Δ.Δ.Π.Μ.. Μουςειολογία Σμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνική χολή(14)

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΔΤΣΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Δ.Δ.Π.Μ.. Μουςειολογία Σμήμα Αρχιτεκτόνων Πολυτεχνική χολή(14) Ακαδημαϊκόσ κφκλοσ ςπουδών Διπλωματική εργαςία Διαδρομζσ Πολιτιςμού Πρόταςη για ζναν Λογοτεχνικό Περίπατο ςτη Θεςςαλονίκη Φανή Χαλινίδου Βαγγζλα Παιδαγωγόσ Θεςςαλονίκη 2014

2 Επιβλζποντεσ: Λ. Γυιόκα, Λζκτορασ Ιςτορίασ και Θεωρίασ τησ Τζχνησ, Α.Π.Θ. Κ. Καςβίκησ, Επίκουροσ Καθηγητήσ Διδακτικήσ τησ Ιςτορίασ και του Πολιτιςμοφ, Πανεπιςτήμιο Δ. Μακεδονίασ Η παροφςα εργαςία αποτελεί πνευματική ιδιοκτηςία ςυγγραφζων και επιβλεπόντων. Η ζγγραφη ςυναίνεςή τησ είναι απαραίτητη για οποιαδήποτε χρήςη τησ εργαςίασ από τρίτουσ. Συγγραφείσ και επιβλζποντεσ μποροφν να δημοςιοποιήςουν την εργαςία για επιςτημονικοφσ λόγουσ, υπό την προχπόθεςη τησ αναφοράσ όλων των ςυντελεςτών τησ.

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ* Πρόλογος( 5( Περίληψη( 6( 1.( ΕΙΣΑΓΩΓΗ* 7( 1.1.( ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ* 7( 1.2.( ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ* 8( 1.3.( ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ* 10( 1.4.( ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ* 10( 2.( ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ*ΑΝΑΛΥΣΗ.* 11( 2.1( ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ*ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ.*ΜΙΑ*ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ*ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ*ΠΡΑΚΤΙΚΗ.* 11( 2.2( ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ*ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ* 16( 2.3( ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ*ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ* 24( ΟΙ(ΡΙΖΕΣ(ΤΟΥ(ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ(ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ( 24( Η(ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ(ΤΟΥ(ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ(ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ( 26( ΣΥΜΒΟΛΗ(ΣΤΗΝ(ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ( 27( Η(ΕΝΝΟΙΑ(ΤΗΣ(ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ( 28( ΤΟ(ΖΗΤΗΜΑ(ΤΗΣ(ΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑΣ( 29( ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ(ΚΑΙ(ΝΟΗΜΑΤΑ( 34( ΟΙ(ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ(ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ(ΤΟΥ(ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ(ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ( 38( 3.( Η*ΠΡΑΞΗ.* 41( 3.1.( ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΟΣ*ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ* 41( Ο(ΠΥΡΗΝΑΣ(ΤΗΣ(ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ( 41( ΚΥΡΙΟΣ(ΤΟΥ(ΕΡΓΟΥ( 43( ΤΟ(ΕΥΡΥΤΕΡΟ(ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ( 43( Ο(ΧΩΡΟΣ(ΤΗΣ(ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ( 44( KΟΙΝΟ( 44( ΣΤΟΧΟΙ(ΚΑΙ(ΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ(ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ( 45( ΚΕΝΤΡΙΚΗ(ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ(ΙΔΕΑ( 45( ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ(ΑΠΟΔΟΣΗΣ( 47( 3.2.( ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΟΣ*ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ* *ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΗ*ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ* 48( ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΗ(ΚΕΝΤΡΙΚΗ(ΙΔΕΑ( 48( ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΟ(ΣΚΕΠΤΙΚΟ( 48( 3

4 ΔΙΑΤΥΠΩΣΗ(ΤΙΤΛΩΝ(ΚΑΙ(ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ( 49( Σύνοψη( 53( Παράρτημα( 54( Ελληνόγλωσση(Βιβλιογραφία( 59( Ξενόγλωσση(Βιβλιογραφία( 61( Διαδικτυογραφία( 64( 4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ** Ηπαρούσαεργασίααποτελείτηδιπλωματικήεργασίατηςγράφουσαςσταπλαίσιατου ΔιαπανεπιστημιακούΠρογράμματοςΜεταπτυχιακώνΣπουδών«Μουσειολογία»του ΑριστοτελείουΠανεπιστημίουΘεσσαλονίκηςκαιτουΠανεπιστημίουΔυτικήςΜακεδονίας.Το πρόγραμμασπουδώντουσυγκεκριμένουμεταπτυχιακούπρογράμματοςστοχεύειτόσοστην ολοκληρωμένηθεωρητικήκατάρτισητουμελλοντικούμουσειολόγου,όσοκαιστηνπρακτική εφαρμογήαυτώντωνγνώσεωνμέσααπόασκήσειςαλλάκαιδράσεις.ταμαθήματάτουσε συνδυασμόμεταεντατικάεργαστήριακαιτιςεκπαιδευτικέςεπισκέψειςσεδιάφοραμουσεία τηςχώραςαλλάκαιτουεξωτερικούαποτέλεσανβασικόεφόδιογιατηνπραγματοποίησητης παρούσαςεργασίαςπαρέχονταςτακατάλληλαεργαλείακαιτοαπαραίτητοθεωρητικόαλλά καιπρακτικό/βιωματικόυπόβαθρο,στοιχείαπουχρειάζεταιναδιαθέτειόποιος δραστηριοποιείταιστοχώροτωνμουσείων. ΗεργασίαεκπονήθηκετουςμήνεςΑύγουστο Νοέμβριοτου2014καιπραγματεύεταιτο ζήτηματωνδιαδρομώνπολιτισμούκαισυγκεκριμένατωνλογοτεχνικώνμονοπατιών,ως πτυχήτηςμουσειολογίας.στηνεργασίαδιερευνώνταιοιρίζεςτωνδιαδρομώνπολιτισμού,η εξέλιξηκαιησημερινήτουςμορφή,καθώςκαιηθέσητουςστηνπολιτιστικήβιομηχανία.στη συνέχειααναλύεταιμέσααπόμιαμουσειολογικήπροσέγγισηηκοινωνικήπρακτικήτου λογοτεχνικούτουρισμούμεέμφασηστααστικάλογοτεχνικάμονοπάτιακαιοιεκπαιδευτικές τουςπροεκτάσεις.στοδεύτερομέροςτηςεργασίαςπαρουσιάζεταιτόσοομουσειολογικός προγραμματισμόςόσοκαιονοηματικόςμουσειολογικόςσχεδιασμός(μέχριτοστάδιοτης μουσειολογικήςπρομελέτης)μιαςτέτοιαςλογοτεχνικήςδιαδρομήςστηνπόλητης Θεσσαλονίκης,μεαφορμήτηζωήκαιτοέργοτουΧρόνηΜίσσιου. Θαήθελαναευχαριστήσωτόσοτουςκαθηγητέςκαιτουςεπισκέπτεςομιλητέςτων σεμιναρίωνόσοκαιτουςσυναδέλφους/συμφοιτητέςμουόχιμόνογιατησυνεισφοράτους στηνολοκλήρωσητηςσυγκεκριμένηςεργασίας,αλλάκυρίωςγιατηδιαρκήσυζήτηση,τις γνώσειςκαιτιςμοναδικέςεμπειρίεςπουμουπροσέφεραν,ταοποίαπιστεύωπωςθα αποτελέσουντασημαντικότεραεφόδιαγιατημελλοντικήμουδιαδρομή.τέλος,θέλωνα ευχαριστήσωτηνοικογένειάμουγιατηστήριξηκαιτηνκατανόησήτουςόλααυτάταχρόνια σεκάθεμουαπόφαση. 5

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ* εργασίαπραγματεύεταιτιςδιαδρομέςπολιτισμούωςένακομμάτιτηςδιαχείρισηςτης πολιτισμικήςκληρονομιάςκαι,συνεπώςτηςμουσειολογίας.οιδιαδρομέςπολιτισμού αστικέςκαιαγροτικές\τιςτελευταίεςδεκαετίεςέχουνγίνειμιαδιαδεδομένηπρακτική παγκοσμίως,μεαποτέλεσμακαιτηναύξησητουερευνητικού\θεωρητικούενδιαφέροντοςγι αυτές.έτσι,στηνεργασίαανιχνεύονταιοιβασικέςπροσεγγίσειςτουφαινομένουαπό διεπιστημονικήσκοπιάμειδιαίτερηέμφασηστηνυποκατηγορίατουλογοτεχνικού τουρισμού. Οσκοπόςτηςεργασίαςαυτήςείναιαφενόςνασυμβάλλειστηνεκκίνησηενόςδιαλόγου μεταξύτηςελληνικήςεπιστημονικήςκοινότηταςγιατηνκοινωνικήπρακτικήτωνδιαδρομών πολιτισμούκαιαφετέρουναπροτείνειτηδημιουργίαμιαςλογοτεχνικήςδιαδρομήςστην πόλητηςθεσσαλονίκηςηοποίαμπορείναεφαρμοστείπιλοτικά,παραδείγματοςχάρινκατά τηδιάρκειατηςδιεθνούςεκθέσεωςβιβλίουθεσσαλονίκης. 6

7 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ** 1.1. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ** Αντικείμενοτηςσυγκεκριμένηςεργασίαςείναιηθεωρητικήανάλυσηκαιτεκμηρίωση\μέσα απότηβιβλιογραφικήέρευνα\τωνδιαδρομώνπολιτισμούωςσημαντικόκομμάτιτης διαχείρισηςτηςπολιτισμικήςκληρονομιάςκαιηπαρουσίασημιαςπρότασηςγιαένα λογοτεχνικόμονοπάτιστηνπόλητηςθεσσαλονίκης.οιδιαδρομέςπολιτισμούαποτελούνμια καθιερωμένηπρακτικήστοεξωτερικό,πουτατελευταίαχρόνιααρχίζεινααναπτύσσεταικαι στηνελλάδα.πρόκειταιγιαμιαπρακτικήπεριηγήσεωνπουξεπερνάτουςπεριορισμούςτης «απλής»ξενάγησης,καθώςδομείταιμεάξοναθεματικέςαφηγήσειςκαιόχιμόνοντις χρονολογικές/ιστορικέςπληροφορίεςbπεριλαμβάνειαρχαιολογικούςχώρους,μνημεία,κτίρια τηςβιομηχανικήςκληρονομιάς,παραδοσιακούςοικισμούςκ.λ.π..κάθεδιαδρομήπολιτισμού αρθρώνεταισεσταθμούς,οιοποίοιπροσδιορίζονται,αφούκατ αρχάςδομηθείηκεντρική μουσειολογικήιδέακαικατόπινκαθορίζονταιοιδράσειςπουθαλάβουνχώραστους σταθμούςαυτούς. Χαρακτηριστικότηςσημασίαςκαιτηςσπουδαιότηταςπουέχουνπεριβάλλειτοθεσμότων διαδρομώνπολιτισμούείναιτογεγονόςότιδιεθνείςοργανισμοί,όπωςτοσυμβούλιοτης ΕυρώπηςκαιηUNESCO,έχουναναλάβειτηνπρωτοβουλίαγιατοσχεδιασμόκαιτην προώθησηδιακρατικώνευρωπαϊκώνπολιτιστικώνδιαδρομών.ειδικότερατοσυμβούλιοτης ΕυρώπηςέχειοργανώσεικαιήδηεφαρμόζειμεεπιτυχίατοπρόγραμμαCulturalRoutesofthe CouncilofEurope,μεστόχοτηνπροβολήτωνκοινώνπολιτιστικώνστοιχείωντωνχωρώντης Ευρώπηςκαιτηνενθάρρυνσητηςδιακρατικήςσυνεργασίαςκαιενίσχυσητωνμεταξύτους σχέσεων. Όσοναφοράτοκομμάτιτηςπρότασηςγιατηδημιουργίαμιαςλογοτεχνικήςδιαδρομήςστην πόλητηςθεσσαλονίκης,επιλέχθηκεωςβάσηηζωήκαιτοέργοτουχρόνημίσσιουκαι ειδικότεραταδύοπρώτατουβιβλία«...#καλά,#εσύ#σκοτώθηκες#νωρίς»και«χαμογέλα,#ρε...#τι# σου#ζητάνε;».ηεπιλογήαυτήέγινεμεστόχονααναδειχθούνοιπολλαπλέςαφηγήσειςκαι ερμηνείεςτηςπραγματικότηταςακολουθώνταςτηναφήγησηκαικυρίωςτοβίωμαενός ανθρώπουπουδενπροέρχεταιαπόκάποιαελίτκαιμαςδίνειτηνευκαιρίαναδούμεμέσα απόταμάτιατωνδρώντωνυποκειμένωντηςεποχήςτου.ταπροσωπικάβιώματατου Μίσσιουσυνδέονταιάμεσακαικαθορίζονταιαπόταμεγάλαιστορικάγεγονότατου20 ού αιώνααπότονβ παγκόσμιοπόλεμοκαιέπειτα.οίδιος,αναλφάβητοςμέχριτα17του χρόνια,γράφεισεμιαπολύιδιαίτερη,προσωπικήγλώσσαδίνονταςέμφασηστηνεμπειρία 7

8 καιόχιστημεγάληαφήγησηκαιμαςανοίγειέναπαράθυροστιςζωέςκαιτιςσκέψειςτων σύγχρονώντου. ΗπρότασηδενπροχώρησεστοεπίπεδοτηςΟριστικήςΠρογραμματικήςΜελέτηςκαιτης ΜουσειολογικήςΜελέτηςΕφαρμογής,αλλάέμεινεστοστάδιοτηςΜουσειολογικής προμελέτης,καθώςγιαμιαοριστικήμελέτηθαήταναπαραίτητηησυνεργασίαειδικώναπό διάφοραεπιστημονικάπεδία(ιστορικών,φιλολόγων,αρχιτεκτόνωνκ.α.).έτσι,οισταθμοίτης διαδρομής,τοπεριεχόμενότουςκαιοιδραστηριότητεςπουθαλαμβάνουνχώρα,δενείναι οριστικοί,αλλάαποτελούνμιαπρώτηπροσέγγισηγιατηδημιουργίααυτήςτηςδιαδρομής ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ** Παρότιείναιτεκμηριωμένοπως: «τοπεδίοάσκησηςτηςμουσειολογίαςείναιαρκετάευρύκαιαναφέρεταιτόσοσεειδικά θέματα(όπωςπ.χ.:μέθοδοικαισυνθήκεςαποθήκευσης,φωτισμού,ανάρτησηςήσήμανσηςb έκτασητωνκειμένωνκαιμέγεθοςγραμμάτωνστουςυπότιτλουςτωνεκθεμάτων)όσοκαισε θέματαγενικότερα,(όπως:ορόλοςτωνμουσείωνσήμεραbοιμηχανισμοίκαιοιδιαδικασίες συμμετοχήςτουςστηνκοινωνικήπραγματικότηταbηύπαρξηήηισόρροπησυνύπαρξη διαφορετικώνλειτουργιώνσ έναμουσείοκαιοιαπόψειςεκθεσιακήςπολιτικήςκαιπρακτικής)b αλλάκαισεευρύτεραθέματαφιλοσοφίαςπολιτισμού,χάραξηςπολιτιστικήςστρατηγικής, μηχανισμώνλειτουργίαςθεσμικώνπολιτιστικώνοργάνων,κυβερνητικώννομικώνπλαισίων, διοικητικώνσχημάτωνκ.α.»,(σκαλτσά1999,σ.222) ακόμακαισήμεραστηνελλάδαστομυαλότωνπερισσότερων«ειδικών»καιμη,η Μουσειολογίαείναισυνυφασμένηαποκλειστικάμεταεκθέματαενόςμουσείουκαιμάλιστα μεμιασχέσηαρκετάμονοδιάστατη.απότηνάλληη«ξενάγηση»,πάλιστομυαλότων περισσότερων«ειδικών»καιμη,είναισυνυφασμένησχεδόναποκλειστικάμεαρχαιολογικούς χώρουςκαιαρχαιολογικάμνημείακαιαφοράτηνπεριήγησησχεδόναποκλειστικάξένων τουριστώνστουςχώρουςαυτούςμεπαράλληλοκαταιγισμόαπόιστορικέςπληροφορίες. Επέλεξαλοιπόντοσυγκεκριμένοθέμααπόπροσωπικόενδιαφέρον,προσπαθώντας παράλληλανααπεγκλωβιστώαπότουςπαραπάνωπεριορισμούς. Οιδιαδρομέςπολιτισμού,ωςπρακτική,εντάσσονταιστοντομέατηςδιαχείρισηςτης πολιτιστικήςκληρονομιάς,επομένωςκαιτηςμουσειολογίας,τουτουρισμού,τηςοικονομικής ανάπτυξης,τηςσυγκρότησηςτηςαστικήςμνήμης.επιπλέονπροσφέρονταιγιατην οικειοποίησητηςπόληςαπότουςκατοίκουςτηςκαιταυτόχρονα,στησημερινήσυγκυρία, 8

9 μπορούννααποτελέσουνέναναπότουςάξονεςστρατηγικούσχεδιασμούμιαςεπιθετικής πολιτιστικήςπολιτικήςμεπραγματικάχαμηλόοικονομικόκόστος. Οιδιαδρομέςαυτέςέχουνωςβασικότουςστόχο,όπωςάλλωστεπαρατηρείταικαιστα μουσείατηςσύγχρονηςεποχής,τηνολοένααυξανόμενηεπισκεψιμότητάτους.συνεπώς ουσιαστικόρόλοστηχάραξήτουςδιαδραματίζειτοπερίφημο«ευρύκοινό 1»,απότοοποίο βέβαια,στηνπερίπτωσητωνδιαδρομών,προσδοκάταιτόσοημετακίνησηόσοκαιη ελαστικότηταωςπροςτηγεωγραφικήδιασποράτωνχώρων.παράλληλα,όπωςοισύγχρονες μουσειολογικέςπροσεγγίσειςστοχεύουνστηνενεργόσυμμετοχήτωνεπισκεπτών(λ.χ.μέσω πολυμεσικώνεφαρμογώνπουτουςενεργοποιούνπολυαισθητηριακά),έτσικαιοιδιαδρομές προσφέρουνμιαaprioriπρόκλησητηςφυσικήςπεριέργειαςτουεπισκέπτημέσωτης σταδιακήςαποκάλυψηςτωνκοινώντουςχαρακτηριστικώνκαιτηςσυνολικήςεικόναςπου σχηματίζουν.μέσααπόμιαδιαδικασίακατ αρχήναναψυχής,οιδιαδρομέςπροσφέρουνμια νέαπρότασηερμηνευτικήςπροσέγγισηςτωνμνημείωνκαιτωνχώρων,ενώηεκπαιδευτική τουςδιάστασηεντάσσεταισεένανέοπεριβάλλονκαιπροσφέρεταισεμίαμηγραμμική λογική,ξετυλίγεταιβάσειτωνενδιαφερόντωντουεπισκέπτη,οοποίοςκαθορίζειοίδιοςτην προσωπικήτουδιαδρομήμέσαστησυνολικήχαρτογράφηση.ηπερίπτωσητωνπολιτιστικών διαδρομώνείναι,μελίγαλόγια,μιασχεδόνπειραματικήπολιτιστικήπρόταση,στηνοποίαη γνώσηκαιηεμπειρίαείναιαποτέλεσμαπροσωπικήςβούλησηςκαιπορείας.έτσιλοιπόν,ο πολυδιάστατοςαυτόςχαρακτήραςτωνπολιτιστικώνδιαδρομώνκαθιστάεπιτακτικήκαι ταυτόχρονααναπόφευκτητησυνεργασίαειδικώναπόπολλούςκαιδιαφορετικούς επιστημονικούςχώρους/κλάδουςκαισυνεπώςαπαιτείμιατέτοιαοργάνωσητουφορέα\ διοργανωτήπουναεξυπηρετείόλεςαυτέςτιςανάγκες.μεάλλαλόγια,χρειάζεται συντονισμένηεργασίακαιόχιμεμονωμένηκαιαποσπασματικήερευνητικήδραστηριότητα, ενώταυτόχροναείναιαπαραίτητηηστρατηγικήδέσμευσησημαντικώνπαραγόντωντης δημόσιαςδιοίκησης(αλλάκαιτηςτοπικήςαυτοδιοίκησης),ώστεναεπιτευχθείτόσοη συνολικήπρωτοβουλίαόσοκαιηενεργόςσυμμετοχήτουκοινού. Συγκεκριμένα,ηπαρούσαπρότασηστοχεύειστηγνωριμίακαικυρίωςστηνοικειοποίησητης πόληςαπότουςκατοίκουςτηςανοίγοντάςτουςέναπαράθυροστοπαρελθόντηςπόληςκαι ταυτόχροναπροσφέροντάςτουςσημείασύνδεσης νοητικάκαιυλικά\μετοδικότουςπαρόν. 1 Ως«ευρύκοινό»ορίζεταιτογενικόκοινότωνμουσείωνπουλόγωτηςευρύτηταςκαιτηςανομοιογένειάςτουδεν εντάσσεταισεειδικήκατηγορίαόπωςπ.χ.μαθητές,ηλικιωμένοι,ερευνητές,ειδικοίεπιστήμονεςκ.λ.π. 9

10 1.3. ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ* Μετάτηνανάθεσητηςεργασίαςέγινεηεπιλογήτουγενικούθέματοςπουήτανοιδιαδρομές πολιτισμού.στησυνέχειαπραγματοποιήθηκεμια κατάτοδυνατόν\ενδελεχήςέρευνατης βιβλιογραφίαςτόσογιατηνιστορικήδιαδρομήαυτήςτηςπρακτικήςόσοκαιγιατιςσύγχρονες προσεγγίσειςτηςσεδιάφοραεπιστημονικάπεδίαόπωςηπολιτιστικήδιαχείριση,η μουσειολογία,ηκοινωνικήανθρωπολογία,ηοικονομία,ηπαιδαγωγική,ηψυχολογίακ.α. Επιλέχθηκεηδιεπιστημονικήπροσέγγισηκαθώςτοσυγκεκριμένοθέμαάπτεταιπολλών ειδικοτήτωνκαιθαήτανελλιπήςημονόπλευρηπαρουσίασήτου.στησυνέχεια,καθορίστηκε τοθέμαπιοσυγκεκριμέναωςλογοτεχνικόςτουρισμόςκαιειδικότερατααστικάλογοτεχνικά μονοπάτιακαιπαράλληλαάρχισεηαναζήτησηγιατηλογοτεχνικήδιαδρομήστηνπόλητης Θεσσαλονίκης.ΜετάτονκαθορισμότηςζωήςκαιτουέργουτουΧρ.Μίσσιουωςβασικό άξονααυτήςτηςδιαδρομήςακολούθησεμελέτητουσυγγραφέα(μέσααπόδευτερογενείς πηγέςαλλάκαιαπόσυνεντεύξειςκαιάρθρατουίδιου 2 ),βιβλιογραφικήέρευναγιατηνεποχή κατάτηνοποίαέδρασεκαιτέλος,επιτόπουεπισκόπησητουχώρουπάνωστονοποίο σχεδιάστηκεηδιαδρομή ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ* Ηεργασίαχωρίζεταισεδύομέρη:τηθεωρητικήανάλυσηκαιτηνπρόταση.Στομέροςπου είναιβασισμένοστηβιβλιογραφικήέρευναπαρουσιάζονταιοιρίζες,ηεξέλιξηκαιησύγχρονη τυπολογίατηςπρακτικήςτωνδιαδρομώνπολιτισμού.στησυνέχειαγίνεταιαναφοράστις έννοιεςεπικοινωνία,αυθεντικότητακαιεκπαίδευσηστοπλαίσιοτωνλογοτεχνικών διαδρομώνκαθώςκαισεδιάφορεςερμηνευτικέςπροσεγγίσεις.στοδεύτερομέρος παρουσιάζεταιηπρότασημέσααπότομουσειολογικόπρογραμματισμόπουπεριλαμβάνειτη μουσειολογικήαναγνώρισητουθέματος,τουςστόχουςκαιτηνκεντρικήπρογραμματικήιδέα καιστησυνέχειατομουσειολογικόσχεδιασμό(σεεπίπεδοπρομελέτης),οοποίος περιλαμβάνειτηνκεντρικήμουσειολογικήιδέα,τομουσειολογικόσκεπτικόκαιένανπρώτο καθορισμότωνστάσεωντηςδιαδρομήςκαιτουπεριεχομένουτους. 2 Ηανάγνωσητωνέργωντουείχεπροηγηθείκατάτηναναζήτησητουβασικούάξονατηςδιαδρομής. 10

11 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ*ΑΝΑΛΥΣΗ.* 2.1 ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ*ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ.*ΜΙΑ*ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ*ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ*ΠΡΑΚΤΙΚΗ.* Οτουρισμόςαποτελείαντικείμενομελέτηςπολλώνεπιστημονικώνπεδίων.ΟDean MacCannell 3 συνοψίζειεύστοχατουςλόγουςγιατουςοποίουςσυμβαίνειαυτότιςτελευταίες δεκαετίεςαφού:«οτουρισμόςδενείναιαπλώςέναάθροισμαεμπορικώνδραστηριοτήτων. Είναιεπίσηςέναιδεολογικόπλαίσιογιατηδιαμόρφωσητωνεννοιώνιστορία,φύσηκαι παράδοση.είναιέναπλαίσιοπουέχειτηνεξουσίανααναμορφώσειτονπολιτισμόκαιτη φύσηγιατιςδικέςτουανάγκες». Στηνεργασίααυτήθαμαςαπασχολήσειμιαπρακτικήπουεντάσσεταισεμιαυποκατηγορία τουτουρισμού,τονπολιτισμικό 4 #τουρισμό.οπολιτισμικόςτουρισμόςαποτελείμια διαχρονικήκοινωνικήπρακτικήπουδιαμορφώνεικαιδιαμορφώνεταιαπότιςέννοιεςτης μνήμης(ατομικήςκαισυλλογικής),τηςταυτότητας,τηςπολιτιστικήςκληρονομιάς,της επικοινωνίας,τηςεκπαίδευσηςκαιτηςοικονομίας.όπωςαναφέρουνκαιοικωνστάντογλου& Παυλογεωργάτος(2005)είναιμιαπρακτικήπουβασίζεταιστηνανάγκητουανθρώπουγια αναψυχή,γιαεπαφήμετηφύσηκαιτηγνωριμίαάλλωντόπωνκαιπολιτισμώνbβέβαιαένας τόποςπροορισμούδεναναπτύσσεταιτουριστικάμόνοχάρηστηνιδιαιτερότητατουφυσικού ήτουανθρωπογενούςπεριβάλλοντος,εξίσουσημαντικόρόλοπαίζεικαιηπολιτιστική ταυτότητατουτόπου.ηδιαφοροποίησηλοιπόντουπολιτισμικούτουρισμούαπότον τουρισμόενγένει,δεναφοράτοστόχοτουτουρισμού,αλλάτοπεριεχόμενοκαιτονόημα πουέχειηταξιδιωτικήεμπειρίαστοπλαίσιοενόςταξιδιούμεπαρόμοιοστόχο. Δείγματααυτούπουσήμεραονομάζουμεπολιτισμικότουρισμόκαικυρίωςτης υποκατηγορίαςτου,πουονομάζουμεθρησκευτικό#τουρισμόενδεχομένωςεντοπίζονταιήδη απότηναρχαιότητα.σίγουραψήγματάτουμπορούμεναταεντοπίσουμεαπότον4 ο αιώνα μ.χ.,παράτοτελείωςδιαφορετικόιστορικόκαικοινωνικόπλαίσιο,χωρίςνακατηγορηθούμε γιααναχρονισμό.απότον4 ο μ.χ.αιώναλοιπόν,λίγοπριντοδιαμελισμότηςρωμαϊκής Αυτοκρατορίας,χριστιανοίπροσκυνητέςαπ όλητηναυτοκρατορίαταξίδευανστουςάγιους ΤόπουςγιαναδουντομέροςπουέζησανοΙησούςκαιοιΑπόστολοι.Όσοιδενμπορούσαννα 3 MacCannell,D.(1992)Empty#Meeting#Grounds:#The#Tourist#Papers,NewYork:Routledge,σ.1,στοStiebel,2004,σ «Πολιτισμικός»μετηνανθρωπολογικήέννοιατουόρουπουαναφέρεταιστιςδραστηριότητεςπουεπηρεάζουντις ανθρώπινεςεμπειρίεςκαικυρίωςτιςεμπειρίεςτωνανθρώπινωνσχέσεων,οιοποίεςμετησειράτουςεπηρεάζουν τιςσυμπεριφορέςκαιαντιλήψειςγιατηζωή. 11

12 φτάσουνστουςάγιουςτόπους(κυρίωςπροσκυνητέςαπότηδυτικήευρώπη)επέλεγαντη Ρώμηωςπροορισμότους.Μετοδιαμελισμότηςαυτοκρατορίαςαναδείχθηκαννέοιτόποι προσκυνήματοςαπότηνιταλίαέωςτηναγγλίακαιτηνισπανία.ηέννοιακαιηεμπειρίατων «ιερώνταξιδιών»χαρακτήρισανσεμεγάλοβαθμότημεσαιωνικήευρώπηκαιαπεικονίστηκε σταθρησκευτικάκειμήλιααλλάκαισεέργαλογοτεχνίας,όπωςηθείακωμωδίατουδάντη. Πολύσημαντικήυπήρξεκαιηοικονομικήπτυχήτουταξιδιούτωνπροσκυνητών,καθώς αποτέλεσεέναναπότουςβασικούςλόγουςτηςάνθησηςτωνμεσαιωνικώνμοναστηριών. (Sorabella,PilgrimageinMedievalEurope). Ηπρώτηάνθησητουπολιτισμικούτουρισμούμπορείναεντοπιστείστατέλητου16 ου αιώνα, ότανοινεαροίαριστοκράτεςεπισκέπτονταντοπαρίσι,τηβενετία,τηφλωρεντίακαιφυσικά τηρώμη,ωςτοαποκορύφωματηςκλασικήςεκπαίδευσήςτους.έτσι,γεννήθηκεηιδέατης «Μεγάλης#Περιήγησης»(TheGrandTour),μιαπρακτικήπουεισήγαγεκυρίωςτουςΆγγλους, τουςγερμανούς,τουςσκανδιναβούςαλλάκαιορισμένουςαμερικάνουςστηντέχνηκαιτην κουλτούρατηςιταλίας,τηςγαλλίαςκαιαργότερακαιτηςελλάδας.ητάσηαυτήενισχύθηκε λόγωτηςαναγέννησηςκαικυρίωςλόγωτουδιαφωτισμούόπουοιπεριηγητέςαναζητούσαν «απογόνους»καικατάλοιπατηςελληνορωμαϊκήςαρχαιότητας.αντίστοιχα,νέοιτωνηπα συνήθιζανναπραγματοποιούνένα«μορφωτικόταξίδι»στηνευρώπημέχριτιςαρχέςτου20 ού αιώνα,συνήθειαπουωςέναβαθμόέχειδιατηρηθείμέχρισήμερα.(sorabella,thegrand Tour,Gross2008). Παράλληλα,στηνέκρηξητουτουρισμούσυνετέλεσανκαθοριστικάοιτεχνολογικέςεξελίξεις στοπεδίοτωνσυγκοινωνιών\μεταφορών(τατρένακαιταατμόπλοιαάλλαξαντοντρόπο μετακίνησης)καιτηςεπικοινωνίας.ηγοργήαύξησητουπληθυσμού,ηαύξησητου εγγράμματουπληθυσμούκαιηκυριαρχίατηςμεσαίαςτάξηςδημιούργησανμιατεράστιανέα αγοράσεπολύμικρόδιάστημα.εφευρέθηκετομαζικόταξίδικαιμαζίτουάρχισαννα αναπτύσσονταιθέρετρακαιταξιδιωτικοίπράκτορεςμενέεςμεθόδουςπροώθησηςτου προϊόντοςτους:οργανωμένεςεκδρομές,ταξιδιωτικάπακέτα,αφίσεςκαιμπροσούρες.κατά τομεσοπόλεμοηεισαγωγήτουαυτοκινήτουκαιάλλωννεωτερισμών,όπωςοιδιακοπέςμετ αποδοχών,ηεπέκτασητηςποικιλίαςδραστηριοτήτωναναψυχήςκαιελεύθερουχρόνουκαιη διάδοσηξενοδοχείωνγιανέους(youthhostels),διεύρυναντοντουρισμόωςπρακτικήκαι ταυτόχροναάλλαξαντιςπροσδοκίεςκαιτιςαπαιτήσειςτουκοινού.όλαταπαραπάνω κατέληξανστηναπογείωσητουτουρισμούμεταπολεμικά.(lickorish&jenkins1997,σ.11\13). Έτσιλοιπόνοπολιτισμικόςτουρισμόςαναγνωρίζεταιπλέονωςμιανέα«αγορά»στη βιομηχανίατουτουρισμού,ηοποίααντανακλάμιααλλαγήστιςανάγκεςτουσύγχρονου 12

13 τουρίστα 5.Αποτελεί,εκτόςτωνάλλων,εργαλείοοικονομικήςανάπτυξης,ηοποία επιτυγχάνεταιμέσωτηςπροσέλκυσηςτουριστών(απότοεξωτερικόαλλάκαιαπότο εσωτερικότηςχώρας),οιοποίοιέχουνωςκίνητροεπίσκεψηςτηνιστορική,εικαστική, επιστημονικήκληρονομιάτηςκοινότηταςπουεπισκέπτονται.(rosenfeld,2007). Επιπλέονοτουρισμόςκαιδηοπολιτισμικόςεντάσσεταιστοευρύτατοπεδίοτηςδιαχείρισης τηςπολιτιστικήςκληρονομιάς.έναπεδίοπουαπότιςαρχέςτου20 ου αιώνα ίσωςκαι νωρίτερα\κατέχεισημαντικήθέσητόσοστηναρένατουδημοσίουλόγου,όσοκαιστην εκπαίδευσηαλλάκαιστονπολιτικόσχεδιασμό.απότηβιομηχανικήεπανάστασηκαιέπειτα, υπάρχειμιαδιάχυτηαίσθησηάμεσηςανάγκηςγιατηδιάσωσητου«παρελθόντος»καιτης πολιτιστικήςμαςκληρονομιάς.οιταχύτατεςαλλαγέςτόσοστοντρόποζωήςόσοκαιστο φυσικόκαιανθρωπογενέςπεριβάλλονδημιούργησανέναφόβο άρρητοήρητό\γιατο μέλλονκαιμιαστροφήστοπαρελθόν,πουενδεδυμένομεέναμανδύαρομαντισμούκαι μεγαλείου,φάνταζεέναασφαλέςκαταφύγιογιαεπιστροφή.επίσηςτηνίδιαεποχή,το παρελθόνχρησιμοποιήθηκεωςσυνδετικόςκρίκοςτηςεθνικήςταυτότηταςκατάτη δημιουργίατωνεθνών\κρατώνμέσααπόμιαδιαλεκτικήσχέσητηςμνήμηςμετηλήθη. Παράλληλα,λόγωτωνκοινωνικώνκινημάτωνκαιαλλαγών,όλοπερισσότερεςομάδες διεκδίκησανκαιδιεκδικούνναβγουναπότοπεριθώριοτηςιστορίαςκαινααφηγηθούνοι ίδιεςτοπαρελθόντους. Συνεπώς,εμφανίστηκεέναδιαρκώςδιογκούμενοκύμανέωνμουσειακώνθεσμών, αφιερωμένωνστηνιστορίακαιτονπολιτισμόαυτώντωνστιγματισμένωνή περιθωριοποιημένωνκοινωνικώνκαιπολιτισμικώνομάδων,στηνίδρυσηκαιλειτουργίατων οποίωνπρωτοστατούναυτοίοίδιοιοιενδιαφερόμενοι.τοθεμελιακόαποτέλεσμααυτήςτης εξέλιξηςήτανέναςουσιαστικόςεκδημοκρατισμόςτουμουσείου ταυτόχροναμετη διεύρυνσητωνεννοιών«μουσείο»,«μνημείο»,«πολιτιστικήκληρονομιά»και,κατ επέκταση, έναςριζικόςεκδημοκρατισμόςτηςμνήμης.στηθέσητουμονοπωλίουτηςδημόσιαςμνήμης πουδιατηρούσετοκλασικόμουσείο,διαφορετικέςκοινωνικέςομάδεςάρχισαννα προβάλλουντηδικήτουςμνήμη,παρουσιάζονταςτιςδικέςτουςεμπειρίεςκαιερμηνείεςτου παρελθόντος,αλλάκαιταδικάτουςμνημεία.αντίστοιχαστηθέσητουπολιτισμικού μονολόγουπουείχεεπιβάλλειτοκλασικόμουσείο,βασιζόμενοστηνεθνοτικήαντίληψητου πολιτισμούωςτηςομοιογενούς,οργανικήςέκφρασηςενόςέθνους,ποικίλεςπαραδοσιακά 5 Richards,G.(2001),CulturalattractionsandEuropeantourism,CABI,WallingfordστοΚωνστάντογλου& Παυλογεωργάτος2005,σελ.61 13

14 αφανείςκαιυποτιμημένεςπολιτισμικέςομάδεςκαιμειονότητεςάρχισανναπροβάλλουντη δικήτουςιδιαίτερηπολιτισμικήζωή,παράδοσηκαιταυτότητα.(πασχαλίδης1999). ΟΚ.Κωτσάκης(1999,σ.199)τόνισε: «αντομουσείοείναιαπλάκαιμόνοοχώροςόπουεπιβεβαιώνεταιμιααναλλοίωτη καιγι αυτό αδρανής\ιστορικήπραγματικότητα,τότεθαείναικαταδικασμένοναλειτουργείμυθοποιητικά, λατρεύονταςτοαντικείμενοσεέναναισθητικόφετιχισμόχωρίςτέλος.[...]στηναντίθετη περίπτωση,θαέχουμεέναμουσείοόπουτοκοινωνικόσύμπανείναιτοκυρίαρχο,γεμάτοαπό συμβολισμούςκαινοήματαπουαναπαράγονταιμεαένααδιαφορετικότρόπομέσααπότην πολυπλοκότητακαιτηνπολυσημίατηςκοινωνικήςζωήςbέναμουσείογεμάτοαπότιςαντιθέσεις καιτιςσυγκρούσειςτηςπραγματικότητας,όπουοθεατήςθαβιώνειτοπαρελθόνμέσααπότη συνεχήερμηνείατου,καιόπουθααισθάνεταιτησχέσητουπαρελθόντοςμετηδικήτου ανθρώπινηεμπειρία.όπουθαείναισυγχρόνωςερμηνευτήςκαιερμηνευόμενος». ΠαρότιοΚωτσάκηςαναφέρειτηλέξημουσείο,αναφερόμενοςκυρίωςσεαρχαιολογικά μουσεία,μπορούμεναδεχτούμεπωςτοίδιοισχύεικαιγιακάθεαρχαιολογικόχώρο,γιακάθε μουσείο,μνημείοκλπ,όπουεμπλέκεταιηερμηνείακαιηανάδειξητωνυλικώνκαταλοίπων, μελίγαλόγιαόπουβρίσκειεφαρμογήημουσειολογία. Ηπολιτιστικήκληρονομιάμπορείναγίνεικατανοητήωςμιαδιπλήοντότητα:πηγή οικονομικούκαιπηγήπολιτιστικούκεφαλαίου.πιοσυγκεκριμένα,μπορείνααποτελεί εμπορεύσιμοαγαθό,προϊόνπουμπορείναπωληθείμαζικάσεμεγάλες,ανκαι κατατετμημένεςκαιετερόκλητες,ομάδεςκοινού.ηπαραδοσιακήάποψηγιατησχέση μεταξύπολιτισμούκαιοικονομίαςέχειδύοδιαστάσεις:πρώτον,θεωρείταιότιοπολιτισμός, συμπεριλαμβανομένηςκαιτηςπροστασίαςαντικειμένωνκαιμνημείων,είναιένα καταναλωτικόπροϊόνπολυτελείαςπου«αγοράζεται»είτεαπόιδιώτεςείτεαπόκράτηκαι άλλεςομάδεςαπότοπλεόνασματηςοικονομικήςτουςανάπτυξηςbεμπεριέχειπολιτιστική υπεραξίαπουαξίζειτηνοικονομικήενίσχυσηλόγωτωνμηοικονομικώνκερδώνπου αποφέρει,δηλαδήτηνεκπαιδευτικήήκοινωνικήβελτίωσητουατόμουήγενικότερατης κοινωνίας.δεύτερον,οπολιτισμόςγενικώςθεωρείταιότιπαίζειέναρόλοαντίδρασης\ήστην καλύτερηπερίπτωσητροποποίησης\γιατηνοικονομικήανάπτυξη.καιαπότιςδύοπλευρές,η προστασίακαιηανάπτυξηαντιμετωπίζονταιτυπικάωςαντίθεταπουσυναντιούνταιμετάαπό συμβιβασμούς,ενώοιτοπικέςκουλτούρεςαπλώςμετατρέπουντιςσυνισταμένεςκαι λειτουργούνσυχνάωςπεριορισμοί.σεκαμιάπερίπτωσηπάντωςοπολιτισμόςδενθεωρείται εσωτερικόκομμάτιτηςτοπικήςοικονομίας.(μπουνιά2005,σ.46). 14

15 Ηπαραδοσιακήάποψηγιατησχέσηπολιτισμού\οικονομίαςέχειαρχίσεινααλλάζειστον παγκόσμιοχάρτη,στηνελλάδαβέβαιαμεαρκετάαργούςρυθμούς.έτσι,τατελευταίαχρόνια, τόσοηπολιτιστικήκληρονομιάυπότηστενήέννοια,όσοκαιοπολιτισμόςευρύτερα,γίνονται ολοένακαιπερισσότεροκεντρικόκομμάτιτωντοπικώνκοινωνιώνκαιεντάσσονταισε τρόπουςζωήςπουεξυπηρετούνμιανέακατηγορία/κοινωνικήτάξηπουπαράγεικαι καταναλώνειπολιτιστικάαγαθάμεδιαφορετικότρόποσεσχέσημεπαλιότερεςεποχές. Παρατηρούμελοιπόνπωςτιςτελευταίεςδεκαετίες,οιπόλειςόχιμόνο«κατασκευάζουν»ή «υιοθετούν»τηνπολιτιστικήτουςκληρονομιάμετρόπουςπουδενσυνήθιζανπαλιότερα, αλλάκαιοτουρίσταςπουεπισκέπτεταιχώρουςπολιτιστικήςκληρονομιάςτοκάνειεπειδή συμπεριφέρεταιπαρόμοιακαιστοντόποτουκαιόχιεπειδήξαφνικάαλλάζειχαρακτήρα μόλιςπερνάειτασύνορατηςχώραςήτηςπόληςτου.μεάλλαλόγια,ηανάπτυξητων επιμέρουςφαινομένωνκατανάλωσηςπολιτιστικήςκληρονομιάς,όπωςοπολιτισμικός τουρισμός,δεναφορούντομέροςμόνο,π.χ.τοντουρισμόαποκλειστικά,αλλάαναφέρονται σεένανέοτρόποπροσέγγισηςτουπαρελθόντοςγενικότερα.ηπολιτιστικήκληρονομιά χρησιμοποιείταιγιαναδημιουργήσειτουριστικάπροϊόντα,ενώπαράλληλαχρησιμοποιείται ωςοπιοαποτελεσματικόςτρόποςγιαναταυτίσουνοιάνθρωποιωςάτοματουςεαυτούςτους μεσυγκεκριμέναμέρηκαινααποκτήσουνμιακοινή«συνείδησηπολίτη».ηεξαιρετικά επιτυχημένησύνδεσηκάποιωνπόλεωνμετηνίδιατηνέννοιατηςπολιτιστικήςκληρονομιάς έχειοδηγήσεισεεντατικήτουριστικήανάπτυξηαυτέςτιςπεριοχές,γεγονόςτοοποίομετη σειράτουδημιουργείοικονομικάήακόμηκαιφυσικάχαρακτηριστικάπουεπηρεάζουν αποφάσειςκατοίκησης/εγκατάστασηςσεαυτές 6. Οιπόλειςαποτελούντηνυλικήέκφρασητηςποικιλίαςτωνκοινωνιώνπουσχηματίζονταιγια ιστορικούςλόγους,καιγι αυτόαποτελούνιστορικάγεγονότα.συντηρούνεπομένωςμνήμες μευλικέςεκφράσειςτουςταμνημεία,πουμαζίμετο«κατοικείν»καιτο«οικοδομείν», δημιουργούνένασύνθετοπολιτιστικόοργανισμό.αυτόσημαίνειπωςχωρίςτηβιωματική προσέγγισητουιστορικούχώρου,ηανασύνθεσητηςιστορίαςείναιλειψή.(κωνστάντιος, 1999).Όσοιλοιπόνασχολούνταιμετηδιαχείρισητηςπολιτιστικήςκληρονομιάςπρέπεινα έχουνπάνταστομυαλότουςότιστόχοςείναιτο«ζωντανό»μιαςπόλης,καιόχιοι αποκομμένεςκαιαποστειρωμένες«νησίδες»πολιτισμούμέσαστοναστικόιστό.συνεπώς είναιαπαραίτητεςκαιοιανοιχτούτύπουδραστηριότητες,ώστεναδημιουργείταιμια ζωντάνιαστηνπόλη,ηοποίαέτσικαιαλλιώςαπόμόνητηςαποτελείθέαμα.οιεπισκέπτεςσε 6 Graham,B.,Ashworth,G.J.,Tunbridge,J.E.(2000),A#Geography#of#Heritage:#Power,#culture,#economy,Arnold Publishers,σ.159\167,στοΜπουνιά2005,σ.47\48 15

16 τέτοιεςδραστηριότητεςμπορούνναλειτουργήσουντόσοωςperformers,όσοκαιωςκοινό. ΌπωςτόσοπαραστατικάτοπεριέγραψεοΔ.Κωνστάντιος(1999,σ.194): «μεεκθέματαταμνημεία\τοπόσημα,μετηνπαλίμψηστηπόληανοικτήγιαναβιώνειο επισκέπτηςτηνιστορικότητα,βαδίζονταςστονdecumanummaximumήκαθήμενοςστο κατώφλιτηςάγνωστηςσ αυτόναλλάτόσοοικείας«οικίας».διότιαυτέςοιδυοομόηχεςλέξεις είναιηβάσηγιατουςπιοσύγχρονουςπροβληματισμούςωςπροςτιςιστορικέςπόλειςσήμερα. Ηαειφόροςανάπτυξητωνπόλεωνθαπρέπειναβασιστείστοσυναίσθηματωνκατοίκωννα νιώσουνοικείατηνπόλητους.σ αυτόσυμβάλλουνταμνημείαστηνολότητάτουςείτεείναι κτίσματα,είτειστός,είτελειτουργίες,ωςκοινήιστορικήαφετηρίααλλάκαιωςμέλλονπου είναιήδηπαρόν.» Καταλήγουμελοιπόνστοσυμπέρασμαότιπολλέςφορέςτοτουριστικόενδιαφέρονγιατις πόλειςσυνδέεταιμεπολιτιστικούπεριεχομένουκίνητρα.σύμφωναμετηναυγερινού\κολωνά (2000)σεαρκετέςπεριπτώσειςμικρομεσαίωνγαλλικώνκαιβρετανικώνπόλεωνοαστικός τουρισμόςέχειεξελιχθείσεπρωτεύονταοικονομικόπαράγοντατοπικήςανάπτυξης.σε αρκετέςπόλειςπουοιπαραδοσιακέςοικονομικέςδραστηριότητεςέχουνπαρακμάσει,οι τοπικοίφορείςεπενδύουνστοντουρισμό,επειδήθεωρούντηδραστηριότηταωςμέσονγια τηναναζωογόνηση,τηνανάπλαση(rosenfeld,2007),τηβελτίωσητηςεικόναςτωνπόλεων, αλλάκαιωςευκαιρίαγιατηδημιουργίανέωνθέσεωνεργασίας * ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ*ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ* Μετηνκαθιέρωσητουπολιτισμικούτουρισμούωςκομμάτιτηςπολιτιστικήςβιομηχανίας άρχισεναοργανώνεταιγύρωτουέναδίκτυοξεναγήσεων\θεσμικώνκαιμη.τοδίκτυοαυτό, δίνονταςμεγαλύτεροβάροςσεμουσείακαιαρχαιολογικούςχώρουςαρχικά,επεκτάθηκεστη συνέχειασεπιοσύγχροναμνημείακαιπλέονπεριλαμβάνειξεναγήσειςσεαστικόαλλάκαι φυσικόπεριβάλλονμετηθεματολογίατουναδιευρύνεταιδιαρκώς. Σεθεσμικόπλαίσιο,ηιδέαγιατιςπολιτιστικές#διαδρομέςγεννήθηκετο1960ότανμιαομάδα εργασίαςτουσυμβουλίουτηςευρώπηςπαρουσίασεμιαμελέτημεθέματησυλλογική ευρωπαϊκήσυνείδησηγιατουςπολιτιστικούςχώρουςτηςευρώπηςκαιτηνενσωμάτωσήτους στηνκουλτούρατουελεύθερουχρόνου.τοσυμπέρασματηςμελέτηςαυτήςαφορούσεστον επαναπροσδιορισμότηςκοινήςευρωπαϊκήςπολιτιστικήςκληρονομιάςμέσωτωνταξιδιών. ΠροςτηνίδιακατεύθυνσηκινήθηκεκαιηΠρόταση987του Βλ.ΧαρακτηριστικάπαραδείγματααυτήςτηςπρακτικήςείναιηπόλητουBilbaoστηνΙσπανίαμετηνίδρυση μουσείουαπότοίδρυμαguggenheimκαιαρκετέςπρώηνβιομηχανικέςκωμοπόλειςτηςαγγλίας. 16

17 [CM/AS(84)Rec987intEonEuropeanpilgrimroutes,1984],ηοποίααπηύθυνεπρόσκλησηπρος τουςαρμοδίουςυπουργούςτωνκρατών\μελώντουσυμβουλίουτηςευρώπηςγιατην ενθάρρυνσητωνευρωπαϊκώνπολιτιστικώνδιαδρομών.τρίαχρόνιααργότερα,το1987,το ΣυμβούλιοτηςΕυρώπηςδημιούργησετοπρόγραμμαΕυρωπαϊκών#Πολιτιστικών#Διαδρομώνμε πρώτηδιαδρομήταπροσκυνηματικά#μονοπάτια#του#santiago#de#compostella#(thesantiago DeCompostelaPilgrimRoutes),ταοποίααργότεραεπεκτάθηκανκαιενσωματώθηκανστις Προσκυνηματικές#Διαδρομές#της#Ευρώπης.Επομένωςκαιστοσύγχρονοθεσμικόπλαίσιο,οι πολιτιστικέςδιαδρομέςξεκίνησαναπότονθρησκευτικότουρισμό,διευρύνθηκανστον πολιτισμικόκαιπλέονπεριλαμβάνουνκαιτοναγροτουρισμό. ΤοΕυρωπαϊκόΙνστιτούτοΠολιτιστικώνΔιαδρομών(EuropeanInstituteforCulturalRoutes 8 ) ιδρύθηκεστολουξεμβούργοτο1997,μεβάσητηνπολιτικήσυμφωνίαπουυπεγράφηαπότο ΣυμβούλιοτηςΕυρώπηςκαιτηνΚυβέρνησητουΜεγάλουΔουκάτουτουΛουξεμβούργου (ΥπουργείοΠολιτισμού,ΑνώτατηςΕκπαίδευσηςκαιΈρευνας).Πρωταρχικόςστόχοςτου ΙνστιτούτουείναιηδιασφάλισητηςσυνέχειαςτουέργουτουΣυμβουλίουτηςΕυρώπηςστις πολιτιστικέςδιαδρομέςαλλάκαιηδημιουργίανέωνδιαδρομών.επίσης,ευθύνητου Ινστιτούτουαποτελείκαιοσυντονισμόςδιαφόρωνδημόσιωνκαιιδιωτικώνφορέωντων48 κρατώνπουέχουνυπογράψειτηνευρωπαϊκήπολιτιστικήδιακήρυξη.τηνεπόμενηχρονιάτο ΣυμβούλιοτηςΕυρώπηςπαραχώρησεστοΕυρωπαϊκόΙνστιτούτοΠολιτιστικώνΔιαδρομώντην επίβλεψητουπρογράμματοςτωνπολιτιστικώνδιαδρομών.ηχαρτογράφησηνέων πολιτιστικώνδιαδρομώναποτελείτοβασικότεροστόχοτωνενλόγωσυνεργασιών.οι διαδρομέςαυτέςξεκινούνείτεμετηνδημιουργίανέωνθεματικώνήδικτύωνεπαφώνείτεμε ένανκαθαράεδαφικόσχεδιασμόεντόςμιαςσυγκεκριμένηςκοινότητας. ΤοΔεκέμβριοτου2010ηΕπιτροπήΥπουργώντουΣυμβουλίουτηςΕυρώπηςυιοθέτησετο Ψήφισμα53θεσπίζονταςτοΚαταστατικό#της#Διευρυμένης#Μερικής#Συμφωνίας#για# Πολιτιστικές#Διαδρομές#(EnlargedPartialAgreementonCulturalRoutes,EPA).ΤοΨήφισμα υπογραμμίζειτησημασίατωνπολιτιστικώνδιαδρομώνως:απτά#παραδείγματα#ευρωπαϊκών# διασυνοριακών#διαδρομών,#του#πλουραλισμού#και#της#ποικιλομορφίας#της#ευρωπαϊκής# κουλτούρας#που#είναι#θεμελιωμένη#σε#κοινές#αξίες#καθώς#και#ως#μέσα#για#διαπολιτισμικό# διάλογο#και#κατανόηση.σύμφωναμεαυτότοκαταστατικό,πολιτιστικήδιαδρομήείναι:ένα# έργο#συνεργασίας#που#αφορά#την#πολιτιστική#και#εκπαιδευτική#κληρονομιά#και#τον#τουρισμό# με#στόχο#την#ανάπτυξη#και#την#προώθηση#μιας#διαδρομής#ή#μιας#σειράς#διαδρομών##που#

18 βασίζονται#σε#μια#ιστορική#διαδρομή,#μια#πολιτιστική#έννοια,#ένα#σχήμα#ή#ένα#φαινόμενο#με# διεθνική#σημασία#για#την#κατανόηση#και#τον#σεβασμό#των#κοινών#ευρωπαϊκών#αξιών.γιατην υλοποίησητουςαπαιτείταιέναςφορέαςήμιαομάδαοργανισμώνπουναείναι εγγεγραμμένοςσεέναήπερισσότερααπότακράτη\μέλητουσυμβουλίουήέναςδημόσιος οργανισμός,οοποίοςέχειτηνομική,οικονομικήκαιηθικήευθύνηγιατηδιαχείρισηκαιτη λειτουργίατηςπολιτιστικήςδιαδρομήςκαι«εκπροσωπεί»τησυγκεκριμένηδιαδρομήστο ΣυμβούλιοτηςΕυρώπης.ΣεόσεςδιαδρομέςπληρούντακριτήριαπουέθεσετοΨήφισματης ΕπιτροπήςτωνΥπουργώναποδίδεταιπιστοποιητικό.Μέχρισήμερα29διαδρομέςέχουν λάβειαυτότοπιστοποιητικό.( CouncilofEuropeCulturalRoute ).Κάθεχρόνοστοπλαίσιο αυτώντωνδιαδρομώνδιεξάγονταιεκατοντάδεςπολιτιστικέςεκδηλώσεις,εκπαιδευτικές ανταλλαγέςκαιεκδρομές,στιςοποίεςσυμμετέχουνεκατοντάδεςοργανισμοίκαιχιλιάδες άνθρωποικαιτοπικέςκοινωνίες. ΤηνίδιαχρονιάτοΣυμβούλιοτηςΕυρώπηςκαιηΕυρωπαϊκήΕπιτροπήξεκίνησεμιαμελέτη γιατιςεπιδράσειςτωνευρωπαϊκώνπολιτιστικώνδιαδρομώνμεστόχοναεντοπίσειτα αποτελέσματάτους,τιςδυνατότητεςγιακαινοτομία,τιςδυνατότητεςγιατηνανάπτυξηενός δικτύουκαιναεξετάσειτιςδυνατότητεςπουμπορείναπροσφέρουνγιαβιώσιμοκαιποιοτικό τουρισμόστηνευρώπη.σύμφωναμετημελέτηοιπολιτιστικέςδιαδρομέςενθαρρύνουντη συμμετοχήτηςκοινότηταςστιςπολιτιστικέςδραστηριότητεςκαιευαισθητοποιούντους πολίτεςγιατηνκοινήπολιτιστικήκληρονομιά.συγκροτημένεςπάνωσεπολιτισμικέςκαι κοινωνικέςαξίες,οιπολιτιστικέςδιαδρομέςαντιπροσωπεύουνμιαπηγήκαινοτομίας, δημιουργικότητας,δημιουργίαςμικρο\επιχειρήσεωνκαιπροϊόντωνπολιτισμικούτουρισμού. Σύμφωναμετηνεπίσημηιστοσελίδα:οιΕυρωπαϊκέςΠολιτιστικέςΔιαδρομές,όντας ταυτόχροναγραμμικάσημείαενδιαφέροντοςκαι«εγκάρσιεςτομές»στοευρωπαϊκότοπίο, δίνουναπτήμορφήσεμιαευρωπαϊκήπολιτισμικήταυτότητα.εκλαμβάνονταςτις πολιτιστικέςδιαδρομέςωςφυσικάκαιπολιτιστικάδίκτυαμπορούμεναπετύχουμεμια βιώσιμητουριστικήανάπτυξη.ενισχύονταςαυτότοδίκτυο,μπορούμενααποσβέσουμετην πίεσηπουδέχονταιταδιάσημαπολιτιστικάαξιοθέατακαιναστρέψουμετονπολιτισμικό τουρισμόσεπεριοχέςπουωςτώραδινότανμικρότερηπροσοχή,αναζωογονώνταςτεςκαι συνεισφέρονταςστηνοικονομικήτουςανάπτυξη.γι αυτόθεωρούνταιπιθανάεργαλείαγια τηνπροώθησηενόςβιώσιμουκαιποιοτικούτουρισμούστηνευρώπη,πουθαπροωθήσειτην ευρωπαϊκήταυτότηταδιαδίδονταςτονπλούτοτωνευρωπαϊκώνπολιτισμώνκαιενισχύοντας τονδιαπολιτισμικόδιάλογοκαιτηναμοιβαίακατανόηση. 18

19 ΣτοίδιοκλίμαοαντιπρόεδροςτηςΕυρωπαϊκήςΕπιτροπής,κ.ΑntonioTajani,αρμόδιοςγιατη βιομηχανίακαιτηνεπιχειρηματικότητα,δήλωσε: «Πρέπεινακρατήσουμετοντουρισμόπρωτοπόροσεκαινοτόμουςλύσεις.Ηιδέατωνπολιτιστικών διαδρομώνσυμβάλλειστηδιαφοροποίησητηςτουριστικήςπροσφοράςστηνευρώπη. Ανταποκρίνεταιστηαυξανόμενηζήτησηαπότουςτουρίστεςγιαεξερεύνησηνέωνπροορισμώνκαι τηςπολιτιστικήςκληρονομιάςτωνάλλων.στοπλαίσιοαυτό,ηεπιτροπή συμβαδίζονταςμετηνέα συνθήκητηςλισαβόνας μπορείναδιαδραματίσεισημαντικόρόλοστοσυντονισμότωνεθνικών πολιτικώνκαιτηνενδυνάμωσητουαντίκτυπούτους».(tajani,2010). ΗΕλλάδασυμμετέχεισεεπτά(7)απότιςσυνολικάείκοσιεννέα(29)αναγνωρισμένες ευρωπαϊκέςπολιτιστικέςδιαδρομές(βλ.παράρτημα[1]): ΟΔρόμοςτωνΒίκινγκς(TheVikingRoutes,1993) ΟΔρόμοςτωνΦοινίκων(ThePhoenicians Route,2003) ΗΕβραϊκήκληρονομιά(TheEuropeanRouteofJewishHeritage,2004) ΟιΔρόμοιτηςΕλιάς(ΠολιτιστικόςΟργανισμός«ΟιΔρόμοιτηςΕλιάς»,2005) ΟΔρόμοςτουΑγίουΜαρτίνουτηςΤουρ(TheSaintMartinofToursRoute,2005) ΟΔρόμοςτωνΕυρωπαϊκώνΝεκροταφείων(TheEuropeanCemeteriesRoute,2010) ΗΑρχιτεκτονικήτωνΟλοκληρωτικώνΚαθεστώτωντου20 ού αιώναστηναστική Διαχείριση(Atrium,onthearchitectureoftotalitarianregimesofthe20thcentury,2014) ΗδιαδρομήΟι#Δρόμοι#της#ΕλιάςξεκίνησεμεπρωτοβουλίατουπροέδρουτουΕπιμελητηρίου ΜεσσηνίαςΓιώργουΚαραμπάτου,το1999,μεσημείοεκκίνησηςτηνΑρχαίαΠύλο.Το2003 αναγνωρίστηκεεπίσημααπότηνunescoωςπαγκόσμια#πολιτιστική#διαδρομήκαιτο2005 απότοσυμβούλιοτηςευρώπηςωςευρωπαϊκή#πολιτιστική#διαδρομή.το2010οι#δρόμοι#της# ΕλιάςσυμπεριλήφθηκανκαιαποτελούνέκτοτεμέροςτουΣυμφώνουγιατιςΠολιτιστικές ΔιαδρομέςτοοποίουπογράφηκεμεταξύΕυρωπαϊκήςΕπιτροπής&ΣυμβουλίουτηςΕυρώπης. (ΠολιτιστικόςΟργανισμός«ΟιΔρόμοιτηςΕλιάς»,2005). ΣεεθνικόεπίπεδοστηνΕλλάδαδιοργανώθηκετο2010στοΕυρωπαϊκόΠολιτιστικόΚέντρο Δελφών,το2 ο ForumΔελφώνωςΠλατφόρμαΔιαρκούςΣυνεργασίαςγιατιςΕυρωπαϊκές ΠολιτιστικέςΔιαδρομέςαπότοΥΠ.ΠΟσεσυνεργασίαμετοΥΠ.ΠΟτουΛουξεμβούργου. ΕπίσηςηΔιεύθυνσηΜουσείων,ΕκθέσεωνκαιΕκπαιδευτικώνΠρογραμμάτωντουΥΠ.ΠΟέχει θεσπίσειαπότο2012τιςπράσινες#πολιτιστικές#διαδρομές,μιαδράσηστοπλαίσιοτης εκπόνησηςτουεθνικούσχεδίουδράσηςσχετικάμετηνεκπαίδευσηγιατηναειφόρο Ανάπτυξη,μεστόχοτην:«ανάδειξη#της#πολιτιστικής#ταυτότητας#και#της#ιστορικής#παράδοσης,# 19

20 την#προστασία#του#φυσικού#περιβάλλοντος#και#της#βιοποικιλότητας,#την#ενεργοποίηση#όσο#το# δυνατόν#περισσότερων#κοινωνικών#ομάδων#πολιτών#και#την#προαγωγή#της#τουριστικής# ανάπτυξης#μέσα#από#εκδηλώσεις#που#ποικίλλουν#και#εναρμονίζονται#με#το#εκάστοτε#φυσικό# περιβάλλον#και#την#κατά#τόπους#ιστορική#και#πολιτιστική#παράδοση».τηνεπόμενηχρονιά συμμετείχανστηδράσηδεκαεπτάεφορείεςαρχαιοτήτων,έξιμουσεία,έξικέντρα ΠεριβαλλοντικήςΕκπαίδευσης,τρίαΠανεπιστήμια,επτάΔήμοι,οΟργανισμόςΜεγάρου ΜουσικήςΘεσσαλονίκης,περιβαλλοντικέςοργανώσεις,πρωτοβουλίες,σωματείακαι συνεταιρισμοίπολιτών,ορειβάτες,εικαστικάεργαστήρια,βιβλιοθήκεςκαιπολλοίεθελοντές σεδώδεκανομούςτηςχώρας.οιδραστηριότητεςπεριελάμβανανπεριπάτους,πεζοπορίες, θεματικέςπεριηγήσεις,μουσικέςεκδηλώσεις,καλλιτεχνικάδρώμενα,εκπαιδευτικά προγράμματακαιενημερωτικέςπαρουσιάσειςανοιχτέςστοκοινό.ηολοένακαιμεγαλύτερη συμμετοχήθεσμικώνοργάνων(το2012υλοποιήθηκεσετρειςνομούς,το2013σεδώδεκακαι το2014σεείκοσιεννέα)καικοινούκαθώςκαιησυνεργασίαδιαφόρωνκαιδιαφορετικών φορέων 9 υποδεικνύουντηνανάγκηδημιουργίαςτέτοιωνθεσμώνκαιτιςδυνατότητέςτους. (ΠράσινεςΠολιτιστικέςΔιαδρομές,2012). Τοχαρακτηριστικόόλωντωνπαραπάνωείναιπωςπρόκειταιγιαδιαδρομέςχωρίς υποχρεωτικήπορείακαιχωρίςαπαραίτητακάποιονειδικόνασεσυνοδεύει.οκαθένας μπορείναεπιλέξειόποιοκομμάτιτηςδιαδρομήςεπιθυμεί,νακαθορίσειτηδιάρκειακαιτις στάσειςκαθώςκαιτιςδραστηριότητεςπουθασυμμετάσχει. Όπωςσημειώθηκεπαραπάνω,τηδεκαετίατου1960γεννήθηκεηιδέατωνΕυρωπαϊκών ΠολιτιστικώνΔιαδρομών.Τηνίδιαπερίπουπερίοδοάρχισενααναπτύσσεταιγοργάκαιμια παρόμοιαπρακτικήσεπολύμικρότερηκλίμακα,οιαστικέςπολιτιστικέςδιαδρομέςκαιτο αντίστοιχότουςοιαγροτικέςδιαδρομές.ηπρακτικήαυτήδιαφέρειαπότηναπλήξενάγηση καθώςείναιθεματικάκαιόχιχρονολογικάοργανωμένη.επίσης,κύριοχαρακτηριστικόείναιη εμπειρία,τοβίωμα,ησυναισθηματικήσυμμετοχήτουεπισκέπτη. Μπορούμεναπούμεότιστιςαστικέςδιαδρομέςπολιτισμούσυνδυάζεταιοπολιτισμικός τουρισμόςκαιοτύποςτουflâneur 10 πουδημιουργείταιμετηνέντονηαστικοποίησητης 9 Το2014συμμετείχανσαράνταδύοΕφορείεςΑρχαιοτήτωνκαιάλλεςΥπηρεσίεςκαιΜουσείατουΥΠ.ΠΟ,είκοσι δύοδήμοι,δέκαδιευθύνσειςπρωτοβάθμιαςκαιδευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης,πέντεκέντραπεριβαλλοντικής Εκπαίδευσης,έξιΠανεπιστημιακέςΣχολέςκαιπολλάσχολεία,πολιτιστικοίσύλλογοι,περιβαλλοντικέςοργανώσεις, σωματείακαισυνεταιρισμοίπολιτών. 10 Απότορήμαflânerieπουσημαίνειτριγυρίζω.Ότανμεταφράζεται,συνήθωςτοβρίσκουμεωςπλάνητας,# περιπλανόμενος#ανκαιτιςπερισσότερεςφορέςχρησιμοποιούμετηγαλλικήλέξη. 20

21 βιομηχανικήςεπανάστασης.οflâneurείναιοάνθρωποςτουελεύθερουχρόνου,οαστικός εξερευνητήςστοέργοτουcharlesbaudelaireστοπαρίσιτου19 ου αιώνα.είναιένας καινούργιοςτύποςανθρώπουπουεκφράζειτηνεοτερικότητακαιπροσπαθείναεπαναφέρει τηναίσθησητηςκοινότηταςστιςμοντέρνεςπόλειςπου,ενώσυγκεντρώνουντεράστιοαριθμό ανθρώπων,ταυτόχρονατουςαπομονώνουνκαισυχνάτουςστερούνκάθεαίσθηση οικειότητας.γιατονbaudelaireοflâneur#είχεέναρόλοκλειδίγιατηνκατανόηση,τη συμμετοχήκαιτηναπεικόνισητουαστικούτοπίου.οhonorédebalzacπεριέγραψετην έννοιαflânerie#ως«γαστρονομίατουματιού».οαστικόςπερίπατος,έκτοτε,εντάσσεταιστα πλαίσιατωνδραστηριοτήτωντουελεύθερουχρόνου,τηςνέαςαστικήςζωήςωςμιααισθητική πρακτική. ΟιαπαρχέςτηςΨυχογεωγραφίας 11 θαμπορούσανναανιχνευθούνστονflâneur,οοποίος δενπεριπλανάταιάσκοπαστηνπόλη,αλλά,μέσααπότοπερπάτημακαιτηνπεριήγησηστο χώρο,εξερευνάτοαστικότοπίοκαιτιςπαραμέτρουςπουτοκαθιστούνοικείοήμηοικείο. Δεντοναπασχολείοχρόνοςήησκοπιμότητατουπεριπάτουαυτού,αλλάτοβίωματων ερεθισμάτωντουαστικούπεριβάλλοντοςκαιηενεργόςσυμμετοχήστηφαντασμαγορίατων εικόνωντηςπόλης.στιςαρχέςτου20 ου αιώναοwalterbenjaminέκανεαυτόντοντύπο ανθρώπουαντικείμενομελέτης.στοέργοτουarcadesprojectτοναντιμετωπίζειωςένα αστικόπαρατηρητήπουγι αυτόνηπεριπλάνησηείναιέναεργαλείοαστικήςανάλυσηςαλλά καιτρόποςζωής.(λιονουδάκη&τζομπανάκης2011). ΌπωςμαςλέειοDobson(2002,σ.3) «οπεριπατητήςμπορείνα«φυτέψει»καινα«δρέψει»εμπειρίεςαπόμιαδραστηριότητα,ηοποία έχειγίνειολοένακαιπερισσότεροαφύσικηγιατουςπερισσότερουςκατοίκουςτωνπόλεων,καθώς έχουνεθιστείστιςσυγκινήσειςτωνμηχανών,τωναυτοκινήτων,τωντρένων.ηπιοφυσικήαπ όλες τηςδραστηριότητες,τοπερπάτημα,μπορείεπίσηςναέχειένανπαιδαγωγικό,ακόμηκαιπολιτικό στόχογιατονbenjamin,καθώςοάνθρωποςμέσααπόαυτήμπορείναανακτήσεικαιναβιώσειεκ νέουτοχώρο.» ΠαρότιπολλοίέχουνισχυριστείότιστηνΕλλάδαδενδιαμορφώθηκεποτέμιααστικήτάξημε όλαταευρωπαϊκάχαρακτηριστικάτης,ηπρακτικήαυτούτουπεριπάτουήτανπολύ δημοφιλήςστηναθήνατωναρχώντου20 ου αιώνα,ίσωςωςμιαπροσπάθειαεναρμονισμούμε 11 ΗΨυχογεωγραφίαορίστηκετο1955απότονGuyDebordως«ημελέτητωννόμωνκαιτωνεπιδράσεωντου περιβάλλοντος(οργανωμένουσυνειδητάήμη)στασυναισθήματακαιτησυμπεριφοράτωνατόμων».(debord, 1955) 21

22 ταδυτικάπρότυπα.οικάτοικοιτουελεύθερουελληνικούκράτουςπραγματοποιούν περιπάτουςκαιτουςεντάσσουνστηνκαθημερινότητάτους.στοναρθρωμένογραπτόλόγοτης εποχήςδιατυπώνεταιηκαθολικήεμπλοκήτωναισθήσεωνστηδιαδικασίατουπεριπάτου.οι λογοτέχνεςκαιδημοσιογράφοιείτεπραγματοποιούνοιίδιοιπεριπάτουςκαικαταγράφουντις εντυπώσειςτους,δημιουργώνταςλογοτεχνικούςπεριπάτους,είτεσχολιάζουντους περιπάτουςτωναθηναίων,καταγράφονταςό,τιτουςεντυπωσιάζειαπότηνκαθημερινότητα τηςπόλης.εξέχουσεςπεριπτώσειςείναιοιαντιδιαμετρικέςπεριγραφέςτωνξενόπουλουκαι Ροΐδηπουαναδεικνύουντορόλοτηςπροσωπικήςερμηνείαςσεκάθετέτοιαεμπειρία. (Χατζητσάκου2009).ΈναακόμηστοιχείογιατοπόσοενσωματωμένοιστηζωήτωνΑθηναίων ήτανοιπερίπατοι,είναιτοβιβλίοαττικοί#περίπατοι#(πασαγιάννης1922),τοοποίομάλισταο συγγραφέαςαφιερώνει«στονσυμπεριπατητήνθαλήν...».πρόκειταιγιαένατουριστικό οδηγόμεμονωμένωνήολοκληρωμένωνπεριπάτων(ηεπιλογήείναιτουαναγνώστη)που ξεκινάμεμιαπολύσύντομηιστορικήαναδρομήστηναθήνααπότηναρχαιότηταωςτιςαρχές του20 ου αιώνακαιστησυνέχειαχωρίζεταισεκεφάλαιαμεβάσητογεωγραφικόδιαχωρισμό τηςαττικής. ΤατελευταίαχρόνιααρχίζουνκαιστηνΕλλάδαναγίνονταιδημοφιλείςοιπολιτιστικοί περίπατοικαιοιδιαδρομές.σταδιακάαρχίζουννασχεδιάζονταιδιαδρομέςείτεμόνιμεςείτε σταπλαίσιακάποιαςεπετείου/εκδήλωσης/φεστιβάλαπόθεσμικούςφορείςήμειδιωτική πρωτοβουλία. Κάποιαενδεικτικάπαραδείγματαείναι: ΟπερίπατοςπουδιοργάνωσεηομάδαAlterthess 12 το2011στηθεσσαλονίκημεαφορμήτην έκδοσητουημερολογίου\χρονολογίουθεσσαλονίκη2012.οπερίπατοςπεριελάμβανεόλοτο ιστορικόκέντροτηςπόληςμεθέματηνιστορίατης\κοινωνική,πολιτική,αρχιτεκτονική, εργατική,θρησκευτικήκ.α.(βλ.παράρτημα[2]) ΟιπερίπατοιπουοργανώνειστηνΑθήναηΟμάδαΆστυ 13,συχνάσεσυνεργασίαμεάλλους φορείς.οιπερίπατοιέχουνδιάφορεςθεματικέςκαισυνήθωςδενεπαναλαμβάνονται. Μερικοίαπόαυτούςπουπραγματοποιήθηκανείναι: Ημόνηγυναίκαπουαγάπησεστηζωήτου.ΗΑθήνατουΚώσταΤαχτσή. ΙστορικάκαφενείατηςΑθήνας.Ταστέκιατωνλογοτεχνών

23 ΗάγνωστηπλευράτουΑ Νεκροταφείου. ΟΝέοςΚόσμοςτωνπροσφύγων. ΣτηνπεριγραφήτηςδράσηςτηςηΟμάδαΆστυμαςενημερώνειπως:«διοργανώνει#δωρεάν# περιπάτους#ανιχνεύοντας#τα#μονοπάτια#της#αφανούς#αθηναϊκής#ιστορίας#και#καλώντας#τους# Αθηναίους#να#περπατήσουν,#να#παρατηρήσουν#το#αστικό#τοπίο#και#να#γνωρίσουν#την#ιστορία,# την#αρχιτεκτονική#κληρονομιά#αλλά#και#τα#προβλήματα#διαφόρων#γειτονιών#της#αθήνας.#η# αφήγηση#των#περιπάτων#μας#διανθίζεται#με#ιστορικά#και#κοινωνιολογικά#στοιχεία,# προφορικές#μαρτυρίες#αλλά#και#αποσπάσματα#από#την#λογοτεχνία#και#τον#τύπο.#οι#θεματικές# των#περιπάτων#μας#εστιάζουν#στην#παρουσία#και#την#κληρονομιά#μειονοτήτων,#μεταναστών# και#διάφορων#άλλων#κοινωνικών#ομάδων#που#παρέμειναν#στα#«ψιλά#της#ιστορίας»(ομάδα Άστυ2010).Είναισημαντικόνατονιστείπωςαυτόείναιένααπόταελάχισταελληνικά παραδείγματαόπουηκοινωνίακαιοιάνθρωποιπαίζουνρόλοσημαντικότεροαπότα «αριστουργήματα»,τακτίρια\τοπόσημα,ταμεγαλειώδημνημεία. ΕπίσηςοΔήμοςΚερατσινίουσεσυνεργασίαμεταΑΣΚΙ 14 διοργάνωσανέναιστορικό#περίπατο στηδραπετσώνατονοκτώβριοτου2014,μεθέματηνκοινωνικήιστορίατηςπεριοχήςκατά τον20 ο αιώνα,όπωςη«προσφυγούπολη»,τατεκετζίδικα,οιμάχεςτουελασκ.α..ιδιαίτερο χαρακτηριστικότουσυγκεκριμένουπεριπάτουήτανπωςσυμμετείχανκαιάνθρωποιπου είχανζήσειταγεγονότακαιαφηγήθηκαντιςπροσωπικέςτουςιστορίες. Έναενδιαφέρονστοιχείοείναιπωςειδικάταδύοτελευταίαχρόνια,οιπερίπατοιείναιμια πρακτικήπουεφαρμόζουνκαιδιάφορεςπολιτικέςπαρατάξεις,προσπαθώνταςίσωςνα ερμηνεύσουντοπαρελθόναπότηδικήτουςσκοπιά.μερικάενδεικτικάπρόσφατα παραδείγματαείναι: ΗαρχιτεκτονικήκαιιστορικήπεριήγησησταΠροσφυγικάτηςΛ.Αλεξάνδραςπου διοργάνωσεηπαράταξηανοιχτήπόληλίγοκαιρόπριντιςδημοτικέςεκλογέςτου2014. Οιίδιοιπεριέγραψαντηδράσηως«ένανπερίπατοστιςμνήμες,στηνΙστορίακαιστην αρχιτεκτονικήκληρονομία,πουκρύβονταιπίσωαπότηνεικόνατηςυποβάθμισης,που επιφύλαξανσταιστορικάαυτάκτίριαοιδημοτικέςαρχές». ΗΚίνησηΠολιτώνΝίκαιας\Ρέντη«Κόντραστορεύμα»τοΣεπτέμβριοτου2014 διοργάνωσεένανιστορικόπερίπατομεαφορμήταεβδομήνταχρόνιααπότομπλόκο τηςκοκκινιάς«γιανατιμήσουντηναντιφασιστικήκαιηρωικήιστορίατηςπόλης»όπως χαρακτηριστικάαναφέρουνστηνανακοίνωσήτους. 14 ΑρχείαΣύγχρονηςΚοινωνικήςΙστορίας 23

24 ΗΟΒΕξαρχείων\ΓκύζητηςΚΝΕδιοργάνωσετοΣεπτέμβριοτου2014ένανιστορικό περίπατοσταεξάρχεια,ταξίδι#στους#ηρωικούς#αγώνες#του#λαού#της#αθήνας,μεθέμα κυρίωςτιςμάχεςτουελασστηνπεριοχήκατάταδεκεμβριανά. Κάτιαξιοσημείωτο,πουδυστυχώςδενπροκαλείέκπληξη,είναιπωςαπόόλουςαυτούςτους περιπάτουςπουσχεδιάζονταιλείπουνοιμουσειολόγοι.αρχιτέκτονες,ιστορικοί,αρχαιολόγοι καιάλλοιαναλαμβάνουνγιαάλλημιαφοράναφέρουνειςπέραςτηδιαχείρισητης πολιτιστικήςκληρονομιάς,χωρίςναστοχεύουνσεένασυνολικότεροσχεδιασμό.οιμόνες εξαιρέσειςείναιοιδυοπερίπατοιπουσχεδίασεκαιυλοποίησετοδπμσμουσειολογία 15 στα πλαίσιατηςπαγκόσμιαςημέραςμουσείων: Ερμηνεύονταςένανπολιτιστικόπερίπατο.ΤαμνημείατηςΟδούΑριστοτέλους.2012 Ερμηνεύονταςένανπολιτιστικόπερίπατο.ΟδόςΒενιζέλου,Θεσσαλονίκη.2013 καιοιπερίπατοιπουοργανώνειηομάδαdottodot 16,ταπερισσότεραμέλητηςοποίαςέχουν ειδικευτείστημουσειολογία,τημουσειοπαιδαγωγικήκαιτηδιαχείρισητηςπολιτισμικής κληρονομιάςγενικότερα.ενδεικτικάκάποιεςαπότιςδιαδρομέςπουοργανώνουνστηνπόλη τηςθεσσαλονίκηςείναι: Αυτός,αυτέςκαιταμυστήρια.ΤαμυστήριατηςΘεσσαλονίκης. Η«άλλη»πόλη.ΟπαραδοσιακόςοικισμόςτηςΆνωΠόλης. Απόμηχανής...ιστορίες.ΗβιομηχανικήκληρονομιάτηςΘεσσαλονίκης. 2.3 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ*ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ* ΟΙΡΙΖΕΣΤΟΥΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Κατάτηδιάρκειατηςβιβλιογραφικήςέρευναςσχετικάμετιςδιαδρομέςπολιτισμού,εντόπισα έναάρθρομετίτλοliterary#trails,#urban#space#and#the#actualization#of#heritage#(saretzki 2013),τοοποίοαποτέλεσετηναφορμήγιαναέρθωσεεπαφήμεέναείδοςπολιτισμικού τουρισμούπουείναιάγνωστοενπολλοίςστηνελλάδα,τολογοτεχνικό#τουρισμό.αυτήη πρακτικήξεκίνησεαπόαναγνώστεςπου«νιώθουντηνανάγκηναπροχωρήσουνπέρααπότην πνευματικήανταλλαγήμετακείμενακαιαναζητούνέναείδοςυλικήςεπαφήςμετο συγγραφέααυτώντωνκειμένωνήμετουςτόπουςπουπεριγράφονται»(hendrix2007,σ.1). Αυτοίοιτόποιπροσφέρουνέναείδοςυλικήςαλληλεπίδρασης,μιααπτήσύνδεση«μεταξύ

25 τουδημιουργούκαιτουδημιουργήματος,επιτρέπονταςστουςτουρίστεςνασυμμετάσχουνσε ποικίλεςσυναισθηματικέςεμπειρίεςκαιδραστηριότητες».(robinson&andersen2002,σ.15) Γιατολογοτεχνικότουρισμόδενέχεικαθιερωθείκάποιοςεπίσημοςορισμός,παράμόνο γενικέςδιατυπώσειςκαιανεπίσημοιορισμοί.μιαπεριγραφήπουχρησιμοποιείταιευρέως μαςδίνειοd.t.herbert(1995,σ.33)πουαναφέρεταιστους«λογοτεχνικούς#τόπους»ως «τόπους#που#είτε#συνδέονται#με#τους#συγγραφείς#στην#πραγματική#τους#ζωή#είτε#αποτελούν# το#σκηνικό#για#το#έργο#τους».ηερευνήτριατουλογοτεχνικούτουρισμούshelaghsquire 17 τον περιγράφειως«αυτό#που#συνδέεται#με#τόπους#γνωστούς#από#τις#λογοτεχνικές#απεικονίσεις# και/ή#με#λογοτεχνικούς#χαρακτήρες».οιrobinson&andersen 18 ορίζουντονλογοτεχνικό τουρισμόως«την#τριμερή#σχέση#ανάμεσα#στους#συγγραφείς,#τα#γραπτά#τους#και#τις#έννοιες# του#τόπου/τοπίου». Όπωςσυμβαίνειμεόλαταυπόλοιπααναφερθένταστοπροηγούμενοκεφάλαιοείδη τουρισμού,κιαυτήηπρακτικήδενείναι«παιδίτηςνεοτερικότητας».ήδηαπότην αρχαιότητατόποιπουσυνδέονταιμεσυγγραφείςκαιποιητέςπροσελκύουντοενδιαφέρον άλλωνσυγγραφέωνκαιμιαςελίτπουθέλουννατιμήσουντουςπρογενέστερους διανοούμενους.όπωςαναφέρειοκικέρωναςστοdelegibusαυτάταταξίδιασταπλαίσιατου λογοτεχνικούτουρισμούπροσφέρονταιγιαναμετατρέψουντοναπλόθαυμασμόγιαένα συγγραφέασε«πνευματικήανταλλαγήμεαυτόν»μέσωτουτόπουπουδιατηρείακόματην «αύρα»τουσυγγραφέα.άλλωστεκαιοπετράρχηςπαραθέτειταλόγιατουκικέρωνα μιλώνταςγι αυτήτηναρχαίαπρακτική.οπετράρχηςείναιμιασημαντικήμορφήγιατο λογοτεχνικότουρισμόγιαδυολόγους.πρώτον,ήταναπότουςπρώτουςπουεφάρμοσεαυτή τηνκοινωνικήπρακτικήστηνπρώιμηνεότερηπερίοδο«ακολουθώντας»ταποιήματατου Βιργίλιουκαιδεύτερον,γιατίστουςεπόμενουςαιώνεςοιτόποιμετουςοποίουςσυνδέθηκε έγινανοικατεξοχήνλογοτεχνικοίπροορισμοί.απόταμέσατου18 ου αιώνα,ιδίωςστηγαλλία, τοναεπισκέπτεταικανείςτόπουςπουσυνδέονταιμελογοτέχνες σύγχρονουςή προγενέστερους\έγινεκομμάτιτηςμεγάληςπεριήγησης 19.ΟHendrixυποστηρίζειπωςήδη απότηνπρώτηδεκαετίατου19 ου αιώνα,ολογοτεχνικόςτουρισμόςάρχισεναγίνεταιένα μαζικόφαινόμενοπουεντάσσεταιστηβιομηχανίατουτουρισμούπουμόλιςείχεαρχίσεινα 17 Squire,S.(1996),Literarytourismandsustainabletourism:promotingAnneofGreenGablesinPrinceEdward Island,Journal#of#Sustainable#Tourism,4(3):119\134σ.119στοSmith2012,σ.8 18 Robinson,M.&Andersen,H.C.(2011),ReadingbetweentheLines:LiteratureandtheCreationofTouristic Spaces,inM.Robinson&H.C.Andersen(Eds.),LiteratureandTourism:EssaysintheReadingandWritingof Tourism(pp.1 38),Andover:CengageLearningστοSaretzki2013,σελ ΓιατηΜεγάληΠεριήγησηστοπλαίσιοτουπολιτισμικούτουρισμούβλ.σ.12στηνπαρούσαεργασία 25

26 ανθίζειχάρηστιςτεχνολογικέςκαικοινωνικέςεξελίξεις.(hendrix2008και2009).εκείνητην εποχήστηναγγλία,ολογοτεχνικόςτουρισμόςανθίζεικαιδιευρύνεταιτόσοκοινωνικάόσοκαι γεωγραφικά.αρχίζουνναεκδίδονταιλογοτεχνικοίχάρτεςκαιοδηγοίαλλάκαικαινούργιες εννοιολογήσειςόπωςτο«λονδίνοτουdickens».(watson2009).οιτουρίστεςτου λογοτεχνικούτουρισμούκατάτο19 ο αιώναθύμιζανπερισσότερονεο\προσκυνητέςκαθώς επισκέπτονταντόπουςγέννησης,σπίτιαήτάφουςδιάσημωνποιητώνκαθαράαπό λογοτεχνικόενδιαφέρον,κατ αναλογίαμετογενικότεραπαρατηρούμενοενδιαφέροντης εποχήςγιατοσπουδαίοκαιτομοναδικό.μεάλλαλόγια,τουςενδιέφερεμόνοο«σπουδαίος άντρας»καιτο«σπουδαίοέργο»καιόχιοικοινωνικέςσυνδηλώσειςτου. ΗΤΥΠΟΛΟΓΙΑΤΟΥΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Φυσικά,όπωςκάθεκοινωνικήπρακτική,έτσικαιτακίνητρα,οισυμβολισμοίκαιοι νοηματοδοτήσειςτουλογοτεχνικούτουρισμούδενέμειναναπαράλλακταστοπέρασματου χρόνου,αλλάδιαμορφώνονταιαπ αυτόνκαιταυτόχροναδιαμορφώνουντηνεκάστοτε κοινωνία.απότιςαρχέςτηςδεκαετίαςτου1990παρατηρείταιέντονοακαδημαϊκόκαι ερευνητικόενδιαφέρονγι αυτήτηνπρακτική,παράλληλαμετηναύξησητων«τουριστών λογοτεχνίας»(literarytourists).αυτήηαυξητικήτάσηβοήθησετηνανάπτυξηιδρυμάτων πολιτισμούκαιεκπαίδευσηςσχετικώνμετολογοτεχνικότουρισμόόπωςτοfédérationdes Maisonsd'écrivainsetdespatrimoineslittéraires 20 στηγαλλία,τοasociacióndecasas\museo yfundacionesdeescritores 21 στηνισπανία,τοassociazionenazionale"casedellamemoria" 22 στηνιταλίακαιτοinternationalcommitteeforliterarymuseums 23 τουicom Ιδρύθηκετο1997μεσκοπό«ναπροτείνεικαιναεφαρμόσειδραστηριότητεςπουαποσκοπούνστηδιατήρηση, προστασίακαιαξιοποίησητηςπολιτιστικήςεπιρροήςτωνσπιτιώνσυγγραφέων,λογοτεχνικάτόπουςήσυλλογές, είτεκρατικέςήιδιωτικές,πουσυνδέονταιμετουςσυγγραφείςκαιγραπτάέργατωνδιάσημωνπροσώπωναπόόλα ταπολιτισμικάυπόβαθρα». 21 Ιδρύθηκετο1999απότησυνεργασία22ιδρυμάτωνπολιτισμούπουσχετίζοντανμετηλογοτεχνίακαιτους συγγραφείς.σκοπόςτουιδρύματοςείναιηπροώθησητηςσυνεργασίαςκαιτηςανταλλαγήςαπόψεωνμεταξύ αυτώντωνιδρυμάτωναλλάκαιηίδρυσηνέωνμεαυτότοαντικείμενο.επίσηςστοχεύειστηνδιατήρηση,ανάδειξη καιτεκμηρίωσητηςλογοτεχνικήςκληρονομιάςτόσομέσααπόταέργατωνσυγγραφέων,όσοκαιμέσααπότους τόπουςμετουςοποίουςσυνδέονται. 22 Οοργανισμόςιδρύθηκετο2005μεσκοπότηστενότερησυνεργασίαμεταξύιδρυμάτωνπουστόχοέχουντη διατήρησηκαιτηνανάδειξητηςλογοτεχνικήςκληρονομιάςτηςιταλίας.σημαντικόείναιεπίσηςπωςουπότιτλος τηςιστοσελίδαςτουείναιένας#νέος#τρόπος#αντίληψης#του#μουσείου,#του#πολιτισμού,#της#ιστορίας#(unmodo nuovodiconcepireilmuseo,lacultura,lastoria). 23 ΗσυγκεκριμένηεπιτροπήτουICOMέχειστόχοτηνανάπτυξηδραστηριοτήτωνόπωςηέρευνα,οιεκδόσεις,η έκθεσηκαιηεκπαίδευσηγιαταλογοτεχνικάιστορικά/βιογραφικάμουσείακαιταμουσείαγιατουςσυνθέτες μουσικής.επίσηςδιοργανώνειετήσιασυνέδριακαιομάδεςεργασίας. 24 Γιατηναύξησηενδιαφέροντοςγιατονλογοτεχνικότουρισμόσεπολιτιστικάκαιεκπαιδευτικάιδρύματαβλ. Herbert,

27 ΜιατυπολογίατωντόπωνλογοτεχνικούτουρισμούσήμεραμαςπαραθέτουνοHerbert(2001) καιηsaretzki(2013,σ.62) 25 : 1) οιτόποιπουαφορούντηζωήενόςσυγγραφέα:ηγενέτειράτουκαιάλλεςπόλειςπου έζησε,τασπίτιασταοποίαέζησε,οιτόποιπουσχετίζονταιμεκάποιοσημαντικόγεγονός τηςζωήςτου,αλλάκαιοτάφοςτου.ένατέτοιογνωστόπαράδειγμααποτελείτοcimetière PèreLachaiseστοΠαρίσιωςτόποςταφήςπολλώνδιάσημωνσυγγραφέων. 2) οιτόποιπουπαρέχουντο«σκηνικό»ενόςδιηγήματος,γιαπαράδειγμαοιτυρφώνεςτου HaworthωςέμπνευσηγιατοΑνεμοδαρμένα#Ύψη#τηςEmilyBrontëήηπρώηνλεωφόρος OceanViewστοMontereyωςτοσκηνικόγιατιςνουβέλεςCannery#Row#καιSweet#Thursday# τουjohnsteinbeck.σημαντικόστοιχείοτωνπαραπάνωαποτελούνοινοηματοδοτήσεις κυρίωςτουκοινούπουσυνδέουναυτούςτουςτόπουςμεαξίεςόπωςημνήμη,ο συμβολισμός,ηνοσταλγία.όπωςαναφέρειοherbert(2001)οιτουρίστεςμπορείνα προσελκύονταιαπόλογοτεχνικούςτόπουςπαρακινούμενοιπερισσότεροαπόκάποια ευρύτερακαιβαθύτερασυναισθήματαπαράαπόαυτάπουμπορείναπροκαλέσειένας συγκεκριμένοςσυγγραφέαςήένασυγκεκριμένομυθιστόρημα. 3) θεματικάαξιοθέαταπουσχετίζονταιμεένανδιάσημολογοτεχνικόχαρακτήρα. 4) «λογοτεχνικέςπόλεις»πουφημίζονταιγιατουςλογοτέχνεςτουςκαισυνδέονταιμετηζωή καιτοέργοσπουδαίωνλογοτεχνών. στομέλλονταμυθιστορήματακαιοιπόλειςενδεχομένωςναμπορούννασυνδεθούνστο πλαίσιοενόςνέουείδουςλογοτεχνικούτουρισμούπουμόλιςέχειαρχίσεινααναπτύσσεται, τωνιστοριών#περιήγησης#(storytours).αυτόςείναιέναςνέοςτρόποςναεξερευνήσουμεμια πόλη,βασιζόμενοιόχισευπάρχονταμυθιστορήματα,αλλάγράφονταςέναιστορικόδιήγημα ήμιααστυνομικήνουβέλαπουθαμπορούνοιεπισκέπτεςνακατεβάσουνωςεφαρμογήστα smartphoneτουςκαιναπεριηγούνταιστηνπόληαπόμέροςσεμέρος,απόκεφάλαιοσε κεφάλαιοακολουθώνταςτονπρωταγωνιστήκαθώςεξελίσσεταιηιστορία. ΣΥΜΒΟΛΗΣΤΗΝΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Τηνίδιαδεκαετίαάρχισεναγίνεταιεμφανέςότιολογοτεχνικόςτουρισμόςμπορείνα αποτελέσειένασημαντικόοικονομικόκεφάλαιοτόσογιατιςτοπικές,όσοκαιγιατιςεθνικές οικονομίες.βέβαιακάποιεςκινήσειςείχανσημειωθείήδηαπότηδεκαετίατου1980,όπωςτο βιβλίο:in#britain:#literary#heritage#πουεξέδωσετο1983οβρετανικόςοργανισμόςτουρισμού 25 ΗτυπολογίαπουδίνειηSaretzkiείναιβασισμένηστοέργοτωνHerbert(2001)καιMacLeod, N.,Hayes,D.&Slater,A.(2009),ReadingtheLandscape:TheDevelopmentofaTypologyofLiteraryTrailsthatIncorporateanE xperientialdesignperspective,journalofhospitalitymarketing&management,18,154\

28 (BritishTouristAuthority),στοοποίομέρηόπωςτοStratford(τόποςγέννησηςτου Shakespeare)καιτοYorkshire(οιαδερφέςBrontëέγραψανμερικάαπόταγνωστότεραέργα τουςεκεί)αναφέρονταιωςδιεθνώςαναγνωρισμένοι«λογοτεχνικοίτόποι».(squire1994). Επίσης,καιστηνΚίνατηνίδιαπερίοδοάρχισαννααναπτύσσονταιπολλοίλογοτεχνικοίτόποι όπως:τοthegrandviewgardenστοπεκίνοκαιτησαγκάη,τοluzhenστοshaoxing,το ShajiabangστοChangshuκ.α..Παρατηρούμελοιπόνπωςτόποιπουλειτούργησανως «σκηνικά»σεμυθιστορήματαμπορούνναμετατραπούνσεπετυχημένατουριστικάπροϊόντα (Jia2009,σ.69).ΕνδιαφέρονπαρουσιάζεικαιτοKZN#Literary#Tourism#(KZNLiteraryTourism), έναερευνητικόπρόγραμμαγιατολογοτεχνικότουρισμόστηνότιοαφρικήπουξεκίνησετο 2002απότηνκαθηγήτριαLindyStiebel.Τοπρόγραμμασχεδιάζειλογοτεχνικέςδιαδρομές, οργανώνεισυνέδριακαιημερίδεςκαιταυτόχροναπροσφέρειυποτροφίεςσεόσουςθέλουν ναεργαστούνστοντομέατωνεκδόσεων. Αυτότοείδοςτουρισμούεντάσσεταιστην«οικονομίατηςεμπειρίας» 26 (experienceeconomy), ηοποίααποτελείτιςτελευταίεςδεκαετίεςμιασημαντικήπλευράτηςοικονομίας ανεπτυγμένωναλλάκαιαναπτυσσόμενωνχωρών.όσοιακολουθούντονπολιτισμικό τουρισμότοκάνουνγιατίαναζητούννασυνδεθούνμεαυθεντικές 27 συναισθηματικέςκαι πνευματικέςεμπειρίες.έτσι,στηνοικονομίατηςεμπειρίαςδενυπάρχειχώροςγια τυποποιημένεςξεναγήσειςήκαθαράδιδακτικέςεκθέσειςμουσείων.αντ αυτούοεπισκέπτης ενθαρρύνεταιναδιαμορφώνειεμπειρίεςπουαντανακλούντηνπροσωπικότητακαιτα ενδιαφέροντάτου.(hayes&macleod2007). ΗΕΝΝΟΙΑΤΗΣΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Σημαντικόκομμάτιτηςανάλυσηςστηβιβλιογραφίαγιατολογοτεχνικότουρισμό καταλαμβάνειηέννοιατης«επικοινωνίας»,ηοποίαεκλαμβάνεταιόχιαπλώςωςμια πρακτικήμετάδοσηςκαιαναμετάδοσης,αλλάμιαεπιτέλεσητηςκουλτούρας.ηπολιτισμική προσέγγισητηςεπικοινωνίαςυπονοείμιατελετουργίακατάτηνοποία«ηεπικοινωνία εκλαμβάνεταιωςμιαδιαδικασίαδιαμέσουτηςοποίαςμιακοινήκουλτούραδημιουργείται, τροποποιείταικαιμεταμορφώνεται» 28,«διάτηςοποίαςηπραγματικότηταπαράγεται, 26 Αποτελείτοντεταρτογενήτομέαπαραγωγήςπουδιαχωρίστηκεαπότοντριτογενήλόγωτηςραγδαίας ανάπτυξης.περιλαμβάνειτιςοικονομικέςδραστηριότητεςπουσχετίζονταιμεμετάδοσηπληροφοριών,την εκπαίδευση,τηνεπιστημονικήέρευνα,τηνεπικοινωνία,τηνανάπτυξηλογισμικώνκλπ 27 Γιατηνέννοιατου«αυθεντικού»στοντουρισμόακολουθείανάλυσησ.27\30 28 Carey,J.W.(2009),CommunicationasCulture:EssaysonMediaandSociety,RevisitedEdition,NewYork/London: Routledge,σ.33στοSaretzki2013,σ.66 28

29 διατηρείται,ανασκευάζεταικαιμεταμορφώνεται» 29.Ωςμιαμορφήπολιτισμικής επικοινωνίας,ολογοτεχνικόςτουρισμόςσυγκροτείτηδιαδρομήτου«ωςέναείδοςκοινότητας# της#κατανόησης(communityofunderstanding)σεσχέσημετηνταυτοποίησητηςαφήγησης». (Saretzki2013,σ.66).Ηκοινότητακατανόησηςαφοράτηδημιουργίαμαςκοινότητας,δηλαδή ενόςκοινούτοοποίοκατανοείαυτάπου«θέλει»ναπειοσυγγραφέαςήτοκείμενο (κοινότητανοημάτων).δηλαδήταυτοποιείμία«πραγματικότητα»απότιςπολλέςπουμπορεί ναφαντάζεταιοκάθεαναγνώστης.οbowman 30 τηναποκαλεί«χώρατωνλέξεων»,τη φαντασιακήκοινότητα 31 τωνπροσκυνητώντηςλογοτεχνίας. ΤΟΖΗΤΗΜΑΤΗΣΑΥΘΕΝΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Ηεπικοινωνίαόμωςδεναφοράμιασχέσηαποκλειστικάμεταξύόσωνπαρίστανταιεκείνητη στιγμήστονλογοτεχνικότόπο,αλλάπρόκειταιεπιπλέονκαιγιαμιασχέσηεπικοινωνίας ανάμεσασ αυτούςκαιτοσυγγραφέα,τοέργοτουαλλάκαισχέση«επικοινωνίας»μετην «πραγματικότητα»μιαςπαλιότερηςεποχής.όπωςτοέθεσεοtaylor(2001),μεαυτόντον τρόποοιτόποι,τααντικείμενα,οιεικόνες,ακόμακαιοιάνθρωποιδενεκλαμβάνονταιως «σύγχροναπροϊόντα»ήως«προϊόντα»ενόςπλαισίουπουεξαρτάταιαπότοπαρόν.αντίθετα, εκλαμβάνονταιωςσημαίνονταπαρελθόντωνγεγονότων,εποχών,τρόπωνζωής.μεαυτόντον τρόπο,σύμφωναμετονtaylor,ηαυθεντικότηταεξισώνεταιμετο«παραδοσιακό».όμωςδεν υπάρχειομοφωνίαστοζήτηματηςαυθεντικότητας,αλλάόπωςθαδιαπιστώσουμε, διαφορετικέςπροσεγγίσειςπουδιαμορφώνονταιανάλογαμετοπουεπικεντρώνεταιη προσοχήμας.είναικοινώςαποδεκτόότιοιλογοτεχνικοίτόποιείναικοινωνικέςκατασκευές πουδημιουργούνται,ενισχύονται,ερμηνεύονταικαιπροωθούνταιμεσκοπότηνπροσέλκυση επισκεπτών.δύοχαρακτηριστικάπαραδείγματαμπορούνναμαςεισαγάγουνκαλύτεραστον προβληματισμόπερί«αυθεντικότητας»στολογοτεχνικότουρισμό.τοπρώτοπαράδειγμα είναιημετονομασίατηςλεωφόρουoceanviewστοmonterey,σεcanneryrow,δώδεκα μόλιςχρόνιαμετάτηνπρώτηέκδοσητουcanneryrowτουjohnsteinbeck,λόγωτης δημοτικότηταςτουμυθιστορήματοςγιαναενισχυθείοτουρισμόςστοmonterey.(chiang 2004).Τοδεύτεροπαράδειγμαείναιηπινακίδαπουσημειώνειτονούμερο221Βστηνοδό BakerστοΛονδίνο(τηδιεύθυνσηπου«έμενε»οSherlockHolmes)καιτο«μουσείο»που βρίσκεταιστοισόγειοτηςοικοδομής,παρόλοπουαυτότοκομμάτιτουδρόμουδενυπήρχε 29 Carey,J.W.(2009),CommunicationasCulture:EssaysonMediaandSociety,RevisitedEdition,NewYork/London: Routledge,σ.19στοSaretzki2013,σ Bowman,G.(1994),ACountryofWords:ConceivingthePalestinianNationfromthePositionofExile,inE.Laclau (Ed.),TheMakingofPoliticalIdentities(σσ.138\170),London/NewYork:VersoστοSaretzki2013,σ βλ.anderson,p.(1997),φαντασιακέςκοινότητες,αθήνα:νεφέλη 29

30 ότανοconandoyleδημιούργησετονπρωταγωνιστήτωνιστοριώντου(βλ.παράρτημα[3]). Αντιλαμβανόμαστε,λοιπόν,πωςστουςτόπουςπουχρησιμοποιήθηκανωςσκηνικόκάποιου μυθιστορήματοςυπάρχειμιασυγχώνευσητουπραγματικούμετοφανταστικόκιαυτόείναι πουτουςπροσδίδειέναιδιαίτερονόημα.(herbertd.t.2001). Μέσααπότηβιβλιογραφίαμπορούμεναδιακρίνουμετέσσεριςκυρίαρχεςπροσεγγίσειςγια τηνέννοιατηςαυθεντικότηταςστοπεδίοτουτουρισμού: α)αντικειμενικήαυθεντικότητα(objectiveauthenticity).είναιμιαπροσέγγισηπουπροέρχεται απόπαλαιότερεςθεωρίεςτηςμουσειολογίαςκαιδίνειέμφασηστηναυθεντικότητατων αντικειμένωνμεταοποίαέρχεταισεεπαφήτοκοινό.όσοιυιοθετούναυτήτηνπροσέγγιση υποστηρίζουνπωςηαυθεντικότηταείναι(ήδενείναι)εγγενήςιδιότηταενόςαντικειμένουκαι γι αυτόυπάρχειένααπόλυτοκαιαντικειμενικόκριτήριογιανακαθορίσουμετην αυθεντικότητα.έτσι,ηαυθεντικήεμπειρίατωνεπισκεπτώνμπορείναείναιτοαποτέλεσμα μόνοαυθεντικώναντικειμένων,μνημείωνκλπ.διαφορετικάκρίνεταιμηαυθεντικήή «σκηνοθετημένηαυθεντικότητα»(stagedauthenticity 32 )παρότιμπορείοιίδιοιοιεπισκέπτες ναθεωρούνπωςβίωσαναυθεντικέςεμπειρίες.(jia1999,wang1999). β)κονστρουκτιβιστικήαυθεντικότητα(constructiveauthenticity).οιυποστηρικτέςαυτήςτης θεωρίαςυποστηρίζουνπωςη«αυθεντικότητα»είναιτοαποτέλεσμαμιαςκατασκευήςπου προκύπτειαπότηνερμηνείατόσοτωνδημιουργών(τουλογοτεχνικούτόπου)όσοκαιτων επισκεπτών,έτσιηαυθεντικήεμπειρίακαιηαυθεντικότητατουαντικειμένουεποικοδομούν ημίατηνάλλη.αντίθεταμετηνπροηγούμενηθεωρία,εδώδενπροϋπάρχειέναςκαι μοναδικός«πραγματικόςκόσμος»,ανεξάρτητοςαπότηνανθρώπινηδιανοητική δραστηριότητακαιτησυμβολικήγλώσσα.όπωςμαςλέειοhughes(1995),ηαυθεντικότητα στοντουρισμόδενείναιφυσικάδοσμένη,αλλάπαράγεταιαπότιςδιαλεκτικέςσχέσειςμεταξύ κοινού,ειδικών,μεσολαβητών,επιχειρηματιών,θεσμικώνφορέωνκ.α..τονίζεταιέτσιπωςοι επισκέπτεςδενείναιπαθητικοίδέκτες,αλλάσχηματίζουντιςσυμπεριφορέςκαιτις εντυπώσειςτους,τιςοποίεςαργότεραθαμεταδώσουνστουςδημιουργούς (ανατροφοδότηση)αλλάκαισεάλλους(herbert2001).γι αυτόηαυθεντικότηταήημη αυθεντικότηταεξαρτάταιαπότηνοπτική,τηνερμηνεία,τοπλαίσιο,τηνιδεολογίατουκοινού καιτωνδημιουργών.μελίγαλόγιαηαυθεντικότηταγιατουςκονστρουκτιβιστέςείναι 32 MacCannell,D.(1973).Stagedauthenticity:arrangementofsocialspaceintourismsettings.AmericanJournalof Sociology,79,589\613στοJia,2009,σ.71 30

31 κοινωνικάκατασκευασμένηκαιγι αυτόδιαπραγματεύσιμη.(cole2007,jia1999,wang1999, Cohen1988,Salamone1997,Silver1993,Bruner1991,Culler1981). γ)μετα\μοντέρνααυθεντικότητα(post\modernauthenticity).οιθεωρητικοίαυτήςτης προσέγγισηςαρνούνταιτηνύπαρξημιαςαντικειμενικήςαυθεντικότηταςήμιας «αυθεντικότηταςτουπρωτότυπου».ουσιαστικάαποδομούντηνέννοιατηςαυθεντικότητας καταρρίπτονταςταόριαμεταξύπρωτότυπουκαιαντιγράφου,μεταξύσήματοςκαι πραγματικότητας.οeco(1986)χρησιμοποιείτηdisneylandωςπαράδειγμαγιανα υποστηρίξειότιαφούεξαρχήςπρόκειταιγιαέναδημιούργηματηςφαντασίας,δενυπάρχει κανέναόριομεταξύτου«αληθινού»καιτης«απομίμησης».μάλισταυποστηρίζουνότι,ενώ οιτουρίστεςτηςνεοτερικότηταςαναζητούσαντηναυθεντικότητα,οιτουρίστεςτηςμετα\ Νεοτερικότηταςαναζητούν«τηναπόλαυση»,δηλαδήότιοιίδιοιοιτουρίστεςπλέονδεν ενδιαφέρονταιτόσογιατηναυθεντικότητα(cohen1995,ritzer&liska1997,jia1999,wang 1999). δ)υπαρξιακήαυθεντικότητα(existentialauthenticity).όπωςείναιεύκολονααντιληφθούμε απότοόνομα,αυτήηπροσέγγισηενδιαφέρεταιπερισσότερογιατηνυποκειμενικήεμπειρία τουεπισκέπτη.απότησκοπιάτουυπαρξισμού,οιτουρίστεςδενενδιαφέρονταιούτεγιατην αυθεντικότητα,ούτεγιατααντικείμενααυτάκαθ εαυτά,αλλάβρίσκονταισεαναζήτησητου «αυθεντικούεαυτού»τουςμέσωτωνπολιτιστικώνδραστηριοτήτωνκαιτωναντικειμένων, απελευθερωμένοιεκείνεςτιςστιγμέςαπότιςεντάσειςκαιτουςπεριορισμούςτης καθημερινότητας.αντίθετααπότουςθεωρητικούςτηςαντικειμενικήςκαιτης κονστρουκτιβιστικήςαυθεντικότητας,πουδιαφωνούνωςπροςτοεάνκαιπότεμπορείένα αντικείμενοναθεωρηθείαυθεντικό,οιυπαρξιστέςεπικεντρώνονταιγιατηνυπαρξιακή εμπειρίαπουβασίζεταισεπροσωπικάήδι\υποκειμενικάσυναισθήματαπου ενεργοποιούνταιαπότημεθοριακή 33 πρακτικήτωντουριστικώνδραστηριοτήτων.στις καταστάσειςμεθοριακότηταςοιάνθρωποιεκφράζονταιπολύπιοελεύθερακαιαισθάνονται τονεαυτότουςπολύπιοαυθεντικόαπ ότιστηνκαθημερινήτουςζωή,όχιεπειδήθεωρούν αυθεντικάτααντικείμενααλλάεπειδήεμπλέκονταιοιίδιοισεάλλεςδραστηριότητες.(wang 1999,Zhouetal.2007,Jia1999). 33 Μεθοριακότητα(liminality)είναιέναςθεμελιώδηςόροςτηςκοινωνικήςανθρωπολογίαςπουεισήχθηαπότον ArnoldvanGennepστοέργοτουRitesdePassage(1909)καιαναπτύχθηκεπεραιτέρωαπότονVictorTurnerστο έργοτουtheforestofsymbols(1967).οόρος«μεθοριακότητα»αναφέρεταιστηφάσηεκείνητηςκοινωνικήςή ατομικήςζωήςκατάτηνοποίααναστέλλονταιοικοινωνικέςδομές,αναστέλλονταιοιιεραρχίεςκαιτοάτομο βρίσκεται«ενδιάμεσα»ή«στοκατώφλι»δύοταυτοτήτων. 31

32 Οιπροσεγγίσειςπουμόλιςαναφέρθηκαναφορούντοπεδίοτουτουρισμούσυνολικά.Όμως συγκεκριμέναόσοναφοράτολογοτεχνικότουρισμό,οιjiaκαιherbertεπιλέγουντην κονστρουκτιβιστικήπροσέγγισηκαιοwangτηνπροσέγγισητουυπαρξισμού.οherbert (2001,σ.317),μετοπαρακάτωσχήμαγιατηνπαραγωγήκαιτηνκατανάλωσηλογοτεχνικών τόπων,υποστήριξεότιηανάπτυξήτουςείναιμιαδυναμικήδιαδικασίακατασκευήςτης αυθεντικότηταςαπότουςδημιουργούςτουτόπουκαιαπότουςτουρίστες: Όπωςπαρατηρούμε,οHerbertτονίζειτηδιαλεκτικήσχέσημεταξύ«κατασκευής»και «κατανάλωσης»καθώςεντάσσειστοσχήματουτοναντίκτυποτηςκατασκευήςτων δημιουργώνστουςτουρίστεςπουέχειμακροχρόνιεςεπιπτώσειςκαιμέσωτης ανατροφοδότησηςεπηρεάζειτουςδημιουργούςκαιέτσιοδηγείστηνεπανακατασκευήτου κειμένουτους.οherbertλοιπόν,συντάσσεταιμετοεπιχείρηματουhughes 34 που υποστηρίζειότιοιτουρίστεςκατανοούνένανδρόμοτουπαρισιούμέσααπότιςποικίλες αναπαραστάσειςτου(ταινίες,φωτογραφίες,καρτ\ποστάλκ.α.),εντάσσονταςέτσιτην εμπειρίατους(ναπερπατούνσεέναδρόμοτουπαρισιού)αναπόφευκτασεκάποιο προϋπάρχονπλαίσιο.υποστηρίζειλοιπόνότιαυτήηδιαμεσολάβησησημαίνειότιοι τουρίστεςδεναναζητούναπαραίτητατο«πραγματικό»μετηνέννοιατουπρωτότυπουήτου ανεπανάληπτου.άλλωστεπέρααπότοότιτοπαρελθόνερμηνεύεταιδιαφορετικάκάθεφορά 34 Hughes,G.(1995),Authenticityintourism.AnnalsofTourismResearch,22,781\803στοFawcett&Cormack, 2001,σ

33 σταπλαίσιατουπαρόντος,αυτόπουονομάζουμε«παρελθόν»δενήτανστατικόκαι μονοδιάστατο,αλλάπολυποίκιλοκαιπολλαπλάερμηνευόμενοαπόταδρώνταυποκείμενα πουτοβιώνουνωςπαρόν.ηjia(1999)αναλύονταςπεραιτέρωτιςπαραπάνωθέσειςγιατην κατασκευήτουαυθεντικούπροσθέτειπωςαυτήηκατασκευήγίνεταιμεόρουςφαντασίας, προσδοκιών,προτιμήσεων,αντιλήψεων,δυνάμεων. ΑπότηνάλληπλευράοWang(1999)βασιζόμενοςστιςθεωρίεςτωνFoucault,EcoκαιSartre θεωρείτηνυπαρξιακήαυθεντικότηταωςαυτήπουχαρακτηρίζειτασύγχροναυποκείμενα, υποστηρίζονταςπωςτοζήτηματηςαυθεντικότηταςστοντουρισμόμπορείναχωριστείσεδύο κατηγορίες:τηνεμπειρίατουτουρισμού(ήαυθεντικήεμπειρία)καιτηναυθεντικότητατων αντικειμένωνπουσυγκροτούντουλικόπλαίσιοτουτουρισμούbκαιθεωρείπροβληματικότο νατιςθεωρούμεμίαενιαίααυθεντικότητα. ΟStewartμάλισταυποστηρίζειπωςλόγωτηςδυναμικήςσχέσηςμέλλοντος\παρελθόντοςσε αυτέςτιςαφηγήσεις,μπορούμεναδιακρίνουμεσεαυτέςμιαεσχατολογικήοπτική 35.Καιο Taylor(2001,σ.10)διευρύνονταςαυτότοεπιχείρημαυποστηρίζειότιωςεσχατολογικό,το αφήγηματηςαυθεντικότηταςόσοναφοράτονπολιτισμό,έχειάμεσησχέσημετο«τραγικό» στηνεμπειρίατουβιώματοςτηςνεοτερικότητας.γοητευμένοςαπότοπαράδειγματης αυθεντικότητας,οσύγχρονοςάνθρωποςχαρακτηρίζεταιταυτόχρονααπόμιαέλλειψηκαιμια επιθυμίαπουαπορρέουναπότηναίσθησητηςαπώλειαςμέσασεένακόσμομαζικής παραγωγήςκαιβιομηχανοποίησης.αυτόδίνειαφορμήγιατηναναζήτησηδυνατοτήτων λύτρωσηςμέσωτηςεπαφήςμετοπεριβαλλοντικάπνευματικόκαιπολιτισμικά«ανέπαφο». ΑυτάπουυποστηρίζειεδώοTaylorσυνδέονταιμεταόσααναφέρθηκανπαραπάνωσχετικά μετηναίσθησηέκτακτηςανάγκηςγιατηδιάσωσητηςπολιτιστικήςκληρονομία,την ανακατασκευήτουπαρελθόντοςμέσααπόέναφίλτρορομαντισμούαλλάκαιμετην κατασκευήτου«άλλου»μέσααπόμιααίσθησηοριενταλισμού 36. Αυτήηανάλυσητωνθεωρητικώνπροσεγγίσεωνπερίαυθεντικότηταςστοντουρισμόκρίθηκε αναγκαία,γιατίαποτελείθεμελιώδεςκομμάτιτηςνοηματοδότησηςκαισυνεπώςτης ερμηνείαςκάθεαντικειμένουήτόπου,πράγμαπουαποτελείτοκύριοέργοτου μουσειολόγου. 35 Stewart,S.(1993)On#Longing:#Narratives#of#the#Miniature,#the#Gigantic,#the#Collection. London:DukeUniversityPressσ.xστοTaylor,2001,σ ΓιατοθέματουΟριενταλισμούβλ.Said,E.(1996).Οριενταλισμός.Αθήνα:Νεφέλη 33

34 ΕΡΜΗΝΕΙΕΣΚΑΙΝΟΗΜΑΤΑ Όπωςείδαμεολογοτεχνικόςτουρισμόςξεκίνησεωςέναείδοςπροσκυνήματοςκυρίωςσε σπίτιακαιτάφουςσπουδαίωνσυγγραφέωνπουονομάστηκανλογοτεχνικοίτόποι.ένας λογοτεχνικόςτόποςμπορείναγίνειαντιληπτόςωςέναςτόποςστονοποίοοιεπισκέπτες αποδίδουνένανόημακαιείναιηαξίααυτούτουνοήματοςπουτουςπροσελκύειεκεί. (Herbert1996).Τονόημαπουαποδίδεταισεαυτούςτουςτόπουςορμάταιαπότοσυγγραφέα ήτοέργοτουαλλάσυνήθωςξεφεύγειαπόαυτάταπλαίσιακαιαφοράέναευρύτεροπεδίο κοινωνικώννοημάτωνκαισχέσεων 37.Ηεπίσκεψησελογοτεχνικούςτόπουςμπορείνα χαρακτηριστείωςμιαμορφήαισθητικήςεπικοινωνίαςμετηνέννοιαότιταέργατέχνης(μέσα σεαυτάκαιηλογοτεχνία)δενείναισημαντικάμόνογιατηνομορφιάτους,αλλάκυρίως μπορούνναλειτουργήσουνωςαπτοίδιαμεσολαβητέςμεταξύτουφυσικούκόσμουκαιτου σύμπαντοςτηςφαντασίας.(hendrix2014). Ηεπαφήτωντουριστώνμεαυτούςτουςτόπουςλοιπόν,τουςκαθιστά«χωρικέςαφηγήσεις». Συνεπώς,τοκύριοερώτημαείναιτιεπηρεάζειαυτέςτιςαφηγήσειςώστεναμπορούννα «διαβαστούν»καιναερμηνευτούν;(saretzki2013,σ.63).τογεγονόςότιαυτήηπρακτική συχνάεκλαμβάνεταιως«τελετουργία»καιοιτουρίστεςονομάζονται«προσκυνητές» υπογραμμίζειτηνπολιτισμικήτηςσημασία,αλλάκαιτοσημαντικόρόλοτουσυναισθήματος στηδιαδικασίααυτή.επίσης,ηεπιτελεστικήπλευράαυτήςτηςπρακτικήςεμπλέκεικαιτις έννοιεςτουσημείουκαιτηςτοποθεσίας,καθώςαυτάκαθορίζουντουλικόπλαίσιοστοοποίο τοτελετουργικόεπιτελείται.είναισημαντικόνακαταλάβουμεπώςγίνεταιημεταφοράαπό τηφαντασίατουκοινού ηοποίαείναιεξορισμούεικονική\στουλικόπεριβάλλονενός σπιτιού,ενόςπάρκου,ενόςτοπίουήενόςμονοπατιού.γιανατοκαταλάβουμεαυτόπρέπεινα δώσουμεπροσοχήστηνυλικήδιάρθρωσητουχώρουκαιστηναντίδρασητουκοινούσε αυτήντηνδιάρθρωση.(hendrix2014,σ.20\25). Συμπεραίνουμελοιπόνότιοιτόποιλογοτεχνικούενδιαφέροντοςόπωςκαιοιτόποι πολιτιστικήςκληρονομιάςείναιτοαποτέλεσμαλογοθετικώνδιαδικασιών 38 (discursive 37 βλ.ενδεικτικάsquire,s.(1993)valuingcountryside:reflectionsonbeatrixpottertourism.area,25(1),5\10.στο άρθροησυγγραφέαςαναλύειπωςηεπίσκεψηστοπρώηνσπίτιτηςσυγγραφέωςbeatrixpotterσυχνάξυπνούσε στουςεπισκέπτεςσυναισθήματακαινοήματαπουσυνδέοντανμετηνπαιδικήτουςηλικία,τουςδεσμούςτης οικογένειας,τηναγροτικήζωήκλπ 38 Οιέννοιεςdiscourse(πουσυνήθωςμεταφράζεταισταελληνικάωςλόγος)καιdiscursivepossesses(που μεταφράζεταιωςλογοθετικές#διαδικασίες)καθιερώθηκανμέσααπότοέργοτωνm.foucaultκαιjacquesderrida στιςανθρωπιστικέςκαικοινωνικέςεπιστήμες.χρησιμοποιούνταιωςαναλυτικάεργαλείαστιςπροσεγγίσειςπου εστιάζουνστοπλέγματωνσχέσεωνεξουσίαςγιαναερμηνεύσουνκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαδικασίες. 34

35 processes)παραγωγήςνοήματος.οιλογοθετικέςδιαδικασίεςαναδεικνύουντογεγονόςότιη κωδικοποίησηκαιηαποκωδικοποίησηδενείναιπάντοτεσυμμετρικές.γιανα εννοιολογήσουμεταλογοτεχνικάμονοπάτιαωςκοινότητεςκατανόησηςαπαιτείταιεπίσηςνα αναζητήσουμετιςηγεμονικέςδομέςτουνοήματος.τοποιοαπότανοήματατελικάθαγίνει κυρίαρχοδενείναιεγγενέςστηδιαδικασίατηςεπικοινωνίαςαλλάείναιτοαποτέλεσμα κοινωνικώνδιαδικασιώνπίσωαπότιςδομέςτουνοήματος.οβαθμόςτηςαντιστοιχίαςμεταξύ τουκωδικοποιητήκαιτουαποκωδικοποιητήτουμηνύματοςθαεπηρεάσειτοβαθμότης κατανόησης,τηςπαρανόησηςήτηςαποδοκιμασίαςτωνμηνυμάτωντηςπολιτιστικής κληρονομιάς.όπωςτοέθεσεοhall 39,εκτόςαπότιςκυρίαρχεςαναγνώσεις,υπάρχουνκαι άλλεςενδιάμεσεςήκαιαντίθετεςπροςτιςκυρίαρχεςαναγνώσειςτουκειμένουτου λογοτεχνικούμονοπατιούκαιτηςπολιτιστικήςκληρονομιάςπουμαςδίνει.όπωςκαιστο μουσείο,πέρααπότανοήματατουαρχικούκειμένουκαιτανοήματατουμουσειολόγου υπάρχεικαιτοκοινόπουδίνειτιςδικέςτουςερμηνείες.ηsaretzki(2013,σ.67)τονίζειπως δενπρέπειναχαρακτηρίζουμεένακείμενοως«πληθυντικό»αλλάως«πολύσημο» 40 και συνεχίζειλέγονταςπωςτονακατανοείςτιςπόλειςωςαφηγηματικούςτόπουςσημαίνεινα αποδέχεσαιπολλαπλούςτρόπουςγιανα«γράφεις»καινα«διαβάζεις»τηνπόλη.η κειμενοποίηση(textualization)τουαστικούχώρουκαιηχωροθέτηση/χωρικοποίηση (spatialization)τηςαστικήςλογοτεχνίαςκαθώςκαιηεπιρροήτωνθέσεωνεξουσίαςπρέπεινα ληφθούνυπόψινστοσύστημα#της#πολιτισμικής#κληρονομιάς#και#του#λογοτεχνικού#τουρισμού: ποιοςοργανώνειτηδομήτηςανάγνωσης;καιτελικά,ποιοςορίζειποιακληρονομιάανήκει στομονοπάτι;(saretzki2013,σ.67). Απόταπαραπάνωείναισαφέςπωςστηνερμηνείατωνλογοτεχνικώντόπων χρησιμοποιούνταικαιεργαλείατηςγλωσσολογίας.σύμφωναμεαυτήτηνπροσέγγισητο κείμενογίνεταιμέροςενόςευρύτερουσυμβολικούσυστήματος,διαβάζεταιαπόδιαφορετικά αναγνωστικάκοινάπουτοκατανοούνμεδιαφορετικούςτρόπους.ταμηνύματατουκειμένου επηρεάζονταιαπόδιάφορουςπαράγοντεςόπωςτοφύλο,ητάξηκαιηεθνικότητακαι ενσωματώνονταιστηνκαθημερινήζωήκαιτηνκουλτούρα.(squire1994).υιοθετώνταςτην έννοιατουlieux#de#mémoireτουpierrenora,δηλαδήτόπωνήδομώνπουεπικυρώνουν\ ενσαρκώνουντησυλλογικήμνήμη,οreijnders(2011,σ.234)υποστηρίζειότιοιτόποικαιτα 39 Hall,S.(1980),Encoding/Decoding,στοS.Hall,D.Hobson,A.Lowe&P.Willis(Eds.),#Culture,#Media,#Language:# Working#Papers#in#Cultural#Studies,1972\79(σσ.128\138),London/NewYork:Routledge/CentreforContemporary CulturalStudies,UniversityofBirmingham(Reprint1996)στοSaretzki2013,σ.66\67 40 Πολύσημαονομάζονταιταγλωσσικάσημείαπουέχουνκατάκανόναπερισσότερατουενόςσημαινόμενα\ σημασίες. 35

36 αντικείμεναπουσυνθέτουναυτάταλογοτεχνικάτοπίαείναιlieux#d imagination,«φυσικές τοποθεσίεςοιοποίεςλειτουργούνωςσυμβολικέςάγκυρεςγιατησυλλογικήμνήμημιας κοινωνίας». ΗSaretzki(2013,σ.64)επηρεασμένηαπότοέργοτωνHall 41 καιlangthaler 42,προτείνειένα σύστημαπολιτιστικήςκληρονομιάςκαιλογοτεχνικούτουρισμούπουμπορείναπεριγράψειτη μεταξύτουςσχέση. Σύμφωναμεαυτό,ηπολιτιστικήκληρονομιάδενεκδηλώνεταιμόνοστιςτοπικές παραδοσιακέςπρακτικές,αλλάεπίσηςσχηματίζεταιστουςτοπικούςαλλάκαιπαγκόσμιους λόγους(discourses).ηπολιτιστικήκληρονομιάωςλόγοςπαράγεταιαπόκείμενα,κείμενα ιστορικών,κείμενατηςίδιαςτηςπόλης,κείμενααπότομάρκετινγκτουτουρισμού. ΚαταλήγειλοιπόνηSaretzki(2013,σ.65)ότιτονα#κάνεις#τουρισμό#(doingtourism)σημαίνει ναεπιτελείςτουςχώρουςκαιτουςτόπους,γιαπαράδειγμα,μέσωτηςοπτικήςκατανάλωσηςή τηςψυχαγωγίας.στηνπερίπτωσητουλογοτεχνικούτουρισμού,αυτόεπηρεάζεταιεπίσηςαπό τουςλόγουςπερίλογοτεχνίας,δηλαδήβιβλιοκριτικέςήταινίεςβασισμένεςσεβιβλίαπου μπορούννααναζωπυρώσουντοενδιαφέρονήναδημιουργήσουνένανέολογοτεχνικότόπο. 41 Hall,S.(1980),Encoding/Decoding,στοS.Hall,D.Hobson,A.Lowe&P.Willis(Eds.),Culture,#Media,#Language:# Working#Papers#in#Cultural#Studies,1972\79(σσ.128\38),London/NewYork:Routledge/CentreforContemporary CulturalStudies,UniversityofBirmingham(Reprint1996)βλ.επίσηςPillai,P.(1992),RereadingStuartHall s Encoding/DecodingModel,Communication#Theory,2, 221\ Langthaler,E.(1999),Gedächtnisgeschichte:Positionen,Probleme,Perspektiven,Beiträge#zur#Historischen# Sozialkunde,29(SpecialIssue2/99 Kulturwissenschaften ),30\46στοSaretzki2013,σ.64 36

37 Η«ανακάλυψη»τωνλογοτεχνικώνμονοπατιώνκαιησύνδεσήτουςμετηνπολιτιστική κληρονομιάμιαςπόληςείναιέναςτρόποςνααναδημιουργείςτηνπολιτιστικήκληρονομιά (doing#heritage).οεσωτερικόςκόσμοςτουτουρίσταλογοτεχνίαςπεριέχεινοητικές αναπαραστάσεις,οιοποίες«επηρεάζονταιαπότουςεξωτερικούςκόσμουςτωνλόγωνπερί λογοτεχνίαςκαθώςκαιαπότουςλόγουςπερίπολιτιστικήςκληρονομιάς.οιδιαδρομέςμε ξενάγησηείναιέναςτρόποςνααναδημιουργείς#την#πολιτιστική#κληρονομιά#που «ζωντανεύει»αυτέςτιςαναπαραστάσεις.ταμυθιστορήματαδημιουργούναυτόπουο Barthes 43 ονόμασεreality#effect#καιγι αυτόμπορούνναπροσφέρουναφηγηματικέςκαι οπτικέςάγκυρεςνοήματοςσεκατακερματισμένααστικάσενάρια».(saretzki2013,σ.68).η Saretzkiυιοθετεί,χωρίςνατοαναφέρειρητά,τηνκονστρουκτιβιστικήέννοιατης αυθεντικότηταςσύμφωναμετοσχήματουherbert 44,ότανυποστηρίζειπωςοιαναγνώσεις τουλογοτεχνικούτουρισμούγιατηνπολιτιστικήκληρονομιάαναπαράγουνκαιταυτόχρονα τροποποιούντουςλόγουςγιααυτήν.τοενδιαφέρονκαιηεκτίμησηγιαπολιτιστικάτοπίααπό τουςτουρίστεςμπορούννακαθιερώσουντηνπολιτιστικήκληρονομιάωςτοπικήπρακτική.η σύνδεσηδιαφόρωντόπωνμιαςπόληςσεαυτότοπλαίσιοπροσφέρεινέανοήματαστην πολιτιστικήκληρονομιάκαιέτσιεπιτρέπειτηνανανέωσηξεχασμένωνήπαραμελημένων τόπων,κάτιπουενισχύειτηνταυτότηταμιαςπόληςκαιτωνκατοίκωντης.απότηνάλλη πλευρά,τοrealityeffectκάνειτουςτουρίστεςναενδιαφέρονταιλιγότερογιατηναπόσταση μεταξύτουφανταστικούκόσμουτουμυθιστορήματοςκαιτουιστορικούνοήματοςενός τοπίου.ηλογοτεχνίαδενεπηρεάζειμόνοτηντουριστικήανάπτυξημιαςπόλης,αλλάκαιτο ίδιοτοαστικότοπίο.(saretzki2013).«γιαταλογοτεχνικάμονοπάτια,ηκατανόησητου αστικούχώρουωςαρθρωτέςστιγμέςαναφέρεταιστηνκειμενοποίησητουαστικούχώρου.το μονοπάτιπυκνώνειτηναστικήυφήκαισυνδέειτουςτόπουςτηςπολιτιστικήςκληρονομιάςσε μιαιδέαευρύτερηαπότηνπόλη 45». Συνοψίζονταςμπορούμεναπούμεπωςταλογοτεχνικάμονοπάτιαοργανώνουντηνεμπειρία τουεπισκέπτηπαρέχοντάςτουμιαστοχευμένηερμηνευτικήδιαδρομή.αναφέρονταισε τόπουςπουπαρέχουντοσκηνικόενόςδιηγήματος.τα«αστικάλογοτεχνικάμονοπάτια» οργανώνονταικυρίωςμεδυοτρόπους:είτεανιχνεύονταςίχνησυγγραφέωνστοαστικότοπίο γιατοίδιοθέμαόπωςηδιαδρομήgreystreetwritersστοdurbanτηςνοτίουαφρικής,είτε 43 Barthes,R.(1968),L effetderéel,communications,11,84\89 44 βλ.σ.32τηςπαρούσαςεργασίας 45 Löbbermann,D.(2003),ProductionsofEthnicSpace:Tourism snarrations,στοg.h.lenz&u.riese(eds.), Postmodern#New#York#City:#Transfiguring#Spaces Raum\Transformationen,σ.111\136,Heidelberg: UniversitätsverlagWinterστοSaretzki2013,σ.69 37

38 ανιχνεύονταςταίχνηβιογραφίαςκαιεργογραφίαςενόςσυγγραφέαόπωςτολογοτεχνικό μονοπάτιτουmordecairichlerστοmontreal.(saretzki,2013,σ.63). ΟΙΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣΤΟΥΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Είναι ήθαέπρεπεναείναι\σαφέςότιοιδιαδρομέςπολιτισμούάρακαιολογοτεχνικός τουρισμόςαποτελούνέναπεδίοτηςδιαχείρισηςτηςπολιτιστικήςκληρονομιάςκαιείναι απαραίτητημιαμουσειολογικήπροσέγγισηγιατοσχεδιασμόκαιτηνυλοποίησήτους. Σημαντικόρόλοσεαυτάπαίζειημουσειοπαιδαγωγική,πουκιαυτήσυμβαδίζονταςμετις θεωρητικέςεξελίξεις,τιςτελευταίεςδεκαετίες,έχειμετατοπίσειτουςστόχουςτηςαπότη μάθησηστηνεμπειρίακαιτησύνδεσήτηςμετηνψυχαγωγία.έτσι,στοχεύεικυρίωςσε δραστηριότητεςπουπροωθούντηνπροσωπικήεμπειρίατουεπισκέπτη,τηνενεργό συμμετοχήτουκοινού,τηνεπικοινωνίακαιτηνανάπτυξητουδιαλόγου. Στοσημείοαυτόθαπρέπειναγίνειμιασημαντικήδιευκρίνισηκαθώςυπάρχεισυχνάμια παρανόησητουόρου«μουσειοπαιδαγωγική».απότηστιγμήπουταμουσεία(μετην ευρύτερηέννοια)είναιοργανισμοίπουαπευθύνονταισεολόκληροτοκοινωνικόσύνολο,η μουσειοπαιδαγωγικήωςπαιδαγωγικήτουμουσείουδενέχειπεριορισμούςσεό,τιαφορά τουςαποδέκτεςτης.ημουσειοπαιδαγωγική,λοιπόν,δεναπευθύνεταιμόνοσεπαιδιάήσε μαθητές,αλλάσεκάθεομάδακοινούκαιμεμονωμένοεπισκέπτηανεξαρτήτωςηλικίαςκαι μορφωτικούεπιπέδου.επίσης,έχειέναπολύευρύπεδίοεφαρμογώνκαισχετίζεταιμε διαφορετικάγνωστικάπεριεχόμενα,μεσκοπόκάθεφοράνααξιοποιήσειτιςπαιδαγωγικές δυνατότητεςτουκατασκευασμένου 46 περιβάλλοντοςμέσααπότηδιαχείρισηκαιερμηνεία του. ΌπωςμαςλέειηΝικονάνου(2013,σ.45),τοκίνηματηςπροοδευτικήςεκπαίδευσηςεπηρέασε τηνεξέλιξητηςμουσειοπαιδαγωγικήςκαθοριστικά,κυρίωςμέσααπότοέργοτουjohn Dewey,σύμφωναμετονοποίοοκόσμοςσυγκροτείταιαπόαντικείμενα,ταοποίαπρέπεινα προσεγγίσουμεκαινααφομοιώσουμε,ώστενααποκτήσουμεεφόδιαγιατηζωή.ηπρακτική γνώση,σύμφωναμεαυτήτηθεωρία,βρίσκεταισεσχέσηαλληλοσυμπλήρωσηςμετη θεωρητική:ηθεωρητικήυποστηρίζειτηνπράξη,ενώηπρακτικήαφυπνίζειτοενδιαφέρονγια τηθεωρία.εισάγεταιέτσιλοιπόν,ηέννοιατηςεμπειρίας,έννοιακαθοριστικήπουθέτειως αφετηρίαγιαμάθησητηνπράξη(learningbydoing),μέσααπότηνπροσωπικήεπαφήκαι δοκιμή.έχειαποδειχθείπλέονπωςαυτήηπροσέγγισηπροωθείτηνανάπτυξητων 46 Ηέννοια«κατασκευασμένο»εδώαφοράτόσοτοανθρωπογενέςόσοκαιτοφυσικόπεριβάλλοντοοποίο νοηματοδοτείταιτόσοαπότουςμουσειολόγουςόσοκαιαπότοκοινό. 38

39 δημιουργικώνδυνατοτήτωντουανθρώπουκαιτηνανάπτυξητηςκριτικήςσκέψηςκαι αυτόνομηςδράσης. «Ηέννοιατηςεμπειρίαςαναφέρεταικατάκύριολόγοστοσυναίσθημασεαντίθεσημετη διανοητικήπροσέγγισητηςπραγματικότηταςκαιτονορθολογισμό.οιεμπειρίες,αυστηρά προσωπικές,είναιξεχωριστάεπεισόδιαστηζωήτουανθρώπου,βασίζονταικατάκύριολόγοστις εντυπώσειςτωναισθήσεων,στησυνειδητήαντίληψηπροσωπικώνσυναισθημάτωνκαι συναισθηματικώνκαταστάσεων,ηεπεξεργασίατωνοποίωνδιαμορφώνειμιαεμπειρία». (Νικονάνου2013,σ.85). Καιαυτότοσημείοχρειάζεταιπροσοχήκαθώςταμουσεία(καιεδώμετηνευρύτερηέννοια) δενείναιαπλώςιδρύματαδιασκέδασηςκαιδενείναιόλεςοιεμπειρίεςεκπαιδευτικές.«γιανα είναιεκπαιδευτικέςοιεμπειρίεςπρέπειναμπορούννασυνδεθούνμεπροηγούμενεςκαινα αποτελέσουντηβάσηγιανέεςεμπειρίεςbπρέπειναείναιζωντανέςκαιενδιαφέρουσεςαλλά καιεκπαιδευτικάοργανωμένες» 47.Αυτόσημαίνειότιοιδραστηριότητεςπρέπειναέχουν σαφήστοχοθεσίακαινασχεδιάζονταιανάλογαμετιςανάγκεςτηςεκάστοτεομάδας\στόχου. ΣτηθεωρίατουDeweyηεκπαιδευτικήαξίατουυλικούπολιτισμούείναιαδιαμφισβήτητη καθώςηυλικότητασυνδέεταιμετηνεποπτικότητακαιτηνάμεσηθέασητωναντικειμένων. Έτσι,δενείναιαπαραίτητεςοιειδικέςγνώσειςκαιτουψηλόγλωσσικόεπίπεδοκαθώςοι διαδικασίεςμάθησηςβασίζονταιστηνπροσωπικήεμπειρίακαισεπροσεγγίσειςπολλαπλών πραγματικοτήτων,παρέχονταςταυτόχροναδημιουργικάερεθίσματαπουενεργοποιούντη μνήμη.καιεδώηέννοιατηςαυθεντικότηταςείναικαθοριστική,αφούόπωςμαςλέειη Νικονάνου(2013,σ.78\79),«όλααυτάαποκτούνάλλεςδιαστάσειςμετηναυθεντικότηταπου δημιουργείδυνατότητεςάμεσηςπρόσβασηςσεάλλεςπραγματικότητες,αποτελείέμπνευση γιαέναταξίδιστοχώροκαιτοχρόνο,κινητοποιείτηφαντασία,επιτρέπειδιαφορετικές αφηγήσειςκαιερμηνείεςμεστόχοτηβίωσητουπαρελθόντος,τηνκατανόησητουπαρόντος καιτηνενεργητικήσυνδιαμόρφωσητουμέλλοντος». ΗΜουσειοπαιδαγωγικήτιςτελευταίεςδεκαετίεςέχειυιοθετήσειτηνπαιδαγωγικήθεωρία τουκονστρουκτιβισμού.σύμφωναμεαυτήτηθεωρία,ηοποίαβασίζεταιστοέργοτωνj. Dewey,J.Piaget,L.Vigotsky,W.DithleyκαιH.Gardner,όπωςτηνπεριέγραψεηΝικονάνου (2013,σ.83): «ηγνώσηδιαμορφώνεταιαπότοίδιοτοάτομοκατάτηδιάρκειατηςαλληλεπίδρασήςτουμετο περιβάλλονγιατονεαυτότου,ατομικάκαικοινωνικά.ηπραγματικότηταδεθεωρείταιμιακαι 47 Hein,G.(1998).Learning#in#Museum,London:Routledgeσ.2\3στοΝικονάνου,2013,σ.85 39

40 μοναδικήαλήθειαπουυπάρχειανεξάρτητααπότοάτομο,αλλάείναιιστορικά,κοινωνικάκαι προσωπικάπροσδιορισμένη.(...)υποστηρίζεταιηδιαμόρφωσηπροσωπικώνκαικοινωνικών νοημάτωνταοποίαδομούνταιατομικάμέσααπότηναλληλεπίδρασημετοπεριβάλλον,μέσα απόεμπειρίες,εξηγήσειςήερμηνείεςτουκόσμουστονεαυτόμαςκαιστουςάλλους.έτσι,καιη μάθησηθεωρείταιμιαδιαδικασίακατάτηνοποίατοάτομοέχειμιαενεργητικήστάσηστην επιλογή,οργάνωσηκαιερμηνείατωνεμπειριώνκαιδόμησητωννοημάτων,ηοποίαεξαρτάται απόπροϋπάρχουσεςγνώσειςκαιαξίες,απότουςτρόπουςσυσχετισμούτουπαρελθόντοςμετο παρόν,απόιστορικές,κοινωνικέςκαιπολιτιστικέςπαραμέτρους.επιπλέον,ημάθησηθεωρείται μιακοινωνικήδραστηριότητασεάμεσησχέσημετουπόλοιποτηςζωήςμαςκαιμετουςτρόπους πουθααξιοποιήσουμετηνέαγνώση». Κλείνονταςτοπρώτομέροςτηςεργασίας,είναισημαντικόνααναφερθούμεστιςέρευνεςτων FalkκαιDierking(1992,2000)σχετικάμετημουσειακήεμπειρία.Οιέρευνεςαυτέςτους οδήγησανστοσυμπέρασμαότιημουσειακήεμπειρίακαθορίζεταιαπότρειςπαράγοντεςπου αλληλεπιδρούνμεταξύτους:πρώτον,οπροσωπικόςπαράγοντας,δηλαδήτοάτομοκαιτα ιδιαίτεραχαρακτηριστικάτου,οιγνώσειςκαιοιεμπειρίεςτου,τακίνητράτουγιατην επίσκεψηκαιταπροσωπικάτουενδιαφέροντα.δεύτερον,οχώρος,δηλαδήτοπεριβάλλον στοοποίολαμβάνειχώραηεμπειρίακαιτέλος,ηκοινωνικήδιάστασήτηςδηλαδήη επικοινωνίατουεπισκέπτημεάλλαάτομαπουβρίσκονταιστονίδιοχώρο. 40

41 3. Η*ΠΡΑΞΗ.* Όπωςέχουμεήδηδιαπιστώσειμέσααπότιςασκήσειςπουμαςανατέθηκανσταπλαίσιατων μαθημάτων,ταόριαμεταξύπρογραμματισμούκαισχεδιασμούείναιρευστάειδικάόσο βρισκόμαστεστοστάδιοτηςπρομελέτης.έτσι,χρειάστηκεαρκετέςφορέςναεπιστρέψωστον προγραμματισμόγιααλλαγέςκατάτηδιάρκειατουνοηματικούσχεδιασμού ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΟΣ*ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ* ΟΠΥΡΗΝΑΣΤΗΣΔΙΑΔΡΟΜΗΣ 48 Στηνπροκειμένηπερίπτωσηδενυπάρχεικάποιασυλλογήστηνοποίαβασίζεταιτο αντικείμενοτουμουσειολογικούπρογραμματισμού.ηδιαδρομήθασχεδιαστείμεαφετηρία τηζωήκαιαποσπάσματααπόταδύοέργατουχρόνημίσσιου«...καλά,#εσύ#σκοτώθηκε# νωρίς»και«χαμογέλα,#ρε...#τι#σου#ζητάνε;».ομίσσιοςγεννήθηκετο1930καιπέθανεστις20 Νοεμβρίουτου2012.Όπωςδιαβάζουμεστοοπισθόφυλλοτωνβιβλίων: «ΟΧρόνηςΜίσσιοςγεννήθηκεστηνΚαβάλατο1930,απόγονείςκαπνεργάτες,καιέζησεταπρώτα παιδικάτουχρόνιασταποταμούδια,μιαγειτονιάγεμάτηπρόσφυγες,καπνεργάτεςαπότηθάσοκαι παράνομουςκομμουνιστέςκυνηγημένουςαπότηδικτατορίατουμεταξά.αυτήτηνπερίοδο,η οικογένειάτουκαταφεύγειστηθεσσαλονίκη,καιοχ.μ.δουλεύειμικροπωλητής,μεκασελάκι,στο λιμάνιbτοσχολείοτοσταμάτησεστηδεύτερητάξητουδημοτικού.στηνκατοχή,οερυθρόςσταυρός στέλνειαποστολέςπαιδιώνσεαγροτικέςπεριοχέςγιανατασώσειαπότηνπείνα.οχ.μ.βρίσκεται τσομπανόπουλοσταγιαννιτσά,απ όπου,μετοκοπάδιτου,περνάειστουςαντάρτεςπουτον χρησιμοποιούνωςσύνδεσμο.μετηναπελευθέρωσηεπιστρέφειστηθεσσαλονίκη,κιαπόκεικαιπέρα ηζωήτουακολουθείτηνπεριπέτειατηςαριστεράςστηνελλάδα.οργανώνεταιστοδημοκρατικό ΣτρατόΠόλεων 49,καιτο1947συλλαμβάνεται,βασανίζεταιάγρια,καικαταδικάζεταισεθάνατο.Έζησε εννιάμήνεςπεριμένονταςκάθεπρωίνατονεκτελέσουν,καιγλίτωσετοθάνατοχάρησ ένατυχαίο γεγονός. Το1953αποφυλακίζεται,παρουσιάζεταιστοστρατόκαιστέλνεταιστοΜακρονήσι,κιαργότεραστον Άι\Στράτη,όπουμένειωςτο1962πουδιαλύθηκετοστρατόπεδο,μεμικράδιαλείμματαελεύθερου βίου.απότο1962πουβγαίνει,δουλεύειωςστέλεχοςτηςνεολαίαςτηςεδα 50.Ηδικτατορίατου 67τον 48 Οτίτλοςδιατυπώνεταικατ αναλογίατηςσυλλογήςπουθεωρείταιοπυρήναςενόςμουσείου. 49 ΟΔημοκρατικόςΣτρατόςΠόλεων,ήταντμήματουΔημοκρατικούΣτρατούΕλλάδας(Δ.Σ.Ε.).ΟΔ.Σ.Ε.ήτανο στρατόςτωνανταρτώνπουπολέμησεκατάτηςκυβέρνησηςκαιτωναγγλικώνδυνάμεωνστηδιάρκειατου ελληνικούεμφυλίουπολέμου(1946\49).το1989,σαράνταχρόνιαμετάτηλήξητου,τοελληνικόκράτος αναγνώρισεγιαπρώτηφοράμενόμοτογεγονόςτουεμφυλίουπολέμουκαιτηςύπαρξηςτουδ.σ.ε. 50 ΗΕνιαίαΔημοκρατικήΑριστερά(Ε.Δ.Α)ήτανπολιτικόκόμμα(συνασπισμόςμικρότερωνκομμάτων)που ιδρύθηκετο1951καιδιαλύθηκετο1985(ηδράσητηςείχεδιακοπείκατάτηδιάρκειατηςδικτατορίας).ήταντο 41

42 βρίσκειμέλοςτηςπενταμελούςγραμματείαςτηςδ.ν.λαμπράκη 51,υπεύθυνογιατηνοργανωτική δουλειά.περνάειστηνπαρανομίααπότηνπρώτηστιγμή,καιμαζίμεάλλαστελέχητηςδ.ν.λαμπράκη ιδρύουντοπ.α.μ. 52. ΤοΝοέμβρητου1967συλλαμβάνεταικαικαταδικάζεταιαπότοστρατοδικείοτηςΧούνταςσεδεκαοχτώ χρόνιαφυλακή.καιπάλιαβέρωφ,κέρκυρα,κορυδαλλός,ωςτηναμνηστίατουπαπαδόπουλου,τον Αύγουστοτου1973.ΑπότότεζειελεύθεροςστηνΑθήνα». ΟΜίσσιος,λοιπόν,είναιέναςαπότουςανθρώπουςπουπήρανμέροςσταμεγάλαιστορικά γεγονότατουδεύτερουμισούτου20 ού αιώνακαικαθορίστηκαναπόαυτά.ηθεσσαλονίκη παίζεισημαντικόρόλοστησυνείδησήτου,πράγμαπουαποτυπώνεταιαπότογεγονόςότι καθ όλητηδιάρκειατηςπαρανομίαςτουδιατήρησεμόνοδύοπαρατσούκλιαωςαντίμετρο στιςδιωκτικέςαρχές,το«φάνης»καιτο«σαλονικιός». Μετηλογοτεχνίαασχολήθηκεστηνηλικίατωνπενήνταπέντεετών,ότανεξέδωσετοπρώτο τουβιβλίο.στοέργοτου,αυτοβιογραφικό,γραμμένοσεσυνειρμική,λαϊκήγλώσσαπου εντάσσεταιστηνπαράδοσητηςαπομνημονευματογραφίας 53 μετηναμεσότητατου προφορικούλόγου,παρουσιάζεταιτόσοηζωήτουόσοκαιοιαναστοχασμοίτουγι αυτάτα γεγονότακαιτιςεπιλογέςτουκαθώςκαιμιαιχνογραφίατωναντιλήψεωνάλλωνκοινωνικών ομάδων. Στοπρώτοτουβιβλίο«καλά...εσύσκοτώθηκεςνωρίς»φαίνεταινααπευθύνεταισεκάποιον σύντροφότουπουσκοτώθηκεσεκάποιαμάχη,χωρίςποτέναδιευκρινίζειτοποιοςήταν,το πώς,τοπότεκαιτοπούσκοτώθηκε.χωρίςναακολουθείκάποιαγραμμική,χρονολογική αφήγησημαςπαρουσιάζειτονεσωτερικότουκόσμομιλώνταςγιατιςαγωνίες,τιςσκέψειςκαι τουςπροβληματισμούςτουγιατοτότεκαιτοτώρα.τοδεύτεροβιβλίοτου«χαμογέλα,ρε...τι σουζητάνε;»εκδόθηκετρίαχρόνιααργότερακαιακολουθείτοίδιούφοςμετοπρώτο.εδώ βέβαια,υπάρχουνπερισσότερεςαναδρομέςστηνπαιδικήτουηλικία.ομίσσιοςπαρότι αναφέρεταιστουςβασανισμούςπουυπέστηκαιτιςτραυματικέςεμπειρίεςτουίδιουκαι άλλωνανθρώπωντηςπεριόδου,δενμένειπροσκολλημένοςεκεί.όπωςφαίνεταιμέσααπότο μεγαλύτερονόμιμοκόμματηςαριστεράςτηςπεριόδουμεσημαντικήεκπροσώπησηστοκοινοβούλιο.πολλά στελέχητηςήτανταυτόχρονακαιστελέχητου,παράνομουτότε,κ.κ.ε., 51 ΗΔημοκρατικήΝεολαίαΛαμπράκηήτανμιαπολιτικήνεολαίαπουιδρύθηκετοΣεπτέμβριοτου1964,τέσσερις μήνεςμετάτηδολοφονίατουβουλευτήγρηγόρηλαμπράκηστηθεσσαλονίκη. 52 ΤοΠανελλήνιοΑντιδικτατορικόΜέτωπο(Π.Α.Μ.)ήταναντιδικτατορικήοργάνωσηπουιδρύθηκεαρχέςΜαΐου του1967,λίγεςμέρεςμετάτηνεπιβολήτηςστρατιωτικήςδικτατορίαςστηνελλάδα,μεπρωτοβουλίαμελώντης Ε.Δ.Α.καιτουΚ.Κ.Ε.(πουδενείχεακόμαδιασπαστεί). 53 Ηπρακτικήτουνακαταγράφειτααπομνημονεύματάτου,τοίδιοτοδρώνυποκείμενο. 42

43 έργοκαιτηζωήτου,ομίσσιοςπαρέμεινεμέχριτοτέλοςέναςδημιουργικόςάνθρωπος,με συμμετοχήστακοινάδιατηρώνταςτιςελπίδεςτουγιατομέλλον. Ταβιβλίατουβρήκανμεγάληαπήχησηστοαναγνωστικόκοινό,χαρακτηριστικάτοπρώτο εκδόθηκεσαράντατρειςφορέςκαιτοδεύτεροδέκαπέντε.επίσηςφράσειςαπόταβιβλίατου έγινανσυνθήματασετοίχουςκαιβρίσκονταισυχνάσεπολιτικάκείμεναμέχρικαισήμερα. ΚΥΡΙΟΣΤΟΥΕΡΓΟΥ Ακολουθώνταςτηφιλοσοφίατουμεταπτυχιακούπρογράμματοςσπουδώνπουδίνειβάρος στησύνδεσητωνθεωρητικώνσπουδώνμετημουσειακήπραγματικότητατηςελλάδας, παρέχονταςταυτόχροναστουςφοιτητέςτακατάλληλαεφόδιαγιατηναναζήτησηεργασίας, επέλεξαηδιπλωματικήμουεργασίανααφοράμιαλογοτεχνικήδιαδρομή,ηοποίαείτε μπορείναυποβληθείωςπρότασητόσοσεθεσμικούςφορείς(π.χ.δήμοςθεσσαλονίκης)είτε ναυλοποιηθείμειδιωτικήπρωτοβουλίααπόκάποιαδιεπιστημονικήομάδαπουασχολείται μετηδιαχείρισητηςπολιτιστικήςκληρονομιάςήαπόάλλεςειδικέςομάδεςενδιαφέροντος όπωςμιαλογοτεχνικήλέσχη.έτσι,καθώςδενυπάρχεισαφώςορισμένοςκύριοςτουέργου (άρακαιοισυγκεκριμένοιστόχοιτου)ηπρότασηθαείναιαρκετάσυγκεκριμένηώστενα μπορείναυποβληθείκαιταυτόχρονααρκετάελαστικήώστεναμπορείνατροποποιηθεί σύμφωναμετιςανάγκεςκαιτηστοχοθεσίατουτελικούκυρίουτουέργου. ΤΟΕΥΡΥΤΕΡΟΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤοευρύτεροπεριβάλλοναυτήςτηςδιαδρομήςείναιηΘεσσαλονίκη,μιαπόλημεαδιάκοπη ιστορίακατοίκησηςαπότηνίδρυσήτηςκατάτον4 ο π.χ.αιώναέωςσήμερα.ηθεσσαλονίκη έπαιξεκαθοριστικόρόλοστηνιστορίατουσύντομου20 ού αιώνα,άλλωστεηαρχήτου σημαδεύτηκεαπότηδιεκδίκησητηςπόληςανάμεσαστανεοσύσταταβαλκανικάκράτη\έθνη. Χτισμένηαμφιθεατρικά,απότουςπρόποδεςτουΧορτιάτηέωςτονμυχότουΘερμαϊκού κόλπου,παρέμεινεσημαντικόπολιτισμικόκαιεμπορικόσταυροδρόμιστοπέρασμααιώνων καιαυτοκρατοριών.ανκάποιοςζητούσενααποδώσουμεσεμιαπρότασηταβασικά χαρακτηριστικάτηςπόλης,θααπαντούσαμεπωςείναιοαδιάλειπτοςαστικόςβίοςεδώκαι δυοχιλιάδεςχρόνια παράτιςέντονεςασυνέχειεςκαιρήξεις\καιησυνεχήςμίξηεπάλληλων πολιτισμών. Ταίχνημακεδόνωνβασιλιάδων,Ρωμαίωνκαιβυζαντινώναυτοκρατόρων,Οθωμανών σουλτάνων,ελλήνων,τούρκων,εβραίωνκαιτόσωνάλλωνφυλώνπουέζησανεδώγια μικρότεροήμεγαλύτεροδιάστημαπαραμένουνορατά ανκαιδυσδιάκριτα\μέχρισήμερα.η 43

44 μακροϊστορίατηςπόληςσυνυφαίνεταιστοναστικόιστόμετιςμικροϊστορίεςτωνκατοίκων τηςκαθιστώνταςτηθεσσαλονίκηέναγοητευτικόπαλίμψηστοπολιτισμώνκαιανθρώπων. Σήμερα,ηαρχιτεκτονικήκληρονομιά,ταμουσεία,ηλογοτεχνική,θεατρικήκαιμουσική παραγωγήκαθώςκαιταδύομεγάλαπανεπιστήμιατηςπόλης,τηνκαθιστούνσυχνήεπιλογή τουρισμούκαικατοίκησηςκάνονταςτοζήτηματηςδιαχείρισηςτηςπολιτιστικήςτης κληρονομιάςεπιτακτικό. ΟΧΩΡΟΣΤΗΣΔΙΑΔΡΟΜΗΣ ΗδιαδρομήθαλαμβάνειχώραστοιστορικόκέντροκαιτηνΆνωΠόλητηςΘεσσαλονίκης(βλ. παράρτημα[4]).τοιστορικόκέντροχωροθετείταιαπότο3 ο ΣώμαΣτρατούανατολικά,την πλατείαδημοκρατίαςδυτικά,τηνοδόολυμπιάδοςβόρειακαιτηλεωφόρονίκηςνότια.εκεί συγκεντρώνονταιοιπερισσότερεςεμπορικές,οικονομικές,διοικητικέςκαιψυχαγωγικές δραστηριότητεςτηςπόληςκαθώςστηνπεριοχήαυτήβρίσκονταιπολλάκαταστήματα,οι περισσότερεςδημόσιεςυπηρεσίες,πολλάμουσεία,ταδύοπανεπιστήμιατηςπόληςκαιη ΔιεθνήςΈκθεση. ΗΆνωΠόληορίζεταιαπότηνοδόΟλυμπιάδοςστονότοκαιτοπερίγραμματωνβυζαντινών τειχώντηςπόληςβόρεια,ανατολικάκαιδυτικά.είναιδιατηρητέοςπαραδοσιακόςοικισμός απότηδεκαετίατου1980.καθώςέμεινεανέπαφηστημεγάληπυρκαγιάτου1917(που κατέστρεψεσχεδόνολοκληρωτικάτοιστορικόκέντρο)διατηρείυλικάκατάλοιπααπότη μαζικήκατοίκησηπουξεκίνησεκατάτον17 ο αιώνααλλάκαιαπότημετεγκατάστασηεκείτων προσφύγωναπότημικράασίαμετάτηνανταλλαγήτωνπληθυσμώντο1930.το σημαντικότεροίσωςστοιχείοτηςπεριοχήςείναιότιδιασώζεταιοπαραδοσιακός πολεοδομικόςιστόςμεστενάλιθόστρωτα συχνάαδιέξοδα\δρομάκια. KΟΙΝΟ Ησυγκεκριμένηδιαδρομήαπευθύνεταιστογενικόκοινό,μεμόνοπεριορισμότηνηλικία. Λόγωτουπολύιδιαίτερουύφουςτουσυγγραφέα(αποσπάσματααπότοέργοκαιαπό συνεντεύξειςτουθαακούγονταισεκάποιεςστάσεις)κρίθηκεσκόπιμοηδιαδρομήνα απευθύνεταισεενήλικες.σεκάθεδιαδρομήθασυμμετέχουνέως15άτομακαθώςείναι σημαντικήημεταξύτουςαλληλεπίδρασηκαιηπροώθησητηςσυζήτησης,κάτιπουθα δυσχέραινεομεγαλύτεροςαριθμόςσυμμετεχόντων.γιατονίδιολόγοπροτείνουμεοιομάδες συμμετεχόντωνναείναιμικτέςτόσοηλικιακά(πάνταμεταξύενηλίκων)όσοκαισεκοινωνικό καιμορφωτικόεπίπεδο,ώστεναυπάρχειηευκαιρίαγιαόσουςσυμμετέχοντεςτοεπιθυμούν νααφηγούνταιτιςδικέςτουςεμπειρίεςσχετικάμεταζητήματαπουθαθιγούνκατάτη 44

45 διάρκειατηςδράσης,ενισχύονταςμεαυτόντοντρόποτηβιωματικήπροσέγγισηπου υιοθετούμεστησυγκεκριμένηλογοτεχνικήδιαδρομή. ΣΤΟΧΟΙΚΑΙΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ Καθώςδενυπάρχειέναςσυγκεκριμένοςκύριοςτουέργου,προςτοπαρόνμπορούννα διατυπωθούνμόνοοιγενικοίστόχοιτηςλογοτεχνικήςδιαδρομήςοιοποίοιείναι: _ηανάδειξητουιστορικούπαρελθόντοςκαιτηςπολιτιστικήςκληρονομιάςτηςπόληςτης Θεσσαλονίκης _ηένταξητωνμνημείωντηςπόληςσεέναιστορικόκαικοινωνικόπλαίσιο _ηαποκρυπτογράφηση\αποκάλυψηάγνωστωνπτυχώντηςιστορίαςτηςπόλης _ηοικειοποίησητηςπόληςαπότουςκατοίκουςτης _ηευαισθητοποίησηκαιηενεργοποίησητουκοινούπάνωσεσύγχροναπολιτισμικάκαι κοινωνικάζητήματα _ηέμφασηστηνεμπειρία(τόσοτωνσυμμετεχόντωνόσωνκαιτωνανθρώπωνπουέζησαν παλιότεραστηνπόλη)καιόχιστηδιδακτικήξενάγηση _οαντίκτυποςτωνμεγάλωνιστορικώνγεγονότωνστηζωήκαιτηνκαθημερινότητατων ανθρώπων _τέλος,στόχοςείναινααναδειχθούνπολλαπλέςερμηνείεςτηςπραγματικότηταςώστενα μπορέσειοκάθεσυμμετέχωνναβρεισημείασύνδεσηςμετουςδικούςτουπροβληματισμούς καιταδικάτουβιώματα ΚΕΝΤΡΙΚΗΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΙΔΕΑ Λαμβάνονταςυπόψιντοβασικόυλικόγιατοσχεδιασμότηςδιαδρομής,τιςανάγκεςκαιτις προσδοκίεςτουκοινούκαιτουςγενικούςστόχουςπουτέθηκανεπιλέγουμεναασχοληθούμε μετηνκοινωνικήιστορίατηςθεσσαλονίκηςτοδεύτερομισότου20 ού αιώνα,βασιζόμενοιστο συγγραφικόέργοτουχρόνημίσσιου. Συγκεκριμένα,ηκεντρική*προγραμματική*ιδέατηςδιαδρομήςείναι: μεαφετηρίατηνπροσωπικήιστορίατουχρ.μίσσιου,όπωςτηνκατέγραψεοίδιος σταβιβλίατου«...καλά,εσύσκοτώθηκεςνωρίς»και«χαμογέλα,ρε...τισουζητάνε;», νααναδείξουμετόσοτηνκοινωνικήιστορίαόσοκαιτηνπολιτιστικήκληρονομιάτης Θεσσαλονίκηςτουδεύτερουμισούτου20 ού αιώνα. 45

46 Ηεπιλογήτουσυγκεκριμένουσυγγραφέακαθώςκαιτωνσυγκεκριμένωνέργωντουδενέγινε τυχαίαδεδομένουότιταέργατουείναιαυτοβιογραφικάκαιπεριγράφουνσεαπλή, συνειρμικήγλώσσατοπώςβίωσεοίδιοςτησύγχρονηελληνικήιστορία.θαμπορούσαμενα πούμεότιομίσσιοςμέσααπότηνκαταγραφήτωναναμνήσεώντουκαιτοναναστοχασμό του,μαςπροσφέρειμιαηθογραφίατωνπρωταγωνιστώντηςεποχής.τοσημαντικόεδώείναι ότιαυτοίοι«πρωταγωνιστές»δενείναιοι«μεγάλοι,σπουδαίοιάντρες»,αλλάκαθημερινοί άνθρωποιδιαφόρωνκοινωνικώντάξεωνκαιπολιτικώναπόψεων.ομίσσιοςείναιαπότους ελάχιστουςανθρώπουςπουόχιμόνομίλησε,αλλάκατέγραψεοίδιοςτιςτραυματικές εμπειρίεςτουεμφυλίουκαιτηςμετεμφυλιακήςελλάδαςκαιαυτόκαθιστάτοέργοτουπολύ σημαντικό. Αναλυτικότερα,το*κεντρικό*νόημα*τηςλογοτεχνικήςδιαδρομήςείναιότιυπάρχειμια άρρηκτησύνδεσημεταξύτουκτιστούαστικούπεριβάλλοντοςκαιτηςπροσωπικήςζωήςτων ανθρώπων.έτσι,θαχρησιμοποιήσουμεκτήριακαισημεία\σταθμούςτηςπόλης, ακολουθώνταςδιαδρομέςπουπεριγράφεικαιομίσσιοςστοέργοτουγιανααφηγηθούμετη σύγχρονηιστορίατηςθεσσαλονίκηςμεμιαδιαφορετικήοπτική. Ιστορικάμνημείακαικτίριατοπόσημασυνυφαίνονταισεμιααφήγησηπουαναδεικνύειτο συσσωρευμένοπαρελθόντηςπόληςκαιθέτειστοπροσκήνιοτουςκατοίκουςτης.οι προσωπικέςαναμνήσειςτουμίσσιουπλέκονταιμετιςμνήμεςάλλωνσεμιααστικήμνήμη πουδημιουργείένανκαινούργιοτόπο,επαναπροσδιορίζονταςτανοήματαπουεπενδύονται στοιστορικόκέντροτηςπόλης,συνδέονταςκαιπάλιτοχώρομετοπεριεχόμενότου. Ηθέσηπουθέλουμεναεκφράσουμεείναιότιόλεςοιαφηγήσειςείναιεξίσουσημαντικέςκαι καθίστανταιαπαραίτητες,ανεπιθυμούμενασυνθέσουμεμια κατάτοδυνατόν\ ολοκληρωμένηεικόνατουπαρελθόντος.υιοθετώνταςτιςνέεςπροσεγγίσειςτόσοτης ΜουσειολογίαςόσοκαιτηςΙστορίας,τηςΚοινωνιολογίας,τηςΚοινωνικήςΑνθρωπολογίας πουστρέφονταιαπότημεγάληαφήγησηστημικροϊστορία,απότομαζικόστοιδιαίτερο,από τιςδευτερογενήςπηγέςστηνεμπειρίατωνανθρώπων,αναδεικνύουμετοναντίκτυποτων μεγάλωνιστορικώνγεγονότωνστιςζωέςτωνκαθημερινώνανθρώπων. Σεαυτήτηβάση,τονίζεταιηκοινωνικήδιάστασητωνμνημείωνκαιτουδομημένου περιβάλλοντοςαποφεύγονταςμιαστείραιστορικήπροσέγγισηπουθαστόχευεστοδέος.τα υλικάκατάλοιπαεντάσσονταιστοκοινωνικότουςπλαίσιοκαιχρησιμοποιούνταιως συμβολικέςάγκυρεςτηςμνήμηςτόσοτωνανθρώπωντωνοποίωντιςιστορίεςαφηγούμαστε όσοκαιτωνανθρώπωνπουσυμμετέχουνστηδιαδρομή. 46

47 Πρόθεση*της*διαδρομής*είναιναπροβάλλειτηφωνήτουΧρ.Μίσσιουωςέναδρών υποκείμενοτηςεποχήςπουμαςπροσφέρειμιαάμεσημαρτυρίαγιαταγεγονότακαιτην κοινωνίατουπαρελθόντος.παραθέτονταςτηνάποψητουίδιουγιατηνιστορία: «μιλάνεγιαλαούς,μιλάνεγιαμάζες,κανέναςαπ αυτούςδενμπόρεσεποτένανοιώσειτηνένταση,το πάθος,τηνκορύφωσηκαιτηνπτώσηκόσμωνολόκληρων,σ έναμονάχαεικοσιτετράωροαπότηζωή τουεπαναστάτη.ξέρουνγράμματα,διαβάζουν,γράφουν,καιδενκατάλαβανποτέπώςοκάθε άνθρωποςείναιέναςκόσμοςολόκληρος,μιαολόκληρηιστορία...δενξέρω,αλλάνομίζωπώςότανο άνθρωποςξανακαταχτήσειτηνανθρωπιάτου,ότανξαναρχίσειναδημιουργείανθρώπινοπολιτισμό,να γράφειπιατηνιστορίακάθετα,όχιγιαλαούςκαιγιαμάζες,αλλάγιατονπαύλο,γιατηρηνιώ,γιατην Ελένη,γιατομαστρο\Στέφανο...τότεμονάχαοιάνθρωποιθαξέρουντικοστίζειηιστορία,τικοστίζειη συμμετοχή,τιθαπειηφράση«εκατόχιλιάδεςνεκροί»ή«βασανίζεταιέναςάνθρωποςσεκάποια ασφάλεια».τότεοιάνθρωποιθαξέρουντιθαπειφυλακή,τισημαίνουνταπολιτικάλάθη...» (Μίσσιος,1985,σσ.85\86).* Υιοθετώνταςαυτήτηνπροσέγγιση,πρόθεσήμαςείναιναεισαγάγουμετουςσυμμετέχοντες στηνκοσμοαντίληψηκαιτιςζωέςτωνανθρώπωντουπαρελθόντος.πιστεύουμεότιοι πολλαπλέςερμηνείεςτηςπραγματικότηταςπουθαδιαφανούνμέσααπόμιατέτοιααφήγηση θαπροσφέρουνστουςσυμμετέχονταςσημείασύνδεσηςμετηδικήτουςζωήκαινέους προβληματισμούςσχετικάμετιςέννοιεςτουμνημείου,τηςιστορίας,τηςκοινωνίας. ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣΑΠΟΔΟΣΗΣ _ηχωρικήκαιχρονικήέκτασητηςδιαδρομήςναμηνκαταπονείτουςσυμμετέχοντες _ηδιαδρομήναμοιράζεταιανάμεσασεστάσεις _στιςστάσειςναυπάρχουνδραστηριότητες,σχετικέςμετηθεματική,πουθαστοχεύουνστην ενεργοποίησητουενδιαφέροντοςκαιτηςσυμμετοχήςτουκοινού _ηδιαδρομήνασχεδιαστείακολουθώντας μέσωαστικώνσημείων\τηζωήτουμίσσιουστη Θεσσαλονίκη _παράτηχρονολογικήπορείατηςδιαδρομής,οιστάσειςναχωρίζονταισεθεματικέςκαιόχι χρονολογικέςενότητες _στιςστάσειςναυπάρχειεποπτικόκαισυνοδευτικόυλικόανάλογοτουθέματος 47

48 3.2. ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΟΣ*ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ* *ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΗ*ΠΡΟΜΕΛΕΤΗ* ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΗΚΕΝΤΡΙΚΗΙΔΕΑ ΜεαφετηρίατηνΠρογραμματικήΚεντρικήΙδέασεσυνδυασμόμεταστοιχείαπου προέκυψαναπότηνέρευναστηβιβλιογραφίακαιτουλικόπουθαχρησιμοποιηθείωςβάση γιατοσχεδιασμότηςλογοτεχνικήςδιαδρομής,ηκεντρικήμουσειολογικήιδέαδιατυπώνεται ωςεξής: ησύνδεσητουέργουτουχρόνη*μίσσιουμετηνπόλητηςθεσσαλονίκης.μέσω αυτήςτηςσύνδεσηςεπιδιώκεταιηανάδειξησημείων/τοπόσημωντηςπολιτιστικής* κληρονομιάςτηςθεσσαλονίκηςκαθώςκαιηγνωριμίαμετιςκοινωνικές*πτυχέςμίας άλληςεποχής,όλααυτάμέσααπόένασυνεχήδιάλογομετοκοινό. Μεάλλαλόγια,επιδιώκεταιμέσωμίαςδιαδρομήςδιαρθρωμένηςσεθεματικέςστάσειςη ταυτόχρονηπροσέγγισητουσυγγραφέακαιτουέργουτουκαθώςκαιηψηλάφηση τοπόσημωνκαιιστορικών\κοινωνικώνγεγονότων.συνεπώς,μεβάσηαυτότοδίπολο (συγγραφέας\τόπος)δύνανταιναφωτιστούνκομμάτιατηςιστορίαςκαιτηςκληρονομιάςτης Θεσσαλονίκηςσεάμεσοπαραλληλισμόκαισυσχετισμόμετηζωήκαιτηνοπτικήτου Μίσσιου. Γιατηνυποστήριξητηςκεντρικήςμουσειολογικήςιδέαςθαχρησιμοποιηθούναποσπάσματα απότοέργοκαιαπόσυνεντεύξειςτουχρ.μίσσιουκαθώςκαιεποπτικόκαιηχητικόυλικό.στο επόμενοστάδιο,τουμουσειολογικούσκεπτικού,γίνεταιανάλυσητηςκεντρικής μουσειολογικήςιδέας.* ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΚΟΣΚΕΠΤΙΚΟ ΣτοέργοτουΧρόνηΜίσσιουδιακρίνουμεπέντεγενικέςθεματικέςκατηγορίεςοιοποίεςτον απασχολούν: Ηπαιδική*ηλικίαμέσααπότιςαναμνήσειςτωνσυμμαθητών,τωνπαιχνιδιώνκαιτου δασκάλουτουκαιαργότεραηανάγκηγιαπαιδικήεργασίαώστενααντεπεξέλθειη οικογένειαστιςκακουχίεςτηςγερμανικήςκατοχής. Οιαναμνήσειςτωνσυμμαθητώνκαιτουδασκάλουμαςεισαγάγουνκαιστηνεπόμενη ενότηταπουαφοράτηνπρόσβασηήμηστηνεκπαίδευσηεκείνητηνεποχή. Έναακόμασημαντικόθέμαείναιηπροβολήκαιταυτόχροναηαποσιώπησητης οικογένειαςστοέργοτου. 48

49 Προβληματίζεταιέντονακαιαναφέρεταισυνεχώςστηνκαθημερινότητακαικυρίωςστις σχέσεις*μεταξύ*των*ανθρώπων.ομίσσιοςδεναναφέρεταιμόνοστουςανθρώπουςπου γνώρισεαλλάκαισειστορίεςπουάκουσεγιαάλλους,οιοποίεςακόμακιανδεν αληθεύουν πράγμαπουδενμπορούμεναεξακριβώσουμε\μαςεπιτρέπουννα εντοπίσουμετιςαντιλήψειςτουγιατους«άλλους»καιτους«δικούς»του. Τέλος,όπωςείναιφυσικόπολύμεγάλοκομμάτιτουέργουτουκαταλαμβάνειηφυλακή καιηζωήμέσασεαυτή.τοέργοτουμίσσιουείναιμιααπότιςελάχιστεςεκτενείς μαρτυρίεςπουέχουμεγιατηζωήτωνκρατουμένωνκαιτιςαλλαγέςτης,θεσμικέςκαιμη. Οιπαραπάνωθεματικέςενότητεςκαθορίζουνκαιτιςθεματικέςστάσειςπουθαέχειη λογοτεχνικήμαςδιαδρομή,πάντασεσυνομιλίαμεταιστορικάγεγονότατηςεποχής.έτσι,θα διερευνηθούναυτέςοιθεματικέςτόσοαπότησκοπιάτωνιστορικώνσυνθηκώνπουτις δημιούργησανκαιτιςνοηματοδότησανστησυγκεκριμένηεποχήόσοκαιαπότησκοπιάτης ανθρώπινηςεμπειρίας.φυσικά,διάλογοςθαγίνεταικαθ όλητηδιάρκειατηςδιαδρομήςκαι όχιμόνοστιςστάσεις,αυτόςοδιάλογοςόμωςδενμπορείνασχεδιαστείγιατίθαβασίζεται στηνιδιαίτερηδυναμικήκαισταιδιαίτεραενδιαφέροντατηςεκάστοτεομάδας.ακριβώς επειδήαυτόδεμπορείναγίνει,είναιαπαραίτητοοαρμόδιοςπουθαυλοποιείτηνδιαδρομή ναέχειπολύκαλήγνώσητωναντικειμένωνπουπραγματεύεται,ώστεναμπορείνα αντεπεξέλθειστοέργοτου.ακολουθείηανάλυσηκαιοιτίτλοιτωνθεματικώνστάσεων. ΔΙΑΤΥΠΩΣΗΤΙΤΛΩΝΚΑΙΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Μεβάσητηνκεντρικήμουσειολογικήιδέακαιτοπεριεχόμενοτωνενοτήτων,ηλογοτεχνική διαδρομήπουπροτείνουμε,θαέχειτίτλο:η"θεσσαλονίκη"του"χρόνη"μίσσιου.ο" «Σαλονικιός»"αφηγείται... Πρώτηενότητα:«Είμαι"πιτσιρικάς"στη"γειτονιά"μας...».Ηαφετηρίατηςδιαδρομήςθαείναι στηνπλατείααριστοτέλους.τοθέματηςπρώτηςστάσηςείναιηέννοιατηςπαιδικήςηλικίας τοπρώτομισότου20 ού αιώνα.μεαφορμήτιςαναμνήσειςτουμίσσιουαπόταπαιδικάτου χρόνιασταποταμούδιακαβάλαςκαιτηζωήτωνπαιδιώνστομαχαλάθααναδείξουμετηζωή τωνπαιδιώνεκείνητηνεποχή,τιςσχέσειςπουαναπτύσσοντανμεταξύτουςαλλάκαιμετους ενήλικες,καθώςκαιτησχέσητουςμετοαστικόκαιφυσικόπεριβάλλον.στησυνέχεια,θα τεθείτοθέματηςπαιδικήςεργασίας,μιαςδιαδεδομένηςπρακτικήςεκείνητηνεποχή.αυτότο θέμαθαμαςσυνδέσεικαιμετοχώροόπουβρισκόμαστεκαθώςομίσσιοςότανήρθεστη Θεσσαλονίκη(κατάτηδιάρκειατηςναζιστικήςκατοχής)αναγκάστηκεναδουλέψειως μικροπωλητήςστολιμάνι,αλλάκαισεόλητηνπαραλίατηςθεσσαλονίκηςγύρωαπότην πλατείααριστοτέλους,πουλώνταςπαράνοματσιγάραστουςγερμανούςκατακτητές,όπως 49

50 περιγράφεικαιοίδιοςσταβιβλίατου.(μίσσιος1985,σ.60\61).στησυνέχειαθα ακολουθήσουμετηνπαραλιακήλεωφόροωςτηνοδόαγίαςσοφίας,διαδρομήπουέκανεκαι ομίσσιοςωςπαιδί.κατάτηδιάρκειατηςδιαδρομήςθαυπάρχειαφήγησηγιατις μεταμορφώσειςτουαστικούχώρουτηςθεσσαλονίκηςκατάτον20 ό αιώνα. Δεύτερηενότητα:«Θα"σκοτώσουμε"το"δάσκαλο».Ηδεύτερηστάσηθαείναιστηνεκκλησία τηςαγίαςσοφίαςκαιθαέχειωςθέματησχολικήεκπαίδευσησταμέσατουπροηγούμενου αιώνα.ομίσσιοςαναγκάστηκενασταματήσειτοσχολείοστηδευτέραδημοτικού παραμένονταςουσιαστικάαναλφάβητοςμέχριτα17τουχρόνια.ωστόσο,στοέργοτου υπάρχουνέντονεςαναμνήσειςτόσοαπότουςσυμμαθητέςτουόσοκαιαπότονδάσκαλοαλλά καιτοκτίριοτουσχολείου.έτσι,μεαφορμήτιςδικέςτουμνήμεςθασυζητήσουμεγιατην πρόσβασηήμη,τωνπαιδιώνστηνεκπαίδευσηκαιτουςκοινωνικούςτουςσυσχετισμούς.η εκκλησίατηςαγίαςσοφίαςδενεπιλέχθηκετυχαίαωςστάση.πέρααπότοσημαντικό μνημειακόαρχιτεκτόνημα,ήτανοτελευταίοςσταθμόςτουμίσσιουωςπαιδιούστη Θεσσαλονίκη.Όπωςμαςαφηγείταιδίπλαστηνεκκλησίαυπήρχεένασχολείοόπουμάζευετα παιδιάοερυθρόςσταυρόςγιανατασώσειαπότηνπείνατηςκατοχής,στέλνοντάςτα ψυχοπαίδιαστηνεπαρχία.εκείλοιπόν,βρέθηκεκαιομίσσιοςαπ όπουκαιστάλθηκεστα Γιαννιτσάμέχριναεπιστρέψεικρατούμενοςτο1947στηΘεσσαλονίκη. Τρίτηενότητα:«Ποιος"νοιάζεται"για"σένα;».Ητρίτηστάσηαφοράτηνκαθημερινότητακαιτις σχέσειςμεταξύτωνανθρώπων,ζητήματαπουαπασχολούσαντονχρ.μίσσιομέχριτοτέλος τηςζωήςτου.ηστάσηθαγίνειστηνπλατείααριστοτέλουςστούψοςτηςεγνατίαςοδού, καθώςείναιένααπόταπιοπολυσύχνασταμέρητουιστορικούκέντρου,όπουοιάνθρωποι συναντώνταιήπροσπερνούνοέναςτονάλλο,συνομιλούνήκρατούντιςαποστάσειςτους. Αφορμήγιατησυγκεκριμένηστάσηκαιθεματικήστάθηκετοπαρακάτωαπόσπασμα: «Θυμάμαιπόσοβαθιάπληγώθηκαότανύστερααπόκάποιουςμήνεςστηνασφάλεια,μεπετάξανσ' ένατζιπ,δεμένομεχειροπέδεςπαρόλοπουδενμπορούσανασταθώόρθιος,περπάταγαμετα τέσσερα...μεφορτώνουν,πουλες,σ'ένατζιπγιατογεντίκουλέ.ήξεραότιπάωγιαθάνατομουτο 'χανπεισεόλουςτουςτόνουςστηνασφάλεια. ΉτανΣάββατοαπόγευμακαλοκαίρι.Θα'χεμπειγιατακαλάοΙούλιος.Περνάγαμεαπ'τοΒαρδάρη, είχανσκολάσειταμαγαζιά,οκόσμοςμυρμήγκιαζεστουςδρόμους,φορτωμένοςψώνια.ακούμπησα ταχέριαμουμετιςχειροπέδεςστοπαραπέτοτουτζιπ,μιαματιά,μιαματιά...οέναςαπότους χαφιέδεςμεκατάλαβε.«βλέπειςρεμαλάκα;ποιοςνοιάζεταιγιασένα,μαλάκα;λεςότιπαςνα πεθάνειςγι'αυτούς,ποιοςσεξέρει;τουςβλέπεις;κάνουνταψώνιατους,θαπάνεσπίτιτους,αύριο σταβαποράκια,περαία,μπαξέ,αρεέτσού,θάλασσα,παιχνίδι,κορίτσια,ποιοςνοιάζεταιγιασένα, μαλάκα;παςγιαεκτέλεση,κιείσαιμονάχαδεκάξιχρονών»... 50

51 Ένιωσατέτοιααπελπισία,τόσηδυστυχία,ώστεμόλιςαντάμωσατουςάλλουςστηνφυλακή,έβαλα τακλάματα.ε,έπρεπεναπεράσωπολλάκαιναδιαβάσωπολύ,γιανακαταλάβωπόσομοναδικός καιπόσομοναχικόςείναιοδρόμοςτουεπαναστάτη».(μίσσιος1985,σσ.84\85) Τέταρτηενότητα:«Εγώ"γεννήθηκα"κοιλάρφανος».Ητέταρτηστάσηπραγματεύεταιτην έννοιατηςοικογένειαςκαιεπιλέχθηκεναγίνειστημονήβλατάδωνλόγωτηςιστορίαςπου μαςαφηγείταιομίσσιοςότιπήγαινεεκείγιανα«ψαρέψει»περιστέριακαιναταπεράσει κρυφάστοστρατόπεδοτουπαύλουμελάόπουβρισκότανκρατούμενοςοπατέραςτου.η οικογένειατουμίσσιουείναιέναχαρακτηριστικόπαράδειγματηςπεριόδουτηςκατοχής,της εμφυλιακήςκαιτηςμετεμφυλιακήςελλάδας.οιγονείςτου,άνθρωποιτηςεργατικήςτάξης, αναγκάστηκανναμετακομίσουνστηθεσσαλονίκηκατάτηδιάρκειατηςκατοχής,όμως σύντομαοπατέραςτουσυνελήφθηαπότουςναζίκαιεκτελέστηκε.έτσι,ομίσσιοςμεγάλωσε μετημητέρατουκαιδίνειστοέργοτουμεγάλοβάροςστημεταξύτουςσχέσητόσοπριντον συλλάβουνόσοκαικατάτηδιάρκειατηςφυλακής.μεαφορμήλοιπόντηδικήτουιστορίαθα μιλήσουμεγιατοπώςοιδεσμοίκαιηίδιαηέννοιατηςοικογένειαςδιαμορφώθηκαναπότα ιστορικάγεγονότατηςεποχής. Πέμπτηενότητα:«Από"ήρωας,"προδότης».Ητελευταίαενότητααφοράτοζήτηματων φυλακώνμέσααπότιςεμπειρίεςτωνκρατουμένων.ηστάσηγίνεταιστοεπταπύργιο(γεντί Κουλέ),φυλακήπουέζησετρειςμήνεςοΜίσσιοςωςμελλοθάνατοςκαιμάλισταήτανο μικρότεροςκρατούμενοςτηςφυλακής.εδώ,θαγίνουνιστορικέςκαικοινωνικέςαναφορέςγια τομνημείοπουλειτουργείωςφυλακήήδηαπόταχρόνιατηςτουρκοκρατίας.τοέργοτου Μίσσιουείναιμιααπότιςελάχιστεςεκτενείςμαρτυρίεςπουέχουμεγιατηζωήτων κρατουμένωνκαιτιςαλλαγέςτης,θεσμικέςκαιμη.θατονιστείτογεγονόςπωςμιλάμεγια ανθρώπουςπουείτεεκτελέστηκανστηφυλακήείτεπέρασανέναπολύμεγάλοδιάστηματης ζωήςτουςεκεί,όπωςμαςλέειοίδιος:«σ αυτάείμαστεσαΐνια,μόλιςμπούμεστηφυλακή, είμαστεάσσοιστοναοργανώνουμετηζωήμας».(κλάγκος2012α).έναακόμησημείοπουθα αναδειχθείείναιημίξητωνκοινωνικώνομάδωνμέσαστηφυλακή,καθώςτηνεποχήεκείνηοι διαχωρισμοίδενείναικοινωνικοί,αλλάκυρίωςπολιτικοί.ενδεικτικόείναιότι συγκρατούμενοιστοίδιοκελίμετομίσσιο,μελλοθάνατοικαιαυτοί,ήτανοποιητής ΜανώληςΑναγνωστάκης,φοιτητήςιατρικήςτότε,καιοηθοποιόςΝτίνοςΗλιόπουλοςπου συνελήφθησανωςμέλητηςεπον.γιατησχέσηπουαναπτύχθηκεμεταξύτωντριώνμαςλέει ομίσσιος:«ακούωκαικαταγράφωστομυαλόμου,σαμαγνητόφωνο,σασφουγγάρι,τις κουβέντεςτουςbπολύσημαντικέςκουβέντεςγιατηνποίηση,γιατηλογοτεχνία,γιατην 51

52 ιστορίακαισιγά\σιγάαρχίζουνναμουκάνουνκαιμαθήματα,ναδιαβάζω,ναγράφωκαιτα ρέστα».(κλάγκος2012β) Ηδιαδρομή(βλ.παράρτημα[5])προβλέπεταιναέχειδιάρκειαπερίπουδύοωρών,ώστενα υπάρχειεπάρκειαχρόνουγιαπορείαμεαργόβήμακαιτηνκάλυψητωνθεματικώνενοτήτων, χωρίςωστόσομιαμεγαλύτερηδιάρκειαπουενδεχομένωςθακούραζετουςσυμμετέχοντες. * * * * * 52

53 ΣΥΝΟΨΗ* Οιδιαδρομέςπολιτισμούείναιμιαπεριήγησηστοχώροκαιγι αυτόμιαδιαδρομήανάμεσα σεπολλαπλέςτοπικέςταυτότητεςκαιταυτόχροναμιαπνευματικήπεριήγησησεαξίες, νοήματα,προσδοκίεςτόσοτουπεριηγητήόσοκαιτωνανθρώπωνπουκατοικούνή κατοικούσανσεαυτόντοχώρο.δύοείναιλοιπόντακύριασημείατους,οχώροςκαιτα νοήματαμεταοποίααυτόςεπενδύεται.όσοναφοράτολογοτεχνικότουρισμόσυγκεκριμένα, είδαμεπωςοιλογοτεχνικοίτόποι,οιγεωγραφίεςδηλαδήπουαποτελούνέμπνευσηγιατα λογοτεχνικάέργα,επιτρέπουνστονπεριηγητήτουλογοτεχνικούτουρισμούναεξερευνήσει τόπουςμυθοπλασίαςπουέχουν«τοποθετηθεί»πάνωστηνπραγματικήτοπιογραφία.μελίγα λόγια,στιςλογοτεχνικέςδιαδρομέςηαυθεντικότηταγίνεταιμιαυποκειμενικήεμπειρία,ένας συνδυασμόςαπότιςπροθέσειςτουειδικούκαιτηνερμηνείατουεπισκέπτηκαιτημεταξύ τουςαλληλεπίδραση.όπωςμαςλέειοscarfuto(2013)μιλώνταςγιατονλογοτεχνικό τουρισμό,τοαστικότοπίομπορείνααποτελέσειέμπνευσηγιατη«διανοητικήανάπτυξητης ανθρωπότητας»,καθώςαρχικάέναςσυγγραφέαςμεταμορφώνεταιμέσωτηςεπαφήςτουμε αυτόκαιστησυνέχειαεπηρεάζειτουςαναγνώστεςτουναακολουθήσουνταχνάριατου πραγματικάήφιλοσοφικά.ταπαραδείγματαείναιαρκετάαπότηνιαπωνίαέωςτοπερούκαι αναδεικνύουντορόλοτουτοπίουστηνπαραγωγήκαιμεταβολήτηςπολιτιστικής κληρονομιάς. Στησυνέχειατηςεργασίαςκάναμετηδικήμαςπρότασηγιατηδημιουργίαμιαςλογοτεχνικής διαδρομήςστηνπόλητηςθεσσαλονίκης,μεβάσητοέργοτουσυγγραφέαχρόνημίσσιου.η επιλογήαυτή,μαςεπιτρέπεινασυνυφάνουμετημακροϊστορίατηςπόληςκαιτηςελλάδας συνολικότερα,μετιςμικροϊστορίεςτωνανθρώπωνπουσυμμετείχανμετονένανήτονάλλο τρόποστασημαντικάιστορικάγεγονότατουπερασμένουαιώνα. * * 53

54 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ* Ευρωπαϊκές*Διαδρομές*Πολιτισμού*[1]* TheSantiagoDeCompostelaPilgrimRoutes(1987) TheHansa(1991) TheHeinrichSchickhardtRoute(1992) TheVikingRoutes(1993) TheViaFrancigena(1994) TheVaubanandWenzelRoutes(1995) TheRoutesofElLegadoofAndalusi(1997) EuropeanMozartWays(2002) ThePhoenicians Route(2003) TheIronRouteinthePyrenees(2004) TheEuropeanRouteofJewishHeritage(2004) TheSaintMartinToursRoute(2005) TheCLunianSitesinEurope(2005) TheRoutesoftheOliveTree(2005) TheViaRegia(2005) Transromanica(2007) TheIterVitisRoute(2009) TheRouteofCistercianabbeys(2010) EuropeanCemeteriesRoute(2010) PrehistoricRockArtTrail(2010) EuropeanRouteofHistoricalThermalTowns(2010) TheRouteofSaintOlavWays(2010) TheCasadeanSites(2012) TheEuropeanRoutesofCeramics(2012) TheEuropeanRouteofMegalithicCulture(2013) TheHuguenotandWaldensiantrail(2013) Atrium,surl architecturedesrégimestotalitairesdu20esiècle(2014) TheRéseauArtNouveauNetwork(2014) ViaHabsburg:surlestracesdesHbsbourg(2014) 54

55 * * * * Η*διαδρομή*που*διοργάνωση*η*ομάδα*Alterthess*στη*Θεσσαλονίκη*το*2011*[2].* * * * * * * * 55

56 Η*πινακίδα*που*σηματοδοτεί*«το*σπίτι»*του*Sherlock*Holmes*και*το*«μουσείο»*στο*ισόγειο* του*κτίσματος.*λονδίνο.*[3]* 56

57 * * Χάρτης*του*ιστορικού*κέντρου*της*Θεσσαλονίκης*και*της*Άνω*Πόλης*[4].* * 57

58 * Ο*χάρτης*της*διαδρομής*Η"Θεσσαλονίκη"του"Χρόνη"Μίσσιου.*Ο"«Σαλονικιός»"αφηγείται...* με*σημειωμένες*τις*στάσεις*[5].* 58