών μεταξύ τους, η διάκριση σε επίπεδο υποείδους, η εύρεση των πιθανών υβριδίων και η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με το πόσο γενετικά συγγενικοί είναι κάποιοι γεωγραφικοί πληθυσμοί μεταξύ τους. Δ.1.2 Αναγνώριση υβριδίων Για την εύρεση των ατόμων που πιθανόν είναι υβρίδια χρησιμοποιήσαμε το λογισμικό STRUCTURE. Η ανάλυση που έγινε στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, και στηρίχθηκε στα αποτελέσματα της γενοτύπησης και των 11 μικροδορυφορικών τόπων που ενισχύθηκαν επιτυχώς στα πλαίσια του προγράμματος της πέρδικας τα τελευταία 3 χρόνια, αποκάλυψε ότι στα 285 άτομα (Ελληνικά A. graeca & A. chukar), 37 άτομα ενδεχομένως να αποτελούν υβρίδια μεταξύ της ορεινής και νησιωτικής πέρδικας, εκ των οποίων 22 ήταν ταυτοποιημένα με τη μέθοδο του μιτοχονδριακού DNA ως A. graeca και 15 ως A. chukar (Πίνακας Γ.1.6). Λαμβάνοντας υπόψη ότι το μιτοχονδριακό DNA κληρονομείται από τη μητέρα στο 59,46% των υβριδίων ο θηλυκός γονέας ήταν η ορεινή πέρδικα και στο 40,54% η νησιωτική πέρδικα. Σύμφωνα με τους Hanfling et al., (2005) τα υβρίδια ανάλογα με τα αλληλόμορφα που φέρουν μπορούν να ταξινομηθούν σε άτομα πρώτης, δεύτερης γενιάς ή σε άτομα που προέρχονται από διασταύρωση του υβριδίου με ένα από τα δύο γονικά είδη. Τα υβρίδια της πρώτης γενιάς περιέχουν γενότυπους που περιέχουν από ένα χαρακτηριστικό αλληλόμορφο για το καθένα από τα πατρικά είδη σε κάθε τόπο, τα υβρίδια της δεύτερης γενιάς γενότυπους που περιέχουν τουλάχιστον από ένα τόπο ομόζυγο τόσο για το ένα είδος όσο και για το δεύτερο είδος, και τέλος τα υβρίδια που προέρχονται από επαναδιασταυρώσεις έχουν γενότυπους που αποτελούνται από γονιδιακούς τόπους που φέρουν χαρακτηριστικά αλληλόμορφα για 95

102 ένα είδος μαζί με γονιδιακούς τόπους που φέρουν χαρακτηριστικά αλληλόμορφα και για τα δυο είδη. Με βάση τα παραπάνω από τα 37 πιθανά υβρίδια τα 16 χαρακτηρίστηκαν ως υβρίδια δεύτερης γενιάς και τα υπόλοιπα 21 προήλθαν από επαναδιασταυρώσεις. Το ότι δεν βρέθηκε κανένα υβρίδιο πρώτης γενιάς ήταν αναμενόμενο αν αναλογιστούμε την απαγόρευση των απελευθερώσεων ατόμων νησιωτικής πέρδικας σε φυσικούς βιότοπους της ορεινής τα τελευταία χρόνια. Πάντως το γεγονός ότι βρέθηκαν 37 υβρίδια καταδεικνύει το πρόβλημα της μόλυνσης του γενετικού αποθέματος του κάθε είδους, με όλους τους πιθανούς κινδύνους που μπορεί να εμπεριέχει. Αυτό πιθανόν οφείλεται στις παλιότερες απελευθερώσεις ατόμων νησιωτικής πέρδικας σε φυσικούς βιότοπους της ορεινής πέρδικας και το αντίστροφο. Το ποσοστό των υβριδίων στον συνολικό πληθυσμό της τάξης του 12,98% δεν είναι αμελητέο, αν και οι πιθανές συνέπειες που μπορεί να έχουν οι τοπικοί πληθυσμοί από αυτό το ποσοστό παρουσίας των υβριδίων δεν μπορούν να προβλεφθούν με σαφήνεια. Προς αποφυγή, όμως οποιασδήποτε δυσάρεστης συνέπειας όλες αυτές οι απελευθερώσεις έχουν πλέον απαγορευτεί. Στην παρούσα εργασία φαίνεται περίτρανα ότι τα δύο είδη μπορούν να υβριδιστούν, και να δώσουν γόνιμα υβρίδια πρώτης και δεύτερης γενιάς. Όμως που οφείλεται αυτή η ικανότητα υβριδισμού μεταξύ των δύο ειδών; Πολύ πιθανό στο ότι αυτά τα δύο είδη δεν παρουσιάζουν σημαντικές μορφολογικές και ανατομικές διαφορές. Μοιάζουνε τόσο πολύ τα δύο είδη που κυριότερος διακριτικός χαρακτήρας μεταξύ τους είναι το κελάηδημα. Αναφέρεται δε σε βιβλιογραφικές πηγές ότι τα είδη του γένους διαφοροποιήθηκαν μεταξύ 2 και 6 εκατομμυρίων χρόνων πριν, λόγω διασποράς των γενετικών γραμμών και της γεωγραφικής απομόνωσης των πληθυσμών (Randi et al., 1992). Αυτός ο χρόνος που πέρασε φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετός για να πάψει να υπάρχει αναπαραγωγική απομόνωση μεταξύ τους, γεγονός που αποκαλύπτει ότι δεν έχουν διαχωριστεί πλήρως αυτά τα δύο είδη και δεν έχουν φτάσει στο σημείο της ολοκληρωμένης ειδογένεσης. Σε σχέση με τα αποτελέσματα της προηγούμενης μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας (Αλεξανδρή, 2005), 7 άτομα που αναγνωρίστηκαν σε αυτή την εργασία σαν υβρίδια, δεν είχαν αναγνωριστεί ως τέτοια στην προηγούμενη εργασία, ενώ το αντίστροφο ισχύει σε άλλα 11 άτομα. Ως τελικό αποτέλεσμα έχουμε 96

103 4 λιγότερα πιθανά υβρίδια μιας και εκεί αναφέρονται 41 άτομα ως πιθανά υβρίδια σε σχέση με τα 37 της παρούσας εργασίας (Πίνακας Δ.1.2.1). Αυτό πιθανότατα οφείλεται στην ανάλυση 5 επιπλέον μικροδορυφορικών τόπων, μιας και χρησιμοποιήθηκαν 11 μικροδορυφορικοί τόποι για να βρεθούν τα υβρίδια, σε σχέση με τους 6 που είχαν χρησιμοποιηθεί από την Αλεξανδρή, Πάντως, αν και σύμφωνα με τους Boecklen & Howard (1997), 4-5 μικροδορυφορικοί τόποι είναι αρκετοί για την ταυτοποίηση των ατόμων στα πατρικά τους είδη, την αναγνώριση των υβριδίων πρώτης και δεύτερης γενιάς, και της πρώτης γενιάς επαναδιασταυρώσεων, όσο ανεβαίνει ο αριθμός των μικροδορυφορικών τόπων που αναλύονται, δίνεται μία πιο ολοκληρωμένη όψη και τόσο πιο αξιόπιστα είναι και τα αποτελέσματα που παίρνουμε. Μάλιστα οι Vaha & Primmer (2006) αναφέρουν ότι για την αξιόπιστη ανίχνευση των υβριδίων της πρώτης γενιάς απαιτούνται μικροδορυφορικοί τόποι, ενώ για την ανίχνευση των επαναδιασταυρώσεων απαιτούνται 48 μικροδορυφορικοί τόποι. Υπάρχει δηλαδή η πιθανότητα ότι αν αναλύσουμε 10 επιπλέον μικροδορυφορικούς τόπους, να πάρουμε διαφορετικά αποτελέσματα σχετικά με την ταυτοποίηση των ατόμων που αποτελούν υβρίδια. Πίνακας Δ.1.2.1: Τα διαφορετικά πιθανά υβρίδια που βρέθηκαν στην παρούσα εργασία και την προηγούμενη της (Αλεξανδρή, 2005) Υβρίδια (Βερβέρης, 2006) Υβρίδια (Αλεξανδρή, 2005) Περιοχή δειγματοληψίας Είδος Περιοχή δειγματοληψίας Είδος 39. Κυκλάδες (Νάξος) Α 22. Κυκλάδες (Τήνος) Α 83. Κυκλάδες (Πάρος) Α 29. Αττική (Αίγινα) Α 84. Κυκλάδες (Πάρος) Α 37. Εύβοια Β 101. Βοιωτία Β 38. Εύβοια Β 208. Καρδίτσα Β 95. Αττική Α 211. Εύβοια Β 118. Εύβοια Β 335. Φωκίδα Β 144. Σάμος Α 154. Φθιώτιδα Β 228. Φθιώτιδα Β 232. Αττική Α 293. Βοιωτία Β 97

104 Δ.1.3 Γεωγραφική Ανάλυση Αποτελεσμάτων Αφού αναγνωρίστηκαν τα άτομα που πιθανόν αποτελούν υβρίδια, επιχειρήθηκε να εξεταστούν τα αποτελέσματα αυτά σε γεωγραφικό επίπεδο. Στον Πίνακα Δ παρουσιάζονται τα ποσοστά των δύο ειδών και των υβριδίων ανά δειγματοληπτική περιοχή. Πίνακας Δ.1.3.1: Τα ποσοστά εμφάνισης των συνολικά 285 ατόμων της νησιωτικής, της ορεινής πέρδικας και των υβριδίων ανά δειγματοληπτική περιοχή στον ελληνικό χώρο (στην παρένθεση βρίσκονται οι απόλυτοι αριθμοί των ατόμων) ΠΕΡΙΟΧΗ A. graeca A. chukar Υβρίδια Αιτωλοακαρνανία 100,00% (20) - - Αττική 33,33% (2) 66,67% (4) - Αττική (Αίγινα) - 100,00% (7) - Αττική (Κύθηρα) ,00% (8) Αττική (Μακρόνησος) - 100,00% (3) - Αττική (Πόρος) 33,33& (1) - 66,67% (2) Αττική (Σαλαμίνα) - 100,00% (4) - Αχαΐα 100,00% (1) - - Βοιωτία 88,46% (23) 3,85% (1) 7,69% (2) Δράμα 100,00% (1) - - Εύβοια 50,00% (15) 23,33% (7) 26,67% (8) Ευρυτανία 100,00% (17) - - Ιωάννινα 100,00% (24) - - Καρδίτσα ,00% (1) Κυκλάδες (Αμοργός) - 100,00% (1) - Κυκλάδες (Άνδρος) - 100,00% (8) - Κυκλάδες (Δήλος) - 100,00% (1) - Κυκλάδες (Θήρα) - 100,00% (2) - Κυκλάδες (Μήλος) - 50,00% (1) 50,00% (1) Κυκλάδες (Νάξος) - 75,00% (3) 25,00% (1) Κυκλάδες (Πάρος) - 66,66% (6) 33,33% (3) Κυκλάδες (Σίφνος) - 100,00% (4) - Κυκλάδες (Τήνος) - 100,00% (10) - Λακωνία 100,00% (2) - - Λευκάδα 100,00% (3) - - Μαγνησία 100,00% (1) - - Σάμος - 100,00% (10) - Σκύρος - 100,00% (6) - Τρίκαλα 100,00% (1) - - Φθιώτιδα 82,76% (24) 6,90 % (2) 10,34% (3) Φωκίδα 75,86% (22) 6,90% (2) 17,24% (5) Χίος 8,33% (1) 66,67% (8) 25,00% (3) ΣΥΝΟΛΟ 55,44% (158) 31,58% (90) 12,98% (37) 98

105 Βάσει του Πίνακα Δ παρουσιάζεται η γεωγραφική κατανομή των δύο ειδών και των υβριδίων τους στις διάφορες περιοχές δειγματοληψίες, στην Εικόνα Δ Εικόνα Δ.1.3.1: Γεωγραφική κατανομή των δύο ειδών Alectoris και των υβριδίων τους. 99

106 Στο σύνολο των 285 ατόμων του Ελλαδικού χώρου (A. graeca & A. chukar) τα περισσότερα ταυτοποιήθηκαν με το μιτοχονδριακό DNA σαν A. graeca. Αυτό οφείλεται στο ότι τα περισσότερα δείγματα που συλλέχθηκαν ήταν από άτομα που προέρχονταν από φυσικούς βιότοπους της ορεινής πέρδικας και δεν είναι γεγονός βαρυνούσης σημασίας. Πάντως όσο αφορά την εμφάνιση των υβριδίων, δεν υπάρχει σημαντική διαφορά στα ποσοστά που εντοπίζονται, στη νησιωτική και στην ορεινή πέρδικα (Πίνακας Δ.1.3.2).. Πίνακας Δ.1.3.2: Τιμές εμφάνισης υβριδίων στα δύο είδη (Στην παρένθεση είναι τα ποσοστά) A. graeca A. chukar Σύνολο Κανονικά άτομα 158 (87,78%) 90 (85,71%) 248 (87,02%) Υβρίδια 22 (12,22%) 15 (14,29%) 37 (12,98%) Σύνολο Το ποσοστό των υβριδίων που βρέθηκε για τον Ελλαδικό χώρο είναι 12,98% (Πίνακας Δ.1.3.1), ποσοστό που δεν μπορεί να θεωρηθεί αμελητέο. Για να εξαχθούν όμως συμπεράσματα σχετικά με την πιθανή μόλυνση του γενετικού αποθέματος του κάθε είδους πρέπει να μελετηθούν τα αποτελέσματα για τους φυσικούς βιότοπους του κάθε είδους ξεχωριστά (Πίνακας Δ.1.3.3). Οι φυσικοί βιότοποι της ορεινής πέρδικας από τους οποίους είχαμε άτομα εντοπίζονται στην ηπειρωτική Ελλάδα, στην Λευκάδα, στην Εύβοια, στον Πόρο και στα Κύθηρα. Οι βιότοποι για την νησιωτική πέρδικα από τους οποίους είχαμε δείγματα, εντοπίζονται στις Κυκλάδες, στην Αίγινα, στη Σαλαμίνα, στη Μακρόνησο, στη Χίο, στη Σάμο και στη Σκύρο. Πίνακας Δ.1.3.3: Ποσοστά εμφάνισης των δύο ειδών και των υβριδίων τους στους φυσικούς βιότοπους των δύο ειδών (Στην παρένθεση είναι οι απόλυτοι αριθμοί) Περιοχή A. graeca A. chukar Υβρίδια Φυσικοί βιότοποι A. graeca 77,72% (157) 7,92% (16) 14,36% (29) Φυσικοί βιότοποι A. chukar 1,20% (1) 89,16% (74) 9,64% (8) Σύνολο 55,44% (158) 31,58% (90) 12,98% (37) 100

107 Όπως προκύπτει από τους Πίνακες Δ & Δ το μεγαλύτερο πρόβλημα με τα υβρίδια και με την μόλυνση του γονιδιακού αποθέματος τους, το αντιμετωπίζουν οι φυσικοί πληθυσμοί A. graeca με ποσοστό υβριδίων που φτάνει το 14,36% και με ποσοστό ατόμων A. chukar 7,92% μέσα σε αυτούς. Το γεγονός αυτό πιστοποιείται και με το εύρημα ότι μεταξύ των 37 πιθανών υβριδίων, το μεγαλύτερο ποσοστό προέρχεται από τα Κύθηρα (21,62%), την Εύβοια (21,62%) και τη Φωκίδα (13,51%) οι οποίες είναι περιοχές που συναντώνται φυσικοί βιότοποι ορεινής πέρδικας. Στους φυσικούς πληθυσμούς A. chukar είχαμε ποσοστό υβριδίων 9,64% και μόλις ένα άτομο A. graeca σε σύνολο 83 ατόμων, το οποίο εντοπίστηκε στη Χίο. Με τη μελέτη, λοιπόν κατά βάση τη γεωγραφική προέλευση των ατόμων μας, αποφύγαμε λανθασμένα συμπεράσματα, στα οποία θα οδηγούμασταν αν είχαμε υπό όψη μας μόνο τον Πίνακα Δ που φαινομενικά παρουσιάζεται το A. graeca να διατρέχει τον ίδιο κίνδυνο από τους υβριδισμούς σε σχέση με το A. chukar. Επίσης, από τον Πίνακα Δ φαίνεται ότι υπάρχουν περιοχές στις οποίες εντοπίζεται μόνο το ένα ή το άλλο είδος, περιοχές που εντοπίζονται και τα δύο είδη μαζί, περιοχές που υπάρχουν υβρίδια κλπ. Για να έχουμε πιο ολοκληρωμένη όψη των αποτελεσμάτων ομαδοποιήθηκαν οι περιοχές ανάλογα με τα είδη που απαντώνται σε αυτές καθώς και με το αν περιέχουν υβρίδια στον Πίνακα Δ Πίνακας Δ.1.3.4: Ομαδοποίηση των περιοχών δειγματοληψίας ανάλογα με τα είδη που εντοπίστηκαν σε αυτή και καθώς με το αν αναγνωρίστηκαν υβρίδια σε αυτές Είδη Περιοχές A. graeca μόνο Αιτωλοακαρνανία, Αχαΐα, Δράμα, Ευρυτανία, Ιωάννινα, Λακωνία, Λευκάδα, Μαγνησία, Τρίκαλα A. chukar μόνο Αίγινα, Μακρόνησος, Σαλαμίνα, Αμοργός, Άνδρος, Δήλος, Θήρα, Σίφνος, Τήνος, Σάμος, Σκύρος A. graeca & A. chukar Αττική A. graeca, A. chukar & υβρίδια Βοιωτία, Εύβοια, Φθιώτιδα, Φωκίδα, Χίος A. graeca & υβρίδια Πόρος A. chukar & υβρίδια Μήλος, Νάξος, Πάρος Υβρίδια μόνο Κύθηρα, Καρδίτσα 101

108 Στον Πίνακα Δ φαίνεται ότι υπάρχουν περιοχές που απαντώνται τόσο άτομα νησιωτικής όσο και ορεινής πέρδικας. Πιο συγκεκριμένα σε 5 περιοχές φυσικών βιότοπων της ορεινής πέρδικας (Αττική, Βοιωτία, Εύβοια, Φθιώτιδα, Φωκίδα), στις οποίες δεν υπάρχει γεωγραφική αλληλοεπικάλυψη της κατανομής των δύο ειδών και το αντίστροφο ισχύει σε μία περιοχή της νησιωτικής πέρδικας (Χίος). Πιθανότατα η παρουσία ατόμων A. chukar στην Στερεά Ελλάδα, οφείλεται σε συστηματικές απελευθερώσεις νησιωτικής πέρδικας και όχι σε μετακινήσεις από τη νησιωτική Ελλάδα, αφού η πέρδικα είναι πουλί που προτιμά το περπάτημα από το πέταγμα. Ο μικρός αριθμός ατόμων A. chukar που βρέθηκαν στη Φθιώτιδα και τη Φωκίδα δείχνει ότι τα απελευθερωμένα άτομα έχουν μειωμένη βιωσιμότητα αφενός λόγω της έντονης θήρευσης τους και αφετέρου λόγω της ελλιπούς προσαρμογής τους σε βιότοπους που δεν είναι οι φυσικοί τους. Στην Εύβοια και στην Αττική όμως, τα άτομα της νησιωτικής πέρδικας εμφανίζονται σε μεγαλύτερα ποσοστά, γεγονός που υποδηλώνει ότι είτε οι εμπλουτισμοί στις περιοχές αυτές ήταν πιο συστηματικοί, είτε ακόμη ότι τα ενδιαιτήματα σε αυτές τις περιοχές ήταν καταλληλότερα για την διαβίωση ατόμων νησιωτικής πέρδικας. Αντίστοιχα στη Χίο, φυσικό χώρο εξάπλωσης της νησιωτικής πέρδικας βρέθηκε ένα άτομο ορεινής γεγονός το οποίο εξηγείται μάλλον με μεταφορά από την ηπειρωτική Ελλάδα. Σε τρία νησιά των Κυκλάδων (Μήλος, Νάξος, Πάρος), στα οποία δεν υπάρχουν φυσικοί πληθυσμοί A. graeca, βρέθηκαν άτομα νησιωτικής πέρδικας που συνυπάρχουν με υβρίδια. H εμφάνιση υβριδίων οφείλεται είτε στην απελευθέρωση λίγων ατόμων ορεινής πέρδικας στα νησιά, με προέλευση την ηπειρωτική Ελλάδα, είτε στην απελευθέρωση υβριδίων που βρίσκονταν στις μονάδες εκτροφής της νησιωτικής πέρδικας. Το αντίστροφο πρέπει να συνέβη στον Πόρο, ο οποίος αποτελεί φυσικό χώρο εξάπλωσης της ορεινής πέρδικας που βρέθηκε να συνυπάρχει με υβρίδια σε αυτό το νησί. Στα Κύθηρα, φυσικό βιότοπο της ορεινής πέρδικας, βρέθηκαν μόνο υβρίδια. Η απελευθέρωση ατόμων νησιωτικής πέρδικας, σε συνδυασμό με το φαινόμενο της γεωγραφικής απομόνωσης, αφού τα Κύθηρα είναι νησί, πιθανότατα ευθύνονται για αυτή την τροπή που πήρε ο τοπικός πληθυσμός. Το ίδιο βρέθηκε και για την Καρδίτσα, αλλά το δείγμα μας ήταν μόλις ένα άτομο, οπόταν πιθανό είναι τυχαίο γεγονός. 102

109 Σε ότι αφορά τα άτομα A. chukar kleini της Θράκης που μελετήθηκαν δεν διαπιστώθηκαν υβρίδια μεταξύ του συγκεκριμένου υποείδους και της ορεινής πέρδικας αν και τα όρια των περιοχών εξάπλωσης των δύο ειδών βρίσκονται σε σχετικά μικρή απόσταση. Πρέπει να σημειωθεί όμως ότι είχαμε μικρό αριθμό ατόμων από την Θράκη, έτσι δεν μπορούμε να προβούμε σε ασφαλή συμπεράσματα. Τέλος, στην παρούσα εργασία βρήκαμε ποσοστό υβριδίων για την A. graeca, της τάξης του 12,22% (Πίνακας Δ.1.3.2), ποσοστό μεγαλύτερο από το 8,78% που αντιστοιχεί στα 28 υβρίδια από τα 319 συνολικά δείγματα A. graeca του ελληνικού χώρου, που μελέτησαν οι Barilani et al., (2006). Για την ταυτοποίηση των υβριδίων χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό STRUCTURE και στις δύο περιπτώσεις, χωρίς την συμπερίληψη προγενέστερων δεδομένων για τους πληθυσμούς των ειδών. Οι Barilani et al., (2006) με τη χρήση εξομοιώσεων, δημιούργησαν τυχαίους γενοτύπους διαφόρων κατηγοριών υβριδίων μεταξύ των A. chukar x A. rufa, A. chukar x A. graeca, και A. graeca x A. rufa. Με τη χρήση αυτών των τυχαίων γενότυπων υβριδίων, ξανατρέξανε το STRUCTURE και βρήκαν ότι μπορεί να υπάρχει ακόμα ένα 10% ποσοστό ατόμων τα οποία είναι υβρίδια που προέρχονται από επαναδιασταυρώσεις, τα οποία δεν αναγνωρίστηκαν στην πρώτη ταυτοποίηση. Σε αυτή την περίπτωση. το ποσοστό υβριδισμού των ατόμων A. graeca στην εν λόγω εργασία, φτάνει το 20%. Πιστοποιείται και σε άλλη εργασία έτσι, το πρόβλημα γενετικής ρύπανσης που αντιμετωπίζουν οι φυσικοί πληθυσμοί ορεινής πέρδικας στην χώρα μας. 103

110 Δ.1.4 Ανάλυση Γενετικών Παραμέτρων Δ Αποτελέσματα & σύγκριση με σχετικές εργασίες Τα επίπεδα της ποικιλομορφίας που βρέθηκαν για το A. graeca μπορούν να συγκριθούν με αυτά άλλων δύο σχετικών μελετών (Πίνακας Δ.1.4.1), και πιο συγκεκριμένα με τις εργασίες των Randi et al., 2003 (μόνο για τον ελληνικό χώρο) και Barilani et al., Για το A. chukar δεν υπάρχει αντίστοιχη εργασία για τον ελληνικό χώρο. Υπάρχει όμως μία πρόσφατη εργασία των Tejedor et al., (2005) που μελέτησαν την γενετική ποικιλομορφία των A. chukar cypriotes του κυπριακού χώρου. Έτσι κάναμε μία σύγκριση των ατόμων νησιωτικής πέρδικας της Ελλάδας, με αυτά της Κύπρου. Ακόμα, συγκρίναμε τα αποτελέσματα που πήραμε για 11 άτομα A. chukar που αναλύσαμε, τα οποία προέρχονταν από την Κύπρο, σε σχέση με τα αποτελέσματα της προαναφερθείσας εργασίας. Ως μέτρα της ποικιλομορφίας χρησιμοποιούνται ο μέσος αριθμός αλληλομόρφων ανά γονιδιακό τόπο και οι τιμές της ετεροζυγωτίας. Μέσος αριθμός αλληλομόρφων Ο μέσος αριθμός αλληλομόρφων σε αυτή τη μελέτη υπολογίστηκε στο 7,55 για το A. graeca και 7,82 για το A. chukar μετά την αφαίρεση των υβριδίων. Για το A. graeca το 7,55 είναι τιμή αρκετά υψηλότερη από τις τιμές που βρέθηκαν στις αντίστοιχες αναλύσεις των Randi et al., (2003) και της Barilani et al., (2006) στις οποίες βρέθηκαν 5,5 αλληλόμορφα ανά γονιδιακό τόπο και στις δυο εργασίες. Όσο αφορά το A. chukar, τα ελληνικά άτομα παρουσιάζουν σημαντικά μεγαλύτερη ποικιλομορφία από τα κυπριακά (Tejedor et al., 2005), με μέσο αριθμό αλληλομόρφων 7,82 έναντι 3,25. Μεταξύ των κυπριακών ατόμων της παρούσας εργασίας και αυτών των Tejedor et al., (2005), δεν υπάρχει διαφορά σε αυτή την παράμετρο. 104

111 Πίνακας Δ.1.4.1: Σύγκριση αποτελεσμάτων παρούσας εργασίας με τρεις σχετικές εργασίες (Randi et al., 2003; Barilani et al., 2006; Tejedor et al., 2005). Στα αποτελέσματα που αναφέρονται για την παρούσα εργασία είναι αυτά που πάρθηκαν μετά την αφαίρεση των υβριδίων ενώ σε παρένθεση αφορούν το σύνολο των δειγμάτων Αριθμός Αριθμός Μέσος Παρατηρούμενη Αναμενόμενη δειγμάτων γονιδιακών αριθμός ετεροζυγωτία ετεροζυγωτία (n) τόπων (Κ) αλ/φων (Α) (Ho) (He) Παρούσα εργασία Α. graeca (Ελλάδας) 158 (180) 11 7,82 (8,82) 0,47 (0,48) 0,52 (0,54) Παρούσα εργασία Α. chukar (Ελλάδας) 90 (105) 11 7,55 (8,55) 0,45 (0,47) 0,63 (0,64) Παρούσα εργασία Α. chukar (Κύπρου) Randi et al.,(2003) Α. graeca (Ελλάδας) Barilani et al.,(2006) Α. graeca (Ελλάδας) Tejedor et al.,(2005) A. chukar (Κύπρου) ,27 0,40 0, ,5 0,33 0, ,5 0,33 0, ,25 0,45 0,49 Παρατηρούμενη και αναμενόμενη ετεροζυγωτία Οι τιμές της παρατηρούμενης και αναμενόμενης ετεροζυγωτίας είναι 0,47 και 0,64 για το A. chukar και 0,48 και 0,54 για το A. graeca στο σύνολο των δειγμάτων. Οι αντίστοιχες τιμές που προκύπτουν μετά την αφαίρεση των πιθανών υβριδίων είναι 0,45 και 0,63 για το A. chukar και 0,48 και 0,52 για το A. graeca. Η μικρή μείωση στις τιμές της ετεροζυγωτίας μετά την αφαίρεση των υβριδίων είναι γεγονός αναμενόμενο, εφόσον η αφαίρεση των υβριδίων συνεπάγεται την αφαίρεση ετεροζυγωτών από το δείγμα. Θα ήταν μεγαλύτερη η μείωση, αν μέσα στα άτομα που αφαιρέθηκαν, υπήρχαν υβρίδια πρώτης γενιάς, που είναι πιο ετερόζυγα από αυτά της δεύτερης γενιάς και από τα υβρίδια που προέρχονται από επαναδιασταυρώσεις. 105

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΕΙΝΗΣ (Alectoris graeca) ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ (Alectoris chukar) ΠΕΡΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΕΙΝΗΣ (Alectoris graeca) ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ (Alectoris chukar) ΠΕΡΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΕΙΝΗΣ (Alectoris graeca) ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ (Alectoris chukar) ΠΕΡΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΑΡΤΙΟΣ 2007 Η ενδυνάμωση των φυσικών πληθυσμών της πέρδικας στη χώρα μας

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΕΙΝΗΣ (Alectoris graeca) ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ (Alectoris chukar) ΠΕΡΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΕΙΝΗΣ (Alectoris graeca) ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ (Alectoris chukar) ΠΕΡΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΟΡΕΙΝΗΣ (Alectoris graeca) ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ (Alectoris chukar) ΠΕΡΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΑΡΤΙΟΣ 2007 Η ενδυνάμωση των φυσικών πληθυσμών της πέρδικας στη χώρα μας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ

ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ Εργαστήριο: Μιτοχονδριακό DNA και RFLPs Τριανταφυλλίδης Α Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

Βελτίωση και Προστασία Δασογενετικών Πόρων. Στρατηγικές Βελτίωσης

Βελτίωση και Προστασία Δασογενετικών Πόρων. Στρατηγικές Βελτίωσης Βελτίωση και Προστασία Δασογενετικών Πόρων Στρατηγικές Βελτίωσης 5 Σύνοψη Στη βελτίωση προσπαθούμε να συμπεράνουμε την απόδοση των απογόνων βασιζόμενοι στο φαινότυπο και την απόδοση των γονέων Η μαζική

Διαβάστε περισσότερα

Βελτίωση και Προστασία Δασογενετικών Πόρων. Μέθοδοι Βελτίωσης

Βελτίωση και Προστασία Δασογενετικών Πόρων. Μέθοδοι Βελτίωσης Βελτίωση και Προστασία Δασογενετικών Πόρων 4 Μέθοδοι Βελτίωσης Σύνοψη Η βελτίωση στοχεύει στην αλλαγή της γενετικής σύστασης των φυτών προς όφελος των χαρακτήρων που εμείς επιλέγουμε. Η φαινοτυπική ποικιλότητα

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 9. ΕΔΑΦΟΒΙΑ - ΠΕΡΙΣΤΕΡΟΜΟΡΦΑ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 9. ΕΔΑΦΟΒΙΑ - ΠΕΡΙΣΤΕΡΟΜΟΡΦΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 9. ΕΔΑΦΟΒΙΑ - ΠΕΡΙΣΤΕΡΟΜΟΡΦΑ 1. Αγριόκουρκος Tetrao urogallus Περιγραφή αρσενικό: γενικός χρωματισμός γκριζόμαυρος, στήθος πρασινογάλανο, κοιλιά με λευκές λωρίδες ακανόνιστου σχήματος,

Διαβάστε περισσότερα

Καφέ αρκούδα (Ursus arctos), ο εκτοπισμένος συγκάτοικός μας

Καφέ αρκούδα (Ursus arctos), ο εκτοπισμένος συγκάτοικός μας 19 Αυγούστου 2018 Καφέ αρκούδα (Ursus arctos), ο εκτοπισμένος συγκάτοικός μας Επιστήμες / Περιβάλλον - Οικολογία Μέσα από μία πορεία εξέλιξης 35 εκατομμυρίων χρόνων η καφέ αρκούδα, ζώο ιδιαίτερα προσαρμοστικό,

Διαβάστε περισσότερα

Θέματα Πανελλαδικών

Θέματα Πανελλαδικών Θέματα Πανελλαδικών 2000-2015 ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΟΜΟΓΕΝΩΝ Κεφάλαιο 5 Περιεχόμενα Περιεχόμενα 1 Κεφάλαιο 1 ο Το γενετικό υλικό Θέμα 1 ο 2 Θέμα 2 ο 8 Θέμα

Διαβάστε περισσότερα

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ 1 ΒΙΟΛΟΓΟΣ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΚΑΒΑΣ 1 ΒΙΟΛΟΓΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ον ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΡΩ 1. Τι είναι κυτταρικός κύκλος, και τα δυο είδη κυτταρικής διαίρεσης. 2. Από τα γεγονότα της μεσόφασης να μην μου διαφεύγει η αντιγραφή του γενετικού

Διαβάστε περισσότερα

Θέματα Πανελλαδικών 2000-2013

Θέματα Πανελλαδικών 2000-2013 Θέματα Πανελλαδικών 2000-2013 ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ Κεφάλαιο 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΘΕΜΑ 1 ο Γράψτε τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω προτάσεις και δίπλα το γράμμα

Διαβάστε περισσότερα

Δασική Γενετική Εισαγωγή: Βασικές έννοιες

Δασική Γενετική Εισαγωγή: Βασικές έννοιες Δασική Γενετική Εισαγωγή: Βασικές έννοιες Χειμερινό εξάμηνο 2014-2015 Γενετική Πειραματική επιστήμη της κληρονομικότητας Προέκυψε από την ανάγκη κατανόησης της κληρονόμησης οικονομικά σημαντικών χαρακτηριστικών

Διαβάστε περισσότερα

Πληθυσμιακή και Εξελικτική Γενετική

Πληθυσμιακή και Εξελικτική Γενετική Οικολογία και Προστασία Δασικών Οικοσυστημάτων Πληθυσμιακή και Εξελικτική Γενετική Μεταλλάξεις Εργαστήριο Δασικής Γενετικής Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου Μεταλλάξεις και εξέλιξη Η πρώτη ύλη της εξέλιξης

Διαβάστε περισσότερα

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Χλωρίδα και Πανίδα

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Χλωρίδα και Πανίδα ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Χλωρίδα και Πανίδα ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Ερωτήσεις της µορφής σωστό-λάθος Σηµειώστε αν είναι σωστή ή λάθος καθεµιά από τις παρακάτω προτάσεις περιβάλλοντας µε ένα κύκλο το αντίστοιχο

Διαβάστε περισσότερα

Τελική Αναφορά της Κατάστασης Διατήρησης της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στη Νήσο Γυάρο Περίληψη

Τελική Αναφορά της Κατάστασης Διατήρησης της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στη Νήσο Γυάρο Περίληψη Τελική Αναφορά της Κατάστασης Διατήρησης της Μεσογειακής Φώκιας Monachus monachus στη Νήσο Γυάρο Περίληψη ΙΟΥΝΙΟΣ 2018 Τελική Έκθεση Για την Κατάσταση της Μεσογειακής φώκιας στη νήσο Γυάρο Περίληψη Σελίδα

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ. Ο Mendel καλλιέργησε φυτά σε διάστημα 8 ετών για να φτάσει στη διατύπωση των νόμων της κληρονομικότητας

ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ. Ο Mendel καλλιέργησε φυτά σε διάστημα 8 ετών για να φτάσει στη διατύπωση των νόμων της κληρονομικότητας ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ Ο Mendel καλλιέργησε 28.000 φυτά σε διάστημα 8 ετών για να φτάσει στη διατύπωση των νόμων της κληρονομικότητας Λόγοι επιτυχίας των πειραμάτων του Mendel 1. Μελέτησε μία ή δύο

Διαβάστε περισσότερα

Αϖοµόνωση και γενετική διαφοροϖοίηση ϖληθυσµών του ζαρκαδιού (Capreoluscapreolus) στην Ελλάδα νέα δεδοµένα για αϖοτελεσµατικότερη διαχείριση και διατήρηση ηµήτρης Τσαϖάρης Παναγιώτης Κασαϖίδης Κωνσταντίνος

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΕ 43: ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΟΔΗΓΟΣ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΟΥΡΤΖΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ

ΦΥΕ 43: ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΟΔΗΓΟΣ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΟΥΡΤΖΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΦΥΕ 43: ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΟΔΗΓΟΣ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΟΥΡΤΖΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 1 Χρήσιμες οδηγίες για την επίλυση ασκήσεων Γενετικής

Διαβάστε περισσότερα

«Κολχικός Φασιανός ένα ζωντανό στολίδι του Εθνικού Πάρκου Α.Μ.Θ.»

«Κολχικός Φασιανός ένα ζωντανό στολίδι του Εθνικού Πάρκου Α.Μ.Θ.» «Κολχικός Φασιανός ένα ζωντανό στολίδι του Εθνικού Πάρκου Α.Μ.Θ.» Πέτρος Πλατής, MSc Δασολόγος - Θηραματοπόνος, Κυνηγετική Ομοσπονδία Μακεδονίας - Θράκης ΚΟΛΧΙΚΟΣ ΦΑΣΙΑΝΟΣ (Phasianus colchicus colchicus)

Διαβάστε περισσότερα

Εργαστήριο Δασικής Γενετικής / ΔΠΘ Ορεστιάδα. Ποσοτική Γενετική ΒΕΛΤΙΩΣΗ & ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΔΑΣΟΓΕΝΕΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ. Αριστοτέλης Χ.

Εργαστήριο Δασικής Γενετικής / ΔΠΘ Ορεστιάδα. Ποσοτική Γενετική ΒΕΛΤΙΩΣΗ & ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΔΑΣΟΓΕΝΕΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ. Αριστοτέλης Χ. Εργαστήριο Δασικής Γενετικής / ΔΠΘ Ορεστιάδα Ποσοτική Γενετική ΒΕΛΤΙΩΣΗ & ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΔΑΣΟΓΕΝΕΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου Σύνοψη Τα γνωρίσματα που παρατηρούμε (φαινότυπος) είναι η συνδυασμένη

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 5: ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ

Κεφάλαιο 5: ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ Κεφάλαιο 5: ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ -ΘΕΩΡΙΑ- Κληρονομικότητα: Η ιδιότητα των ατόμων να μοιάζουν με τους προγόνους τους. Κληρονομικοί χαρακτήρες: Οι ιδιότητες που κληρονομούνται στους απογόνους. Γενετική:

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΕΤΙΚΗ AAT TCG CGA TTCC

ΓΕΝΕΤΙΚΗ AAT TCG CGA TTCC ΓΕΝΕΤΙΚΗ 1. Το πιο κάτω γενεαλογικό δέντρο δείχνει τον τρόπο κληρονόμησης μιας ασθένειας σε μια οικογένεια. Τα μαυρισμένα τετράγωνα συμβολίζουν αρσενικά άτομα με την πάθηση και οι μαυρισμένοι κύκλοι θηλυκά

Διαβάστε περισσότερα

Δασική Γενετική Τα πειράματα του Mendel

Δασική Γενετική Τα πειράματα του Mendel Δασική Γενετική Τα πειράματα του Mendel Χειμερινό εξάμηνο 2014-2015 Παράδοξο... Οι απόγονοι μοιάζουν στους γονείς τους Δεν είναι όμως ακριβώς ίδιοι, ούτε με τους γονείς τους, ούτε μεταξύ τους Κληρονομικότητα

Διαβάστε περισσότερα

Αναγνώριση φύλου στα καναρίνια

Αναγνώριση φύλου στα καναρίνια Αναγνώριση φύλου στα καναρίνια Η διάκριση του φύλου στα καναρίνια αποτελούσε και αποτελεί ένα πάγιο ερώτημα των ερασιτεχνών εκτροφέων καναρινιών. Πόσοι από μας που ερασιτεχνικά και μόνο από αγάπη εκτρέφουμε

Διαβάστε περισσότερα

Πληθυσμιακή Γενετική

Πληθυσμιακή Γενετική Τμήμα Αγροτικής Ανάπτυξης Πληθυσμιακή Γενετική Γενετική Ποικιλότητα Κων/νος Τζανταρμάς Αριστοτέλης Παπαγεωργίου Κλάδοι της Γενετικής 1. Κλασική γενετική 2. Μοριακή γενετική 3. Πληθυσμιακή γενετική 4. Ποσοτική

Διαβάστε περισσότερα

Ενδεικτικές Απαντήσεις Βιολογίας Προσανατολισμού Ιούνιος 2019

Ενδεικτικές Απαντήσεις Βιολογίας Προσανατολισμού Ιούνιος 2019 Ενδεικτικές Απαντήσεις Βιολογίας Προσανατολισμού Ιούνιος 2019 Θέμα Α Α1. α Α2. β Α3. γ Α4. γ Α5. β Θέμα Β Β1. 1 ζ 2 στ 3 α 4 ε 5 β 6 δ Β2. Η DNA πολυμεράση μπορεί να προσδεθεί μόνο σε δίκλωνες δομές και

Διαβάστε περισσότερα

Το τσακάλι, τόσο κοντινό μα τόσο ντροπαλό! (Ανακαλύπτοντας το τσακάλι)

Το τσακάλι, τόσο κοντινό μα τόσο ντροπαλό! (Ανακαλύπτοντας το τσακάλι) Το τσακάλι, τόσο κοντινό μα τόσο ντροπαλό! (Ανακαλύπτοντας το τσακάλι) ΗΛΙΚΙΑ: 7-12 ΕΠΟΧΗ: Φ, Χ, Α, Κ. ΙΑΡΚΕΙΑ: 1 ώρα προετοιμασία στην τάξη, 1 ώρα έρευνα στο σπίτι, 3-4 εβδομάδες έρευνας. ΥΛΙΚΑ: Ερωτηματολόγιο,

Διαβάστε περισσότερα

Αποδημητικά πουλιά της Κύπρου. Όνομα: Κωνσταντίνος Χριστοφή Τμήμα: Γ 4 Μάθημα: Βιολογία

Αποδημητικά πουλιά της Κύπρου. Όνομα: Κωνσταντίνος Χριστοφή Τμήμα: Γ 4 Μάθημα: Βιολογία Αποδημητικά πουλιά της Κύπρου Όνομα: Κωνσταντίνος Χριστοφή Τμήμα: Γ 4 Μάθημα: Βιολογία Εισαγωγή Αποδημητικά πουλιά είναι τα πουλιά που κάθε χρόνο μεταναστεύουν, από το Νότο προς το Βορρά την άνοιξη και

Διαβάστε περισσότερα

Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής / Ζιζανιολογίας 2 ο Εξάμηνο (Εαρινό) Εισαγωγή. Δρ. Γεωργία Τοουλάκου

Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής / Ζιζανιολογίας 2 ο Εξάμηνο (Εαρινό) Εισαγωγή. Δρ. Γεωργία Τοουλάκου Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής / Ζιζανιολογίας 2 ο Εξάμηνο (Εαρινό) 2018-2019 Εισαγωγή Δρ. Γεωργία Τοουλάκου Η Συστηματική Βοτανική είναι κλάδος της Βοτανικής. δηλαδή της επιστήμης η οποία ασχολείται

Διαβάστε περισσότερα

Πληθυσμιακή και Εξελικτική Γενετική

Πληθυσμιακή και Εξελικτική Γενετική Οικολογία και Προστασία Δασικών Οικοσυστημάτων Πληθυσμιακή και Εξελικτική Γενετική & πληθυσμιακή δομή Εργαστήριο Δασικής Γενετικής Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου Πολλοί πληθυσμοί Εξετάσαμε τους εξελικτικούς

Διαβάστε περισσότερα

Θεωρία - Εφαρμογές ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΦΥΤΩΝ - ΜΟΡΙΑΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 1

Θεωρία - Εφαρμογές ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΦΥΤΩΝ - ΜΟΡΙΑΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 1 ΜΟΡΙΑΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ Θεωρία - Εφαρμογές ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΦΥΤΩΝ - ΜΟΡΙΑΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΥΣ ΜΟΡΙΑΚΟΥΣ Έπιλογή με βάση: ΔΕΙΚΤΕΣ Φαινοτυπικοί δείκτες Γενετικοί δείκτες Μοριακοί δείκτες (Πρωτεϊνικοί &

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 5: Μενδελική Κληρονομικότητα

Κεφάλαιο 5: Μενδελική Κληρονομικότητα Κεφάλαιο 5: Μενδελική Κληρονομικότητα 1. Ο Mendel. α. εξέταζε σε κάθε πείραμά του το σύνολο των ιδιοτήτων του μοσχομπίζελου β. χρησιμοποιούσε αμιγή στελέχη στις ιδιότητες που μελετούσε γ. χρησιμοποιούσε

Διαβάστε περισσότερα

Βιοτεχνολογία Φυτών. Μοριακοί Δείκτες (Εισαγωγή στη Μοριακή Βιολογία)

Βιοτεχνολογία Φυτών. Μοριακοί Δείκτες (Εισαγωγή στη Μοριακή Βιολογία) Βιοτεχνολογία Φυτών ΔΠΘ / Τμήμα Αγροτικής Ανάπτυξης ΠΜΣ Αειφορικά Συστήματα Παραγωγής και Περιβάλλον στη Γεωργία Μοριακοί Δείκτες (Εισαγωγή στη Μοριακή Βιολογία) Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου Εργαστήριο

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΛΥΣΗ ΚΕΦ. 5ο

ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΛΥΣΗ ΚΕΦ. 5ο ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΛΥΣΗ ΚΕΦ. 5ο ΔΙΫΒΡΙΔΙΣΜΟΣ ΟΜΑΔΑ Α 1. Από τη διασταύρωση μοσχομπίζελων προκύπτουν στην επόμενη γενιά τα εξής άτομα: 110 άτομα με κίτρινο χρώμα σπέρματος και ιώδες χρώμα άνθους. 109 άτομα με

Διαβάστε περισσότερα

πληθυσμών του αρουραίου (Rattus rattus)σε συμπλέγματα νησιών και βραχονησίδων των ελληνικών θαλασσών

πληθυσμών του αρουραίου (Rattus rattus)σε συμπλέγματα νησιών και βραχονησίδων των ελληνικών θαλασσών Γενετική δομή και πρότυπα διαφοροποίησης των πληθυσμών του αρουραίου (Rattus rattus)σε συμπλέγματα νησιών και βραχονησίδων των ελληνικών θαλασσών Δημήτρης Τσαπάρης Jacob Fric Αθήνα, Οκτώβριος 2012 Jon

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ' ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ' ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ' ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΘΕΜΑ Α Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΓΕΝΕΤΙΚΗ 03. ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ & ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΗ

ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΓΕΝΕΤΙΚΗ 03. ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ & ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΗ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΓΕΝΕΤΙΚΗ 03. ΜΕΣΗ ΤΙΜΗ & ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΗ 1 ΠΟΣΟΤΙΚΟ ΓΝΩΡΙΣΜΑ ΑΑββΓΓδδεεΖΖ αριθμός φυτών 50 00 150 100 50 0 10 5 184 119 17 87 40 1 5 0-10 10-0 0-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90 απόδοση/φ υτό

Διαβάστε περισσότερα

Πληθυσμιακή και Ποσοτική Γενετική. Εξέλιξη

Πληθυσμιακή και Ποσοτική Γενετική. Εξέλιξη Πληθυσμιακή και Ποσοτική Γενετική Εξέλιξη Σύνοψη Οι πληθυσμοί χαρακτηρίζονται από τις συχνότητες των γενοτύπων και των αλληλομόρφων τους Κάθε πληθυσμός έχει τη δική του γενετική «δομή» Μπορούμε να μετρήσουμε

Διαβάστε περισσότερα

Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ. ΟΜΑΔΑ 1 Κορμπάκη Δέσποινα Κολακλίδη Ναταλία Ζαχαροπούλου Φιλιππούλα Θανοπούλου Ιωαννά

Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ. ΟΜΑΔΑ 1 Κορμπάκη Δέσποινα Κολακλίδη Ναταλία Ζαχαροπούλου Φιλιππούλα Θανοπούλου Ιωαννά Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ ΟΜΑΔΑ 1 Κορμπάκη Δέσποινα Κολακλίδη Ναταλία Ζαχαροπούλου Φιλιππούλα Θανοπούλου Ιωαννά ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΕΠΙΛΕΞΑΜΕ: Η χλωρίδα και η πανίδα στην χώρα μας είναι ένα πολύ σημαντικό

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 6. ΧΗΝΕΣ ΠΑΠΙΕΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 6. ΧΗΝΕΣ ΠΑΠΙΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΑΓΡΙΑΣ ΠΑΝΙΔΑΣ 6. ΧΗΝΕΣ ΠΑΠΙΕΣ 1. Χωραφόχηνα Anser fabalis Περιγραφή μοιάζει με τη σταχτόχηνα αλλά σκουρότερη, πάνω μέρος φτερούγων γκριζογάλαζο σε αντίθεση με τα πολύ σκούρα κεφάλι και λαιμό,

Διαβάστε περισσότερα

Περιεχόμενα. 1 Η ιστορία της εξελικτικής βιολογίας: Εξέλιξη και Γενετική 2 Η Προέλευση της Μοριακής Βιολογίας 3 Αποδείξεις για την εξέλιξη 89

Περιεχόμενα. 1 Η ιστορία της εξελικτικής βιολογίας: Εξέλιξη και Γενετική 2 Η Προέλευση της Μοριακής Βιολογίας 3 Αποδείξεις για την εξέλιξη 89 Περιεχόμενα Οι Συγγραφείς Πρόλογος της Ελληνικής Έκδοσης Πρόλογος της Αμερικανικής Έκδοσης Σκοπός και Αντικείμενο του Βιβλίου ΜΕΡΟΣ Ι ΜΙΑ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 1 Η ιστορία της εξελικτικής

Διαβάστε περισσότερα

41o Γυμνάσιο Αθήνας Σχ. Έτος 2013-2014 Τμήμα Β1

41o Γυμνάσιο Αθήνας Σχ. Έτος 2013-2014 Τμήμα Β1 41o Γυμνάσιο Αθήνας Σχ. Έτος 2013-2014 Τμήμα Β1 Φώκια Μονάχους- Μονάχους Η μεσογειακή φώκια Monachus monachus πήρε το όνομά της είτε εξαιτίας του σχήματος του πάνω μέρους του κεφαλιού της που μοιάζει σαν

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Οι αρχές της εξελικτικής σκέψης Η προέλευση των ειδών Ορθές και λανθασµένες αντιλήψεις σχετικά µε τη θεωρία της εξέλιξης Η θεωρία της εξέλιξης

Διαβάστε περισσότερα

Ο λύκος των παραμυθιών και ο λύκος της φύσης

Ο λύκος των παραμυθιών και ο λύκος της φύσης 250579 Natural Europe CIP-ICT PSP-2009-3 Δρ Βορεάδου Κατερίνα Υπεύθυνη Εκπαίδευσης ΜΦΙΚ Ο λύκος των παραμυθιών και ο λύκος της φύσης Το όνομά του εικάζεται πως προέρχεται από τη λέξη 'λύκη που σημαίνει

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΑΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΑΕΙ (ΠΕΓΑ)

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΑΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΑΕΙ (ΠΕΓΑ) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΑΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΑΕΙ (ΠΕΓΑ) «Οι σύγχρονες τεχνικές βιο-ανάλυσης στην υγεία, τη γεωργία, το περιβάλλον και τη διατροφή» Η Συμβολή της Μοριακής Βιολογίας

Διαβάστε περισσότερα

Κυριακή 15/02/2015 Ημερομηνία

Κυριακή 15/02/2015 Ημερομηνία Διαγώνισμα 2014-15 Ενδεικτικές απαντήσεις Κυριακή 15/02/2015 Ημερομηνία Βιολογία Κατεύθυνσης Εξεταζόμενο μάθημα Γ Λυκείου Τάξη Θέμα 1 ο : 1 α, 2 γ, 3 ε, 4 α, 5 ε Θέμα 2 ο : Α. Η απεικόνιση των μεταφασικών

Διαβάστε περισσότερα

Θέματα Εξέλιξης από Πανελλήνιες ( ) Σελ

Θέματα Εξέλιξης από Πανελλήνιες ( ) Σελ Θέματα Εξέλιξης από Πανελλήνιες (2010-2012) Σελ. 119-131 1. Πώς μπορεί να εξηγηθεί με βάση τη θεωρία της φυσικής επιλογής η επικράτηση του χαρακτηριστικού «ψηλός λαιμός» στις καμηλοπαρδάλεις; Μονάδες 8

Διαβάστε περισσότερα

Εξελικτική Οικολογία. Σίνος Γκιώκας Πανεπιστήμιο Πάτρας Τμήμα Βιολογίας 2014

Εξελικτική Οικολογία. Σίνος Γκιώκας Πανεπιστήμιο Πάτρας Τμήμα Βιολογίας 2014 Εξελικτική Οικολογία Σίνος Γκιώκας Πανεπιστήμιο Πάτρας Τμήμα Βιολογίας 2014 Εξελικτική Οικολογία - Σίνος Γκιώκας - Παν. Πατρών - Τμ. Βιολογίας - 2014 1 Πού συναντιούνται τα δύο πεδία; Οι κιχλίδες των Μεγάλων

Διαβάστε περισσότερα

Μοριακή Ανάλυση Φυτών

Μοριακή Ανάλυση Φυτών Μοριακή Ανάλυση Φυτών Μοριακοί Δείκτες Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου Εργαστήριο Δασικής Γενετικής / ΔΠΘ Γενετική ποικιλομορφία Είναι η βάση της εξέλιξης Προϋπόθεση προσαρμογής σε νέα περιβάλλοντα Το μέρος

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΒΛΗΜΑ 1.1 Η γαλακτοζαιμία στον άνθρωπο είναι ασθένεια που οφείλεται σε υποτελές γονίδιο και κληρονομείται με απλό Μεντελικό τρόπο.

ΠΡΟΒΛΗΜΑ 1.1 Η γαλακτοζαιμία στον άνθρωπο είναι ασθένεια που οφείλεται σε υποτελές γονίδιο και κληρονομείται με απλό Μεντελικό τρόπο. ΠΡΟΒΛΗΜΑ 1.1 Η γαλακτοζαιμία στον άνθρωπο είναι ασθένεια που οφείλεται σε υποτελές γονίδιο και κληρονομείται με απλό Μεντελικό τρόπο. Μια γυναίκα της οποίας ο πατέρας έπασχε από γαλακτοζαιμία θέλει να

Διαβάστε περισσότερα

Λύκος - Canis lupus. Είδος Τρωτό - στην Ελλάδα ζουν περίπου 700 Λύκοι. Από το 1969 απαγορεύεται δια νόμου η κατοχή του από ιδιώτες.

Λύκος - Canis lupus. Είδος Τρωτό - στην Ελλάδα ζουν περίπου 700 Λύκοι. Από το 1969 απαγορεύεται δια νόμου η κατοχή του από ιδιώτες. Λύκος - Canis lupus Είδος Τρωτό - στην Ελλάδα ζουν περίπου 700 Λύκοι Από το 1969 απαγορεύεται δια νόμου η κατοχή του από ιδιώτες. Ο πληθυσμός του Λύκου μειώνεται εξαιτίας: i. του περιορισμού/υποβάθμισης

Διαβάστε περισσότερα

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ: ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1, 2, 4, 5 και 6

ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ: ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1, 2, 4, 5 και 6 ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ: ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1, 2, 4, 5 και 6 ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ: ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 20 / 02 / 2016 ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟΥ:. ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΠΕΝΤΕ (5) ΘΕΜΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΦΥΤΩΝ

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΦΥΤΩΝ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΦΥΤΩΝ Μοριακοί Δείκτες Επιμέλεια διαφανειών Τραντάς Μάνος 1 Μοριακοί Δείκτες είναι αλληλουχίες DNA (ή πρωτεϊνών) που μπορούν να συσχετιστούν με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ώστε να ανιχνευτούν

Διαβάστε περισσότερα

Δημογραφία. Ενότητα 11.1: Παράδειγμα - Περιφερειακές διαφοροποιήσεις και ανισότητες του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση

Δημογραφία. Ενότητα 11.1: Παράδειγμα - Περιφερειακές διαφοροποιήσεις και ανισότητες του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Δημογραφία Ενότητα 11.1: Παράδειγμα - Περιφερειακές διαφοροποιήσεις και ανισότητες του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση Μιχάλης Αγοραστάκης Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας &

Διαβάστε περισσότερα

Σε τι αναφέρεται η αναλογία 9:3:3:1 του διυβριδισμού και υπό ποιες προϋποθέσεις ισχύει;

Σε τι αναφέρεται η αναλογία 9:3:3:1 του διυβριδισμού και υπό ποιες προϋποθέσεις ισχύει; Σημειώστε τον αριθμό των χρωματίδων που υπάρχουν σε ένα κύτταρο του ανθρώπου 1)που μόλις έχει προκύψει από μίτωση 2)στη μετάφαση της μείωσης ΙΙ και 3)στην πρόφαση της μίτωσης. Σε τι αναφέρεται η αναλογία

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΙΚΑ ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΚΕΦ. 5ο

ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΙΚΑ ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΚΕΦ. 5ο ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΙΚΑ ΛΥΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΚΕΦ. 5ο ΜΟΝΟΫΒΡΙΔΙΣΜΟΣ ΑΥΤΟΣΩΜΙΚΑ ΕΠΙΚΡΑΤΗ-ΥΠΟΛΕΙΠΟΜΕΝΑ 1. Διασταυρώνονται δυο μοσχομπίζελα, το ένα με κανονικό σχήμα καρπού και το άλλο με περιεσφιγμένο σχήμα. Να βρεθεί

Διαβάστε περισσότερα

Τίτλος εργασίας: Καθορισμός του φύλου στους ζωικούς οργανισμούς

Τίτλος εργασίας: Καθορισμός του φύλου στους ζωικούς οργανισμούς Τίτλος εργασίας: Καθορισμός του φύλου στους ζωικούς οργανισμούς Ένας από τους βασικότερους βιολογικούς μηχανισμούς, ο καθορισμός του φύλου, χαρακτηρίζεται από υψηλό επίπεδο ποικιλότητας μηχανισμών και

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 6 ΣΕΛΙΔΕΣ

ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 6 ΣΕΛΙΔΕΣ ΘΕΜΑ Α ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΕΞΙ (6) Να γράψετε στο τετράδιό

Διαβάστε περισσότερα

Συνδεδεµένα Γονίδια. Γενετικός Ανασυνδυασµός Κλασσική Γενετική Χαρτογράφηση ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ - ΤΑΝΙΑ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ

Συνδεδεµένα Γονίδια. Γενετικός Ανασυνδυασµός Κλασσική Γενετική Χαρτογράφηση ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ - ΤΑΝΙΑ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ 8η ιάλεξη Συνδεδεµένα Γονίδια Γενετικός Ανασυνδυασµός Κλασσική Γενετική Χαρτογράφηση ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ - ΤΑΝΙΑ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ Εργαστήριο Γενετικής & Βελτίωσης φυτών Κύρια σηµεία - Ορισµοί Συνταινικά =

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ

ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ Προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες σε τροφή του αυξανόμενου ανθρώπινου πληθυσμού, πρέπει να αυξηθεί η φυτική και ζωική παραγωγή Ελεγχόμενες διασταυρώσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α A1. α Α2. β Α3. γ Α4. γ Α5. β ΘΕΜΑ Β Β1. ζ στ α

Διαβάστε περισσότερα

Page 1 ΤΟ ΠΤΕΡΩΜΑ ΓΕΝΙΚΑ Το πτέρωμα και η ποιότητά του είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό στοιχείο σε ένα εκθεσιακό καναρίνι. Καθώς, όπως άλλωστε συμβαίνει σε όλα τα πτηνά, η επιφάνεια του σώματος ενός καναρινιού

Διαβάστε περισσότερα

Το μαγικό ταξίδι της νανόχηνας

Το μαγικό ταξίδι της νανόχηνας Το μαγικό ταξίδι της νανόχηνας ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥ Γ1 ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΤΥΠΟΥ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΣΕΡΡΩΝ ΚΩΝ/ΝΟΣ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΒΔΕΛΑ Η Φαίδρα και ο Περσέας Μια φορά και

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ: ΜΕΝΤΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ: ΒΑΚΑΛΗΣ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ: ΜΕΝΤΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ: ΒΑΚΑΛΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ: ΜΕΝΤΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ: ΒΑΚΑΛΗΣ ΘΕΜΑ 1 Ο 1. α 2. γ 3. β 4. β 5. β ΘΕΜΑ 2 Ο Α. Ένας αυτοσωμικός

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΙΑΣΠΟΡΑ ΤΩΝ ΕΝΤΟΜΩΝ ΣΕ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΙΑΣΠΟΡΑ ΤΩΝ ΕΝΤΟΜΩΝ ΣΕ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΙΑΣΠΟΡΑ ΤΩΝ ΕΝΤΟΜΩΝ ΣΕ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Α. Λεγάκις* & Π.Β. Πετράκης** * Ζωολογικό Μουσείο Πανεπιστημίου Αθηνών ** ΕΘΙΑΓΕ, Ινστιτούτο Μεσογειακών Οικοσυστημάτων 11 ο Πανελλήνιο

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε τη φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις:

ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε τη φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΟΠ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΕΙΡΑ: ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 18/09/2016 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΝΟΤΑ ΛΑΖΑΡΑΚΗ ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε τη φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: 1. Η Χαρά

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Επαναληπτικό διαγώνισμα ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1-9 ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ 1/3/2015 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Σημείωση: η διπλή αρίθμηση στις σελίδες αφορά την παλιά και τη νέα έκδοση του σχολικού βιβλίου

Διαβάστε περισσότερα

Βελτίωση Φυτών. Ανάμεικτες ποικιλίες

Βελτίωση Φυτών. Ανάμεικτες ποικιλίες Στόχος: Η παράκαμψη των δυσμενών επιπτώσεων της απόλυτης ομοιομορφίας μιας μονογονοτυπικής ποικιλίας ως προς την: - ανθεκτικότητα σε διάφορες φυλές ενός παθογόνου - προσαρμοστικότητα σε διάφορα περιβάλλοντα

Διαβάστε περισσότερα

«Μεταλλάξεις και ο ρόλος τους στην γενετική ποικιλότητα»

«Μεταλλάξεις και ο ρόλος τους στην γενετική ποικιλότητα» «Μεταλλάξεις και ο ρόλος τους στην γενετική ποικιλότητα» «Τι είναι Μετάλλαξη» Γενικά με τον όρο μετάλλαξη ονομάζουμε τις αλλαγές στο γενετικό υλικό, το DNA δηλαδή ενός ζωντανού οργανισμού και πρόκειται

Διαβάστε περισσότερα

1) Τα γονίδια της β-θαλασσαιμίας κληρονομούνται ως:

1) Τα γονίδια της β-θαλασσαιμίας κληρονομούνται ως: ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ-ΚΕΦ. 5-6 Θέμα 1 ο Στις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις, να επιλέξετε το γράμμα που συμπληρώνει σωστά την πρόταση: 1) Τα γονίδια της β-θαλασσαιμίας κληρονομούνται

Διαβάστε περισσότερα

Πολλαπλασιασμός των ειδών - Ειδογένεση. Αλλοπάτρια, παραπάτρια και συμπάτρια ειδογένεση. Μηχανισμοί αναπαραγωγικής απομόνωσης.

Πολλαπλασιασμός των ειδών - Ειδογένεση. Αλλοπάτρια, παραπάτρια και συμπάτρια ειδογένεση. Μηχανισμοί αναπαραγωγικής απομόνωσης. Πολλαπλασιασμός των ειδών - Ειδογένεση. Αλλοπάτρια, παραπάτρια και συμπάτρια ειδογένεση. Μηχανισμοί αναπαραγωγικής απομόνωσης. Εισηγητής: Ν. Πουλακάκης Ειδογένεση H ειδογένεση αναφέρεται στο σχηματισμό

Διαβάστε περισσότερα

ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ

ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ. Η πιθανότητα να είναι ένα νεογέννητο αγόρι είναι ½. Αν ένα αντρόγυνο κάνει δύο παιδιά, ποια η πιθανότητα να κάνει α πρώτα ένα αγόρι και μετά ένα κορίτσι, β ένα αγόρι και ένα κορίτσι

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Ο.Π. Θετικών Σπουδών Γ' Λυκείου

Βιολογία Ο.Π. Θετικών Σπουδών Γ' Λυκείου Βιολογία Ο.Π. Θετικών Σπουδών Γ' Λυκείου ΘΕΜΑ Α Α1. Η αναλογία Α+G/T+C στο γενετικό υλικό ενός ιού είναι ίση με 2/3. Ο ιός μπορεί να είναι: α. ο φάγος λ. β. ο ιός της πολιομυελίτιδας. γ. φορέας κλωνοποίησης

Διαβάστε περισσότερα

Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων. Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Κατεύθυνσης, Ημ/νία: 04 Ιουνίου 2014. Απαντήσεις Θεμάτων

Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων. Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Κατεύθυνσης, Ημ/νία: 04 Ιουνίου 2014. Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Κατεύθυνσης, Ημ/νία: 04 Ιουνίου 2014 Απαντήσεις Θεμάτων ΘΕΜΑ Α A1. Τα πλασμίδια είναι: δ. κυκλικά δίκλωνα μόρια DNA

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Δασική Γενετική Οι νόμοι της κληρονομικότητας

Εισαγωγή στη Δασική Γενετική Οι νόμοι της κληρονομικότητας Εισαγωγή στη Δασική Γενετική Οι νόμοι της κληρονομικότητας Χειμερινό εξάμηνο 2014-2015 Σύνοψη Κάθε Οι Τυχαία Τυχαίος Αναλογία άτομο έχει δύο σειρές αλληλομόρφων σε κάθε γονίδιο γαμέτες έχουν ένα από τα

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία επίλυσης ασκήσεων Γενετικής

Μεθοδολογία επίλυσης ασκήσεων Γενετικής Μεθοδολογία επίλυσης ασκήσεων Γενετικής Νόμοι του Mendel 1. Σε όλες τις ασκήσεις διασταυρώσεων αναφέρουμε τον 1 ο νόμο του Mendel (νόμο διαχωρισμού των αλληλόμορφων γονιδίων). 2. Σε ασκήσεις διυβριδισμού

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟΔΗΜΗΤΙΚΑ ΠΟΥΛΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΜΑΘΗΤΗΣ: ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΙΤΤΟΣ ΤΜΗΜΑ Γ 3 ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ: ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΖΑΧΑΡΟΥΛΑ ΚΙΡΓΙΑ

ΑΠΟΔΗΜΗΤΙΚΑ ΠΟΥΛΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΜΑΘΗΤΗΣ: ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΙΤΤΟΣ ΤΜΗΜΑ Γ 3 ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ: ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΖΑΧΑΡΟΥΛΑ ΚΙΡΓΙΑ ΑΠΟΔΗΜΗΤΙΚΑ ΠΟΥΛΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΜΑΘΗΤΗΣ: ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΚΙΤΤΟΣ ΤΜΗΜΑ Γ 3 ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ: 2017-18 ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΖΑΧΑΡΟΥΛΑ ΚΙΡΓΙΑ ΤΑΞΙΔΙΑΡΙΚΑ ΠΟΥΛΙΑ Τι είναι η μετανάστευση ή αποδημία; Είναι η τακτική των

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 18 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α1 α Α2 β Α3 γ Α4 γ Α5 β ΘΕΜΑ Β Β1. 1 ζ 2 στ 3

Διαβάστε περισσότερα

Τα γονίδια που βρίσκονται στην ίδια γενετική θέση χων ομόλογων χρωμοσωμάτων

Τα γονίδια που βρίσκονται στην ίδια γενετική θέση χων ομόλογων χρωμοσωμάτων ΚεφόΑηιο 5 ΜενδεΠική κπηρονουικότηϊα 1. Συμπληρώστε με τις κατάλληλες λέξεις τα κενά στο κείμενο: Τα γονίδια που βρίσκονται στην ίδια γενετική θέση των ομόλογων χρωμοσωμάτων και ελέγχουν την ίδια ιδιότητα

Διαβάστε περισσότερα

Η ιστορική πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει

Η ιστορική πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει Η ιστορική πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει χαρακτηριστικά «Mare Mediterraneum» ως μεταξύ δύο ηπείρων

Διαβάστε περισσότερα

ΕΥΡΕΣΗ ΑΠΟΓΟΝΩΝ ΑΠΟ ΓΟΝΕΙΣ ΜΕ ΓΝΩΣΤΟ ΤΡΟΠΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΗΣΗΣ (ΑΥΤΟΣΩΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ)

ΕΥΡΕΣΗ ΑΠΟΓΟΝΩΝ ΑΠΟ ΓΟΝΕΙΣ ΜΕ ΓΝΩΣΤΟ ΤΡΟΠΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΗΣΗΣ (ΑΥΤΟΣΩΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ) ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΕΥΡΕΣΗ ΑΠΟΓΟΝΩΝ ΑΠΟ ΓΟΝΕΙΣ ΜΕ ΓΝΩΣΤΟ ΤΡΟΠΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΗΣΗΣ (ΑΥΤΟΣΩΜΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ) 1. Στις αλεπούδες το ασηµόµαυρο χρώµα του τριχώµατος καθορίζεται από ένα υπολειπόµενο αλληλόµορφο

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 2007 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 2007 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ 1ο ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 2007 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθµό καθεµιάς από τις παρακάτω ηµιτελείς προτάσεις 1 έως 5 και δίπλα το γράµµα που αντιστοιχεί στη λέξη ή τη φράση,

Διαβάστε περισσότερα

ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ - ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ

ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ - ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ ΤΕΙ ΠΑΤΡΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΑΝΑΤΟΜΙΑ I ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Γεράσιμος Π. Βανδώρος ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ - ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ Οι βασικές δομές που εξετάζουμε στην ανατομία μπορούν ιεραρχικά να ταξινομηθούν ως εξής:

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΘΕΜΑ Α Α1 γ Α2 β Α3 α Α4 δ Α5 α ΘΕΜΑ Β Β1. Σχολικό βιβλίο, Σελ.: 123-124: «Η διαδικασία που ακολουθείται με ενδοφλέβια ένεση στον οργανισμό». Β2. Σχολικό βιβλίο, Σελ.: 133: «Διαγονιδιακά

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ. ΑΡΓΥΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ: Προβλήματα Γενετικής Μενδελική κληρονομικότητα 1/6

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ. ΑΡΓΥΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ: Προβλήματα Γενετικής Μενδελική κληρονομικότητα 1/6 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ. Σε ένα είδος φυτών διακρίνονται δυο χρώματα άνθους, το κίτρινο και το λευκό. Για να διαπιστωθεί το είδος του γονιδίου που ελέγχει την ιδιότητα αυτή αλλά και ο τρόπος κληρονόμησής

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 24 ΜΑΪΟΥ 2013

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 24 ΜΑΪΟΥ 2013 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 24 ΜΑΪΟΥ 2013 ΘΕΜΑ Α Α1. γ Α2. β Α3. α Α4. δ Α5. α ΘΕΜΑ Β Β1. Σελ. 123 124 σχολ. βιβλίου: «Η διαδικασία που ακολουθείται παράγουν το ένζυμο ADA». Β2. Σελ. 133 σχολ.

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΑΝΑΙΜΙΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ-ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΗΜΕΡΑ

ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΑΝΑΙΜΙΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ-ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΗΜΕΡΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΑΝΑΙΜΙΑ Η μεσογειακή αναιμία ή θαλασσαιμία είναι κληρονομική αυτοσωμική υπολειπόμενη νόσος η οποία εντοπίζεται κυρίως στην περιοχή της Μεσογείου Θάλασσας. Στη Μεσογειακή αναιμία η γονιδιακή

Διαβάστε περισσότερα

Προστατευόμενα Ζώα της Κύπρου!

Προστατευόμενα Ζώα της Κύπρου! Προστατευόμενα Ζώα της Κύπρου! Ψάξαμε και βρήκαμε. Ομαδικές εργασίες στα πλαίσια της ενότητας «Οι ακροβάτες της θάλασσας». Οι μαθητές έφτιαξαν δελτία ταυτότητας για κάθε προστατευόμενο ζώο. Έψαξαν και

Διαβάστε περισσότερα

ΟΑΕΔ ΕΚΘΕΣΗ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2017 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ

ΟΑΕΔ ΕΚΘΕΣΗ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2017 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΕΚΘΕΣΗ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2017 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΑΘΗΝΑ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2018 ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ Έκθεση

Διαβάστε περισσότερα

Department of Biological Sciences, Texas Tech University, MS 43131, Lubbock,Texas 79409-3131. 3

Department of Biological Sciences, Texas Tech University, MS 43131, Lubbock,Texas 79409-3131. 3 1 Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ηράκλειο Κρήτης. 2 Department of Biological Sciences, Texas Tech University, MS 43131, Lubbock,Texas 79409-3131. 3 Department of Biology, Faculty of Science, Dokuz

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ. 3η ΙΑΛΕΞΗ ΠΑΡΑΛΛΑΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΟΣ ΑΝΑΣΥΝ ΥΑΣΜΟΣ

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ. 3η ΙΑΛΕΞΗ ΠΑΡΑΛΛΑΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΟΣ ΑΝΑΣΥΝ ΥΑΣΜΟΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΦΥΤΩΝ 3η ΙΑΛΕΞΗ ΠΑΡΑΛΛΑΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΟΣ ΑΝΑΣΥΝ ΥΑΣΜΟΣ Προϋποθέσεις προόδου σε ένα Πρόγραµµα Γενετικής Βελτίωσης: Ύπαρξη Γενετικής παραλλακτικότητας ως προς το χαρακτηριστικό υνατότητα

Διαβάστε περισσότερα

Τ.Ε.Ι. Ηπείρου Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας Τμήμα Φυτικής Παραγωγής ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο. Εισαγωγικές Έννοιες. Δούμα Δήμητρα Άρτα, 2013

Τ.Ε.Ι. Ηπείρου Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας Τμήμα Φυτικής Παραγωγής ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο. Εισαγωγικές Έννοιες. Δούμα Δήμητρα Άρτα, 2013 Τ.Ε.Ι. Ηπείρου Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας Τμήμα Φυτικής Παραγωγής ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ IN VITRO ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο Εισαγωγικές Έννοιες Δούμα Δήμητρα Άρτα, 2013 Καλλιέργεια in vitro (= μέσα σε γυαλί): η καλλιέργεια

Διαβάστε περισσότερα

ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ

ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ. Η πιθανότητα να είναι ένα νεογέννητο αγόρι είναι ½. Αν ένα αντρόγυνο κάνει δύο παιδιά, ποια η πιθανότητα να κάνει α πρώτα ένα αγόρι και μετά ένα κορίτσι, β ένα αγόρι και ένα κορίτσι

Διαβάστε περισσότερα

Στα πτηνά το φύλο «καθορίζεται από τη μητέρα». Αυτό γιατί, το αρσενικό άτομο φέρει τα χρωμοσώματα ZZ ενώ το θηλυκό τα ZW. Έτσι εναπόκειται στο που θα

Στα πτηνά το φύλο «καθορίζεται από τη μητέρα». Αυτό γιατί, το αρσενικό άτομο φέρει τα χρωμοσώματα ZZ ενώ το θηλυκό τα ZW. Έτσι εναπόκειται στο που θα 1 Όπως όλοι γνωρίζουμε κάθε ζωντανός οργανισμός αποτελείται από κύτταρα. Μέσα στον πυρήνα των κυττάρων υπάρχουν τα χρωμοσώματα, τα οποία αποτελούν to γενετικό υλικό (DNA). Στα χρωμοσώματα αυτά βρίσκονται

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Κατεύθυνσης Γ Λυκείου

Βιολογία Κατεύθυνσης Γ Λυκείου Βιολογία Κατεύθυνσης Γ Λυκείου Επιμέλεια: Δημήτρης Κοτρόπουλος ΘΕΜΑ A Να γράψετε τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις A1 έως A5 και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη φράση, η οποία

Διαβάστε περισσότερα

Μεντελική γενετική. Λείοι σπόροι του μοσχομπίζελου (Pisum sativum).

Μεντελική γενετική. Λείοι σπόροι του μοσχομπίζελου (Pisum sativum). Μεντελική γενετική Λείοι σπόροι του μοσχομπίζελου (Pisum sativum). Φαινότυπος και Γονότυπος Η φυσική εκδήλωση (φαινότυπος) της γενετικής σύστασης (γονότυπος) επηρεάζεται από τις αλληλεπιδράσεις με άλλα

Διαβάστε περισσότερα

Χρωμοσώματα & κυτταροδιαιρέσεις

Χρωμοσώματα & κυτταροδιαιρέσεις Δασική Γενετική Χρωμοσώματα & κυτταροδιαιρέσεις Χειμερινό εξάμηνο 2014-2015 Σύνοψη Το DNA αναπαράγεται, εκφράζεται και μεταλλάσσεται Το DNA είναι οργανωμένα σε χρωμοσώματα Τα ευκαρυωτικά γενώματα έχουν

Διαβάστε περισσότερα

3. Σχ. Βιβλίο σελ «το βακτήριο Αgrobacterium.ξένο γονίδιο» Και σελ 133 «το βακτήριο Bacillus.Βt».

3. Σχ. Βιβλίο σελ «το βακτήριο Αgrobacterium.ξένο γονίδιο» Και σελ 133 «το βακτήριο Bacillus.Βt». 2 ο Διαγώνισμα Βιολογίας Γ Λυκείου Θέμα Α 1. Α 2. Β 3. Β 4. Α 5. C Θέμα Β 1. Σελ 40 «τα ριβοσώματα μπορούν..πρωτεινών» Και σελ 39 «ο γενετικός κώδικας είναι σχεδόν καθολικός πρωτείνη». 2. Σελ 98 «η φαινυλκετονουρία.φαινυλαλανίνης»

Διαβάστε περισσότερα

Ποιος είναι ο ρόλος των πρωτεϊνών στα κύτταρα και ποιες είναι οι δομικές τους μονάδες;

Ποιος είναι ο ρόλος των πρωτεϊνών στα κύτταρα και ποιες είναι οι δομικές τους μονάδες; Ποιος είναι ο ρόλος των πρωτεϊνών στα κύτταρα και ποιες είναι οι δομικές τους μονάδες; Οι πρωτεΐνες αποτελούν δομικά ή λειτουργικά συστατικά των κυττάρων και δομούνται από απλούστερες ενώσεις, τα αμινοξέα.

Διαβάστε περισσότερα

Οι βελτιωτικές μέθοδοι ανήκουν σε δύο βασικές κατηγορίες:

Οι βελτιωτικές μέθοδοι ανήκουν σε δύο βασικές κατηγορίες: Βελτίωση Φυτών Βελτίωση Σταυρογονιμοποιούμενων φυτών Γενικά Οι πληθυσμοί των σταυρογονιμοποιούμενων φυτών, σαν συνέπεια της δομής τους, υποφέρουν από ομομεικτικό εκφυλισμό. Οι μέθοδοι βελτίωσης των φυτών

Διαβάστε περισσότερα

Θεωρίες της Εξέλιξης

Θεωρίες της Εξέλιξης 1 ο ΘΕΜΑ Θεωρίες της Εξέλιξης Α. Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής Στις παρακάτω ερωτήσεις, να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα του το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση. 1.

Διαβάστε περισσότερα